Pastos, clave en la gestión de los territorios - Sociedad Española ...
Pastos, clave en la gestión de los territorios - Sociedad Española ...
Pastos, clave en la gestión de los territorios - Sociedad Española ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
PASTOS<br />
Y FORRAJES<br />
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>:<br />
Integrando disciplinas<br />
<strong>Sociedad</strong> Epaño<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong><br />
Pi<strong>la</strong>r Fernán<strong>de</strong>z Rebollo<br />
Augusto Gómez Cabrera<br />
José Emilio Guerrero Ginel<br />
Ana Garrido Varo<br />
Carm<strong>en</strong> Calzado Martínez<br />
Alma M. García Mor<strong>en</strong>o<br />
Mª Dolores Carbonero Muñoz<br />
Ángel Blázquez Carrasco<br />
Silvia Escuín Royo<br />
Sebastián Castillo Carrión<br />
(Editores)<br />
Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca
Título:<br />
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>:<br />
Integrando disciplinas<br />
© Edita:<br />
JUNTA DE ANDALUCÍA<br />
Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca<br />
© Textos:<br />
Autores<br />
Publica:<br />
Viceconsejería. Servicio <strong>de</strong> Publicaciones y Divulgación<br />
Coleción:<br />
Congresos y Jornadas<br />
Serie:<br />
<strong>Pastos</strong><br />
Comité Organizador:<br />
Alma María García Mor<strong>en</strong>o<br />
Ana Garrido Varo<br />
Angel Blázquez Carrasco<br />
Augusto Gómez Cabrera<br />
Carm<strong>en</strong> Calzado Martínez<br />
José Emilio Guerrero Ginel<br />
María Dolores Carbonero Muñoz<br />
Pi<strong>la</strong>r Fernán<strong>de</strong>z Rebollo<br />
Sebastián Castillo Carrión<br />
Silvia Escuin Royo<br />
Comité Ci<strong>en</strong>tífico:<br />
A<strong>de</strong><strong>la</strong> Martínez Fernán<strong>de</strong>z<br />
SERIDA - Gobierno <strong>de</strong> Asturias<br />
Ainhoa Ibarra<br />
NEIKER Tecnalia-Gobierno Vasco -Vitoria<br />
Alfonso Broca Ve<strong>la</strong><br />
Facultad <strong>de</strong> Veterinaria - Universidad <strong>de</strong> Zaragoza<br />
Alfonso San Miguel Ayanz<br />
E.T.S. Ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong> Montes - Universidad Politécnica <strong>de</strong><br />
Madrid<br />
Alfredo Calleja Suárez<br />
Facultad <strong>de</strong> Veterinaria - Universidad <strong>de</strong> León<br />
Ana Garrido Varo<br />
E.T.S. Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos y <strong>de</strong> Montes - Universidad<br />
<strong>de</strong> Córdoba<br />
Ángel Blázquez Carrasco<br />
Desarrollo Agrario y Pesquero - Junta <strong>de</strong> Andalucía<br />
Antonio González Rodríguez<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación Agraria <strong>de</strong> Mabegondo -<br />
INGACAL- Xunta <strong>de</strong> Galicia<br />
Antonio J. Pujadas Salva<br />
E.T.S. Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos y <strong>de</strong> Montes - Universidad<br />
<strong>de</strong> Córdoba<br />
Augusto Gómez Cabrera<br />
E.T.S. Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos y <strong>de</strong> Montes - Universidad<br />
<strong>de</strong> Córdoba<br />
Balbino García Criado<br />
Instituto <strong>de</strong> Recursos Naturales y Agrobiología - CSIC -<br />
Sa<strong>la</strong>manca<br />
Begoña <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza Delgado<br />
SERIDA - Gobierno <strong>de</strong> Asturias<br />
Car<strong>los</strong> Ferrer B<strong>en</strong>imeli<br />
Facultad <strong>de</strong> Veterinaria - Universidad <strong>de</strong> Zaragoza<br />
Celia López-Carrasco Fernán<strong>de</strong>z<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación Agropecuaria “Dehesón <strong>de</strong>l<br />
Encinar” - Toledo<br />
Cristina Pérez-Carral Lor<strong>en</strong>zo<br />
Escue<strong>la</strong> Politécnica Superior - Universidad <strong>de</strong> Huelva<br />
Emilio Manrique Persiva<br />
Facultad <strong>de</strong> Veterinaria - Universidad <strong>de</strong> Zaragoza<br />
Ignacio Delgado Enguita<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Tecnología Agroalim<strong>en</strong>taria -<br />
Gobierno <strong>de</strong> Aragón - Zaragoza<br />
Isabel Albizu Beitia<br />
NEIKER Tecnalia-Gobierno Vasco-Vitoria<br />
José Emilio Guerrero Ginel<br />
E.T.S. Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos y <strong>de</strong> Montes - Universidad<br />
<strong>de</strong> Córdoba<br />
José Luis González Rebol<strong>la</strong>r<br />
Estación Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Zaidín - CSIC - Granada<br />
Juan Piñeiro Andión<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación Agraria <strong>de</strong> Mabegondo -<br />
INGACAL- Xunta <strong>de</strong> Galicia<br />
Leopoldo Olea Márquez <strong>de</strong> Prado<br />
Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ierías Agrarias - Universidad <strong>de</strong><br />
Extremadura<br />
Mª Dolores Carbonero Muñoz<br />
E.T.S. Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos y <strong>de</strong> Montes - Universidad<br />
<strong>de</strong> Córdoba<br />
Pi<strong>la</strong>r Fernán<strong>de</strong>z Rebollo<br />
E.T.S. Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos y <strong>de</strong> Montes - Universidad<br />
<strong>de</strong> Córdoba<br />
Pi<strong>la</strong>r Mén<strong>de</strong>z Pérez<br />
Instituto Canario <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias - T<strong>en</strong>erife<br />
Rafael Caballero García <strong>de</strong> Arévalo<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Medioambi<strong>en</strong>tales - CSIC - Madrid<br />
Rafael Vil<strong>la</strong>r Montero<br />
Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias - Universidad <strong>de</strong> Córdoba<br />
Ramón Reiné Viñales<br />
Escue<strong>la</strong> Politécnica Superior - Universidad <strong>de</strong> Huesca<br />
Rosa María Canals Tresserras<br />
Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias- Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra<br />
Rosario Fanlo Domínguez<br />
E.T.S. <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Agraria - Universidad <strong>de</strong> Lérida<br />
Segundo Ríos Ruiz<br />
Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Biológicas - Universidad <strong>de</strong> Alicante<br />
Sonia Roig Gómez<br />
CIFOR - Instituto Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias-Madrid<br />
Teodora Martínez Martínez<br />
Instituto Madrileño <strong>de</strong> Investigación Agraria - Comunidad<br />
<strong>de</strong> Madrid<br />
Depósito Legal: SE-2081-08<br />
Impresión: Lum<strong>en</strong> Gráfica S.L.
ÍNDICE<br />
PRESENTACIÓN<br />
Editores........................................................................................................................................ 11<br />
AGRADECIMIENTOS.................................................................................................................... 13<br />
CONFERENCIA INAUGURAL<br />
E. Moyano Estrada. Instituto <strong>de</strong> Estudios Sociales Avanzados (IESA).<br />
Consejo Superior <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas CSIC.<br />
Agricultura, Territorio y Multifuncionalidad nuevas ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural......................................................................................................................... 15<br />
PRIMERA PARTE: BOTÁNICA Y ECOLOGÍA DE PASTOS<br />
Confer<strong>en</strong>cia.<br />
A. B. Robles. Estación Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Zaidín. CSIC.<br />
En el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Sierras Béticas: <strong>Pastos</strong>, producción, diversidad y cambio global ...................... 31<br />
Comunicaciones.<br />
E. M. Córdoba, J. I. Cubero, F. Perea, B. Román y S. Nadal<br />
Selección <strong>de</strong> g<strong>en</strong>otipos <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nda <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones silvestres <strong>de</strong> Zul<strong>la</strong><br />
(Hedysarum Coronarium L)............................................................................................................. 53<br />
J. Corona, M. E. Pérez-Corona y F. Bermú<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Castro<br />
Efecto <strong>de</strong>l extracto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L.<br />
<strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tres especies <strong>de</strong> gramíneas............................................................................ 59<br />
J. Corona, M. E. Pérez-Corona y F. Bermú<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Castro<br />
Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una especie exótica (E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L.)<br />
sobre <strong>la</strong> f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> tres herbáceas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong> Madrid ........................................................ 65<br />
J. A. Olivera Pr<strong>en</strong><strong>de</strong>s, L. Costal Andra<strong>de</strong> y E. Gonzalez Arraez<br />
Multiplicación <strong>de</strong> accesiones <strong>de</strong> festucas finas: Fecha <strong>de</strong> Espigado<br />
y producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> mabegondo (A Coruña).......................................................................... 71<br />
J. Sanz, R.B. Muntifering, B.S. Gim<strong>en</strong>o, V. Bermejo y I. González Fernán<strong>de</strong>z<br />
Análisis <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> Calidad nutritiva <strong>de</strong> briza maxima<br />
sometido a difer<strong>en</strong>tes tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ozono y nitróg<strong>en</strong>o ................................................................ 77<br />
3
J.M. Mangado, I. Rodríguez, J. Oiarbi<strong>de</strong> y B. Soret<br />
Evaluación y Caracterización <strong>de</strong> <strong>los</strong> lixiviados g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> montones<br />
temporales <strong>de</strong> estiercol sobre suelo natural.................................................................................... 83<br />
J. Pastor, S. García-Salgado, A.J. Hernán<strong>de</strong>z, Mª A. Quijano, y Mª M. Bonil<strong>la</strong><br />
Arsénico y otros metales pesados <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pastos<br />
<strong>de</strong>l cerro <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta (Bustarviejo, Madrid) ....................................................................................... 91<br />
Mª T. Domínguez, P. Ma<strong>de</strong>jón, T. Marañón y J.M. Murillo<br />
Elem<strong>en</strong>tos traza <strong>en</strong> pastos <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> afectados por el vertido<br />
minero <strong>de</strong> Aználcol<strong>la</strong>r (Sevil<strong>la</strong>) ........................................................................................................ 99<br />
C. Petisco, I. Zabalgogeazcoa, B. R. Vázquez <strong>de</strong> Aldana, B. García Criado<br />
y A. García Ciudad<br />
Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> Hongos Endofíticos <strong>de</strong> gramíneas mediante<br />
tecnología NIRS ............................................................................................................................ 105<br />
A. Soldado, A. Martínez-Fernán<strong>de</strong>z, S.N. Pedrol, A. Martínez y B. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza-Delgado<br />
Aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología NIR para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
composición botánica <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras................................................................................................. 113<br />
Marc Taull, Cristina Chocarro y Rosario Fanlo<br />
Calidad Bromatológica <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> Supraforestales <strong>de</strong>l Parque<br />
Nacional <strong>de</strong> Aigüestortes i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici<br />
(Pirineos C<strong>en</strong>trales, Catalunya) ....................................................................................................... 121<br />
L. Uriarte, A. Al<strong>de</strong>zabal, M. Azpiroz y E. Arbe<strong>la</strong>itz<br />
Efecto <strong>de</strong>l pastoreo y el <strong>de</strong>sbroce sobre el éxito reproductivo<br />
sexual <strong>de</strong> Daphne Cneorum L., una especie am<strong>en</strong>zada <strong>de</strong> <strong>la</strong> CAPV................................................... 129<br />
A. García Fu<strong>en</strong>tes, J.A. Torres Cor<strong>de</strong>ro y L. Ruiz Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong><br />
Aprovechami<strong>en</strong>to con ganado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal <strong>de</strong>l olivar ecológico:<br />
estudios <strong>de</strong> diversidad florística y parámetros edáficos ................................................................... 137<br />
A.J. Hernán<strong>de</strong>z, C. Bartolomé, J. Álvarez y J. Pastor<br />
Comunida<strong>de</strong>s vegetales <strong>de</strong> antiguos verte<strong>de</strong>ros sel<strong>la</strong>dos pastados por ovinos.<br />
Caracterización botánica y sue<strong>los</strong> .................................................................................................. 143<br />
F. López-Ige<strong>la</strong>ts y J. Bartolomé<br />
Efectos <strong>de</strong>l abandono agríco<strong>la</strong> sobre <strong>la</strong> composición botánica <strong>de</strong> prados<br />
<strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña..................................................................................................................... 151<br />
A. Peña, L.A. Bermejo, J. Mata, L. <strong>de</strong> Nascim<strong>en</strong>to y A. Camacho<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión al pastoreo <strong>de</strong> pequeños rumiantes sobre <strong>la</strong><br />
cobertura vegetal y sobre <strong>la</strong> diversidad vegetal <strong>en</strong> cuatro años <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> espacios naturales <strong>de</strong> Canarias ................................................................................................. 157<br />
J.A. Olveira Pr<strong>en</strong><strong>de</strong>s, M. Mayor López y E. Afif Khouri<br />
Composición florística <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastizales meditarréneos cantábricos ................................................. 163<br />
4
SEGUNDA PARTE: PRODUCCIÓN VEGETAL<br />
Confer<strong>en</strong>cia.<br />
J. I. Cubero Salmerón y S. Nadal Moyano.<br />
Universidad <strong>de</strong> Córdoba. IFAPA C<strong>en</strong>tro A<strong>la</strong>meda <strong>de</strong>l Obispo<br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos cultivados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> recuperación<br />
<strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s autóctonas hacia el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> transgénicos .................................................... 169<br />
Comunicaciones.<br />
J. Piñero-Andión, N. Díaz-Díaz, J. Fernán<strong>de</strong>z-Paz,<br />
M. Castro-Losada y M.J. Ban<strong>de</strong>-Castro<br />
Leguminosas anuales para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong> Galicia ............................................................... 177<br />
M.J. Ban<strong>de</strong>-Castro, N. Díaz Díaz, J. Fernán<strong>de</strong>z-Paz y J. Piñeiro-Andión<br />
Introducción <strong>de</strong> guisante, veza y haboncillo forrajeros<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación gana<strong>de</strong>ra gallega................................................................................................. 183<br />
J.R. Guzmán Álvarez, B. Román Castillo, M.P. P<strong>la</strong>za García y S. Nadal Moyano<br />
Mánganos, yeros, zul<strong>la</strong> y pipirigallo <strong>en</strong> Andalucía:<br />
¿Reliquias <strong>de</strong>l pasado o alternativa <strong>de</strong> futuro?.................................................................................. 189<br />
F. González López, M. Murillo Vi<strong>la</strong>nova, E. Po<strong>la</strong>nco Redondo, y V. Maya B<strong>la</strong>nco<br />
Distribución <strong>de</strong> ecotipos <strong>de</strong> Ornithopus compressus y biserru<strong>la</strong> pelecinus<br />
<strong>en</strong> pastos <strong>de</strong>l suroeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica ................................................................................ 195<br />
R. Razz y T. C<strong>la</strong>vero<br />
R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> materia seca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fracciones botánicas <strong>de</strong>l pasto<br />
King Grass Morado (p<strong>en</strong>nisetum purpureum x p<strong>en</strong>nisetum typhoi<strong>de</strong>s) bajo <strong>de</strong>foliación........................ 203<br />
E. Chinea, A. García-Ciudad y B. García-Criado<br />
Calidad forrajera <strong>de</strong> tagasaste y tres especies <strong>de</strong> teline <strong>en</strong> Canarias................................................ 207<br />
I. Degado, J. Diaz y F. Muñoz<br />
Estudio <strong>de</strong> factores agronómicos y <strong>de</strong> manejo que incid<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> alfalfa ............................................................................................. 215<br />
S. Demdoum, I. Degado, J. Val<strong>de</strong>rabano y F. Muñoz<br />
Evaluación agronómica <strong>de</strong> una colección <strong>de</strong> esparcetas<br />
(Onobrychis vicifolia scop.) <strong>en</strong> el año <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to ................................................................. 223<br />
L. Campo Ramírez y J. Mor<strong>en</strong>o-González<br />
Varianza g<strong>en</strong>ética y heredabilidad <strong>de</strong> diversos parámetros nutritivos<br />
<strong>en</strong> ecotipos <strong>de</strong> maiz...................................................................................................................... 231<br />
M.J. Sousa-Martínez, L. Caruncho-Picos, M.J. Ban<strong>de</strong>-Castro,<br />
J. Fernán<strong>de</strong>z-Paz y J. Piñeiro-Andión<br />
Hacia una nueva metodología para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> maiz forrajero ............................. 239<br />
L. Álvarez-Iglesias, A. Martínez y N. Pedrol<br />
Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia/resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> sequía estival temprana <strong>de</strong> cultivares<br />
<strong>de</strong> maiz forrajero .......................................................................................................................... 247<br />
L. San Emeterio, I. Ruiz <strong>de</strong> <strong>los</strong> mozos, A. Oreja, I. Zabalgogeazcoa y R.M. Canals<br />
Orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> toxicidad <strong>en</strong> Carex Brevicollis: una especie frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
pastos montanos temp<strong>la</strong>dos .......................................................................................................... 255<br />
5
P. Fernán<strong>de</strong>z Rebollo, M.S. Serrano, P. <strong>de</strong> Vita, M.D. Carbonero, A. Trapero y M.E. Sánchez<br />
Susceptibilidad <strong>de</strong>l altramuz amarillo (Lupinus Luteus L.) a <strong>la</strong> podredumbre<br />
radical causada por Phytophthora cinnamomi rands ........................................................................ 261<br />
V. González-Rodríguez, R. Vil<strong>la</strong>r y R.Mª Navarro<br />
Reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> cuatro especies <strong>de</strong> quercus. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l prog<strong>en</strong>itor<br />
y <strong>de</strong>l micrositio ............................................................................................................................. 267<br />
S. Andrés, R. García, M.A. Paniagua, C. Valdés y A. Calleja<br />
¿Afecta <strong>la</strong> fertilización fosfatada <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración al proteoma<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> tréboles? ............................................................................................................................ 275<br />
E. Afif Khouri y J.A. Oliveira Pr<strong>en</strong><strong>de</strong>s<br />
Re<strong>la</strong>ción propieda<strong>de</strong>s edáficas - Estado nutricional <strong>de</strong> pastos<br />
<strong>en</strong> varios puertos <strong>de</strong> Asturias......................................................................................................... 281<br />
M.D. Báez Bernal, J.F. Castro Insua, M.I. García Pomar y J. Val<strong>la</strong>dares Alonso<br />
Producción <strong>de</strong> biomasa y extracción <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> una pra<strong>de</strong>ra<br />
fertilizada con purines <strong>de</strong> vacuno y porcino..................................................................................... 287<br />
C. López-Carrasco Fernán<strong>de</strong>z y J.C. Robledo Galán<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> dos fertilizantes fosfóricos sobre <strong>la</strong> producción<br />
y composición <strong>de</strong> pastos herbáceos <strong>en</strong> “La Campana <strong>de</strong> Oropesa” Toledo ....................................... 295<br />
M. Azpiroz, A. Al<strong>de</strong>zabal, L. Uriarte y M. M<strong>en</strong>dizabal<br />
Efecto <strong>de</strong>l pastoreo <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción primaria aérea <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos<br />
<strong>de</strong> montaña y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> precipitación ................................................................................. 303<br />
J. Bedia, S. Cabañas, M.J. Mora y J. Busqué<br />
Predicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biomasa forrajera <strong>en</strong> Cervunales a través <strong>de</strong> mediciones<br />
<strong>de</strong> altura y cobertura <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l pasto............................................................................. 309<br />
J.E. López Díaz, A. González Rodríguez y O.P. Vázquez Yánez<br />
Revisión <strong>de</strong> métodos no <strong>de</strong>structivos <strong>de</strong> estimación <strong>de</strong> biomasa<br />
aérea <strong>en</strong> pastos............................................................................................................................ 315<br />
M.J. Pob<strong>la</strong>ciones, S. Rodrigo, L. Olea, N. Simoes y M.M. Tavare <strong>de</strong> Sousa<br />
Aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología NIRS para el análisis <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Gramíneas<br />
<strong>de</strong>l S.O. <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica ...................................................................................................... 323<br />
B. Fernán<strong>de</strong>z Lor<strong>en</strong>zo, M.L. Barreal, G. Flores, A. González Arráez,<br />
J. Val<strong>la</strong>dares, P. Castro y S. Pereira<br />
Calidad Higiéncia <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>sos, leche y <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y maiz<br />
<strong>en</strong> explotaciones lecheras <strong>de</strong> Galicia .............................................................................................. 329<br />
B. Fernán<strong>de</strong>z Lor<strong>en</strong>zo, M.L. Barreal, G. Flores, A. González Arráez<br />
J. Val<strong>la</strong>dares, S. Pereira y M. Car<strong>de</strong>lle<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> cosecha y el uso <strong>de</strong> inocu<strong>la</strong>ntes sobre <strong>la</strong> calidad ferm<strong>en</strong>tativa<br />
<strong>la</strong> estabilidad aeróbica y <strong>la</strong> calidad higiénica <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maiz ................................................... 337<br />
A. Martínez Fernán<strong>de</strong>z, A. Soldado, E. Morales, F. Vic<strong>en</strong>te y B. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza Delgado<br />
Caracterización <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> raigrás italiano trébol violeta<br />
<strong>en</strong> manejo conv<strong>en</strong>cional vs. ecológico ............................................................................................ 347<br />
O. Barrantes, R. Reiné, A. Broca y C. Ferrer<br />
Re<strong>la</strong>ciones diversidad florística-Producción-Manejo <strong>en</strong> prados<br />
<strong>de</strong> siega pir<strong>en</strong>aicos ....................................................................................................................... 355<br />
6
R. Reiné, O. Barrantes, A. Broca y C. Ferrer<br />
Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />
florística y <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> prados <strong>de</strong> siega pir<strong>en</strong>aicos.............................................................. 361<br />
TERCERA PARTE: PRODUCCIÓN ANIMAL<br />
Confer<strong>en</strong>cia.<br />
Sam Coleman<br />
USDA ARS STARS<br />
The impact of the technology exp<strong>los</strong>ion on pasture<br />
Managem<strong>en</strong>t and utilization............................................................................................................ 371<br />
Comunicaciones.<br />
M.D. Megías, A. Martínez Teruel, J. Madrid, T. Martínez, F.G. Barroso y F. Hernán<strong>de</strong>z<br />
Estudio comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> tomate (Lycopersicon escul<strong>en</strong>tum mill)<br />
con difer<strong>en</strong>tes aditivos................................................................................................................... 389<br />
G. Salcedo, L. Martínez Suller, Tejero I. y M. Sarmi<strong>en</strong>to<br />
Efectos <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l plástico y <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> capas, sobre <strong>la</strong> composición química<br />
y calidad ferm<strong>en</strong>tativa <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba ................................................................................. 395<br />
A. Gómez Cabrera, I. Salcedo, E. <strong>de</strong> Pedro, E. Díaz, I. Fernán<strong>de</strong>z y L. Sánchez<br />
Adaptación y aplicación <strong>de</strong> un método <strong>de</strong> análisis “in vitro” para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia seca <strong>de</strong> <strong>la</strong> bellota <strong>en</strong> ganado porcino............................................. 403<br />
P. Castro<br />
Comparación <strong>de</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos por tres equipos NIRS estandarizados para<br />
el análisis <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos.................................................................................................................. 409<br />
V. Cañete, I. Álvarez, J. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te, M.A. Oliver, C. Sañudo, F. Montossi y M.T. Díaz<br />
Variación <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>en</strong> ácidos grasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros cebados <strong>en</strong><br />
pastoreo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> que recib<strong>en</strong> un conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> aprisco ................................................... 415<br />
I. Casaus, M. Chevrollier, J.L. Rie<strong>de</strong>l, A. Van Der Zijpp y A. Bernúes<br />
Adaptación <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> explotación ovina a <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> recursos:<br />
Casos <strong>de</strong> estudio .......................................................................................................................... 421<br />
A. Martínez, R. Ce<strong>la</strong>ya y K. Osoro<br />
Producción <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> terneros añojos y <strong>de</strong> ovino <strong>en</strong> conv<strong>en</strong>cional o ecológico<br />
<strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> España ................................................................................................... 429<br />
A. Martínez, R. Ce<strong>la</strong>ya y K. Osoro<br />
Ingresos y gastos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación comprada <strong>de</strong>l cebo <strong>de</strong> terneros añojos y <strong>de</strong>l ovino<br />
<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>cional o ecológico sobre pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> España.................................................... 437<br />
A. I. Roca Fernán<strong>de</strong>z, A. González Rodríguez y O.P. Vázquez Yañez<br />
Detección <strong>de</strong> <strong>la</strong> urea <strong>en</strong> leche como parametro indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong> pastoreo<br />
y con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do............................................................................................................................... 445<br />
A. González Rodríguez y O.P. Vázquez Yáñez<br />
Utilización <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l ganado lechero. Revisión.......................................................................................................... 453<br />
7
E. Morales Almaraz, F. Vic<strong>en</strong>te, A. Soldado, A. González, A. Martínez Fernán<strong>de</strong>z<br />
y B. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza-Delgado<br />
Efecto <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> parto y <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> pastoreo sobre el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ácidos<br />
grasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> vaca............................................................................................................ 461<br />
A. I. Roca Fernán<strong>de</strong>z, A. González Rodríguez y O.P. Vázquez Yáñez<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra y <strong>de</strong> <strong>la</strong> suplem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> pastoreo sobre <strong>la</strong> producción<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> leche ....................................................................................................................... 469<br />
J. Zea Salgueiro y Mª D. Díaz Díaz<br />
Efecto <strong>de</strong>l acabado y <strong>de</strong>l peso al sacrificio <strong>en</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> terneros<br />
alim<strong>en</strong>tados con <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra......................................................................................... 477<br />
J. Zea Salgueiro y Mª D. Díaz Díaz<br />
Efecto <strong>de</strong>l acabado y <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio <strong>en</strong> <strong>la</strong> canal <strong>de</strong> terneros<br />
alim<strong>en</strong>tados con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra ............................................................................................. 485<br />
P. Eliceits y N. Mandaluniz<br />
Empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal como herrami<strong>en</strong>ta para <strong>la</strong> gestión gana<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> pastos <strong>de</strong> montaña........................ 493<br />
A. Gómez Cabrera, F. Maroto Molina, J.E. Guerrero Ginel, A. Garrido Varo<br />
y grupos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l área<br />
Proyecto “Tipificación, cartografía y evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos españoles”. Base<br />
<strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> dinámica productiva y valoración nutritiva <strong>de</strong> pastos ........................................ 499<br />
CUARTA PARTE: SISTEMAS AGROSILVOPASTORALES<br />
Confer<strong>en</strong>cia.<br />
Juan Gastó<br />
Facultad <strong>de</strong> Agronomía e Ing<strong>en</strong>iería Forestal Pontíficia Universidad Católica <strong>de</strong> Chile. Santiago<br />
Producción animal y paisaje cultural ............................................................................................... 509<br />
Comunicaciones.<br />
R. Perea García-Calvo, S. Roig Gómez y A. San Miguel Ayanz<br />
Selección <strong>de</strong> dieta <strong>de</strong>l ciervo (Cervus E<strong>la</strong>phus L.) sobre especies leñosas y su efecto<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> composición florística <strong>en</strong> <strong>los</strong> montes <strong>de</strong> Toledo (España)......................................................... 525<br />
P. Acevedo, J. Carrasco, J. Vic<strong>en</strong>te, I.G. Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Mera, S. Roig y Fierro y C. Gortazar<br />
Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciervos y el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> herbivoría<br />
<strong>en</strong> un área mediterránea................................................................................................................ 531<br />
T. Martínez<br />
Estimación mediante cercados <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> uso por <strong>los</strong> herbívoros <strong>en</strong> pastos <strong>de</strong> puerto............... 539<br />
J. Mata, L.A. Bermejo, A. Camacho, F. Hardisson y L. <strong>de</strong> Nascim<strong>en</strong>to<br />
Aproximación al interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo como indicador <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> pastoreo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias...................................................................................................................... 547<br />
A. Bravo Fernán<strong>de</strong>z, S. Roig Gómez, P. Aroca Fernán<strong>de</strong>z,<br />
A. Gastón González y R. Serrada Hierro<br />
Pastoreo y reg<strong>en</strong>eración: Condicionantes a <strong>la</strong> gestión forestal. Caso <strong>de</strong>l Monte Cabeza <strong>de</strong> Hierro<br />
(Rascafría, Madrid) ........................................................................................................................ 551<br />
8
J. Ruiz-Mirazo, A.B. Robles, F. Delgado, R. Jiménez y J.L.G. Rebol<strong>la</strong>r<br />
Las áreas pasto-cortafuegos como experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> selvicultura prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
espacios forestales y agroforestales mediterráneos: Los seguimietos ligeros ................................... 559<br />
A. García Mor<strong>en</strong>o, C. Calzado Martínez, S. Escuin Royo, J.E. Guerrero Ginel<br />
P. Fernán<strong>de</strong>z Rebollo y M.P. González Dugo<br />
Detección <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> arbo<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>de</strong>hesa mediante imág<strong>en</strong>es<br />
Landsat-Tm y mo<strong>de</strong><strong>los</strong> lineales <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s espectrales................................................................... 567<br />
D. Carbonero Muñoz, A. Fernán<strong>de</strong>z Ranchal, A. Blázquez Carrasco, A. García Mor<strong>en</strong>o,<br />
C. Calzado Martínez y P. Fernán<strong>de</strong>z Rebollo<br />
Los métodos <strong>de</strong> aforo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota <strong>en</strong> <strong>en</strong>cina. Un análisis comparativo ...................... 575<br />
C. Hernán<strong>de</strong>z Díaz-Ambrona, L. Olea, M.J. Pob<strong>la</strong>ciones y J. Martínez Val<strong>de</strong>rrama<br />
Aforo <strong>de</strong> montaneras mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>hesa ...................................................... 583<br />
J. Busqué, G. González, L. Agote, S. B<strong>en</strong>oit, J.M. Gutiérrez, M.J. Mora y J. Bedia<br />
Teratogénesis <strong>en</strong> vacuno <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> puerto <strong>de</strong> Áliva (Picos <strong>de</strong> Europa).<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas a <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros ........................................................................................... 589<br />
E. Manrique, A.M. O<strong>la</strong>izo<strong>la</strong>, F. Ame<strong>en</strong> y B.A. Zamudio<br />
La productividad <strong>de</strong>l trabajo como indicador parcial <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong><br />
explotaciones ovinas <strong>en</strong> sistemas agro-silvo-pastorales.................................................................... 597<br />
9
PRESENTACIÓN<br />
Pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> una sociedad que lleva <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo su actividad <strong>de</strong> modo ininterrumpido<br />
durante 47 ediciones es motivo <strong>de</strong> especial orgullo y felicitación. La <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong><br />
para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> ha mant<strong>en</strong>ido año tras año fielm<strong>en</strong>te su compromiso <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar el<br />
conocimi<strong>en</strong>to y mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos españoles. Esta veteranía es <strong>la</strong> mejor carta <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación;<br />
su bu<strong>en</strong> hacer y su perseverancia son motivos adicionales para t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que su solera<br />
sea garantía <strong>de</strong> calidad.<br />
Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong> Andalucía es referirse a un territorio es<strong>en</strong>cial para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> historia, el pres<strong>en</strong>te<br />
y el futuro <strong>de</strong> nuestra región. Contamos con algo más <strong>de</strong> un millón <strong>de</strong> hectáreas <strong>de</strong> pastos<br />
asociados a formaciones arbo<strong>la</strong>das (que pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>globarse <strong>en</strong> su mayor parte bajo <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación<br />
común <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesas) y cerca <strong>de</strong> 600.000 hectáreas <strong>de</strong> pastizales sin arboleda, lo que supone<br />
que aproximadam<strong>en</strong>te una <strong>de</strong> cada cinco hectáreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma esté ocupada por<br />
terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> pastos.<br />
Los pastos, con <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>stia <strong>de</strong> su porte y el apar<strong>en</strong>te sil<strong>en</strong>cio <strong>de</strong> sus paisajes, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho que<br />
<strong>en</strong>señarnos. Tierras <strong>de</strong> vocación productiva, que pose<strong>en</strong> también un incuestionable valor natural.<br />
Territorio para el ganado domesticado, pero también recurso para <strong>la</strong> fauna silvestre y cinegética.<br />
Espacio <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l botánico, <strong>de</strong>l agrónomo y <strong>de</strong>l veterinario.<br />
Los pastizales <strong>en</strong> Andalucía son el espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa, espacio mixto e híbrido como pocos y<br />
paradigma <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> hacer secu<strong>la</strong>r don<strong>de</strong> pastan vacas retintas, reses bravas y ovejas merinas,<br />
pero también <strong>de</strong> <strong>los</strong> atochares y tomil<strong>la</strong>res que ramonea el caprino (<strong>la</strong> cabra murciano granadina<br />
<strong>de</strong>l ori<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>gueña, <strong>la</strong> florida o <strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca serrana), <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos estacionales que mordisquean<br />
<strong>los</strong> rebaños <strong>de</strong> ovejas segureñas, o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s efímeras is<strong>la</strong>s <strong>de</strong> fertilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> lucios y <strong>los</strong><br />
cotos don<strong>de</strong> pastan <strong>los</strong> cabal<strong>los</strong> marismeños y <strong>la</strong>s vacas mostr<strong>en</strong>cas.<br />
Los pastos no <strong>de</strong>berían <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> burocracia, aunque a veces nos vemos obligados a <strong>en</strong>corsetar<strong>los</strong><br />
<strong>en</strong> categorías administrativas. La lección que parec<strong>en</strong> querer hacernos llegar es que el<br />
territorio es único y que parte <strong>de</strong> nuestro esfuerzo <strong>de</strong>be ir <strong>en</strong>caminado a ofrecer soluciones y propuestas<br />
integradoras.<br />
Esta es <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> trabajo seguida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca y <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong><br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te. Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios mixtos, aprovechar lo mejor <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> nuestras<br />
percepciones particu<strong>la</strong>res. Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones propuestas <strong>en</strong> el nuevo P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Desarrollo<br />
rural <strong>de</strong> Andalucía 2007-2013 son ejemplo <strong>de</strong> ello; <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> trabajo conjunto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>hesa, <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l Pacto Andaluz por <strong>la</strong> Dehesa y <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Anteproyecto <strong>de</strong> Ley para<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa son otras iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> que nos s<strong>en</strong>timos especialm<strong>en</strong>te orgul<strong>los</strong>os.<br />
La Política Agraria Comunitaria y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, todo el contexto social, nos obliga a afianzar el papel<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pastizales <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible que todos propugnamos. En Andalucía<br />
po<strong>de</strong>mos sacar partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran experi<strong>en</strong>cia práctica acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> pascicultura. Muchos han<br />
sido <strong>los</strong> técnicos y ci<strong>en</strong>tíficos que se han empeñado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificar, catalogar y mejorar<br />
nuestros pastos. Sin olvidar nunca que son nuestros gana<strong>de</strong>ros <strong>los</strong> que mejor sab<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar<br />
<strong>los</strong> bu<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>los</strong> ma<strong>los</strong> pastizales: nadie mejor que el<strong>los</strong> para valorar <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nuestros<br />
vallicares y majadales.<br />
11
Todavía nos queda mucho por apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Y por reapr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo casi olvidado <strong>en</strong> un proceso ininterrumpido<br />
<strong>de</strong> transmitir el conocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones. Técnicos, gana<strong>de</strong>ros, pastores,<br />
gestores <strong>de</strong> espacios naturales que precisan <strong>de</strong> respuestas para manejar y sacar provecho <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pastos, pero que también necesitarán conocer<strong>los</strong> mejor para conservar<strong>los</strong>.<br />
La <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación humana sobre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y distribución <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> nuestras<br />
comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pastizales nos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacernos s<strong>en</strong>tir responsables <strong>de</strong> su futuro. Porque, <strong>en</strong><br />
bu<strong>en</strong>a medida, nuestras especies prat<strong>en</strong>ses no son so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te taxones botánicos o un recurso<br />
es<strong>en</strong>cial para obt<strong>en</strong>er alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gran calidad, sino también patrimonio, cultura e historia.<br />
Estamos conv<strong>en</strong>cidos <strong>de</strong> que <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> esta Reunión que se han recogido <strong>en</strong> estas Actas<br />
<strong>en</strong>trarán a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran biblioteca <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos españoles.<br />
Isaías Pérez Saldaña<br />
Consejero <strong>de</strong> Agricultura y Pesca<br />
Fu<strong>en</strong>santa Coves Botel<strong>la</strong><br />
Consejera <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
12
AGRADECIMIENTOS<br />
La XLVII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica organizada por <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong><br />
(SEEP) y por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Córdoba no hubiera sido posible sin <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> muchas instituciones,<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, empresas y personas.<br />
En primer lugar, quisiéramos agra<strong>de</strong>cer a aquel<strong>la</strong>s instituciones y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que han apoyado y<br />
financiado este ev<strong>en</strong>to. Al Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia (INIA); al Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Córdoba y<br />
a Córdoba-Capitalidad Cultural 2016; al Comité Andaluz <strong>de</strong> Agricultura Ecológica (CAAE); a <strong>la</strong> Cooperativa<br />
<strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pedroches (COVAP) y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> Fundación Ricardo Delgado Vizcaíno;<br />
a <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Turismo, Comercio y Deporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía; a <strong>la</strong> Consejería<br />
<strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía; y a <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta<br />
<strong>de</strong> Andalucía. A todas <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> estas instituciones que nos animaron, ori<strong>en</strong>taron y at<strong>en</strong>dieron<br />
amablem<strong>en</strong>te nuestras peticiones.<br />
En segundo lugar, nos gustaría expresar nuestro reconocimi<strong>en</strong>to a todas aquel<strong>la</strong>s personas que nos<br />
han ayudado <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visitas <strong>de</strong> campo. En esta reunión ci<strong>en</strong>tífica hemos querido<br />
<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> fuerte singu<strong>la</strong>ridad natural, agraria y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pedroches, situada al<br />
norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Córdoba, articu<strong>la</strong>ndo dos circuitos: uno, emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ambi<strong>en</strong>tal, que recorre<br />
el Parque Natural Car<strong>de</strong>ña-Montoro; y otro, gana<strong>de</strong>ro, que p<strong>en</strong>etra <strong>en</strong> el territorio ocupado por<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas. Agra<strong>de</strong>cemos <strong>la</strong> eficaz <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> D. José Manuel Quero, Director-Conservador <strong>de</strong>l Parque<br />
Natural Car<strong>de</strong>ña-Montoro quién, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones llevadas a cabo<br />
<strong>en</strong> el Parque <strong>de</strong> interés para <strong>los</strong> asist<strong>en</strong>tes a esta Reunión Ci<strong>en</strong>tífica, puso a nuestra disposición<br />
todos <strong>los</strong> medios a su alcance para que <strong>la</strong> visita pudiera llevarse a cabo <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada. Asimismo,<br />
el circuito gana<strong>de</strong>ro no hubiera sido posible sin <strong>la</strong> <strong>en</strong>trañable co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> D. Juan Fernán<strong>de</strong>z,<br />
D. Juan Carbonero y D. Rafael Muñoz, gana<strong>de</strong>ros, propietarios <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa y amigos, que,<br />
como siempre que se lo pedimos, nos abrieron <strong>de</strong> par <strong>en</strong> par <strong>la</strong>s puertas <strong>de</strong> sus explotaciones. No<br />
queremos tampoco olvidar a qui<strong>en</strong>es han co<strong>la</strong>borado docum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s visitas <strong>de</strong> campo: D. Juan<br />
Palomo, periodista <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong> Córdoba y amante <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca, qui<strong>en</strong> esbozó <strong>la</strong> historia natural<br />
y cultural <strong>de</strong>l recorrido; D. José Manuel Quero y el personal técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Delegación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería<br />
<strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Córdoba, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ron el circuito ambi<strong>en</strong>tal; D. Antonio Fernán<strong>de</strong>z<br />
Ranchal, y D. Juan Carbonero que se ocuparon <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tar el circuito gana<strong>de</strong>ro.<br />
Al comité ci<strong>en</strong>tífico, por aceptar <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> juzgar previam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> trabajos pres<strong>en</strong>tados<br />
a esta reunión ci<strong>en</strong>tífica; sus recom<strong>en</strong>daciones y suger<strong>en</strong>cias han contribuido sin duda alguna<br />
a mejorar <strong>la</strong> calidad y c<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> artícu<strong>los</strong> recogidos <strong>en</strong> este volum<strong>en</strong>. A <strong>los</strong> responsables<br />
<strong>de</strong> conducir <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación y discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas sesiones, por<br />
haber asumido <strong>de</strong>sinteresadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor, no siempre grata, <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong> exposición<br />
y <strong>de</strong> dar vida al <strong>de</strong>bate.<br />
Finalm<strong>en</strong>te expresamos nuestro agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> pon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas sesiones, amigos<br />
que, pese a sus apretadas ag<strong>en</strong>das, aceptaron ilusionados este <strong>en</strong>cargo. Estamos conv<strong>en</strong>cidos<br />
que con sus sabias reflexiones, fruto <strong>de</strong> sus vastas trayectorias profesionales y ci<strong>en</strong>tíficas, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>remos<br />
y g<strong>en</strong>erarán <strong>de</strong>bates e inquietu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> esta <strong>Sociedad</strong> Ci<strong>en</strong>tífica.<br />
La SEEP abre <strong>en</strong> Córdoba una reunión ci<strong>en</strong>tífica y técnica sobre <strong>los</strong> pastos, <strong>los</strong> cuales se reve<strong>la</strong>n<br />
<strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>.<br />
13
Confer<strong>en</strong>cia inaugural<br />
AGRICULTURA, TERRITORIO Y MULTIFUNCIONALIDAD<br />
NUEVAS ORIENTACIONES DE LAS POLÍTICAS DE<br />
DESARROLLO RURAL<br />
E. MOYANO ESTRADA<br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios Sociales Avanzados (IESA)<br />
Consejo Superior <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas (CSIC)<br />
emoyano@iesaa.csic.es<br />
RESUMEN<br />
En esta pon<strong>en</strong>cia, se analizan <strong>la</strong>s nuevas ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, mostrando<br />
sus diversas concepciones. De un <strong>la</strong>do, una concepción “agraria”, aplicada sectorialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura como eje <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales; <strong>de</strong> otro <strong>la</strong>do, una concepción “territorial”,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s (agrarias y no agrarias) es su principal eje <strong>de</strong><br />
actuación, y el territorio su ámbito <strong>de</strong> aplicación. Entre esas dos concepciones giran hoy <strong>los</strong> <strong>de</strong>bates<br />
<strong>en</strong> torno al <strong>de</strong>sarrollo rural, tanto a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE como <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados miembros. El nuevo<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to europeo FEADER refleja <strong>en</strong> su p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> ambas concepciones<br />
<strong>en</strong> torno al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> multifuncionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios naturales, proponi<strong>en</strong>do<br />
fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> gestión integrada <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas agrogana<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> montaña y <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>hesa. La ley <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l Medio Rural es un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
rural inspirada <strong>en</strong> una concepción territorial, proponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> “contratos territoriales<br />
<strong>de</strong> zonas rurales” como instrum<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal para su aplicación.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El interés por <strong>los</strong> temas rurales no es algo nuevo, ya que ha sido una constante <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>rnización social y económica <strong>de</strong>l mundo contemporáneo acontecido durante el siglo XX.<br />
Tanto a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública, como <strong>de</strong>l discurso y <strong>la</strong> acción política, <strong>los</strong> problemas re<strong>la</strong>cionados<br />
con <strong>la</strong> agricultura y el medio rural siempre fueron objeto <strong>de</strong> interés y preocupación <strong>en</strong> ese<br />
periodo, constituy<strong>en</strong>do un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad (bi<strong>en</strong> como base <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo productivista, bi<strong>en</strong> como eje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas agrarias y rurales impulsadas por <strong>los</strong><br />
gobiernos <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> impulsar el proceso mo<strong>de</strong>rnizador). Tampoco hay que olvidar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
prefer<strong>en</strong>te que se le ha prestado a estos temas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales, constituy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
sociología rural uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción académica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología.<br />
No obstante, el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> ese interés por el mundo rural ha cambiado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres últimas décadas.<br />
En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública se aprecia hoy una conci<strong>en</strong>cia sobre <strong>los</strong> problemas rurales distinta<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tradicional, hasta el punto <strong>de</strong> que pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> un proceso nuevo <strong>de</strong> ruralización.<br />
En efecto, <strong>la</strong> antigua concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad rural, percibida como un mundo ais<strong>la</strong>do y distante<br />
al que se le id<strong>en</strong>tificaba exclusivam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> actividad agraria y <strong>la</strong> cultura campesina -sea <strong>en</strong> su<br />
dim<strong>en</strong>sión conflictiva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran agricultura ext<strong>en</strong>siva, sea <strong>en</strong> su dim<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> ord<strong>en</strong> y estabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> pequeña agricultura familiar-, ha dado hoy paso a una<br />
15
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
percepción más diversa y heterogénea. Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> reconocida solv<strong>en</strong>cia, como el Eurobarómetro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea o el Agrobarómetro <strong>de</strong> Andalucía, corroboran este cambio <strong>de</strong> percepción<br />
social respecto al mundo rural. Concretam<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> datos proporcionados por esta segunda fu<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> su <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> 2007 seña<strong>la</strong>n que casi dos <strong>de</strong> cada tres andaluces se interesan por el mundo<br />
rural, pero más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad no lo id<strong>en</strong>tifican ya con <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría, sino con el paisaje,<br />
el medio ambi<strong>en</strong>te, el ocio, el aire puro o <strong>la</strong> vida sana, proporción aún mayor <strong>en</strong> <strong>los</strong> estratos<br />
<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción más jov<strong>en</strong> y con niveles <strong>de</strong> estudios más elevados 1 .<br />
Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> problemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s zonas rurales se han ido incorporando al ámbito<br />
político <strong>en</strong> un proceso simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> nueva ruralización, si<strong>en</strong>do tratados ahora como problemas difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> tradicionalm<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> agricultura. La creación <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo rural <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración pública o <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> leyes nacionales o regionales<br />
(como <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te Ley españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l Mundo Rural) y <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos europeos<br />
(como el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 1.698/2005, que crea el nuevo fondo FEADER) d<strong>en</strong>ominados también<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural para distinguir<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normativas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política agraria, pon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
manifiesto <strong>la</strong> nueva o<strong>la</strong> <strong>de</strong> ruralización antes m<strong>en</strong>cionada. Asimismo, basta con leer <strong>los</strong> programas<br />
electorales <strong>de</strong> <strong>los</strong> partidos políticos o escuchar <strong>los</strong> discursos <strong>de</strong> sus lí<strong>de</strong>res y dirig<strong>en</strong>tes para comprobar<br />
el cambio experim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción que hoy se ti<strong>en</strong>e sobre el mundo rural y sobre<br />
el rol a <strong>de</strong>sempeñar por <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s que resid<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> esos <strong>territorios</strong>. Es frecu<strong>en</strong>te escuchar a cualquier dirig<strong>en</strong>te político <strong>de</strong> distinto signo o a<br />
cualquier responsable público tratar <strong>los</strong> temas agrarios y rurales como temas <strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eral<br />
no vincu<strong>la</strong>dos a un <strong>de</strong>terminado sector <strong>de</strong> actividad, sino como asuntos con implicaciones económicas,<br />
sociales y territoriales.<br />
Sin embargo, ese cambio <strong>de</strong> percepción social y política por lo que ocurre <strong>en</strong> el mundo rural no<br />
se ha visto hasta ahora reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> una política europea <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural,<br />
autónoma y difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC (Política Agraria Común). Lo que ha habido son acciones <strong>de</strong><br />
corto alcance, limitadas a ámbitos territoriales específicos y adoptadas o bi<strong>en</strong> como iniciativas<br />
experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia Comisión Europea -como ha ocurrido con el programa Lea<strong>de</strong>r- o bi<strong>en</strong><br />
como programas operativos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo -como ha sido el caso<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> programas Pro<strong>de</strong>r 2 -. Junto a esas acciones se han puesto <strong>en</strong> marcha programas europeos<br />
(como el Equal o el Intereg) que sin el ape<strong>la</strong>tivo “<strong>de</strong>sarrollo rural” han t<strong>en</strong>ido efectos evid<strong>en</strong>tes<br />
sobre <strong>la</strong> equidad y <strong>la</strong> cohesión social y territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales. Lo mismo ha ocurrido con<br />
<strong>los</strong> programas <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios naturales protegidos, algunos <strong>de</strong> el<strong>los</strong> verda<strong>de</strong>ros<br />
programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, con efectos indudables sobre <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s rurales<br />
circundantes. Por último, no hay que olvidar <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que, sin el amparo <strong>de</strong><br />
programas públicos, han t<strong>en</strong>ido éxitos notables <strong>en</strong> algunas zonas rurales gracias al li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política local y a <strong>la</strong> cultura empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, éxitos analizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nueva perspectiva <strong>de</strong>l “capital social” 3 .<br />
Para apoyar esta tesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>ra política europea <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural basta<br />
seña<strong>la</strong>r que el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 1.257/99 <strong>de</strong>l Consejo, resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 2000 4 y titu<strong>la</strong>do (confusam<strong>en</strong>te)<br />
<strong>de</strong> Desarrollo Rural, era <strong>en</strong> realidad un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong>marcado <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> clásica<br />
1 El Agrobarómetro <strong>de</strong> Andalucía es una <strong>en</strong>cuesta anual que realiza el IESA-CSIC por <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong><br />
Andalucía, sobre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y valores <strong>de</strong> <strong>los</strong> andaluces respecto a temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> agricultura y el mundo rural.<br />
2 Aunque <strong>la</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r y el programa operativo Pro<strong>de</strong>r no forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC, tampoco pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>los</strong> embriones <strong>de</strong><br />
una verda<strong>de</strong>ra política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, dado su carácter provisional y <strong>los</strong> limitados recursos con que contaban.<br />
3 La perspectiva <strong>de</strong>l “capital social” <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> factores no económicos <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, seña<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>la</strong> confianza <strong>en</strong>tre vecinos, <strong>la</strong> credibilidad y efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones locales y <strong>la</strong> sinergia <strong>en</strong>tre el sector público y el sector privado<br />
como factores relevantes.<br />
4 La Ag<strong>en</strong>da 2000 fue <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario financiero <strong>de</strong>l periodo 2000-2006 e<strong>la</strong>borada por <strong>la</strong> Comisión Europea. En ese marco se<br />
reformó parcialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> PAC y se aprobó el m<strong>en</strong>cionado Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 1.257/1999 <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
16
Confer<strong>en</strong>cia inaugural<br />
política <strong>de</strong> estructuras agrarias, si bi<strong>en</strong> con algunas noveda<strong>de</strong>s -como <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas<br />
agroambi<strong>en</strong>tales, que antes eran regu<strong>la</strong>dos por un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to específico-. Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que<br />
ese Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, al estar dirigido exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> agricultores, se inspiraba <strong>en</strong> una concepción<br />
“agraria” <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural, <strong>en</strong>fatizando <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong>s acciones que promovía (mo<strong>de</strong>rnización<br />
<strong>de</strong> explotaciones agrarias, r<strong>en</strong>ovación g<strong>en</strong>eracional, insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es agricultores, introducción<br />
<strong>de</strong> nuevos sistemas <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong> y gana<strong>de</strong>ra, medidas agroambi<strong>en</strong>tales,...) serían<br />
b<strong>en</strong>eficiosas para dicho <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que lo fues<strong>en</strong> para <strong>los</strong> agricultores. Estábamos,<br />
por tanto, ante una concepción restringida <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural –aún pres<strong>en</strong>te hoy <strong>en</strong> <strong>los</strong> ámbitos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong>s organizaciones profesionales–, según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> actividad agraria sigue<br />
si<strong>en</strong>do el motor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, y <strong>la</strong> política agraria <strong>de</strong>be continuar si<strong>en</strong>do una<br />
política autónoma <strong>de</strong>stinada a fortalecer el pot<strong>en</strong>cial productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura (ver Tab<strong>la</strong> nº 1).<br />
Para esta concepción, <strong>la</strong> multifuncionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura es su principal contribución al <strong>de</strong>sarrollo<br />
rural, incorporando <strong>la</strong>s nuevas nociones <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, efici<strong>en</strong>cia y competitividad a un<br />
r<strong>en</strong>ovado, pero indiscutible, discurso agrarista.<br />
Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado Reg. 1.257/1999, y <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas<br />
Lea<strong>de</strong>r y Pro<strong>de</strong>r, se ha ido consolidando una concepción difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural, una concepción<br />
d<strong>en</strong>ominada “territorial” por estar ori<strong>en</strong>tada no a un sector, sino al territorio, y por dirigirse<br />
no a <strong>los</strong> agricultores, sino al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural (ver Tab<strong>la</strong> nº 1). Para esta concepción,<br />
<strong>la</strong> agricultura ya no sería el motor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales al existir otras activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> mayor relevancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo y <strong>la</strong> dinamización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía; <strong>en</strong> lo<br />
que se refiere al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> multifuncionalidad, no sería ésta un atributo <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura, sino <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> espacios y <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> rurales. Respecto a <strong>la</strong> política agraria, <strong>la</strong> concepción territorial consi<strong>de</strong>ra<br />
que esa política <strong>de</strong>be ser subsumida <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una política integral <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que<br />
impulse <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y dote a <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> <strong>de</strong> infraestructuras y equipami<strong>en</strong>tos<br />
sufici<strong>en</strong>tes para que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se mant<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios rurales <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> calidad<br />
acor<strong>de</strong>s con <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar.<br />
Propiciado por <strong>los</strong> acuerdos alcanzados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Salzburgo (noviembre <strong>de</strong> 2003) y<br />
<strong>en</strong>marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> última reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC (reforma Fischler, por alusión al Comisario <strong>de</strong> Agricultura)<br />
5 , <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 1.698/2005 <strong>de</strong> Desarrollo Rural -que sustituye al m<strong>en</strong>cionado<br />
Reg. 1.257/1999- y su posterior aplicación han propiciado interesantes <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> torno<br />
a esas dos concepciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural (una, “agraria”; y otra, “territorial”). En esos <strong>de</strong>bates<br />
surg<strong>en</strong> interesantes posiciones sobre el modo más apropiado <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r ambas concepciones,<br />
no faltándoles razones a <strong>los</strong> que argum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> uno u otro s<strong>en</strong>tido utilizando muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> argum<strong>en</strong>tos<br />
antes esgrimidos, ni tampoco a <strong>los</strong> que se sitúan <strong>en</strong> una posición intermedia (que podríamos<br />
d<strong>en</strong>ominar “agro-territorial”) (Tab<strong>la</strong> nº 1).<br />
5 La Confer<strong>en</strong>cia sobre Desarrollo Rural celebrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Salzburgo <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 2003 era continuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebrada<br />
años antes <strong>en</strong> Cork y fue convocada por el propio Comisario <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE (el austriaco Franz Fischler), justo unos meses <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> que se aprobara su reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se distingue <strong>en</strong>tre el primer pi<strong>la</strong>r (política <strong>de</strong> mercados) y el segundo pi<strong>la</strong>r (política<br />
<strong>de</strong> estructuras agrarias). A esa Confer<strong>en</strong>cia asistieron todas <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s europeas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural (don<strong>de</strong> se integran <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo creados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r), y se alcanzaron acuerdos que están <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />
17
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> nº 1. Concepciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural<br />
Concepciones<br />
AGRARIA<br />
TERRITORIAL<br />
AGRO-TERRITORIAL<br />
Rasgos característicos<br />
• La agricultura es el motor <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />
• La PAC <strong>de</strong>be ser el eje prioritario <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales y mant<strong>en</strong>erse<br />
como política autónoma.<br />
• La PAC <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> principal <strong>de</strong>stinataria <strong>de</strong> <strong>los</strong> fondos europeos para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
rural (transfiriéndose recursos <strong>de</strong>l primer pi<strong>la</strong>r al segundo pi<strong>la</strong>r).<br />
• La multifuncionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad agraria es <strong>la</strong> mejor prueba <strong>de</strong> su contribución<br />
al <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
• Los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política agraria <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar ori<strong>en</strong>tados hacia <strong>la</strong> competitividad,<br />
<strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal.<br />
• La agricultura no es el motor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural; hay otras activida<strong>de</strong>s más<br />
relevantes.<br />
• El <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>de</strong>be basarse <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque territorial (no sectorial), asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />
(no <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te) y participativo (no elitista) mediante grupos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
• El segundo pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC <strong>de</strong>be ser integrado <strong>en</strong> una política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural<br />
ori<strong>en</strong>tada al territorio.<br />
• Debe crearse un fondo específico para el <strong>de</strong>sarrollo rural gestionado <strong>de</strong> modo<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a nivel <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> mediante p<strong>la</strong>nes estratégicos.<br />
• El concepto <strong>de</strong> multifuncionalidad se aplica al espacio rural y no a <strong>la</strong> agricultura.<br />
• Los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar guiados por <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo, <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida.<br />
• La agricultura es un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />
• La política agraria se dirige a un colectivo difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong> agricultores: unos, con<br />
explotaciones mo<strong>de</strong>rnas (que hay que pot<strong>en</strong>ciar para hacer<strong>la</strong>s más efici<strong>en</strong>tes), y<br />
otros, con explotaciones no competitivas (que hay que proteger por razones<br />
sociales y territoriales).<br />
• La PAC es necesaria como política autónoma para mejorar <strong>la</strong> competitividad y<br />
efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones (el segundo pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>erse como política<br />
<strong>de</strong> estructuras agrarias).<br />
• Bajo el concepto <strong>de</strong> multifuncionalidad agraria, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptarse actuaciones dirigidas<br />
a garantizar <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas explotaciones no competitivas.<br />
Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s concepciones agrarias y territoriales, <strong>la</strong> agroterritorial consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> política agraria<br />
no es una política homogénea que <strong>de</strong>ba ser analizada como un todo, sino una política difer<strong>en</strong>ciada<br />
<strong>en</strong> sus acciones y sus <strong>de</strong>stinatarios, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que confluy<strong>en</strong> (no siempre <strong>en</strong> armonía) dos objetivos.<br />
En primer lugar, el objetivo <strong>de</strong> promover un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> explotaciones mo<strong>de</strong>rnas, especializadas,<br />
ori<strong>en</strong>tadas al mercado y gestionadas como empresas bajo una lógica <strong>de</strong> competitividad y<br />
efici<strong>en</strong>cia productiva, cada vez más <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>das <strong>de</strong>l territorio circundante; y <strong>en</strong> segundo lugar,<br />
el objetivo <strong>de</strong> apoyar a un tipo <strong>de</strong> agricultura estrecham<strong>en</strong>te integrada <strong>en</strong> el territorio y basada <strong>en</strong><br />
explotaciones ori<strong>en</strong>tadas también al mercado, pero gestionadas según una lógica multifuncional<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo (por lo g<strong>en</strong>eral, autoempleo), reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra familiar,<br />
conservación <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y diversificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s.<br />
Hay múltiples ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> que <strong>la</strong> política agraria funciona <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica int<strong>en</strong>tado conciliar esos<br />
dos objetivos (<strong>la</strong> propia PAC y sus t<strong>en</strong>siones internas así lo pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto). Los que se sitúan<br />
<strong>en</strong> esta posición intermedia (“agro-territorial”) cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong> política agraria <strong>de</strong>be int<strong>en</strong>tar conciliar<br />
estos dos objetivos, y que el objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad y efici<strong>en</strong>cia productiva sigue si<strong>en</strong>do<br />
importante para algunas áreas y <strong>territorios</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> carácter empresarial <strong>de</strong>sempeña<br />
un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales al g<strong>en</strong>erar riqueza (no necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> forma<br />
18
Confer<strong>en</strong>cia inaugural<br />
<strong>de</strong> empleo directo) y ser el sostén <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria agroalim<strong>en</strong>taria. Pero <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> que son precisam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s acciones dirigidas a <strong>la</strong>s explotaciones integradas <strong>en</strong> el territorio y con dificulta<strong>de</strong>s<br />
para ser competitivas <strong>en</strong> mercados abiertos (promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> multifuncionalidad como vía para evitar<br />
su abandono) <strong>la</strong>s que mejor pued<strong>en</strong> incardinarse <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural<br />
al estar inspiradas <strong>en</strong> una fi<strong>los</strong>ofía simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> éstas (fijar pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el medio rural, mant<strong>en</strong>er<br />
el empleo y promover el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible). Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> explotaciones<br />
se podría establecer un pu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> política agraria y <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, pu<strong>en</strong>te bajo<br />
el que discurrirían acciones <strong>en</strong>caminadas a pot<strong>en</strong>ciar su vincu<strong>la</strong>ción con el territorio.<br />
El objetivo <strong>de</strong> esta pon<strong>en</strong>cia es tratar <strong>de</strong> tales asuntos a propósito <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>bates suscitados <strong>en</strong><br />
torno a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to europeo <strong>de</strong> Desarrollo Rural y a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Desarrollo<br />
Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l Medio Rural aprobada <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong>l pasado año 2007 <strong>en</strong> el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to español.<br />
Ello se hará a partir <strong>de</strong> lo que nos dic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s iniciativas europeas Lea<strong>de</strong>r y <strong>los</strong> programas Pro<strong>de</strong>r<br />
aplicados <strong>en</strong> España, unas iniciativas y programas sobre <strong>los</strong> que se dispone ya <strong>de</strong> información<br />
sufici<strong>en</strong>te acerca <strong>de</strong> sus resultados más significativos como para utilizar<strong>los</strong> <strong>de</strong> base para el <strong>de</strong>bate.<br />
Los resultados <strong>de</strong> tales experi<strong>en</strong>cias pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto que, una vez iniciadas <strong>la</strong>s dinámicas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y a medida que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural adquiere conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas que le afectan,<br />
se produce un salto cualitativo <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>mandas, <strong>de</strong> modo que <strong>los</strong> programas e iniciativas <strong>de</strong><br />
carácter limitado, <strong>de</strong>l tipo Lea<strong>de</strong>r o Pro<strong>de</strong>r, resultan insufici<strong>en</strong>tes para satisfacer<strong>la</strong>s. Se pasa así<br />
a una fase <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el tema <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales se incardina <strong>en</strong> políticas no sectoriales,<br />
sino integrales, y el ámbito <strong>de</strong> actuación se integra <strong>en</strong> una perspectiva territorial más<br />
amplia. El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Ley <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible<br />
<strong>de</strong>l Medio Rural gira, por tanto, <strong>en</strong> torno a si supone o no un avance <strong>en</strong> esta línea y a si el<br />
diseño institucional que propone es viable <strong>en</strong> el marco real <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dinámicas que acontec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas rurales.<br />
En esta pon<strong>en</strong>cia se analiza, <strong>en</strong> primer lugar, el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to europeo<br />
1.698/2005, un ejemplo c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> política basada <strong>en</strong> una concepción “agroterritorial” <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
rural. En segundo lugar, se reflexiona sobre sus posibles implicaciones, tanto <strong>en</strong> lo que se refiere<br />
a <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l mismo, como a <strong>la</strong> necesaria<br />
coordinación institucional que conlleva. En tercer lugar, se analiza el modo como dicho reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
se está aplicando <strong>en</strong> España, exponi<strong>en</strong>do <strong>los</strong> ejes fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l nuevo P<strong>la</strong>n Nacional<br />
<strong>de</strong> Desarrollo Rural. Finalm<strong>en</strong>te, se expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se fundam<strong>en</strong>ta el proyecto <strong>de</strong><br />
Ley <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l Mundo Rural, como ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas ori<strong>en</strong>taciones inspiradas<br />
<strong>en</strong> una concepción “territorial” <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
EL NUEVO REGLAMENTO DE DESARROLLO RURAL<br />
El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 1.698/205 <strong>de</strong> Desarrollo Rural aspira precisam<strong>en</strong>te a c<strong>la</strong>rificar <strong>la</strong> situación creada<br />
tras más <strong>de</strong> diez años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias Lea<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales y tras siete años <strong>de</strong> aplicación<br />
<strong>de</strong>l recién <strong>de</strong>rogado Reg. 1.257/99 <strong>en</strong> el sector agrario. Y lo hace integrando <strong>la</strong>s concepciones<br />
agraria y territorial <strong>en</strong> torno al segundo pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC (el re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> política <strong>de</strong> estructuras agrarias),<br />
un pi<strong>la</strong>r que, ampliado, pasa a convertirse así <strong>en</strong> el soporte sobre el que <strong>de</strong>scansará <strong>la</strong> futura<br />
política europea <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural. De este modo pret<strong>en</strong><strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> disociación observada<br />
durante estos años <strong>en</strong>tre, <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> agricultura y, <strong>de</strong> otro, el <strong>de</strong>sarrollo rural, procurando recuperar<br />
<strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad agraria, e incorporando <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión agraria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
estrategas territoriales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
En este s<strong>en</strong>tido podríamos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> Comisión Europea (que e<strong>la</strong>boró <strong>la</strong> propuesta) y el<br />
Consejo <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> Agricultura (que aprobó el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to) han optado por <strong>la</strong> vía intermedia<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural (<strong>la</strong> que hemos d<strong>en</strong>ominado “agro-territorial”), no sabemos si conv<strong>en</strong>cidos<br />
<strong>de</strong> ser ésta <strong>la</strong> mejor forma <strong>de</strong> afrontar <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong>l mundo rural y <strong>de</strong> integrar <strong>en</strong> el<strong>los</strong><br />
<strong>los</strong> temas agrarios o simplem<strong>en</strong>te por razones <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería financiera (<strong>los</strong> recursos para financiar<br />
19
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>la</strong>s acciones contemp<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to proced<strong>en</strong> <strong>en</strong> su mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> fondos<br />
agríco<strong>la</strong>s). Sea como fuere, el hecho es que se crea un fondo específico, el FEADER (Fondo Europeo<br />
para <strong>la</strong> Agricultura y el Desarrollo Rural), separado <strong>de</strong>l FEOGA (que pasa a d<strong>en</strong>ominarse FEGA<br />
para financiar el primer pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC, es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong> política <strong>de</strong> mercados). Los recursos <strong>de</strong> este<br />
nuevo Fondo se forman principalm<strong>en</strong>te con parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>l antiguo FEOGA, a <strong>los</strong> que se podrán<br />
añadir <strong>los</strong> proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> fondos estructurales FEDER (Fondo Europeo <strong>de</strong> Desarrollo Regional),<br />
FSE (Fondo Social Europeo) e IFOP (Fondo Europeo para <strong>la</strong> Ord<strong>en</strong>ación Pesquera), lo que da<br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva amplia con <strong>la</strong> que se aborda el tema <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta.<br />
Aun reconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> escasa dotación <strong>de</strong> que dispone el FEADER (88.750 millones <strong>de</strong> euros para<br />
el conjunto <strong>de</strong>l periodo 2007-2013), el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to supone un avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación<br />
<strong>de</strong> una verda<strong>de</strong>ra política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE, <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos nacionales<br />
un amplio marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> maniobra para su aplicación <strong>en</strong> cada territorio. Es un Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que<br />
está, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> sintonía con <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ya m<strong>en</strong>cionada Confer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Salzburgo y <strong>de</strong> <strong>los</strong> Consejos Europeos <strong>de</strong> Lisboa (celebrado <strong>en</strong> marzo 2000, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>fatiza<br />
el objetivo <strong>de</strong> convertir a <strong>la</strong> UE <strong>en</strong> una zona altam<strong>en</strong>te competitiva) y Goteburgo (junio 2001)<br />
(que pone el énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible), así como <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Perspectivas Financieras para el periodo 2007-2013 (aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> competitividad<br />
<strong>de</strong>l sector agrario, mejorar el medio ambi<strong>en</strong>te, mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales<br />
y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> diversificación económica).<br />
Cont<strong>en</strong>ido<br />
Entrando <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, observamos tres ejes <strong>en</strong> torno a <strong>los</strong> cuales se<br />
articu<strong>la</strong>rán <strong>la</strong>s distintas acciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, y un cuarto eje, transversal, para promover<br />
<strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te y participativa (<strong>en</strong>foque Lea<strong>de</strong>r) al resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> ejes (ver<br />
Esquema nº 1). Para cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se fija un porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong> financiación por parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> UE a través <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado fondo FEADER, a lo que se unirán <strong>los</strong> recursos que cada Estado<br />
<strong>de</strong>cida <strong>de</strong>stinar (bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo obt<strong>en</strong>ido con <strong>la</strong> modu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong>l primer pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC o<br />
<strong>de</strong> sus propios presupuestos) 6 .<br />
El Primer Eje (al que se le fija un porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong>l 10% <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l FEADER) persigue<br />
dos objetivos. El primero es mejorar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura mediante <strong>la</strong> clásica<br />
política <strong>de</strong> estructuras agrarias dirigida a increm<strong>en</strong>tar el capital físico (es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia productiva<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones) y el capital humano (es <strong>de</strong>cir, el nivel <strong>de</strong> formación y cualificación profesional<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> agricultores). El segundo objetivo es mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones, promovi<strong>en</strong>do<br />
sistemas <strong>de</strong> producción basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad. Algunos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> acciones que podrían<br />
incluirse <strong>en</strong> este primer eje son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes: mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l regadío <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
agrarias; mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria y el equipami<strong>en</strong>to agríco<strong>la</strong>s; introducción <strong>de</strong><br />
nuevas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cultivos o nuevas ori<strong>en</strong>taciones productivas para sustituir <strong>la</strong>s tradicionales<br />
<strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> monocultivos (por ejemplo, sustituir el cultivo <strong>de</strong>l algodón por otros <strong>de</strong> mejores perspectivas<br />
comerciales); mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones gana<strong>de</strong>ras y <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> estabu<strong>la</strong>ción;<br />
programa <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>de</strong> ayudas para promover<br />
<strong>la</strong> jubi<strong>la</strong>ción anticipada <strong>de</strong> <strong>los</strong> agricultores <strong>de</strong> mayor edad; inc<strong>en</strong>tivos para integrar <strong>la</strong>s producciones<br />
agríco<strong>la</strong>s o gana<strong>de</strong>ras <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> calidad.<br />
El Segundo Eje (que ti<strong>en</strong>e asignado un porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong>l 25% <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos<br />
<strong>de</strong>l FEADER) ti<strong>en</strong>e también dos objetivos. El primero se refiere <strong>la</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
explotaciones agrarias, mediante <strong>la</strong>s acciones incluidas <strong>en</strong> el programa agroambi<strong>en</strong>tal, como <strong>la</strong><br />
6 La reforma Fischler <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC da opción a <strong>los</strong> Estados miembros <strong>de</strong> reducir <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada proporción (hasta un 5%) <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong>l<br />
primer pi<strong>la</strong>r (mercados) concedidas a <strong>los</strong> agricultores para que <strong>los</strong> recursos así <strong>de</strong>traídos puedan ser <strong>de</strong>stinados a financiar <strong>la</strong>s acciones<br />
<strong>de</strong>l segundo pi<strong>la</strong>r recogidas <strong>en</strong> el nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural. Esa reducción se d<strong>en</strong>omina “modu<strong>la</strong>ción” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas agríco<strong>la</strong>s.<br />
20
Confer<strong>en</strong>cia inaugural<br />
introducción <strong>de</strong> prácticas más respetuosas con el medio ambi<strong>en</strong>te (cuyos principales ejemp<strong>los</strong><br />
serían <strong>la</strong> agricultura ecológica, <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong> conservación o <strong>la</strong> producción integrada) y <strong>la</strong> introducción<br />
<strong>de</strong> razas gana<strong>de</strong>ras <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción, a lo que habría que unir <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> reforestación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras agríco<strong>la</strong>s y <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos agrogana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>l territorio (áreas <strong>de</strong><br />
montaña, <strong>de</strong>hesas,…). El segundo objetivo está re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong><br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Natura 2000 (que es <strong>la</strong> red <strong>de</strong> espacios europeos don<strong>de</strong> se impon<strong>en</strong> ciertas<br />
restricciones al aprovechami<strong>en</strong>to agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos, condicionando <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
agricultores cuyas explotaciones estuvieran ubicadas <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> tales espacios naturales).<br />
El Tercer Eje (con un porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong>l 10% <strong>de</strong>l FEADER) se ori<strong>en</strong>ta hacia <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong><br />
diversificar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicas <strong>en</strong> el medio rural (promovi<strong>en</strong>do activida<strong>de</strong>s no agríco<strong>la</strong>s,<br />
apoyando <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> pequeñas empresas, protegi<strong>en</strong>do el patrimonio natural, fom<strong>en</strong>tando el<br />
turismo rural,...) y <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción (garantizando servicios básicos y<br />
equipami<strong>en</strong>tos). Es un eje que se inspira <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da por <strong>los</strong> “grupos <strong>de</strong> acción<br />
local” <strong>de</strong>l programa Lea<strong>de</strong>r, grupos don<strong>de</strong> se han implem<strong>en</strong>tado interesantes proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
permiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> iniciativas empresariales a nivel <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> rurales. Con<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> este eje se institucionaliza lo que eran iniciativas <strong>de</strong> carácter piloto y experim<strong>en</strong>tal<br />
propiciadas por <strong>la</strong> Comisión Europea, integrando <strong>de</strong> modo <strong>de</strong>finitivo <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión territorial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
nueva política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
Esquema nº 1. Ejes <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Desarrollo Rural y porc<strong>en</strong>tajes mínimos <strong>de</strong> financiación<br />
con cargo al FEADER (*)<br />
Ejes <strong>de</strong> actuación<br />
PRIMER EJE<br />
SEGUNDO EJE<br />
TERCER EJE<br />
CUARTO EJE<br />
Objetivos<br />
• (10% <strong>de</strong> financiación mínima)<br />
• Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura.<br />
• Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones alim<strong>en</strong>tarias<br />
• (25% <strong>de</strong> financiación mínima)<br />
• Gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones agrarias (programa agroambi<strong>en</strong>tal,...)<br />
y forestales.<br />
• Gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> (Red Natura 2000).<br />
• (10% <strong>de</strong> financiación mínima)<br />
• Diversificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s económicas.<br />
• Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el medio rural<br />
• (5% <strong>de</strong> financiación mínima)<br />
• Ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque Lea<strong>de</strong>r a <strong>los</strong> tres ejes anteriores<br />
• Constitución <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural<br />
(*) Los porc<strong>en</strong>tajes mínimos suman 50%. Los gobiernos nacionales pued<strong>en</strong> elevar esos porc<strong>en</strong>tajes distribuy<strong>en</strong>do a su criterio<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> distintos ejes el 50% restante <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos asignados por el FEADER a cada Estado miembro.<br />
La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esos tres ejes se haría sigui<strong>en</strong>do el <strong>en</strong>foque asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te y participativo que<br />
tan bu<strong>en</strong>os resultados ha dado <strong>en</strong> <strong>los</strong> más <strong>de</strong> diez años <strong>de</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r. Es <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>en</strong> el que hay que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong>l cuarto eje antes m<strong>en</strong>cionado, un eje que no es un conjunto<br />
<strong>de</strong> acciones concretas, sino un eje transversal al que se le asigna recursos (un 5% <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />
mínimo <strong>de</strong> financiación) para po<strong>de</strong>r ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>en</strong>foque y fi<strong>los</strong>ofía Lea<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> aplicar<br />
<strong>la</strong>s acciones compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> <strong>los</strong> otros tres ejes. Los Estados gozarán <strong>de</strong> un amplio marg<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> maniobra para concretar <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> aplicación y fijar sus priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, ya que podrán gestionar con flexibilidad <strong>los</strong> recursos que reciban <strong>de</strong>l FEA-<br />
DER aum<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida <strong>los</strong> citados porc<strong>en</strong>tajes mínimos <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong><br />
cada eje e inyectándoles recursos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cofinanciación nacional.<br />
21
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
En <strong>de</strong>finitiva, el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to integra <strong>la</strong>s dos concepciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural: <strong>la</strong> agraria<br />
(articu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el primer eje y <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l segundo, y dirigida a <strong>los</strong> agricultores como sus exclusivos<br />
b<strong>en</strong>eficiarios) y <strong>la</strong> territorial (articu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l segundo eje y <strong>en</strong> el tercero, y dirigida al<br />
conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural). Con ello se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> evitar el divorcio <strong>en</strong>tre agricultores y no agricultores<br />
g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> <strong>la</strong> confusa situación actual, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros (<strong>los</strong> agricultores) sólo se han<br />
v<strong>en</strong>ido interesando por <strong>la</strong>s ayudas directas <strong>de</strong>l primer pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC y por <strong>los</strong> inc<strong>en</strong>tivos propiciados<br />
por el segundo pi<strong>la</strong>r para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones agrarias, y <strong>los</strong> segundos (<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
rural no agraria) han c<strong>en</strong>trado su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ayudas ofrecidas por <strong>la</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r y<br />
el programa Pro<strong>de</strong>r.<br />
Los actores sociales ante el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
En torno al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to surge un interesante <strong>de</strong>bate, <strong>en</strong> el que se pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto<br />
<strong>los</strong> rece<strong>los</strong> y <strong>de</strong>sconfianza mutua <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> distintos grupos implicados <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s zonas rurales. En lo que se refiere al caso español, observamos, por un <strong>la</strong>do, cómo <strong>los</strong> agricultores<br />
y sus organizaciones v<strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to como un trasvase <strong>de</strong> fondos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer pi<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC a un amplio (y heterogéneo) segundo pi<strong>la</strong>r, cuyos recursos (escasos) t<strong>en</strong>drán que compartir<br />
ahora con otros actores y grupos <strong>de</strong> intereses (propietarios forestales, empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores rurales,...)<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to, según tem<strong>en</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones dirigidas a <strong>la</strong> mejora y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
explotaciones agrarias. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>los</strong> “grupos <strong>de</strong> acción local”, y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> se integran,<br />
rece<strong>la</strong>n <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones profesionales agrarias y <strong>de</strong> su <strong>la</strong>rga conniv<strong>en</strong>cia con <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas administraciones (que probablem<strong>en</strong>te serán <strong>los</strong> que<br />
gestionarán <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to), temi<strong>en</strong>do que sean estas organizaciones <strong>la</strong>s que<br />
presion<strong>en</strong> a <strong>los</strong> Gobiernos para aum<strong>en</strong>tar el porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong>l primer eje y acaparar <strong>la</strong> mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos disponibles (principalm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> que correspondan a <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> cofinanciación<br />
nacional, cuyos recursos, como se ha seña<strong>la</strong>do, saldrán <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> modu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong>l primer pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC y <strong>de</strong>l art. 69 <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma Fischler) 7 .<br />
Tanto <strong>la</strong>s organizaciones agrarias como <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural v<strong>en</strong>, a<strong>de</strong>más, con preocupación<br />
cómo <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Natura 2000 <strong>en</strong> el segundo eje supondrá <strong>de</strong>traer gran parte <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l FEADER para financiar ese costoso programa medioambi<strong>en</strong>tal, un programa que<br />
hasta ahora no había estado incluido <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural. A esa preocupación<br />
se le une <strong>la</strong> ya m<strong>en</strong>cionada escasa dotación <strong>de</strong>l FEADER, más grave aún si consi<strong>de</strong>ramos<br />
que ha <strong>de</strong> aplicarse <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario ampliado a <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> rurales <strong>de</strong> <strong>los</strong> nuevos Estados <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> UE.<br />
Por eso, bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s formadas por <strong>los</strong> actuales “grupos <strong>de</strong> acción<br />
local” (insatisfechas con que el Lea<strong>de</strong>r se contemple <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to como un simple <strong>en</strong>foque<br />
o metodología que <strong>de</strong>ba impregnar a <strong>los</strong> tres ejes), se ha incluido el cuarto eje (con su correspondi<strong>en</strong>te<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> financiación asegurado) para recoger <strong>de</strong> un modo específico <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />
innovadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r, garantizándose <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> dicha iniciativa y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
grupos que <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tan 8 . La argum<strong>en</strong>tación utilizada por estos grupos se basa <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />
que <strong>en</strong> muchas zonas rurales <strong>la</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r no ha t<strong>en</strong>ido todavía tiempo <strong>de</strong> mostrar su<br />
pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> dinamización, si<strong>en</strong>do, por ello, necesario que continúe aplicándose como hasta<br />
ahora. Sea como fuere <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l argum<strong>en</strong>to, lo cierto es que, al incluirlo como un nuevo eje,<br />
7 El art. 69 <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC da opción a <strong>los</strong> gobiernos nacionales a transferir hasta el 10% <strong>de</strong>l conjunto global <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos<br />
correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s ayudas <strong>de</strong>l primer pi<strong>la</strong>r, a financiar acciones <strong>de</strong>l segundo pi<strong>la</strong>r, especialm<strong>en</strong>te para el programa agroambi<strong>en</strong>tal. Esta<br />
opción complem<strong>en</strong>ta así <strong>la</strong> modu<strong>la</strong>ción, constituy<strong>en</strong>do ambas opciones una fu<strong>en</strong>te adicional <strong>de</strong> recursos para financiar el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
8 En España exist<strong>en</strong> dos re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que articu<strong>la</strong>n a <strong>la</strong> práctica totalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> “grupos <strong>de</strong> acción local” creados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r o <strong>de</strong>l programa Pro<strong>de</strong>r. Una <strong>de</strong> esas re<strong>de</strong>s es REDR (Red Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Desarrollo Rural), mayoritaria <strong>en</strong> cuanto al número<br />
<strong>de</strong> grupos que integra, y <strong>la</strong> otra es REDER (Red Estatal <strong>de</strong> Desarrollo Rural), minoritaria, pero <strong>de</strong> fuerte imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> algunas regiones<br />
como Galicia o Castil<strong>la</strong>-León.<br />
22
Confer<strong>en</strong>cia inaugural<br />
el programa Lea<strong>de</strong>r <strong>de</strong>jaría <strong>de</strong> ser una iniciativa experim<strong>en</strong>tal (y por tanto provisional) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión,<br />
institucionalizándose como programa <strong>de</strong> actuación d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva política europea <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
Este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to origina controversia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate sobre el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, pues, para algunos<br />
grupos <strong>de</strong> opinión no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido darle un tratami<strong>en</strong>to específico al programa Lea<strong>de</strong>r, ya que<br />
<strong>la</strong> misión <strong>de</strong> este programa habría finalizado ya tras más <strong>de</strong> diez años <strong>de</strong> iniciativa piloto y experim<strong>en</strong>tal,<br />
misión coronada con el éxito al ser incorporada su fi<strong>los</strong>ofía asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te y participativa a <strong>los</strong><br />
tres ejes <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural. Para estos grupos <strong>de</strong> opinión, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong>l programa<br />
Lea<strong>de</strong>r como un cuarto eje <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to no sería más que resultado <strong>de</strong>l empecinami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> “grupos <strong>de</strong> acción local” para, con una visión corporativista, mant<strong>en</strong>er su espacio<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r fr<strong>en</strong>te al que repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s organizaciones agrarias y cooperativas, empecinami<strong>en</strong>to,<br />
afirman, que sólo serviría para abrir aún más el divorcio ya exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre agricultores y no agricultores<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios rurales. En sintonía con esta argum<strong>en</strong>tación, lo lógico sería,<br />
seña<strong>la</strong>n estas opiniones, haber mant<strong>en</strong>ido durante un periodo adicional <strong>la</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />
zonas, y no incorporar<strong>la</strong> como cuarto eje d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. En todo caso seña<strong>la</strong>n<br />
que el tercer eje (diversificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s) recoge ya gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones que se<br />
vi<strong>en</strong><strong>en</strong> realizando <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas Lea<strong>de</strong>r, y que quizá lo conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te sería elevar su<br />
porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong> financiación, ampliar el ámbito <strong>de</strong> sus acciones y asegurar que su aplicación<br />
se haga mediante el <strong>en</strong>foque asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te y participativo que le caracteriza.<br />
Otro elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate se refiere al modo <strong>de</strong> interpretar <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> que el método Lea<strong>de</strong>r<br />
impregne a todos <strong>los</strong> ejes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes acciones.<br />
Hasta ahora el <strong>en</strong>foque Lea<strong>de</strong>r se ha v<strong>en</strong>ido id<strong>en</strong>tificando con <strong>los</strong> actuales “grupos <strong>de</strong> acción<br />
local”, lo que lleva a p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> ese <strong>en</strong>foque significaría o bi<strong>en</strong> crear nuevos grupos<br />
(adaptados a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> cada eje) o bi<strong>en</strong> ampliar <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> grupos ya exist<strong>en</strong>tes para canalizar a través <strong>de</strong> el<strong>los</strong> <strong>la</strong>s iniciativas que se tom<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres<br />
ejes <strong>de</strong> actuación. Las tres organizaciones profesionales agrarias (ASAJA, COAG y UPA) 9 se opon<strong>en</strong><br />
al unísono a que <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l primer eje (<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> competitividad y mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
agricultura, como, por ejemplo, <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es agricultores o <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s explotaciones) t<strong>en</strong>gan que canalizarse a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> actuales “grupos <strong>de</strong> acción local”, proponi<strong>en</strong>do<br />
que sigan aplicándose tal como se vi<strong>en</strong>e haci<strong>en</strong>do hasta ahora, es <strong>de</strong>cir, con mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes y sectoriales dirigidos al agricultor (sea individualm<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> forma cooperativa).<br />
No obstante, <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l segundo eje (<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> gestión territorial<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones, como, por ejemplo, el programa agroambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> reforestación <strong>de</strong><br />
tierras agríco<strong>la</strong>s o <strong>la</strong> parte agraria <strong>de</strong> <strong>la</strong> red Natura), no hay tal unanimidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s organizaciones<br />
profesionales. Mi<strong>en</strong>tras ASAJA se opone también a que se aplique el método Lea<strong>de</strong>r <strong>en</strong><br />
este segundo eje (prefiere que esas acciones se sigan aplicando como hasta ahora), UPA y COAG<br />
<strong>de</strong>bat<strong>en</strong> con interés <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> innovar <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido y <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> torno a dichas acciones,<br />
pueda establecerse un nexo <strong>de</strong> unión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s concepciones agrarias y territoriales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
rural mediante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia activa <strong>de</strong> <strong>los</strong> agricultores <strong>en</strong> <strong>los</strong> “grupos <strong>de</strong> acción local” (prefier<strong>en</strong><br />
l<strong>la</strong>mar<strong>los</strong> “grupos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural” para remarcar que no han <strong>de</strong> ser una mera continuidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> actuales “grupos”).<br />
9 ASAJA (Asociación Agraria-Jóv<strong>en</strong>es Agricultores) repres<strong>en</strong>ta sobre todo <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s y medianas explotaciones <strong>de</strong> agricultura<br />
ext<strong>en</strong>siva, aunque también ti<strong>en</strong>e una importante base <strong>de</strong> pequeñas agricultores <strong>en</strong> algunas regiones. UPA (Unión <strong>de</strong> Pequeños Agricultores)<br />
y COAG (Coordinadora <strong>de</strong> Organizaciones <strong>de</strong> Agricultores y Gana<strong>de</strong>ros) integran a titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> pequeñas explotaciones ubicadas<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> agricultura int<strong>en</strong>siva, aunque también están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> olivar y viñedo. Junto a estas tres organizaciones<br />
ha emergido <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años una nueva asociación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s empresarios agríco<strong>la</strong>s (GEA), que no ha t<strong>en</strong>ido hasta ahora protagonismo<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
23
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
La aplicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong> España<br />
La aplicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to europeo y <strong>de</strong>l fondo FEADER <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos países exige, <strong>en</strong> una primera<br />
etapa, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n Estratégico Nacional (PEN) por parte <strong>de</strong> cada Estado miembro,<br />
cuyo Gobierno lo <strong>en</strong>vía a Bruse<strong>la</strong>s para su aprobación por <strong>la</strong> Comisión Europea. En este P<strong>la</strong>n,<br />
cada Gobierno realiza una evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación económica, social y ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l territorio<br />
rural correspondi<strong>en</strong>te, y analiza su pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, fijándose <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s estratégicas <strong>de</strong><br />
cada Estado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, <strong>de</strong> acuerdo con unas directrices previam<strong>en</strong>te aprobadas<br />
por <strong>la</strong> Comisión (lo que se ha hecho a través <strong>de</strong>l Reg. 1974/2006). En una segunda etapa, <strong>los</strong><br />
Gobiernos pres<strong>en</strong>tan su Programa Nacional <strong>de</strong> Desarrollo Rural, que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Estados con<br />
estructura <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada, <strong>de</strong>be ser un conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas regionales, si bi<strong>en</strong> con <strong>la</strong> posibilidad<br />
<strong>de</strong> establecer directrices <strong>de</strong> coordinación mediante un Marco Nacional <strong>de</strong> Desarrollo.<br />
En España, todo ello se vi<strong>en</strong>e realizando mediante un <strong>la</strong>borioso procedimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Administración c<strong>en</strong>tral y <strong>la</strong>s CC.AA. <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> agricultura y<br />
<strong>de</strong>sarrollo rural. El PEN español, aún no aprobado, estará formado por 17 P<strong>la</strong>nes regionales <strong>de</strong><br />
Desarrollo Rural (uno por cada Comunidad Autónoma) y un P<strong>la</strong>n para <strong>la</strong> Red Nacional Rural (formada<br />
por <strong>la</strong>s dos re<strong>de</strong>s que integran a <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> acción local). 10 Con objeto <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar el trabajo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s CC.AA, el MAPA ha aprovechado <strong>la</strong> facultad que le conce<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea, e<strong>la</strong>borando<br />
un Marco Nacional <strong>de</strong> Desarrollo <strong>en</strong> el que se ha hecho un diagnóstico <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas<br />
<strong>de</strong>l mundo rural español, se han <strong>de</strong>finido <strong>la</strong>s áreas estratégicas <strong>de</strong> actuación, concretado algo más<br />
<strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos ejes, y establecido algunas medidas comunes <strong>de</strong><br />
carácter horizontal (como <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> establecer contratos territoriales <strong>de</strong> explotación para<br />
<strong>los</strong> ejes 1 y 2). En <strong>los</strong> P<strong>la</strong>nes regionales, <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s CC.AA. ti<strong>en</strong><strong>en</strong> posibilidad <strong>de</strong> concretar,<br />
según sus criterios y prefer<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong>s acciones que conforman <strong>los</strong> distintos ejes <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to,<br />
<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do sus estrategias y fijando <strong>de</strong> un modo <strong>de</strong>finitivo <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes mínimos <strong>de</strong> financiación<br />
con cargo a <strong>los</strong> recursos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l FEADER o completándo<strong>los</strong> con recursos propios.<br />
Un análisis <strong>de</strong>l proceso previo <strong>de</strong> interlocución con <strong>la</strong>s CC.AA., <strong>los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos ministeriales y<br />
<strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes sociales y económicos, así como <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l PEN y <strong>de</strong>l MNDR, permite confirmar<br />
el predominio <strong>de</strong> una concepción agraria <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural. La primera señal <strong>de</strong> ese predominio<br />
agrarista es el protagonismo asumido por el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura (a través <strong>de</strong> su Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Desarrollo Rural) <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> ambos docum<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> el impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dinámica <strong>de</strong> interlocución con <strong>los</strong> <strong>de</strong>más ag<strong>en</strong>tes administrativos y actores socioeconómicos.<br />
En efecto, según se indica <strong>en</strong> el MNDR, ha sido el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura el que ha dirigido <strong>la</strong><br />
fase <strong>de</strong> consultas con <strong>los</strong> ministerios <strong>de</strong> Economía y Haci<strong>en</strong>da (a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Fondos Europeos Comunitarios), Medio Ambi<strong>en</strong>te (a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biodiversidad)<br />
y Trabajo y Asuntos Sociales (a través <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer), así como con <strong>la</strong>s consejerías<br />
responsables <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s CC.AA. y con <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Municipios<br />
y Provincias. A<strong>de</strong>más, se indica que el MAPA ha sido el interlocutor ante <strong>la</strong>s tres organizaciones<br />
profesionales agrarias (ASAJA, COAG y UPA), <strong>la</strong>s dos re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural (REDR y<br />
REDER), <strong>la</strong> confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> cooperativas (CCAE), algunas organizaciones sectoriales agrarias<br />
(como Fepex), <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> industrias alim<strong>en</strong>tarias (FIAB), <strong>la</strong>s empresas forestales (a través <strong>de</strong><br />
ASEMFO), y algunas asociaciones ecologistas (como ADENA, SEO o Ecologistas <strong>en</strong> Acción).<br />
Respecto al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l PEN y <strong>de</strong>l MNDR, se observa cómo ya <strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong>l<br />
Marco Nacional aparece con niti<strong>de</strong>z el rastro agrarista <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, al seña<strong>la</strong>rse que “el sector<br />
agrario será el principal elem<strong>en</strong>to sobre el que incidirá <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>en</strong> España”<br />
<strong>en</strong> el periodo 2007-2013. En sintonía con esa <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración inicial <strong>de</strong> principios, se consi<strong>de</strong>ra que<br />
uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales para luchar contra el problema <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spob<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
10 El programa para <strong>la</strong> Red Rural Nacional está <strong>de</strong>stinado a pot<strong>en</strong>cia el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos re<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
se integran <strong>los</strong> distintos grupos <strong>de</strong> acción local: REDR y REDER.<br />
24
Confer<strong>en</strong>cia inaugural<br />
zonas rurales españo<strong>la</strong>s son <strong>la</strong>s acciones contemp<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el Primer Eje <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, estableciéndose<br />
como medidas horizontales prioritarias <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> regadíos, <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura, el apoyo a <strong>la</strong> industria agroalim<strong>en</strong>taria y el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios<br />
<strong>de</strong> asesorami<strong>en</strong>to a <strong>los</strong> agricultores para facilitarles el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> condicionalidad<br />
y a mejorar <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> sus explotaciones agrarias. En consonancia con<br />
ello, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> fijar <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>l FEADER para financiar <strong>la</strong>s diversas acciones previstas <strong>en</strong><br />
el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, el PEN eleva s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> este primer Eje, que se<br />
quintuplica (pasando <strong>de</strong>l mínimo <strong>de</strong>l 10% fijado <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, a una horquil<strong>la</strong> <strong>de</strong> 50-55%).<br />
Se indica, a<strong>de</strong>más, que es a través <strong>de</strong> estas acciones <strong>de</strong> carácter agrario como se podrán alcanzar<br />
también <strong>los</strong> objetivos ambi<strong>en</strong>tales re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, el riesgo <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios<br />
o <strong>la</strong> <strong>de</strong>sertificación, objetivos más propios <strong>de</strong>l Segundo Eje. Eso explicaría que el MNDR <strong>de</strong>je un<br />
marg<strong>en</strong> amplio <strong>de</strong> autonomía a <strong>los</strong> Programas regionales <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Red Natura 2000 <strong>en</strong> <strong>los</strong> ámbitos agrarios (no se incluye como medida horizontal obligatoria), que<br />
contrasta con el carácter obligatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> este programa <strong>en</strong><br />
el ámbito forestal. En consonancia con ello, el porc<strong>en</strong>taje para financiar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l Eje 2<br />
(correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Red Natura 2000 y el programa agroambi<strong>en</strong>tal) aum<strong>en</strong>ta también, pero <strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>or medida que el Eje 1 (<strong>de</strong>l mínimo <strong>de</strong>l 25% pasa a una horquil<strong>la</strong> <strong>de</strong> 35-40%).<br />
Lo mismo cabe <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones previstas <strong>en</strong> <strong>los</strong> Eje 3 y 4, don<strong>de</strong> el MNDR no establece medidas<br />
horizontales, sino simplem<strong>en</strong>te algunas ori<strong>en</strong>taciones comunes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a aquel<strong>la</strong>s acciones<br />
<strong>de</strong> diversificación que se realic<strong>en</strong> sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> metodología Lea<strong>de</strong>r y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> composición<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos que <strong>la</strong>s llev<strong>en</strong> a cabo. Respecto al porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> este Eje 3<br />
(diversificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s), ap<strong>en</strong>as aum<strong>en</strong>ta (sólo pasa <strong>de</strong>l 10% hasta una horquil<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10-<br />
15%), mi<strong>en</strong>tras que el <strong>de</strong>l Eje 4 (aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología Lea<strong>de</strong>r) pasa <strong>de</strong>l 5 al 10%.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, el hecho <strong>de</strong> incluir como opción voluntaria para <strong>la</strong>s CC.AA. (y no obligatoria) el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> “contratos territoriales <strong>de</strong> explotación” para aplicar <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> Ejes 1 y 2,<br />
significa que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, pued<strong>en</strong> ser aplicados <strong>de</strong> forma disociada, corriéndose el riesgo <strong>de</strong><br />
que se <strong>de</strong>saproveche el pot<strong>en</strong>cial integrador <strong>de</strong>l propio Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to está confirmando el sesgo agrario <strong>de</strong> <strong>la</strong> política españo<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, un sesgo que es más <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> condicionami<strong>en</strong>tos institucionales<br />
<strong>en</strong> que se ve <strong>en</strong>vuelta dicha política (canalizada a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> agricultura),<br />
que el reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia real <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales<br />
(importante todavía <strong>en</strong> algunas zonas por ser <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l sector agroalim<strong>en</strong>tario, pero muy poco<br />
significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> españoles).<br />
LA LEY DE DESARROLLO SOSTENIBLE DEL MEDIO RURAL<br />
Tal vez como comp<strong>en</strong>sación, y para contrarrestar el sesgo agrarista introducido <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />
<strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, surgió <strong>la</strong> iniciativa política <strong>de</strong>l gobierno socialista <strong>de</strong> Rodríguez Zapatero <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar<br />
una Ley <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l Medio Rural, cuya aprobación se produjo el pasado mes<br />
<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007. Entre <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley figura <strong>de</strong> modo explícito el <strong>de</strong> “mant<strong>en</strong>er y<br />
ampliar <strong>la</strong> base económica <strong>de</strong>l medio rural mediante <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s competitivas<br />
y multifuncionales, y <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> su economía con <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nuevas activida<strong>de</strong>s”<br />
(el subrayado es nuestro).<br />
En <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> tales objetivos, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> temas c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ligados a una concepción territorial<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural, con el propósito <strong>de</strong> lograr un medio rural habitable y con elevadas cotas<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar: mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sector agrario sufici<strong>en</strong>te apoyando mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> agricultura integrada<br />
<strong>en</strong> el territorio (<strong>en</strong> especial sistemas agrogana<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> montaña y áreas <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesas);<br />
creación <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>tos básicos e infraestructuras <strong>de</strong> transportes, educación y sanidad; fom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones; apoyo a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables; fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, ahorro y<br />
bu<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos hídricos; preservación <strong>de</strong>l patrimonio natural y cultural; conservación <strong>de</strong><br />
25
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>la</strong> biodiversidad; acceso a <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da; ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio. Es por tanto una Ley integral <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo que implica a prácticam<strong>en</strong>te todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos ministeriales <strong>de</strong>l gobierno, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> a <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s CC.AA.<br />
En lo que respecta a su institucionalización, <strong>la</strong> Ley prevé <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un Programa (plurianual) <strong>de</strong><br />
Desarrollo Rural Sost<strong>en</strong>ible, como instrum<strong>en</strong>to principal para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Administración g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el medio rural. En dicho Programa han <strong>de</strong> concretarse<br />
<strong>los</strong> objetivos y p<strong>la</strong>nes sectoriales a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese ámbito administrativo o <strong>en</strong> concertación<br />
con <strong>la</strong>s Comunida<strong>de</strong>s Autónomas (que e<strong>la</strong>borarán sus correspondi<strong>en</strong>tes Directrices Estratégicas),<br />
así como <strong>de</strong>terminarse <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> zonas rurales que serán objeto <strong>de</strong> actuación (<strong>la</strong> ley distingue <strong>en</strong>tre<br />
zonas rurales a revitalizar, zonas rurales intermedias y zonas rurales periurbanas). La Ley incluye a<strong>de</strong>más<br />
como instrum<strong>en</strong>to novedoso <strong>los</strong> “contratos territoriales <strong>de</strong> zonas rurales”, como fórmu<strong>la</strong> para<br />
hacer factible <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>la</strong> apuesta por <strong>la</strong> multifuncionalidad <strong>en</strong> su más amplia acepción territorial.<br />
Son contratos más amplios que <strong>los</strong> “contratos territoriales <strong>de</strong> explotación” previstos <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />
<strong>de</strong>l FEADER, pues mi<strong>en</strong>tras que éstos se dirig<strong>en</strong> <strong>en</strong> exclusiva a <strong>los</strong> titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> explotaciones agrarias,<br />
<strong>los</strong> contemp<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> futura Ley <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l Medio Rural pued<strong>en</strong> ser contraídos por<br />
cualquier ag<strong>en</strong>te económico o social <strong>de</strong>l mundo rural, sin t<strong>en</strong>er necesariam<strong>en</strong>te que ser agricultor.<br />
Se prevé <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> varios órganos. En primer lugar, una Comisión Interministerial para el<br />
Medio Rural, formada por <strong>los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos ministerios implicados, y responsable<br />
<strong>de</strong> dirigir y coordinar <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> esos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong>s materias que<br />
son objeto <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado Programa <strong>de</strong> Desarrollo Rural Sost<strong>en</strong>ible. En segundo lugar, un Consejo<br />
para el Medio Rural, como órgano <strong>de</strong> coordinación y cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s administraciones<br />
públicas, constituido por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong> cada Comunidad Autónoma y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Administración G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Municipios y Provincias.<br />
En tercer lugar, una Mesa <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Desarrollo Rural, como órgano <strong>de</strong> participación,<br />
información y consulta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s asociativas re<strong>la</strong>cionadas con el medio rural <strong>de</strong> ámbito<br />
estatal, garantizándose <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones profesionales, empresariales y sindicales<br />
vincu<strong>la</strong>das con el medio rural.<br />
Si se analiza <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> estos órganos pue<strong>de</strong> verse con niti<strong>de</strong>z que respond<strong>en</strong> a una concepción<br />
multifuncional y territorial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo rural, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que son múltiples <strong>los</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />
ministeriales implicados, así como <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes sociales y económicos repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el<strong>los</strong>. Así<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión Interministerial, se prevé <strong>la</strong> inclusión no sólo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agricultura, sino<br />
también <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, educación, sanidad, vivi<strong>en</strong>da, asuntos sociales y bi<strong>en</strong>estar<br />
social, cultura, e incluso interior. Por su parte <strong>en</strong> <strong>la</strong> Mesa <strong>de</strong> Asociaciones estarán repres<strong>en</strong>tadas<br />
<strong>la</strong>s agrarias y agrolim<strong>en</strong>tarias, pero también <strong>la</strong>s forestales, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, <strong>la</strong>s asociaciones<br />
ecologistas o <strong>la</strong>s <strong>de</strong> consumidores, <strong>en</strong> un foro abierto a todos <strong>los</strong> grupos que t<strong>en</strong>gan<br />
algo qué <strong>de</strong>cir sobre el futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />
CONCLUSIONES<br />
La política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural comi<strong>en</strong>za a consolidarse como una política difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC,<br />
integrando <strong>de</strong> manera global <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong>l mundo rural y respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s nuevas <strong>de</strong>mandas<br />
<strong>de</strong> una sociedad como <strong>la</strong> europea que, al haber alcanzado <strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia alim<strong>en</strong>taria y unos<br />
niveles elevados <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, se p<strong>la</strong>ntea ahora cómo hacer viable <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo equilibrado<br />
<strong>en</strong>tre campo y ciudad, que ha sido uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s patrimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura europea<br />
y uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> su cohesión social. Las nuevas ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo rural ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te a evitar que <strong>los</strong> efectos no queridos <strong>de</strong>l mercado acab<strong>en</strong> por<br />
romper ese equilibrio territorial, y para ello pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser un instrum<strong>en</strong>to para dinamizar <strong>la</strong>s iniciativas<br />
económicas y garantizar <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas m<strong>en</strong>os favorecidas. Todo eso se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong><br />
un esc<strong>en</strong>ario complejo a nivel interno (<strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE, nuevas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores,<br />
nuevas priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das políticas,....) y externo (<strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>slegitimación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> PAC <strong>en</strong> <strong>los</strong> foros internacionales <strong>de</strong> ayuda al <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> nueva ronda <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC,...)<br />
26
Confer<strong>en</strong>cia inaugural<br />
Las nuevas ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural van <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> superar <strong>la</strong> fase<br />
<strong>de</strong> acciones limitadas, para integrar todo el conjunto <strong>de</strong> actuaciones que puedan contribuir a g<strong>en</strong>erar<br />
activida<strong>de</strong>s económicas <strong>en</strong> el medio rural y mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción. Son ori<strong>en</strong>taciones<br />
incardinadas <strong>en</strong> una concepción integral y dinámica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo don<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>la</strong><br />
gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva, el territorio, el paisaje, el medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> economía productiva y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
recreativas y <strong>de</strong> ocio no son compartim<strong>en</strong>tos estancos, sino partes <strong>de</strong> un todo inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> esas nuevas ori<strong>en</strong>taciones se p<strong>la</strong>ntea combinar acciones<br />
<strong>en</strong> distintos ámbitos: <strong>la</strong> dinamización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural (induci<strong>en</strong>do capital social mediante fórmu<strong>la</strong>s<br />
cooperativas), <strong>la</strong> cohesión social y territorial (aprovechando el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> programas <strong>de</strong>l<br />
estilo <strong>de</strong>l Equal o <strong>de</strong>l Interreg, así como impulsando el trabajo <strong>en</strong> red <strong>en</strong>tre comarcas), <strong>la</strong> formación<br />
y cualificación profesional (ori<strong>en</strong>tada a nuevos perfiles formativos para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, pero también a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> viejos oficios y activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
c<strong>la</strong>ro peligro <strong>de</strong> extinción por falta <strong>de</strong> relevo g<strong>en</strong>eracional), <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong>l patrimonio cultural<br />
(<strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndolo como una mezc<strong>la</strong> armónica <strong>de</strong> paisaje, arquitectura, artesanía, folklore y gastronomía),<br />
<strong>la</strong> agricultura y gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>sivas (especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> gestión integrada <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas agrogana<strong>de</strong>ros,<br />
según criterios <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>en</strong> sintonía con el principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> multifuncionalidad),<br />
<strong>la</strong> industrialización rural (fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s pequeñas industrias y promovi<strong>en</strong>do el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía r<strong>en</strong>ovable), el medio ambi<strong>en</strong>te (buscando un a<strong>de</strong>cuado equilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> lógica<br />
<strong>de</strong> conservación y <strong>la</strong> <strong>de</strong> explotación productiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales, incluy<strong>en</strong>do <strong>los</strong> vincu<strong>la</strong>dos<br />
al sector forestal) y el turismo rural (según una concepción integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta turística).<br />
Todas esas acciones van acompañadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesaria interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res públicos, que,<br />
con criterios <strong>de</strong> equidad territorial y cohesión social, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> garantizar <strong>la</strong> infraestructura y equipami<strong>en</strong>tos<br />
necesarios (<strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar social) para que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales pueda aprovechar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s ofrecidas por el actual proceso <strong>de</strong><br />
cambios. Sin esa interv<strong>en</strong>ción pública, <strong>la</strong>s acciones surgidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil podrían contribuir<br />
no al <strong>de</strong>sarrollo equilibrado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, sino a acrec<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s preexist<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> sus <strong>territorios</strong>. Ese es el objetivo <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to europeo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Ley <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l Medio Rural.<br />
Ambas iniciativas políticas (una, europea, y otra, españo<strong>la</strong>), junto a <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l primer pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> PAC, significan situar <strong>los</strong> temas agrarios y rurales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos. Hasta<br />
ahora, <strong>la</strong> política agraria y rural <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos gobiernos se había limitado, salvo honrosas excepciones,<br />
a gestionar <strong>la</strong>s ayudas proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC o<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa Lea<strong>de</strong>r. Los temas agrarios y rurales parecían ser “asunto <strong>de</strong> Bruse<strong>la</strong>s” escapando<br />
a <strong>los</strong> <strong>de</strong>bates <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política nacional. Hoy, <strong>los</strong> nuevos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos europeos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s OCMs<br />
reformadas <strong>de</strong>l primer pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC, así como el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Desarrollo Rural, introduc<strong>en</strong> cambios<br />
sustantivos que amplían el marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> maniobra <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos nacionales y regionales para<br />
<strong>de</strong>finir sus políticas agrarias y rurales. El <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to parcial o total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas directas y<br />
su modu<strong>la</strong>ción son cuestiones a <strong>de</strong>cidir por <strong>los</strong> gobiernos, lo que hace que <strong>los</strong> temas agrarios se<br />
incorpor<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política. Aún mayor es el marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> maniobra <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos nacionales<br />
y regionales <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Desarrollo Rural, ya que<br />
<strong>de</strong>berán fijar <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong>stinados a cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> ejes <strong>de</strong> actuación y establecer<br />
<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> cofinanciación que le correspon<strong>de</strong> a cada Estado, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> concretar su<br />
metodología <strong>de</strong> aplicación. Lo mismo cabe <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>la</strong> futura Ley <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l<br />
Medio Rural, cuya aplicación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong>l gobierno nacional y <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos<br />
regionales <strong>de</strong> establecer acciones coordinadas <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales.<br />
La prioridad que tales gobiernos d<strong>en</strong> a estos temas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> compromiso que estén<br />
dispuestos a asumir a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> combinar acciones proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> distintos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción<br />
pública (educación, salud, equipami<strong>en</strong>tos, infraestructuras, servicios sociales,...), marcará su<br />
mayor o m<strong>en</strong>or s<strong>en</strong>sibilidad ante <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales, unas áreas fundam<strong>en</strong>tales<br />
para el equilibrio social y <strong>la</strong> cohesión territorial.<br />
27
Primera Parte<br />
BOTÁNICA Y ECOLOGÍA DE PASTOS
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
“EN EL CONJUNTO DE LAS SIERRAS BÉTICAS”:<br />
PASTOS, PRODUCCIÓN, DIVERSIDAD Y CAMBIO GLOBAL<br />
A. B. ROBLES<br />
Grupo <strong>de</strong> <strong>Pastos</strong> y Sistemas silvopastorales Mediterráneos. Estación Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l<br />
Zaidín (CSIC). Profesor Albareda s/n.18008.Granada.<br />
abrobles@eez.csic.es<br />
RESUMEN<br />
Se recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> este trabajo un conjunto <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>raciones g<strong>en</strong>erales sobre el contexto natural<br />
y agrario <strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>los</strong> estudios pascíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mediterráneo árido y semiárido.<br />
La pon<strong>en</strong>cia hace un énfasis especial <strong>en</strong> el sector ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Andalucía, <strong>en</strong> el que se han llevado<br />
a cabo <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudios sobre <strong>la</strong>s especies forrajeras <strong>de</strong> su flora natural, <strong>la</strong>s<br />
características y composición <strong>de</strong> sus pastos, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos y el rango <strong>de</strong> diversidad<br />
que muestran. Se completa esta exposición con algunas valoraciones personales sobre<br />
<strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y el papel que <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos, pue<strong>de</strong><br />
aportar a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> alternativas, fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> interrogantes <strong>de</strong>l cambio global, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
cuales el abandono rural es quizá el rasgo dominante <strong>en</strong> estos agrosistemas pastorales tan <strong>de</strong>sfavorecidos.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
“En el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Sierras Béticas”. Esta era <strong>la</strong> frasecil<strong>la</strong> (casi infalible) con <strong>la</strong> que <strong>los</strong> estudiantes<br />
<strong>de</strong> botánica <strong>de</strong> Granada, <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 80, int<strong>en</strong>tábamos salvar <strong>la</strong>s más variadas situaciones<br />
comprometidas. Y “lo mismo valía para un roto que para un <strong>de</strong>scosido”. Quiero <strong>de</strong>cir que, con<br />
gran probabilidad, lo mismos nos salvaba ante <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> se ubicaba <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong><strong>de</strong>mismo,<br />
como nos servía <strong>de</strong> colofón, <strong>de</strong> preámbulo (mi<strong>en</strong>tras tomábamos ali<strong>en</strong>to) <strong>de</strong> cualquier trabajo<br />
sobre <strong>la</strong>s características naturales <strong>de</strong> nuestro territorio andaluz.<br />
Hoy <strong>la</strong> susodicha francesil<strong>la</strong> me vuelve a servir para ubicarles a Uds. <strong>en</strong> el tema que me han propuesto<br />
<strong>los</strong> organizadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLVII Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP. Pero sobre todo para ubicarme yo<br />
misma, con mo<strong>de</strong>stia, ante tópicos tan seña<strong>la</strong>dos como “Biodiversidad” o “Cambio Global”. Es<br />
<strong>de</strong>cir, para hacerlo ”<strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Sierras Béticas”, sin <strong>de</strong>jarme arrastrar por <strong>la</strong> marea <strong>de</strong><br />
estudios g<strong>en</strong>eralistas, teorías, mo<strong>de</strong><strong>los</strong>, hipótesis y posiciones personales que hoy inundan <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa<br />
<strong>de</strong>l día-día, y no pocos “papers” <strong>de</strong> máxima actualidad.<br />
Y nada <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñable es que hayamos acudido al recuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Sierra Béticas. Después <strong>de</strong> todo,<br />
Andalucía es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones más montañosa <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te europeo, y <strong>la</strong> montaña un bu<strong>en</strong><br />
esc<strong>en</strong>ario a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> apreciar el significado <strong>de</strong> muchos cambios. Y el estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos y sistemas<br />
pastorales (mayoritariam<strong>en</strong>te agrosistemas) un estup<strong>en</strong>do oficio para acumu<strong>la</strong>r observaciones<br />
sobre el paisaje, <strong>los</strong> usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, y <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tados.<br />
31
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Así, ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> pequeña esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> nuestro trabajo, sea cual sea <strong>la</strong> contribución que podamos<br />
aportar al <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, mejor será hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> lo que conocemos y po<strong>de</strong>mos docum<strong>en</strong>tar.<br />
Y -si se trata <strong>de</strong> hipotetizar y <strong>de</strong> recordar consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> tipo g<strong>en</strong>eral- al m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>temos<br />
no <strong>de</strong>spegarnos <strong>de</strong>masiado <strong>de</strong>l contexto árido y semiárido <strong>en</strong> el que v<strong>en</strong>imos trabajando.<br />
PASTOS SEMIÁRIDOS Y ÁRIDOS<br />
Las zonas <strong>de</strong> pastoreo, principalm<strong>en</strong>te pastos herbáceos y pastizales, ocupan el 30 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie<br />
terrestre contin<strong>en</strong>tal. La mayor parte <strong>de</strong> el<strong>los</strong>, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> dos tercios, están situados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas áridas y semiáridas <strong>de</strong>l mundo (UICN, 1999; Le Houérou, 2006). En <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca Mediterránea<br />
ocupan el 22% <strong>de</strong>l territorio y <strong>en</strong> <strong>la</strong> España Mediterránea el 27% (Ferrer y Broca, 1999). Sin<br />
embargo, como indican estos últimos autores, dichas cifras serían mucho mayores si tuviéramos<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el aprovechami<strong>en</strong>to ext<strong>en</strong>sivo que el ganado realiza <strong>de</strong>l monte mediterráneo, más acor<strong>de</strong><br />
con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> pasto que propone <strong>la</strong> SEEP (Ferrer et al., 2001b): “cualquier producción<br />
vegetal (natural o artificial) que proporciona alim<strong>en</strong>to al ganado domestico o salvaje, a di<strong>en</strong>te o<br />
como forraje”; <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva una cifra final a <strong>la</strong> que habría que sumar <strong>la</strong> superficie ocupada por <strong>los</strong><br />
pastos arbustivos y una parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios arbo<strong>la</strong>dos. Así, incluy<strong>en</strong>do <strong>los</strong> pastos leñosos, <strong>la</strong><br />
superficie <strong>de</strong> pastos para <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca Mediterránea ocuparía algo más <strong>de</strong>l 50 % <strong>de</strong> su territorio (Le<br />
Houérou, 1991), el 45 % para <strong>la</strong> España mediterránea (Ferrer y Broca, 1999), y el 51 % para el<br />
su<strong>de</strong>ste p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r, valor que aún podría asc<strong>en</strong><strong>de</strong>r al 63 % si sumamos <strong>los</strong> pastos agríco<strong>la</strong>s proced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> barbechos <strong>de</strong> cereal <strong>de</strong> secano, recurso muy importante <strong>en</strong> verano <strong>en</strong> estos ambi<strong>en</strong>tes<br />
(Correal et al., 2006). Estos datos pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad pastoral <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong><br />
mediterráneos, que sin embargo, contradice el actual retroceso que sufre el ámbito gana<strong>de</strong>ro<br />
ext<strong>en</strong>sivo, causado tanto por <strong>la</strong> fuerte compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sector int<strong>en</strong>sivo, cada vez más g<strong>en</strong>eralizado,<br />
como por <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma práctica y el escaso reconocimi<strong>en</strong>to social e institucional<br />
(regional, nacional y comunitario) <strong>de</strong>l que es objetivo.<br />
Los pastos y <strong>en</strong> su conjunto <strong>los</strong> ecosistemas mediterráneos, están <strong>de</strong>finidos por su clima, caracterizado<br />
por una fuerte variación anual y estacional, con veranos secos y calurosos (<strong>de</strong> 3 a 11<br />
meses) y un período <strong>de</strong> lluvias durante el semestre invernal (estaciones más frías), <strong>en</strong> el cual el<br />
valor absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones es tan importante como <strong>la</strong> manera irregu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> distribuirse.<br />
El clima mediterráneo pres<strong>en</strong>ta un gran amplio rango <strong>de</strong> subclimas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el hiper-húmedo (P><br />
1200) al hiper-árido (P< 100), lo que origina una gran diversidad <strong>de</strong> ecosistemas, que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s estepas <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes áridos a <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> caducifolios <strong>de</strong> <strong>los</strong> climas húmedos e hiperhúmedos,<br />
pasando por <strong>la</strong>s formaciones <strong>de</strong> especies esclerófi<strong>la</strong>s, garrigas y difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong><br />
matorrales (Le Houérou, 1991) (Tab<strong>la</strong> 1).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Zonación bioclimática <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca Mediterránea (Le Houérou 1991)<br />
Zonas climáticas Pluviometría Re<strong>la</strong>ción P/ETP<br />
media anual (mm)<br />
Hiper-árida 100>P 0.05 > R<br />
Árida inferior 200 >P< 100 0.12 >R< 0.05<br />
media 300 >P< 200 0.20 >R< 0.12<br />
superior 400 >P< 300 0.28 >R< 0.20<br />
Semiárida 600 >P< 400 0.43 >R< 0.28<br />
Sub-húmeda 800 >P< 600 0.60 >R< 0.43<br />
Húmeda 1200>P< 800 0.90 >R< 0.60<br />
Hiper-humeda P> 1200 R< 0.90<br />
32
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Las áreas más secas <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el su<strong>de</strong>ste, <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s dominan <strong>los</strong> climas<br />
áridos (100>P< 400 mm) y semiáridos (400>P< 600 mm), pudi<strong>en</strong>do aparecer ambi<strong>en</strong>tes con<br />
clima subhúmedo (600>P< 800 mm) e incluso húmedo (800>P< 1200 mm) al subir <strong>en</strong> <strong>la</strong> montaña.<br />
Las variaciones altitudinales <strong>de</strong> temperatura y precipitación se refleja <strong>en</strong> una zonificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación<br />
(Rivas-Martínez, 1987), estando repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el su<strong>de</strong>ste <strong>los</strong> cinco pisos bioclimáticos <strong>de</strong>scritos<br />
para <strong>la</strong> región mediterránea, <strong>de</strong>l termomediterráneo al crioromediterráneo. Los climas áridos<br />
y semiáridos se sitúan, principalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>los</strong> pisos termomediterráneo y mesomediterráneo.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> temperatura y precipitación <strong>en</strong> estos pisos, condiciona <strong>la</strong> producción primaria <strong>en</strong><br />
cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong> y <strong>la</strong> estacionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta forrajera, lo que obliga a <strong>la</strong> cabaña local a moverse<br />
<strong>en</strong> busca <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to. Sin embargo esta práctica <strong>de</strong> trashumancia local o trasterminancia es<br />
cada vez m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>te, lo que está afectando a <strong>la</strong> estructura y composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos.<br />
Abundan <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas leñosas, esclerófi<strong>la</strong>s y ma<strong>la</strong>cófi<strong>la</strong>s, adaptadas a soportar condiciones climáticas<br />
extremas y <strong>la</strong>s herbáceas anuales bi<strong>en</strong> adaptadas a <strong>la</strong> estacionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias. Por su<br />
parte, <strong>la</strong> continuada interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l hombre ha mol<strong>de</strong>ado el paisaje actual, creando espacios<br />
abiertos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que coexist<strong>en</strong> distintas etapas sucesionales, responsables <strong>la</strong> diversidad estructural<br />
resultante.<br />
<strong>Pastos</strong> y Producción<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> fisiología vegetal, <strong>los</strong> factores que afectan a <strong>la</strong> producción vegetal<br />
son <strong>los</strong> que influy<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> fotosíntesis. Los factores <strong>los</strong> po<strong>de</strong>mos dividir <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s grupos:<br />
<strong>los</strong> inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta y <strong>los</strong> propios <strong>de</strong>l medio don<strong>de</strong> vive. Entre <strong>los</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> temperatura, <strong>la</strong> luz, <strong>los</strong> nutrim<strong>en</strong>tos minerales y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> agua, que según<br />
<strong>la</strong> ley <strong>de</strong>l mínimo <strong>de</strong> Liebig, afectan al r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />
elem<strong>en</strong>to nutritivo más débilm<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tado (Pianka, 1982).<br />
Los ecosistemas mediterráneos se caracterizan por su baja fertilidad, si bi<strong>en</strong> es <strong>la</strong> disponibilidad<br />
hídrica <strong>de</strong>l suelo lo que limita más <strong>la</strong> producción primaria neta, e incluso se llega a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> síndromes<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas (Val<strong>la</strong>dares et al., 2004). En <strong>los</strong> más áridos esta escasez se<br />
hace altam<strong>en</strong>te limitante (Le Houérou, 2006). Es por ello, que para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores, <strong>la</strong><br />
precipitación es <strong>la</strong> variable que mejor predice <strong>la</strong> producción primaria (Whittaker, 1970). En este<br />
s<strong>en</strong>tido, se han propuesto difer<strong>en</strong>tes ecuaciones predictoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad primaria <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ecosistemas vegetales (kg MS ha -1 año -1 ) a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación media anual (mm) (Passera et<br />
al., 2001). Son clásicas <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> Le Houérou y Hoste (1977) para <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca Mediterránea<br />
y zonas <strong>de</strong>l Sahel y Sudan (Tab<strong>la</strong> 2). En <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca Mediterránea se produce 2 kg MS ha -1 consumible<br />
por cada mm <strong>de</strong> lluvia caída (RUE = kg MS ha -1 mm -1 <strong>de</strong> agua caída) ó 0,66 UF ha -1 ; y <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l Sahel es algo m<strong>en</strong>or, 1 a 1,4 kg MS ha -1 mm -1 y 0,40 a 0,56 UF. No obstante, estos<br />
autores indican que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación anual, <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción influy<strong>en</strong> otros factores climáticos<br />
como <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia, el número <strong>de</strong> días <strong>de</strong> lluvia, <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l periodo seco<br />
y <strong>de</strong> lluvias y <strong>la</strong> evapotranspiración pot<strong>en</strong>cial. Por nuestra parte, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia,<br />
hemos <strong>en</strong>contrado que para <strong>la</strong>s zonas más áridas <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> España el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l Sahel<br />
es el que mejor se ajusta (Robles et al., 2004).<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Regresiones lineales <strong>en</strong>te producción anual (kg MS ha-1año-1) y precipitación (mm) (Le Houérou y<br />
Hoste, 1977)<br />
Materia seca consumible<br />
Materia seca total<br />
Cu<strong>en</strong>ca Mediterránea y = - 103.72 + 2.17 x y = -414.89 + 8.68 x<br />
Zonas Sahel y Sudan y = 42.17 + 1.03 x y = 105.42 + 2.58 x<br />
33
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, estas ecuaciones son satisfactorias, sobre todo cuando se compara <strong>de</strong> manera global<br />
<strong>la</strong> producción media anual <strong>de</strong> una misma zona ecológica y geográfica, y no tanto cuando se<br />
usan para pre<strong>de</strong>cir <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l forraje <strong>en</strong> un año concreto a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> lluvia<br />
caída <strong>en</strong> ese año. En este caso, el resultado <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> más <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución real <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias<br />
que <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad total recogida (Le Houérou et al., 1988). Así, para estos ambi<strong>en</strong>tes se ha podido<br />
ver que <strong>la</strong>s precipitaciones tempranas (caídas <strong>en</strong> invierno), son <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
anual (Navarro et al., 2003). No obstante, para pastos arbustivos, se ha observado que <strong>la</strong>s<br />
variaciones <strong>de</strong> cobertura influy<strong>en</strong> también mucho <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos arbustivos (Passera<br />
et al., 2001).<br />
En todo caso, t<strong>en</strong>dríamos que reconocer que no exist<strong>en</strong> muchos datos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos leñosos, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> tradición <strong>en</strong> su estudio, a <strong>la</strong> dificultad<br />
que <strong>en</strong>traña medir <strong>la</strong> producción primaria consumible <strong>de</strong> estos y a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
vegetales que exist<strong>en</strong>. A esto hay que sumar <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> estructura y composición que produc<strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> distintos tipo <strong>de</strong> manejo a que estén sometidas. De hecho, para una misma zona ecológica,<br />
<strong>la</strong> productividad pue<strong>de</strong> variar <strong>en</strong>tre uno a cinco veces, incluso más (La Houérou, 1980).<br />
Para <strong>la</strong>s zonas semiárida, <strong>de</strong> acuerdo al tipo <strong>de</strong> vegetación y a <strong>la</strong> condición <strong>de</strong>l pasto <strong>la</strong> producción<br />
consumible varia <strong>de</strong> 200 a 1500 kg ha -1 año -1 (Le Houérou, 1975, 1980). Debido a problemas<br />
<strong>de</strong> accesibilidad e el manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales, durante el pastoreo, se estima que sólo pued<strong>en</strong><br />
consumir un 50 % <strong>de</strong> lo producido, y se consi<strong>de</strong>ran medias <strong>de</strong> producción <strong>de</strong>: 500-600 kg ha -<br />
1<br />
año -1 para zonas semiáridas; <strong>de</strong> 600-800 kg ha -1 año -1 para <strong>la</strong> zonas subhúmedas; <strong>de</strong> 800–1200<br />
kg ha -1 año -1 para húmedas y <strong>de</strong> 1220-2000 kg ha -1 año -1 para <strong>la</strong>s hiperhúmedas. No obstante, si<br />
consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong> producción consumible <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas áridas es <strong>de</strong> 1-1 ,4 kg MS ha -1 año -1<br />
mm -1 (Le Houérou y Hoste, 1977; Le Houérou 1980), se estima que <strong>la</strong> producción anual <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pastos arbustivos variaría <strong>en</strong>tre 100-140 a 400-560 kg ha -1 año -1 . Aunque, <strong>en</strong> algunas situaciones<br />
<strong>los</strong> pastos pued<strong>en</strong> alcanzar cifras superiores <strong>de</strong> 9,5-4,6 kg MS ha -1 año -1 mm -1 .<br />
<strong>Pastos</strong> y diversidad<br />
En <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca Mediterránea <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s cambios climáticos, producidos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su historia<br />
geológica, han favorecido <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> muy diversa proced<strong>en</strong>cia (Díaz et al.,<br />
2003 <strong>en</strong> ecosistemas). Durante <strong>los</strong> períodos g<strong>la</strong>ciales <strong>de</strong>l cuaternario, el mediterráneo actuó<br />
como zona <strong>de</strong> refugio y c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> especiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora actual, lo que probablem<strong>en</strong>te co<strong>la</strong>boró<br />
a su gran diversidad (B<strong>la</strong>nca et al., 1999; Val<strong>la</strong>dares et al.,2004), mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l hombre,<br />
sobre todo a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución neolítica, no ha cesado <strong>de</strong> influir <strong>en</strong> el paisaje (Le Houérou,<br />
1991). Todos estos factores han contribuida a <strong>la</strong> gran diversidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes mediterráneos<br />
haci<strong>en</strong>do difícil que se pueda p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> una flora y vegetación original.<br />
Los paisajes que queremos proteger hoy día son mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> antrópico (Ferrer y<br />
Broca, 1999; San Miguel 2003) y han llegado hasta nuestros días como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversas<br />
perturbaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el papel <strong>de</strong>l hombre ha sido <strong>de</strong>terminante: agricultura, extracción <strong>de</strong> leña<br />
y sobre todo inc<strong>en</strong>dios, pastoreo etc. (Noy-Meir, 2005). Un ejemplo clásico <strong>de</strong> ello es el mo<strong>de</strong>lo<br />
agrosilvopastoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa, que <strong>de</strong>staca por sus elevados niveles <strong>de</strong> diversidad (Díaz et al.,<br />
2003; San Miguel, 2003), próximos a <strong>los</strong> <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>los</strong> bosques tropicales (Marañón 1991).<br />
Como apuntan algunos autores (Monserrat y Fil<strong>la</strong>t, 1990; González-Rebol<strong>la</strong>r et al., 1998; Noy-Meir<br />
et al.,1989) no es posible <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el paisaje vegetal actual, sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y <strong>los</strong> animales, ni olvidar que sus pastos han evolucionado junto a herbívoros salvajes<br />
y domésticos. Ambos, herbívoros y pastos, pres<strong>en</strong>tan una historia evolutiva común, puestas<br />
<strong>de</strong> manifiesto a través <strong>de</strong> adaptaciones acumu<strong>la</strong>tivas que hab<strong>la</strong>n c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong>l<br />
herbívoro (Naveh y Whitaker 1979; Milchunas et al., 1988). De hecho, Naveh y Whitaker (1979)<br />
pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto cómo <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> reserva excluidas al pastoreo se redujo drásticam<strong>en</strong>te su<br />
34
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
diversidad vegetal: <strong>la</strong>s especies per<strong>en</strong>nes altas, árboles y arbustos aum<strong>en</strong>taron su cobertura, <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s heliófi<strong>la</strong>s bajas, <strong>la</strong>s cuales contribuían positivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mayor riqueza <strong>de</strong>l<br />
pasto. Este empobrecimi<strong>en</strong>to ha sido d<strong>en</strong>ominado por algunos autores como «<strong>de</strong>siertos ver<strong>de</strong>s»<br />
(Ferrer y Broca, 1999).<br />
Respecto a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción diversidad-productividad hemos <strong>de</strong> indicar que exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes opiniones,<br />
muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s opuesta. Reyes-B<strong>en</strong>ayas (2001) <strong>de</strong>staca cómo esta re<strong>la</strong>ción es lineal a gran<strong>de</strong>s<br />
esca<strong>la</strong>s, mi<strong>en</strong>tras que a esca<strong>la</strong>s locales está condicionada por otros factores (dr<strong>en</strong>aje y topografía).<br />
En este s<strong>en</strong>tido, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Milchunas et al. (1988) que seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> respuesta<br />
estructural y funcional <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su historia <strong>de</strong> pastoreo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad<br />
<strong>de</strong>l medio (Milchunas et al., 1988; Milchunas y Lau<strong>en</strong>roth, 1993). En el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos áridos<br />
y semiáridos mediterráneos su elevada diversidad podría explicarse por su <strong>la</strong>rga historia <strong>de</strong> pastoreo.<br />
Las adaptaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies al pastoreo son converg<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s producidas por <strong>la</strong><br />
falta <strong>de</strong> agua (portes rastreros y <strong>de</strong> poco tamaño), <strong>de</strong> tal forma que el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pastoreo, incluso<br />
a cargas elevadas, sólo disminuye <strong>la</strong> diversidad mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te. En cambio, <strong>los</strong> pastos con<br />
una corta historia <strong>de</strong> pastoreo, como son <strong>los</strong> pastos subhúmedos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pampa Arg<strong>en</strong>tina, o <strong>los</strong><br />
temp<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> Australia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas no pres<strong>en</strong>tan estas adaptaciones sino portes <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos,<br />
el pastoreo llega a reducir <strong>la</strong> diversidad, aún con cargas mo<strong>de</strong>radas (Milchunas et al.,1988;<br />
Noy-Meir, 2005).<br />
En nuestro ámbito geográfico, para pastos arbustivos se ha observado que <strong>la</strong> diversidad fue<br />
mayor <strong>en</strong> pastos con cargas medias <strong>de</strong> pastoreo (Pueyo et al., 2003 y 2005). Esta respuesta estaría<br />
más re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> Paine (1966) que predice que <strong>los</strong> máximos <strong>de</strong> diversidad<br />
correspond<strong>en</strong> a niveles medios <strong>de</strong> perturbación; y según Grime (1979) estas int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s intermedias<br />
llevan asociadas <strong>los</strong> máximos <strong>de</strong> productividad. En el caso <strong>de</strong>l pastoreo, <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s<br />
medias limitarían <strong>la</strong> dominancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies por el espacio y <strong>la</strong> luz, y favorecerían <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> mayor número <strong>de</strong> especies (Noy-Meir, 2005).<br />
En <strong>de</strong>finitiva, cabría conducir que <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos a <strong>la</strong> herbivoría, tanto <strong>en</strong> diversidad<br />
como <strong>en</strong> producción, pue<strong>de</strong> ser muy difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> unos casos a otros, y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> no sólo<br />
<strong>de</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra y <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia historia <strong>de</strong> uso <strong>de</strong><br />
ese territorio. Por ello, ante estas diversas circunstancias, para lograr resultados sost<strong>en</strong>ibles<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos es imprescindible llevar a cabo una a<strong>de</strong>cuada p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l<br />
pastoreo.<br />
<strong>Pastos</strong> <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />
Son pastos leñosos, dominados por matorrales <strong>de</strong> nanofanerófitos y caméfitos caracterizados por<br />
leguminosas y <strong>la</strong>biadas; si bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones m<strong>en</strong>os alteradas y/o húmedas <strong>los</strong> po<strong>de</strong>mos<br />
ampliar a <strong>los</strong> bosques dominados por quercineas. En <strong>la</strong>s condiciones más áridas abundan <strong>los</strong> pastos<br />
herbáceos <strong>de</strong> Stipa t<strong>en</strong>acísima y matorrales <strong>de</strong> caméfitos. Cuando <strong>la</strong> acción antrópica ha sido<br />
m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sa se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n matorrales altos (Quercus coccifera, Rhamnus a<strong>la</strong>ternus,…), frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
relegados a <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras más altas y escarpadas, que son situaciones difíciles <strong>de</strong> cultivar<br />
y <strong>de</strong> poco interés para el hombre (A<strong>la</strong>dos et al., 2004; Pueyo et al., 2006a).<br />
La Tab<strong>la</strong> 3 muestra <strong>la</strong> producción forrajera (kg MS ha -1 año -1 ) <strong>de</strong> nuestros pastos, consi<strong>de</strong>rada<br />
como <strong>la</strong> fracción que pue<strong>de</strong> consumir el ganado sin que produzca <strong>de</strong>terioro a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta (alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong>l 50 % <strong>de</strong> su producción anual) (Le Houérou y Hoste, 1987), <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía metabolizable (MJ MS ha<br />
-1 año -1 ), calcu<strong>la</strong>da a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos (Robles et al.,<br />
2001; Robles y González-Rebol<strong>la</strong>r, 2006; Boza et al., 2008), y <strong>la</strong> diversidad florística referida a <strong>la</strong>s<br />
especies leñosas. Son datos que mayoritariam<strong>en</strong>te provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> nuestros proyectos <strong>de</strong> investigación<br />
(Boza et al., 1998; González-Rebol<strong>la</strong>r, 2006).<br />
35
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>Pastos</strong> arbo<strong>la</strong>dos. Como ocurre <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong>l territorio mediterráneo español <strong>la</strong> formación arbórea<br />
dominante es el <strong>en</strong>cinar <strong>de</strong> Quercus ilex subsp. ballota, pres<strong>en</strong>te principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el piso<br />
mesomediterráneo y supramediterráneo, aunque <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> mayor humedad pue<strong>de</strong> aparecer<br />
<strong>en</strong> el piso termomediterráneo, siempre a partir <strong>de</strong> 350- 400 mm anuales <strong>de</strong> precipitación<br />
(Robles y Gónzalez Rebol<strong>la</strong>r 2006). En <strong>los</strong> dos pisos basales es frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Pinus<br />
halep<strong>en</strong>sis. Cuando aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> precipitación, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> 600 mm <strong>de</strong> precipitación anual<br />
(ambi<strong>en</strong>tes subhúmedos y húmedos), a m<strong>en</strong>udo al subir <strong>en</strong> montaña (1200- 1400 m hasta <strong>los</strong><br />
1900-2000 m) se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n bosques <strong>de</strong>. Q. pyr<strong>en</strong>aica Willd. y/o Q. faginea Lam.<br />
Tab<strong>la</strong> 3. <strong>Pastos</strong> semiáridos y áridos <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r: cobertura <strong>de</strong>l estrato arbustivo (%), producción<br />
forrajera (PF, kg MS ha-1 año-1), <strong>en</strong>ergía metabolizable disponible (EMD, MJ ha-1 año-1), diversidad <strong>de</strong> leñosas<br />
(SH, bits)<br />
Tipos <strong>de</strong> pasto Cobert. PF PF PF EMD SH<br />
(%) Herbácea Leñosas Total MJ ha -1 año -1 bits<br />
<strong>Pastos</strong> arbo<strong>la</strong>dos<br />
Arbo<strong>la</strong>do d<strong>en</strong>so<br />
1 Pinar > 50 s/VP* s/VP s/VP s/VP -<br />
Encinar 70-50 72-192 920-1552 1024 -1745 3632-8397 1,3-1,7<br />
Robledal 50-100 259-816 695-1240 1499 -1981 7888-12 197 1,2-2,4<br />
Mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> quercíneas 50 373 1404 1778 8699 2,2<br />
Mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> frondosas 2 1-75 373-482 429-3509 911- 881 3558-14 775 0,8-1,7<br />
Mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> coníferas frondosas > 50 - - 612 2075 -<br />
Arbo<strong>la</strong>do ralo<br />
1 Pinar 35-50 245-260 1290-1361 1535-625 3110-4670 -<br />
Encinar 46-65 210-380 924-255 1280-2613 3630-5150 1,8-2,2<br />
Robledal 6-15 293-545 83- 59 560-1005 2480-4792 1,5-2,5<br />
<strong>Pastos</strong> arbustivos<br />
De alta montaña<br />
Enebral-sabinar 40-100 210-763 781- 765 1200 -5328 4704-20 703 1,3-2,6<br />
Piornal 28-100 202-662 1433-3296 1635 -3776 3530-14 515 0,3-2,2<br />
Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> zonas sub<strong>de</strong>serticas<br />
Matorral <strong>de</strong> Ziziphus lotus 20-60 - 164-576 540- 1285 1756-4780 0,7-2,4<br />
Matorral <strong>de</strong> Periploca <strong>la</strong>evigata 45-70 170 - 475 489-971 1,9-2,3<br />
Matorral Chamaerops humilis 50-70 - - 441- 1951 1045-4482 2,0-2,3<br />
L<strong>en</strong>tiscares 40-70 - - 253 - 955 1682-2600 2,9<br />
Seriales alto nivel evolutivo<br />
Coscojar 45 - - 985 7864<br />
Espinar caducifolio 55 - - 2030 4 487<br />
Escobonal 85 455 2 810 3265 11 415 1,6<br />
Retamal 10-40 460-890 450-1025 1485 - 2030 8780-9320 0,7-2,25<br />
36
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Tipos <strong>de</strong> pasto Cobert. PF PF PF EMD SH<br />
(%) Herbácea Leñosas Total MJ ha -1 año -1 bits<br />
Seriales bajo nivel evolutivo<br />
Au<strong>la</strong>gares 50-60 168-452 300-2290 748- 450 2455-5707 1,9-2,9<br />
Boli nares 30-60 40-577 330-670 370-1245 1235-4340 2,2-2,4<br />
Albaidar 18-65 270- 470 160-665 430-1090 1775-4245 1,2-2,4<br />
Romeral 20-60 68-415 667-1580 290- 760 490-4310 1,5-2,8<br />
Tomil<strong>la</strong>r 12-40 185-410 190-1150 840-1460 1037-4 076 1,2-2,8<br />
Azonales<br />
Tarayales 20 - - 287 784<br />
Matorral halófitos 75 1 149 1494 0,2<br />
Matorral halonitrófilo 20-40 - - 203-710 672-710 2,2<br />
Matorral gipsófilo 30 - - 301 411 2,5-2,6<br />
<strong>Pastos</strong> herbáceos<br />
De Puerto<br />
Pastizal psicroxerófilo 15 -20 466-638 - 466-638 1557-3076<br />
Borreguil 90 -100 506-2245 - 506-2245 2 113-6062<br />
Xeromesofitico<br />
Lastonar 20 - 80 32 -1103 - 327-1390 1423-3387<br />
Espartal 25 – 51 211-521 - 211-521 560-1457 0,8-2,8<br />
Terofiticos - 156-403 - 156 -2403 236-5498<br />
<strong>Pastos</strong> agríco<strong>la</strong>s naturalizados<br />
2 Naturalizados <strong>de</strong> Opuntia 20 - 2784-3544 8215-15 309 2,4-2,6<br />
* s/VP VP = sin valor pastoral<br />
1 Pinares <strong>de</strong> repob<strong>la</strong>ción,; 2 Incluye Opuntia maxima y/o con pastos naturales<br />
Tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones secas como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s más húmedas se ha observado, cuando se abr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
formaciones arbóreas, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> producción <strong>de</strong>l estrato herbáceo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga<br />
gana<strong>de</strong>ra y <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad florística (ver pastos arbo<strong>la</strong>dos: <strong>en</strong>cinares y robledales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />
3). Este hecho es bi<strong>en</strong> conocido <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas silvopastorales mediterráneos y un bu<strong>en</strong> ejemplo<br />
es <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa españo<strong>la</strong> y portuguesa, cuyo manejo va dirigido aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l pasto<br />
herbáceo realizando c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong>l estrato arbóreo y eliminando el matorral.<br />
Los pinares <strong>de</strong> repob<strong>la</strong>ción pres<strong>en</strong>tan simi<strong>la</strong>r comportami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras facilita <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> luz y el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> especies herbáceas y arbustivas, posibilitando su uso pastoral (Tab<strong>la</strong> 3). Fernán<strong>de</strong>z-García<br />
(1995) <strong>en</strong>contraron que <strong>la</strong> diversidad florística <strong>de</strong> pinares <strong>de</strong> repob<strong>la</strong>ción fue siempre mayor <strong>en</strong> formaciones<br />
abiertas que <strong>en</strong> d<strong>en</strong>sas <strong>de</strong>l piso supramediterráneo (0,75-3,05 bits formaciones c<strong>la</strong>ras vs<br />
0,58-1,74 bits formaciones d<strong>en</strong>sas) y mesomediterráneo (0,63-2,95 bits formaciones c<strong>la</strong>ras vs 0,61-<br />
2,11 bits formaciones d<strong>en</strong>sas). Papanastasis (1996) seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> producción forrajera disminuye con<br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> árboles. Consi<strong>de</strong>ra idóneas para aprovechami<strong>en</strong>to silvopastoral <strong>la</strong>s formaciones<br />
arbóreas con cobertura m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong>l 40 %, <strong>de</strong>bido al dominio <strong>de</strong> herbáceas y arbustos. Este<br />
mismo autor <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que pinares <strong>de</strong> Pinus pinaster con d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s bajas (300 pies ha -1 ) muestran<br />
m<strong>en</strong>or producción que <strong>los</strong> más d<strong>en</strong>sos (600 y 1200 pies ha -1 ) (Papanastasis et al., 1995).<br />
37
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
En todo caso, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre capacidad <strong>de</strong> carga y producción no es lineal necesariam<strong>en</strong>te, y<br />
pastos con mayor producción pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar capacidad <strong>de</strong> carga inferior a otros <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or producción,<br />
<strong>de</strong>bido a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el valor nutritivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies que <strong>los</strong> forman. Por ejemplo,<br />
esto se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> algunos robledales y <strong>en</strong>cinares (Tab<strong>la</strong> 3).<br />
<strong>Pastos</strong> arbustivos. Los pastos arbustivos <strong>de</strong> alto nivel evolutivo aparec<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l bosque, o <strong>en</strong> situaciones ambi<strong>en</strong>tales que limitan su <strong>de</strong>sarrollo, como son <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra o bajo condiciones climáticas más séricas. Los bosquetes<br />
mediterráneos y sub<strong>de</strong>sérticos están compuestos por arbustos altos (> 2 m) muy apetecidos por<br />
el ganado. La especie más característica es Q. cocciferae y son frecu<strong>en</strong>tes Olea europaea var.<br />
sylvestris, y Juniperus oxycdrus, acompañadas por otras, según <strong>los</strong> casos (Phyllirea angustifolia,<br />
P. media, Rhamnus a<strong>la</strong>ternus, R. lycioi<strong>de</strong>s…). En condiciones áridas son característicos <strong>los</strong> palmitares<br />
<strong>de</strong> Chamaerops humilis, azufaifares <strong>de</strong> Ziziphus lotus, cornicales <strong>de</strong> Periploca <strong>la</strong>evigata y<br />
l<strong>en</strong>tiscares <strong>de</strong> Pistacea l<strong>en</strong>tiscos, pres<strong>en</strong>tando mayor producción y <strong>en</strong>ergía metabolizable <strong>la</strong>s dos<br />
primeras (Tab<strong>la</strong>1). La baja prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ganado por <strong>la</strong> especie P. l<strong>en</strong>tiscus <strong>de</strong>termina el escaso<br />
valor pastoral <strong>de</strong> <strong>los</strong> l<strong>en</strong>tiscares, si bi<strong>en</strong> se pue<strong>de</strong> observar consumida cuando existe sobrepastoreo.<br />
Respecto a <strong>la</strong> diversidad, nuestros datos muestran que todas el<strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>tan valores<br />
simi<strong>la</strong>res, con valores máximos <strong>en</strong>tre 2,3-2,4 bits. La t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todas es a disminuir <strong>la</strong> diversidad<br />
cuando aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cobertura.<br />
Los pastos compuestos por leguminosas <strong>de</strong> porte retamoi<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> más productivos<br />
(Tab<strong>la</strong> 3). En matorrales abiertos es siempre importante <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong>l estrato herbáceo,<br />
que incluso <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes áridos, pue<strong>de</strong> alcanzar producciones cercanas a 900 kg ha -1 año -<br />
1 <strong>en</strong> años. Retama sphaerocarpa es un recurso pascíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> gran interés para zonas áridas y<br />
semiáridas, por el apreciable valor nutritivo <strong>de</strong> su fruto y ramón (PB: 15,90; EM: 10, 41 MJ kg<br />
MS <strong>de</strong>l ramón), así como por estar pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or oferta forrajera. La diversidad<br />
y t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos pastos es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s observadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s arbustivas<br />
altas <strong>de</strong> zonas sub<strong>de</strong>serticas, aunque se constata el bajo valor <strong>de</strong> retamares <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong><br />
poca cobertura y zonas muy pastoreadas (0,7 bits).<br />
De todos <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3 <strong>los</strong> piornales <strong>de</strong> alta montaña y <strong>en</strong>ebrales-sabinares son <strong>los</strong> que<br />
muestran mayor producción y capacidad <strong>de</strong> carga gana<strong>de</strong>ra. Sin embargo, cuando <strong>la</strong> cobertura<br />
es muy alta <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga se reduce, ya que al cerrarse el matorral queda muy limitado<br />
el acceso <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales. Los <strong>en</strong>ebrales-sabinares alcanzan <strong>la</strong> mayor oferta forrajera y capacidad<br />
<strong>de</strong> carga cuando aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>los</strong> piornos y disminuye <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>ebros y sabinas. Las<br />
especies que dominan estos pastos son G<strong>en</strong>ista versicolor, Cytisus galianoi, Erinacea anthyllis,<br />
Hormathophyl<strong>la</strong> spinosa, Juniperus sabina, Juniperus communis. Respecto a <strong>la</strong> diversidad florística<br />
<strong>de</strong>l estrato arbustivo <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3 muestra máximos <strong>en</strong>tre 2,2 y 2,6 bits, mayores para <strong>en</strong>ebrales-sabinares<br />
que para piornales. Los valores más bajos (0,3-1 bits) se ha <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> piornales<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra actual es m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> que soportaron <strong>en</strong> otras épocas (González-Rebol<strong>la</strong>r,<br />
2006).<br />
Los pastos <strong>de</strong> bajo nivel evolutivo muestran rangos muy simi<strong>la</strong>res, aunque son <strong>los</strong> au<strong>la</strong>gares (domina<br />
Ulex parviflorus) <strong>los</strong> que alcanzan <strong>la</strong>s mayores valores, tanto <strong>de</strong> produccion, <strong>en</strong>ergía metabilizable<br />
(EM), como diversidad (Tab<strong>la</strong> 3). Respecto a <strong>la</strong> producción y EM, <strong>los</strong> mínimos <strong>los</strong> pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong><br />
tomil<strong>la</strong>res, y ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> bolinares y romerales, especialm<strong>en</strong>te cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n sobre<br />
sustratos rocosos (Tab<strong>la</strong> 3). En el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> tomil<strong>la</strong>res nitrófi<strong>los</strong> (campos <strong>en</strong> abandono) <strong>la</strong> producción<br />
media <strong>de</strong> herbáceas pue<strong>de</strong> llegar a 1100 kg MS ha -1 año -1 <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> montaña y <strong>de</strong> 825<br />
MS ha -1 año -1 <strong>en</strong> el piso termomediterráneo cuando el año ha sido climatológicam<strong>en</strong>te bu<strong>en</strong>o<br />
(Robles et al., 2004). La diversidad máxima ha sido <strong>de</strong> 2,9 (au<strong>la</strong>gar) y 2,8 (tomil<strong>la</strong>r y romeral).<br />
El manejo a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>los</strong> romerales y albaidares, mediante pastoreo o poda, pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar el<br />
número <strong>de</strong> ramas, hojas y flores, y por tanto <strong>la</strong> producción forrajera (A<strong>la</strong>dos et al., 1996; Escos<br />
38
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
et al., 1996; Robledo et al., 2001). De modo, que el abandono <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s llevan al <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s vegetales y a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l recurso.<br />
Las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sustratos ricos <strong>en</strong> sales, son <strong>la</strong>s que pres<strong>en</strong>tan m<strong>en</strong>or producción (Tab<strong>la</strong> 3).<br />
Sin embargo, gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies que <strong>los</strong> integran, son <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Ch<strong>en</strong>opodiacea (Atriplex<br />
halimus; A. g<strong>la</strong>uca, Salso<strong>la</strong> oppositifolia; Salso<strong>la</strong> vermicu<strong>la</strong>da, Suaeda vera, S. pruinosa), y<br />
<strong>de</strong>stacan por su alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína bruta y minerales (Barroso et al., 2005). Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>ero Atriplex han sido utilizadas como arbustos forrajeros, tanto <strong>en</strong><br />
España como <strong>en</strong> otras partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>ca Mediterránea y muestran una bu<strong>en</strong>a imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong><br />
campo y respuesta positiva al pastoreo (Correal et al., 2006; Ruiz-Mirazo et al., 2007). Respecto<br />
a <strong>la</strong> diversidad hemos <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> baja diversidad (0,2 bits) <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> matorrales halófi<strong>los</strong><br />
d<strong>en</strong>sos (80 % recubrimi<strong>en</strong>to) <strong>en</strong> <strong>los</strong> que prácticam<strong>en</strong>te domina una única especie, Sarcocornia<br />
fruticosa (75 %) (Boza et al., 1998).<br />
<strong>Pastos</strong> herbáceos. Los pastos <strong>de</strong> herbáceas que hemos estudiado con mayor producción y <strong>en</strong>ergía<br />
metabolizable son <strong>los</strong> <strong>de</strong> alta montaña, situados por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> 2000 m <strong>en</strong> Sierrra Nevada<br />
(Tab<strong>la</strong> 3), con clima subhúmedo y húmedo. Destacan <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong>l piso crioromediterráneo: <strong>los</strong><br />
borreguiles compuestos por Nardus stricta, Festuca frigida, Agrostis canina, Carex nigra, Trifolium<br />
rep<strong>en</strong>s subsp. nevad<strong>en</strong>se <strong>en</strong>tre otros, y <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> dominados por gramíneas<br />
duras <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>ero Festuca (F. indigesta, F. clem<strong>en</strong>teii) (Tab<strong>la</strong> 3). Tradicionalm<strong>en</strong>te, estos pastos<br />
han sido utilizados <strong>en</strong> verano por <strong>los</strong> rebaños trashumantes, pero el abandono <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos ligados<br />
a esta práctica, ha t<strong>en</strong>dido como consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie borreguiles y <strong>la</strong><br />
consecu<strong>en</strong>te sobrecarga <strong>en</strong> <strong>los</strong> colindantes, originando el <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos y una reducción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor 1500 kg MS ha -1 año -1 , se ha pasado <strong>de</strong> algo más 2000 kg<br />
MS ha -1 año -1 a cerca <strong>de</strong> 600 kg MS ha -1 año -1 (González-Rebol<strong>la</strong>r, 2006).<br />
En pisos inferiores (principalm<strong>en</strong>te meso y supramediterráneo) se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>los</strong> <strong>la</strong>stonares y<br />
otros pastos xeromesofiticos <strong>de</strong> gramíneas duras (Festuca scariosa, F. histrix, Helictotricho filifolium,<br />
Brachypodium retusum, Corinephorus sp, etc.) con medio o bajo valor nutritivo, que se<br />
mejoran con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras especies como Koeleria sp., Dactylis hispanica subsp. glomerata,<br />
Av<strong>en</strong>u<strong>la</strong> sp. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos estos pastos aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre el matorral y no pres<strong>en</strong>tan<br />
gran<strong>de</strong>s coberturas, por lo que su producción no es muy alta. En tales condiciones <strong>los</strong> <strong>la</strong>stonares<br />
<strong>de</strong> F. scariosa llegan a pres<strong>en</strong>tar como máximo algo más <strong>de</strong> 1100 kg MS ha -1 año -1 y <strong>los</strong><br />
pastos xeromesofíticos <strong>de</strong> Dactylis glomerata 1390 kg MS ha -1 año -1 . Robledo et al. (2007), mid<strong>en</strong><br />
producciones mayores para <strong>los</strong> <strong>la</strong>stonares <strong>de</strong> B. retusum, 2612- 8664 kg MS ha -1 año -1 <strong>en</strong> el primer<br />
año <strong>de</strong> corte y 656- 1748 kg MS ha -1 año -1 , para el segundo año <strong>de</strong> corte. Esta difer<strong>en</strong>cia<br />
pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bida al acumulo materia muerta <strong>en</strong> el primer corte. Para <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Dactylis glomerata,<br />
estos autores <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran producciones <strong>de</strong> 752- 2208 kg MS ha -1 año -1 .<br />
El espartal <strong>de</strong> Stipa t<strong>en</strong>acissima es el pasto dominante <strong>en</strong> muchas zonas áridas y semiáridas. El<br />
valor <strong>en</strong>ergético <strong>de</strong> esta comunidad es bajo (560-1457 MJ ha -1 año -1 ), <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> mayor parte<br />
<strong>de</strong> su producción anual no es consumible. Cuando el pastoreo es conservador, <strong>los</strong> animales sólo<br />
consum<strong>en</strong> <strong>los</strong> rebrotes anuales <strong>de</strong> invierno, con producciones bajas, 211 y 521 kg MS ha -1 año -1 .<br />
Robledo et al. (2007), <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran producciones mayores 1500 kg MS ha -1 año -1 , probablem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>bido a que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción anual <strong>de</strong> hojas. Con todo, <strong>la</strong> diversidad florística <strong>de</strong> <strong>los</strong> espartales<br />
pres<strong>en</strong>tan un rango muy amplio (0,8-2,8 bits) <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura, <strong>la</strong> carga animal<br />
y el piso bioclimático. Pueyo et al. (2006b) seña<strong>la</strong>n para espartales (coberturas superior a 60%)<br />
<strong>de</strong>l parque natural <strong>de</strong> Cabo <strong>de</strong> Gata valores próximos (2,4-2,8 bits) a <strong>los</strong> máximos <strong>en</strong>contrados<br />
por nosotros <strong>en</strong> estos mismos ambi<strong>en</strong>tes.<br />
Cuando <strong>la</strong>s condiciones climáticas son favorables, <strong>los</strong> pastos anuales pued<strong>en</strong> llegar a t<strong>en</strong>er producciones<br />
mayores <strong>de</strong> 2000 kg MS ha -1 año -1 , incluso <strong>en</strong> <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes más áridos <strong>de</strong>l Parque<br />
Natural <strong>de</strong> Cabo <strong>de</strong> Gata (Robles et al., 2004).<br />
39
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>Pastos</strong> agríco<strong>la</strong>s naturalizados.- Las p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> Opuntia maxima ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran importancia<br />
<strong>en</strong> estos ambi<strong>en</strong>tes áridos y semiáridos principalm<strong>en</strong>te por el aporte <strong>de</strong> agua (92 %) y <strong>de</strong> carbohidratos<br />
(68,6% MS). Se ha <strong>de</strong>terminado para caprinos una <strong>en</strong>ergía metabolizable <strong>de</strong> 7,9 MJ<br />
kg -1 MS. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos esta especie se ha naturalizado bi<strong>en</strong> y se integra fácilm<strong>en</strong>te con<br />
<strong>la</strong>s especies autóctonas <strong>de</strong>l monte. El r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> chumberas <strong>en</strong><br />
zonas áridas es <strong>de</strong> 5 a 10 t MS ha -1 <strong>de</strong> forraje. Pero, cuando se naturaliza con <strong>la</strong>s restantes especies<br />
<strong>de</strong>l monte, <strong>la</strong>s producciones son m<strong>en</strong>ores 2500-3000 kg MS ha -1 año -1 (Boza et al., 2008).<br />
Como síntesis <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3, hemos <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l estrato<br />
leñoso <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción forrajera total <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos áridos y semiáridos. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> contribución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies leñosas a <strong>la</strong> oferta forrajera es elevada, mayor al 60 %; y sólo <strong>en</strong> algunos<br />
robledales abiertos (38 % cobertura) y <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> etapas iniciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> sucesión como<br />
son <strong>los</strong> tomil<strong>la</strong>res nitrófi<strong>los</strong> (25%- 40 % cobertura) han mostrado valores inferiores al 50 %.<br />
En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> diversidad florística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leñosas se observa que <strong>la</strong>s estructuras abiertas pres<strong>en</strong>tan<br />
mayor diversidad que <strong>la</strong>s cerradas, y esta difer<strong>en</strong>cia es más manifiesta <strong>en</strong> <strong>en</strong>cinares que<br />
<strong>en</strong> robledales. Los pastos arbustivos llegan a alcanzar máximos superiores a 2 bit, <strong>de</strong>stacando<br />
<strong>los</strong> au<strong>la</strong>gares con un rango <strong>de</strong> 1,9-2-9 y <strong>los</strong> l<strong>en</strong>tiscares <strong>de</strong> 2,9 bit. El valor más bajo se ha <strong>en</strong>contrado<br />
<strong>en</strong> sa<strong>la</strong>dares con elevada cobertura <strong>de</strong> Sarcocornia fruticosa (0,2 bit).<br />
Algunas sorpresas re<strong>la</strong>cionadas con nuestros estudios<br />
En <strong>la</strong>s líneas anteriores hemos querido recoger un conjunto <strong>de</strong> estudios y consi<strong>de</strong>raciones sobre<br />
<strong>los</strong> pastos y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s gana<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos áridos y semiáridos <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno. Pero<br />
poco <strong>de</strong> esto sabíamos <strong>en</strong> 1986, cuando iniciamos nuestras primeras evaluaciones <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong><br />
una pequeña zona piloto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> <strong>los</strong> Fi<strong>la</strong>bres (Robles, 1990). De hecho, investigar sobre <strong>la</strong><br />
diversidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos no estaba <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nuestro interés: no podía estarlo. La<br />
necesidad <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tar bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> flora <strong>de</strong>l lugar, id<strong>en</strong>tificar <strong>de</strong> el<strong>la</strong> <strong>los</strong> recursos pascíco<strong>la</strong>s más<br />
relevantes, estudiar sus f<strong>en</strong>ología, evaluar sus características nutricionales, caracterizar <strong>los</strong> pastos<br />
y medir su oferta forrajera, fueron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer mom<strong>en</strong>to aspectos inexcusables. Como lo<br />
fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una metodología propia, adaptada a <strong>la</strong>s peculiarida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos leñosos <strong>de</strong>l<br />
su<strong>de</strong>ste español y capaz <strong>de</strong> suminístranos datos <strong>de</strong> todo ello. No obstante, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />
dos <strong>de</strong>cadas <strong>de</strong> investigación han ido apareci<strong>en</strong>do sorpresas sobre <strong>los</strong> pastos leñosos <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste<br />
y sus consumidores. Seña<strong>la</strong>remos algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, que han servido para hacernos revisar nuestra<br />
cre<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> que <strong>los</strong> usos gana<strong>de</strong>ros ext<strong>en</strong>sivos van <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación<br />
<strong>de</strong>l medio natural. De hecho, lo primero que nos l<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción fue docum<strong>en</strong>tar un catálogo<br />
florístico <strong>de</strong> casi 300 especies botánicas <strong>en</strong> ap<strong>en</strong>as ci<strong>en</strong> hectáreas.<br />
El análisis retrospectivo (mediante fotografías aéreas) <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal <strong>de</strong><br />
nuestra zona piloto, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos 32 años (Robles et al.,<br />
1997), constató que el abandono <strong>de</strong> muchas parce<strong>la</strong>s cerealistas <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> una gana<strong>de</strong>ría<br />
ext<strong>en</strong>siva con cabra, no sólo limitó <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> erosión sino que propició <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
matorrales seriales, protectores fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> erosión y a <strong>la</strong> vez interesantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
pascíco<strong>la</strong>. Las fotografías áreas <strong>de</strong> 1956 a 1988 mostraron con c<strong>la</strong>ridad un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />
vegetal (pastos arbustivos), que pasó <strong>de</strong> un 36% <strong>en</strong> 1956 a un 78% <strong>en</strong> 1988. Todo ello coincidi<strong>en</strong>do<br />
con el cambio <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ría, <strong>de</strong> ovino asociada a barbechos y rastrojeras (1956), a caprino<br />
ext<strong>en</strong>sivo que aprovechaba el matorral.<br />
Por su parte, el estudio que se realizó para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca,<br />
evid<strong>en</strong>ció como ésta respuesta favorable, obe<strong>de</strong>cía al manejo conservador que el gana<strong>de</strong>ro realizaba,<br />
ajustando <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra (0,72 animales ha -1 ) a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos<br />
(0,94 animales ha -1 ) (Robles, 1990).<br />
40
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
El hecho, que <strong>la</strong>s especies arbustivas dominantes <strong>de</strong>l matorral se <strong>en</strong>contraran <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s más apetecidas<br />
por el ganado (Barroso et al., 1995) no afectó a <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> estos pastos ni a su<br />
diversidad, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> dominados por Anthyllis cytisoi<strong>de</strong>s, Artemisia barrelieri y Thymus<br />
baeticus, que pres<strong>en</strong>taron valores <strong>de</strong> 3,5 y 4 bits, inalcanzable <strong>en</strong> nuestras <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> condiciones<br />
no perturbadas (González Rebol<strong>la</strong>r et al., 1998). Por su parte, <strong>los</strong> estudios realizados por<br />
A<strong>la</strong>dos et al. (1996) y Escós et al. (1996) sobre simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l pastoreo <strong>en</strong> albaida (Anthyllis cytisoi<strong>de</strong>s),<br />
muestran como el pastoreo intermedio favorece el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta especie, tanto <strong>en</strong><br />
hojas, tal<strong>los</strong> y producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s. Incluso, con pastoreo int<strong>en</strong>so se observa aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud<br />
<strong>de</strong> infloresc<strong>en</strong>cias y número <strong>de</strong> flores (Escós et al., 1996), pauta que se repite <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s cuando <strong>los</strong> individuos son s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>tes. Estos autores sugier<strong>en</strong> que, <strong>la</strong> presión<br />
selectiva que <strong>los</strong> herbívoros han realizado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, pue<strong>de</strong> haber jugado un papel<br />
importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> adaptación, <strong>de</strong> Anthyllis cytisoi<strong>de</strong>s al herbivorismo, y probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otras<br />
especies <strong>de</strong> interés forrajero <strong>de</strong>l área.<br />
Los albaidares pres<strong>en</strong>tan un gran interés gana<strong>de</strong>ro. Son comunida<strong>de</strong>s pioneras que se insta<strong>la</strong>n<br />
rápidam<strong>en</strong>te tras el abandono <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivo y probablem<strong>en</strong>te han sido mant<strong>en</strong>idas por el pastoreo.<br />
Junto a <strong>los</strong> argum<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>cionados anteriorm<strong>en</strong>te, esta hipótesis se pue<strong>de</strong> apoyar <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s excluidas al ganado durante ocho años<br />
(Robles et al., 1997). La t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica vegetal fue aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura y <strong>la</strong><br />
fitomasa total hasta alcanzar un umbral <strong>de</strong> 90-92% <strong>de</strong> recubrimi<strong>en</strong>to, a partir <strong>de</strong> aqui <strong>la</strong> fitomasa<br />
total com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Esta disminución afectó <strong>de</strong> forma más marcada <strong>en</strong> Anthyllis cytisoi<strong>de</strong>s<br />
y Artemisia barrelieri., especies dominantes y preferidas por el ganado.<br />
El rápido aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y fitomasa <strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros año, al cesar el pastoreo, podría<br />
<strong>de</strong>berse a <strong>la</strong> respuesta comp<strong>en</strong>satoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas ante el estrés motivado por el herbivorismo<br />
(McNaughton, 1983; Soriano, 1988; A<strong>la</strong>dos et al., 1996). Aunque c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te, a medio p<strong>la</strong>zo se<br />
observa un mayor increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> lignificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos, que parece afectar más a <strong>la</strong>s<br />
especies forrajeras dominantes (Anthyllis cytisoi<strong>de</strong>s L. y Artemisia barrelieri).<br />
En otro ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> cosas, estudios posteriores realizados por nosotros <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sierra Nevada (Laujar<br />
<strong>de</strong> Andarax, Almería), <strong>de</strong>sautorizaron también el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to simplista que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s prácticas<br />
<strong>de</strong> reforestación con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> pastoreo (Robles et al., 1994). Se compararon, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> oferta<br />
forrajera, diversidad florística y capacidad <strong>de</strong> carga, zonas <strong>de</strong>sarbo<strong>la</strong>das <strong>de</strong> composición florística<br />
difer<strong>en</strong>tes, (dominados por Ulex parviflorus o Erinacea anthyllis), con zonas arbo<strong>la</strong>das (<strong>en</strong>cinares<br />
naturales y pinares <strong>de</strong> repob<strong>la</strong>ción) objeto <strong>de</strong> distinto tratami<strong>en</strong>to silvíco<strong>la</strong> (formaciones abiertas y<br />
cerradas). El estudio permitió ver que <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong>sarbo<strong>la</strong>dos pres<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> mayor diversidad florística,<br />
oferta forrajera y capacidad <strong>de</strong> carga, seguidos <strong>en</strong> importancia por <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares abiertos.<br />
Entre <strong>la</strong>s formaciones arbo<strong>la</strong>das <strong>la</strong>s estructuras abiertas (a<strong>de</strong>hesadas) dieron cifras <strong>de</strong> receptividad<br />
gana<strong>de</strong>ra más altas que <strong>la</strong>s cerradas, y <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares más que <strong>los</strong> pinares, aunque <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares<br />
cerrados y <strong>los</strong> pinares <strong>en</strong> mosaico pres<strong>en</strong>taron valores equival<strong>en</strong>tes. Únicam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> pinares d<strong>en</strong>sos<br />
eran inhábiles para el aprovechami<strong>en</strong>to pascíco<strong>la</strong>. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repob<strong>la</strong>ciones el estudio<br />
puso <strong>de</strong> manifiesto cómo <strong>la</strong>s opciones mixtas <strong>en</strong> mosaico (árboles con matorral) minimizan <strong>la</strong>s pérdidas<br />
<strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> uso, mostrando <strong>la</strong> compatibilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos gana<strong>de</strong>ro y el forestal. En <strong>de</strong>finitiva,<br />
el uso múltiple que es propio <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas silvopastorales mediterráneos.<br />
La dispersión es otro proceso <strong>de</strong> gran importancia para el reclutami<strong>en</strong>to y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones vegetales (Willson, 1992). Los primeros trabajos que realizamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong><br />
Almería ya nos reveló el conocimi<strong>en</strong>to que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> pastores sobre <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l ganado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> ciertas especies. Sobre como especies que no eran propias <strong>de</strong> un territorio,<br />
aparecían <strong>en</strong> él tras el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> animales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que tales p<strong>la</strong>ntas eran<br />
habituales. Estas observaciones han sido sobradam<strong>en</strong>te contrastadas <strong>en</strong> muchos estudios sobre<br />
<strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa y el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad y redileo <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales. El tras<strong>la</strong>do y <strong>en</strong>cierro <strong>de</strong>l<br />
ganado durante varias noches <strong>en</strong> un cercado o redil, <strong>en</strong>riquece <strong>en</strong> materia orgánica humificable y<br />
nutri<strong>en</strong>tes el suelo por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>yecciones que aporta (Montero et al., 1998). Durante el<br />
41
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
tras<strong>la</strong>do <strong>los</strong> animales transportan y dispersan gran número <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s. En esta línea, varios <strong>de</strong><br />
nuestros trabajos sobre <strong>en</strong>dozoocoría han puesto <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong>l ganado <strong>en</strong> <strong>la</strong> dispersión<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas productoras <strong>de</strong> frutos secos, que <strong>en</strong> algunos casos pued<strong>en</strong> alcanzar valores <strong>de</strong><br />
recuperación <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s ingeridas <strong>en</strong>tre 30%-50 % (Cistus monspelli<strong>en</strong>sis, Helianthemum vio<strong>la</strong>ceus,<br />
Fumana ericoi<strong>de</strong>s, Trigonel<strong>la</strong> polyceratia, Medicago sativa) (Robles et al., 2005; Ramos et al.,<br />
2006a, b). Esta efectividad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el tracto digestivo,<br />
lo que permite <strong>la</strong> dispersión hasta lugares alejados, pero también <strong>de</strong> <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cubiertas, que<br />
proteje a <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s durante el proceso digestivo (Malo et al., 2000; Russi et al., 1992).<br />
En el monte mediterráneo abundan <strong>la</strong>s especies leguminosas, ésta se caracteriza por <strong>la</strong> dificultad<br />
a germinar <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> dormacia física impuesta por <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s. En algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />
hemos podido comprobar como el paso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s por el tracto digestivo facilita su germinación:<br />
Anthyllis cytisoi<strong>de</strong>s (Ibáñez y Passera, 1997), Coronil<strong>la</strong> juncea (Robles et al., 2002) y Ad<strong>en</strong>ocarpus<br />
<strong>de</strong>corticans (Robles et al., 2005), En todos <strong>los</strong> casos se increm<strong>en</strong>tó el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
germinación respecto al control. También otros trabajos, pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto el papel positivo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> exozoocooría <strong>en</strong> <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s por el ganado (Traba et al., 2001).<br />
EN RELACIÓN AL CAMBIO GLOBAL<br />
Respecto a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s sobre Biodiversidad o Cambio Global es muy probable que<br />
casi todo haya sido dicho ya (pocos serán <strong>los</strong> colegas <strong>de</strong> esta reunión que no estén al corri<strong>en</strong>te),<br />
y <strong>de</strong> manera magistral muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s han quedado recogidas <strong>en</strong> anteriores Reuniones Ci<strong>en</strong>tíficas<br />
(Ferrer y Broca, 1999, 2001; Mannetje, 2006; Soussana y Lüscher, 2006) o <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista <strong>Pastos</strong><br />
(Ferrer et al., 2001a). Por lo tanto poco s<strong>en</strong>tido t<strong>en</strong>dría (así nos lo parece), volver a insistir <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s mismas “g<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s”. Al contrario, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do yo que quizá t<strong>en</strong>ga mayor interés <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
aquí algunas consi<strong>de</strong>raciones propias, sobre aspectos <strong>de</strong> producción, diversidad y cambios <strong>de</strong><br />
uso, surgidos <strong>de</strong> nuestros trabajos <strong>en</strong> Andalucía Ori<strong>en</strong>tal.<br />
Es un tópico, <strong>en</strong>tre naturalistas, <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> riqueza y diversidad <strong>de</strong> Andalucía. El 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora<br />
españo<strong>la</strong> y el 63% <strong>de</strong> nuestros vertebrados están pres<strong>en</strong>tes aquí: <strong>en</strong> lo que aproximadam<strong>en</strong>te es el<br />
15% <strong>de</strong>l territorio nacional. La gran diversidad orográfica y geológica, unidas a <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong><br />
condiciones fitoclimáticas que configuran suelo, relieve y exposición, junto a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga historia <strong>de</strong> su<br />
pasado natural y ocupación humana, hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta tierra un mosaico <strong>en</strong> el que no es raro que casi<br />
medio millón <strong>de</strong> hectáreas sean “hábitats prioritarios” (bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> el<strong>los</strong> “exclusivos”), o que<br />
cerca <strong>de</strong> 1.800.000 hectáreas sean “hábitat <strong>de</strong> interés comunitario” (Junta <strong>de</strong> Andalucía, 2005).<br />
Figura 1. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> diversidad climática y <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> biotopos <strong>en</strong> siete biomas <strong>de</strong>l mundo<br />
(Pianka 1982).<br />
42
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Pianka (1982), <strong>en</strong> su análisis sobre <strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Diversidad climática y <strong>la</strong><br />
Diversidad <strong>de</strong> tipos biológicos (Figura 1), muestra bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> máximos mediterráneos. Pero, más allá<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción g<strong>en</strong>érica a <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes, no ha sido tan pon<strong>de</strong>rado lo que <strong>los</strong> naturalistas<br />
han subrayado <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios agríco<strong>la</strong>s, o <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno pastoral. En ambos se veía, más<br />
bi<strong>en</strong>, un mundo anacrónico y un bu<strong>en</strong> conjunto <strong>de</strong> ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación, o <strong>de</strong> prácticas rurales<br />
contraproduc<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por una pob<strong>la</strong>ción campesina <strong>en</strong>emiga <strong>de</strong> todo propósito <strong>de</strong><br />
conservación. En <strong>de</strong>finitiva tierras y sistemas escasam<strong>en</strong>te valorables. Sobresali<strong>en</strong>do por su<br />
excepcionalidad al respecto -como todos sabemos- <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, ¡ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> años<br />
50!, <strong>de</strong>l Dr. Pedro Montserrat Recor<strong>de</strong>r.<br />
Hoy, <strong>la</strong>s cosas ya no se v<strong>en</strong> así. Pero aún era así como se veían, mayoritariam<strong>en</strong>te, a principios<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> 80: cuando completamos nuestro paso por <strong>la</strong> universidad. Es más, nosotros mismos <strong>la</strong>s<br />
veíamos así cuando empezamos a trabajar <strong>en</strong> el programa LUCDEME, cuyas sig<strong>la</strong>s y contexto<br />
hacía explícita refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> “lucha contra <strong>la</strong> <strong>de</strong>sertificación”, <strong>en</strong>marcando (para nosotros) el s<strong>en</strong>tido<br />
pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te “<strong>de</strong>sertificador” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas gana<strong>de</strong>ras, cuyos estudios iniciábamos <strong>en</strong><br />
aquel<strong>los</strong> años.<br />
Pero <strong>la</strong>s observaciones <strong>de</strong> campo y <strong>los</strong> estudios ayudan a matizar <strong>la</strong>s cosas; y así, un esquema<br />
como el que recoge <strong>la</strong> Figura 2 ayuda a revisar gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />
muev<strong>en</strong> (o se han movido) <strong>la</strong>s practicas gana<strong>de</strong>ras más ext<strong>en</strong>sivas y tradicionales.<br />
Figura 2. Re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva y diversidad<br />
No obstante -hecha <strong>la</strong> salvedad <strong>de</strong> Montserrat, cuyo magisterio personal ha impregnado a cuantos<br />
han trabajado con él o le hemos conocido- quizá <strong>de</strong>beríamos reconocer que, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> primeros<br />
que advirtieron <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l abandono rural <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong>l patrimonio natural<br />
<strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno, no estuvieron (o –mejor dicho- no estuvimos) <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> botánicos.<br />
Fueron ecólogos, pascólogos, y –relevantem<strong>en</strong>te- un grupo <strong>de</strong> ornitólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEO, preocupados<br />
por <strong>la</strong>s aves esteparias, <strong>los</strong> primeros <strong>en</strong> hacerlo. Son sus advert<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s perturbaciones y <strong>de</strong> <strong>los</strong> perturbadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecología y conservación <strong>de</strong> muchos sistemas naturales<br />
o seminaturales <strong>la</strong>s que más han estado contribuy<strong>en</strong>do a <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> visión.<br />
Lo ha hecho, incluso, bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to ecologista, reconoci<strong>en</strong>do alianzas, e intereses<br />
comunes, con el mundo agrario. El monográfico sobre Gana<strong>de</strong>ría y Naturaleza, que publicó <strong>la</strong><br />
revista Quercus <strong>en</strong> 1995, <strong>en</strong> hom<strong>en</strong>aje a D. Miguel Ángel García Dory, es un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> lo<br />
43
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
que <strong>de</strong>cimos; recordándonos <strong>en</strong> su editorial <strong>la</strong> importancia que tuvieron, <strong>en</strong> ese <strong>de</strong>spertar a <strong>la</strong> realidad<br />
<strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>trono, personas como M. Ángel García Dory y Fernando González-Bernal<strong>de</strong>z<br />
(Quercus, 1995).<br />
En <strong>de</strong>finitiva, hoy (como hemos seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> alguna ocasión) muchos aspectos agrarios se revalorizan<br />
a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> una concepción integrada <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos; muchos se sab<strong>en</strong>, o se<br />
intuy<strong>en</strong>, fuertem<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos naturales, culturales o emocionales,<br />
cada vez más apreciados; <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />
vida cobran un significado cada vez mayor para el ciudadano, y éste, profundam<strong>en</strong>te arraigado <strong>en</strong><br />
uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>tornos más antropizados <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta, empieza a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre algunos valores y recursos que <strong>de</strong>sea preservar y <strong>los</strong> usos agrarios <strong>de</strong>l territorio. (González-Rebol<strong>la</strong>r<br />
et al., 1998).<br />
Destaca, <strong>en</strong>tre tales usos, <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas gana<strong>de</strong>ras <strong>en</strong> paisajes tan difer<strong>en</strong>ciados<br />
como <strong>los</strong> sotos, “bocages”, y <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras medias, o <strong>los</strong> ejidos y marismas <strong>de</strong>l litoral.<br />
Espacios <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zados por una tupida red <strong>de</strong> cañadas, cor<strong>de</strong>les y veredas que re<strong>la</strong>ciona <strong>en</strong>tre sí<br />
<strong>la</strong>s tese<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mosaico rural <strong>de</strong> Andalucía.<br />
Es relevante <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales sobre características <strong>de</strong>l suelo que pued<strong>en</strong> verse traducidas<br />
<strong>en</strong> un mosaico <strong>de</strong> condiciones edáficas muy diversas: “positivas”, unas, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />
fertilización y movilización <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes; “negativas”, otras, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> erosión y compactación;<br />
pero relevantes ambas (positivas y negativas) <strong>en</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad resultante. Y si, como por<br />
ejemplo, algunos trabajos <strong>de</strong> geología parec<strong>en</strong> indicar, gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> “borreguiles” <strong>de</strong> Sierra<br />
Nevada no alcanzan <strong>los</strong> 2000 años <strong>de</strong> antigüedad (Esteban, 1996), no estaría <strong>de</strong> más interrogarse<br />
–como hace el propio autor- sobre el favorecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s gana<strong>de</strong>ras <strong>en</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> estos humedales montanos, cuya conservación, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> su patrimonio natural asociado, se<br />
muestra tan altam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ciertas técnicas tradicionales <strong>de</strong> captación y aprovechami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> acuíferos.<br />
Respecto a <strong>la</strong> diversidad animal asociada a prácticas gana<strong>de</strong>ras no basta con recordar el ext<strong>en</strong>so<br />
patrimonio <strong>de</strong> razas y animales domésticos seleccionados por el hombre para <strong>la</strong> explotación<br />
gana<strong>de</strong>ra, pues- <strong>de</strong> hecho-, crec<strong>en</strong> <strong>en</strong> importancia <strong>la</strong>s implicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría, y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> su abandono, <strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> hábitats y recursos <strong>de</strong> gran importancia para <strong>la</strong><br />
perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> predadores, carroñeros, esteparios, etc.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista botánico, cada vez hay más estudios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>staca el papel <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> animales domésticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> biología, fisiología, composición, dinámica, riqueza y diversidad <strong>de</strong><br />
nuestra flora. Y respecto a nuestra contribución, veremos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte algunos ejemp<strong>los</strong>.<br />
Pero lo que más hemos querido <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2 es cómo, este complejo conjunto <strong>de</strong> interacciones<br />
“vivas” y “funcionales” que están <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> lo que po<strong>de</strong>mos d<strong>en</strong>ominar “Diversidad<br />
Biológica” y “Biodiversidad” es absolutam<strong>en</strong>te indisociable <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> acciones e interacciones<br />
humanas, agrarias y culturales que lo g<strong>en</strong>eran. La propia Política Agraria Común (PAC) ha reconocido<br />
esta importancia, y <strong>de</strong>terminados programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea son un ejemplo <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to<br />
otorgado a muchos sistemas agrarios conservadores <strong>de</strong>l paisaje y <strong>la</strong> biodiversidad<br />
(Díaz-Pineda, 2004).<br />
Montserrat y Fil<strong>la</strong>t (1990) <strong>de</strong>stacan que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> lo mediterráneo es hacerlo <strong>de</strong> un mosaico <strong>de</strong><br />
condiciones naturales, variables <strong>en</strong> tiempo y espacio, al que se ha ajustado un mosaico cultural<br />
<strong>de</strong> agronomías integradas <strong>en</strong> el paisaje. Novas (1989) hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> que no se pue<strong>de</strong> conservar <strong>la</strong><br />
cubierta vegetal y <strong>la</strong> naturaleza <strong>en</strong> su conjunto sin <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
medio rural, y Bardají y Mor<strong>en</strong>o (1989) que el agricultor <strong>de</strong>sempeña o podría <strong>de</strong>sempeñar, dos<br />
funciones simultáneas: una, productiva y, al mismo tiempo, una <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te<br />
y <strong>de</strong>sarrollo rural.<br />
44
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Pero hoy el 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razas gana<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>l mundo están <strong>en</strong> riesgo <strong>de</strong> extinción (Barker, 1999) y<br />
el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia por el uso <strong>de</strong> espacios y recursos pastorales es una am<strong>en</strong>aza<br />
para <strong>la</strong> diversidad g<strong>en</strong>ética global. De modo que un mapa como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Figura 3 formaliza bi<strong>en</strong><br />
nuestros interrogantes antes <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l abandono rural.<br />
La <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> CEE supuso <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> Zonas Desfavorecidas <strong>de</strong> un 63,7% <strong>de</strong><br />
su superficie agríco<strong>la</strong> útil (SAU), y afectó a un 36,9% <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción (MAPA, 1990). En Andalucía<br />
estas cifras repres<strong>en</strong>tan el 69,9% y el 49,7%, respectivam<strong>en</strong>te. De <strong>los</strong> 8,7 millones <strong>de</strong> hectáreas<br />
<strong>de</strong> Andalucía, más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad (4,9 millones) son terr<strong>en</strong>os rústicos, y <strong>de</strong> el<strong>los</strong> casi otro 50% están<br />
cubiertos por matorrales y eriales: el 43% <strong>de</strong> esta cifra <strong>la</strong> aportan Almería-Granada-Jaén. La <strong>en</strong>trada<br />
supuso a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> 2870 municipios españoles,<br />
que <strong>en</strong> Andalucía fueron 327 (Gómez, 1987), con una superficie <strong>de</strong> 3820 788 ha. Es <strong>de</strong>cir,<br />
el 43.8% <strong>de</strong>l suelo andaluz. De esta superficie, el 72%, correspon<strong>de</strong> a Almería, Granada, Jaén y<br />
Má<strong>la</strong>ga (Sa<strong>la</strong>s, 1989)<br />
Figura 3. Áreas <strong>de</strong>sfavorecidas <strong>en</strong> España<br />
En todo caso, agricultura y biodiversidad todavía ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que recorrer un <strong>la</strong>rgo camino junto. La re<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre agricultura y conservación se percibe a m<strong>en</strong>udo como orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> conflictos. Pero esta<br />
percepción pue<strong>de</strong> modificarse si se establece un nuevo marco conceptual que combine el funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>los</strong> sistemas ecológicos Baudry (2003),<br />
Nos recordaba Alfonso San Miguel <strong>en</strong> su pon<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> XLIII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, <strong>en</strong> Granada,<br />
cómo, España, posee el más amplio y valiosos catálogo vivo y funcional <strong>de</strong> sistemas agroforestales<br />
<strong>de</strong> Europa, albergando un patrimonio biológico y cultural <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble valor (San<br />
Miguel, 2003). Me gusta recordar este párrafo por <strong>los</strong> dos adjetivos que el autor elige: “vivo” y<br />
“funcional”, términos, ambos, <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te importantes <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos como <strong>los</strong> actuales <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
que tantas cosas están muri<strong>en</strong>do a nuestro alre<strong>de</strong>dor (Leakey y Lewin, 1997) y tanto apremia <strong>la</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> respuestas vivas y funcionales a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> patrimonio (Loreau, 2002).<br />
El cambio climático y <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>los</strong> usos <strong>de</strong>l suelo son <strong>los</strong> dos principales compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
d<strong>en</strong>ominado “Cambio Global” (Global Change). Pero no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te (al m<strong>en</strong>os lo es<br />
para mí) <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción que recibe el primero <strong>de</strong> <strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción<br />
co<strong>la</strong>teral, como <strong>de</strong> pasada, que toca al segundo. Se diría que es mucho lo que po<strong>de</strong>mos hacer<br />
respecto al primero. A ello somos convocados diariam<strong>en</strong>te con todo el ruido mediático disponible<br />
45
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s más diversas esferas (ci<strong>en</strong>cia, política, ing<strong>en</strong>iería, religión, etc.). En cambio, respecto<br />
al segundo ap<strong>en</strong>as algunas tibias reflexiones <strong>la</strong>stimeras. Se diría que bi<strong>en</strong> poco podamos hacer:<br />
estas cosas siempre han sido así, el hombre ha cambiado <strong>los</strong> usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra conforme a sus<br />
posibilida<strong>de</strong>s y necesida<strong>de</strong>s,… Nos per<strong>de</strong>ríamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> páginas <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia si quisiéramos docum<strong>en</strong>tar<br />
<strong>los</strong> cambios acaecidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pasado, que –sin duda- seguirán ocurri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el futuro:<br />
¡qué le vamos a hacer!, etc., etc.<br />
Y, sin embargo, es precisam<strong>en</strong>te nuestra docum<strong>en</strong>tada capacidad y experi<strong>en</strong>cia para lo segundo<br />
lo que nos hace muy responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sat<strong>en</strong>ción con <strong>la</strong> que afrontamos <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> cambio<br />
<strong>de</strong> usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />
Así que no estará <strong>de</strong> más recordar <strong>la</strong> gran experi<strong>en</strong>cia que t<strong>en</strong>emos al efecto y lo mucho que sí<br />
po<strong>de</strong>mos hacer. En lo que a nosotros atañe, como investigadores <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos y sistemas silvopastorales,<br />
lo que po<strong>de</strong>mos hacer va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s simples l<strong>la</strong>madas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. La preservación<br />
y gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios naturales, <strong>la</strong> calidad y seguridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos alim<strong>en</strong>tarios y <strong>la</strong><br />
salvaguarda <strong>de</strong>l patrimonio natural y cultural, forman parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> nuestro tiempo (PAS-<br />
TOMED, 2007). Co<strong>la</strong>borar a su logro, mediante iniciativas <strong>de</strong> I+D capaces <strong>de</strong> revertir el abandono<br />
rural y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> tierras, recursos pastorales y razas gana<strong>de</strong>ras, es algo que sí<br />
po<strong>de</strong>mos hacer. Al m<strong>en</strong>os eso sí lo po<strong>de</strong>mos hacer.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AIDOUD, H. A., 2008. Fonctionnem<strong>en</strong>t <strong>de</strong>s ecosystemes Mediterrane<strong>en</strong>s. http://www2.ac-toulouse.fr/mesoe/pdf/conf03.pdf<br />
ALADOS, C.L.; BARROSO, F.G.; AGUIRRE, A; ESCOS, J.M., 1996. Effects of early season <strong>de</strong>foliation<br />
on further herbivore of a Mediterranean brows species. Journal of Arid Environm<strong>en</strong>ts, 34<br />
,455-463.<br />
ALADOS, C. L.; PUEYO, Y.; BARRANTES, O.; ESCOS, J.; GINER, L.; ROBLES, A.B., 2004. Variations<br />
in <strong>la</strong>ndscape patterns and vegetation cover betwe<strong>en</strong> 1957 and 1994 in a semiarid<br />
Mediterranean ecosystem. Landscape Ecology, 19, 543-559.<br />
BARDAJÍ, I.; MORENO, C., 1989. La Política Agríco<strong>la</strong> Común. Mundi-Pr<strong>en</strong>sa.126 pp. Madrid (España).<br />
BARKER, J. S. F, 1999. Conservation of livestock breed diversity. Animal G<strong>en</strong>etic Resources Information,<br />
25: 33-43.<br />
BARROSO, F.G ; PEDREÑO, A.; MARTÍNEZ, T.; ROBLES A.B; GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L, 2005.<br />
Pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies C4 como alim<strong>en</strong>to para el ganado <strong>en</strong> repob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> zonas<br />
semiáridas, 351-357. En: Producciones agrogana<strong>de</strong>ras: gestión efici<strong>en</strong>te y conservación <strong>de</strong>l<br />
medio natural. Eds. OSORO, K.; ARGAMENTERÍA, A; LARRACELETA, A. Ed. SERIDA. Gijón<br />
(España).<br />
BARROSO, F.G.; ALADOS, C.L.; BOZA, J., 1995. Food selection by domestic goats in Mediterranean<br />
arid shrub<strong>la</strong>nds. Journal of Arid Environm<strong>en</strong>ts, 31, 205-217.<br />
BAUDRY, J. 2003. Agricultura, paisaje y conectividad. En Conectividad Ambi<strong>en</strong>tal: <strong>la</strong>s áreas protegidas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca mediterránea, 71-82. Ed. GARCÍA MORA, R. Consejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te.<br />
Junta <strong>de</strong> Andalucía. 400 pp. Sevil<strong>la</strong> (España).<br />
BLANCA, G.; CABEZUDO, B.; HERNÁNDEZ-BERMEJO, J.E.; HERRERA, C.M.; MOLERO, J; MUÑOZ,<br />
J.; VALDÉS, B., 1999. Libro rojo <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora silvestre am<strong>en</strong>azada <strong>de</strong> Andalucía. Especies <strong>en</strong><br />
peligro <strong>de</strong> extinción, Vol 1. Consejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong><br />
(España)<br />
46
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
BOZA, J.; ROBLES, A.B.; GONZÁLEZ-HERNÁNDEZ, A.; BARROSO, F.G.; FERNÁNDEZ-REBOLLO, P.;<br />
TERRADILLOS, A; 1998. Análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad sust<strong>en</strong>tadora <strong>de</strong>l<br />
Parque Natural <strong>de</strong> Cabo <strong>de</strong> Gata-Níjar. Informe Proyecto Consejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, Junta<br />
<strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong> (España).<br />
CORREAL, E.; ROBLEDO, A.; RIOS, S.; RIVERA, D., 2006. Mediterranean dry<strong>la</strong>nd mixed sheep-cereal<br />
systems. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 11, 14-27.<br />
DIAZ-PINEDA, F. 2004. Procesos <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación agríco<strong>la</strong>, abandono <strong>de</strong> áreas rurales y conservación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza. En: Medidas Agroambi<strong>en</strong>tales y Sistemas Gana<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> Europa, su<br />
contribución a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> paisajes culturales, 17-36. Ed. BUNCE, R. G. H.; PÉREZ<br />
SOBA, M. ; ELBERSEN, B. S.; PRADOS, M. J. ; ANDERSEN, E.; BELL, M.; SMEETS, P. M. A.<br />
Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca. 261 pp. Junta <strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong> (España).<br />
DÍAZ, M.; PULIDO, F.J.; MARAÑÓN, T. 2003. Diversidad biológica y sost<strong>en</strong>ibilidad ecológica y<br />
económica <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas a<strong>de</strong>hesados. Ecosistemas, http://www.aeet.org/<br />
ecosistemas/033/investigacion4.htm).<br />
ESCOS, J.M.; BARROSO, F.G; ALADOS, C.L ;GARCIA, L., 1996. Effects of simu<strong>la</strong>ted herbivory on<br />
reproduction of a Mediterranean semi-arid shrub (Anthyllis cytisoi<strong>de</strong>s). Acta Oecologica, 17<br />
(2), 139-149.<br />
ESTEBAN, A. 1997. Evolución <strong>de</strong>l paisaje nevad<strong>en</strong>se durante <strong>los</strong> últimos 1.500 años a partir <strong>de</strong>l<br />
análisis polínico <strong>de</strong> borreguiles. En: Sierra Nevada. Conservación y Desarrollo sost<strong>en</strong>ible (IV),<br />
251-273. Eds. CHACÓN MONTERO, J.; ROSÚA, J.L. Universidad <strong>de</strong> Granada y Consejería <strong>de</strong><br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te. Junta <strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong> (España).<br />
FERNÁNDEZ-GARCÍA P., 1995. Aprovechami<strong>en</strong>to silvopastoral <strong>de</strong> un agrosistema mediterráneo <strong>de</strong><br />
montaña <strong>en</strong> el Su<strong>de</strong>ste Ibérico. Evaluación <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial forrajero y <strong>la</strong> capacidad sust<strong>en</strong>tadora.<br />
Tesis Doctoral, Universidad <strong>de</strong> Granada.<br />
FERRRER, C.; BROCA, A., 1999. El binomio agricultura – gana<strong>de</strong>ría <strong>en</strong> <strong>los</strong> ecosistemas<br />
mediterráneos. Pastoreo fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>sierto ver<strong>de</strong>. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXIX Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
SEEP, 307-334. SEEP. Almería (España).<br />
FERRER, C.; BARRANTES, O.; BROCA, A., 2001a. La noción <strong>de</strong> biodiversidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> ecosistemas<br />
pascíco<strong>la</strong>s españoles. <strong>Pastos</strong>, 31(2), 129-184.<br />
FERRER C.; SAN MIGUEL A.; OLEA L. 2001b. Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tor básico <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong> España. <strong>Pastos</strong>,<br />
31 (1), 7-44.<br />
GÓMEZ, C.; RAMOS, E; SANCHO, R., 1987. La política socioestructural <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong><br />
montaña <strong>en</strong> España y <strong>en</strong> <strong>la</strong> C.E.E. MAPA. 178 pp. Madrid (España).<br />
GONZÁLEZ-REBBOLLAR, J. L.; ROBLES CRUZ, A. B.; BOZA, L. 1998. Sistemas pastorales. En: Agricultura<br />
Sost<strong>en</strong>ible, 555-574. Eds. JIMÉNEZ DÍAZ, R.M.; LAMO DE ESPINOSA, J. Mundi-Pr<strong>en</strong>sa.<br />
Madrid (España).<br />
GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L., 2006. Caracterización, análisis y dinámica <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas silvopastorales<br />
<strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Sierra Nevada. Informe Proyecto O.A.P.N. 015/2002. 2004-<br />
2006.<br />
GRIME, J. P. 1979. P<strong>la</strong>nt strategies and vegetation processes. John Wiley and Sons. 222 pp. New<br />
York (USA).<br />
47
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
IBAÑEZ, A.; PASSERA, C.B.,1997. Factors affecting the germination process of albaida (Anthyllis<br />
cytisoi<strong>de</strong>s L.) a forage legume of the Mediterranean Coast. Journal of Arid Environm<strong>en</strong>ts, 35:<br />
225-231.<br />
JUNTA DE ANDALUCÍA, 2005. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Andalucía 2004-2010. Consejería <strong>de</strong><br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te. Junta <strong>de</strong> Andalucía. 248 pp. Sevil<strong>la</strong>. (España).<br />
LEAKEY, R. E.; LEWIN, R., 1997. La Sexta Extinción. Tusquests Eds. 296 pp. Barcelona (España).<br />
LE HOUÉROU, H.N., 1975. The natural pastures of North Africa; types, production, productivity,<br />
and <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t. 41-56. International Symposium on Range Inv<strong>en</strong>tory and Mapping in<br />
Tropical Africa. Bamako (Malí).<br />
LE HOUÉROU, H.N., 1980. Browse in Northern Africa. International Livestock C<strong>en</strong>tre for Africa,<br />
ILCA. Addis Ababa, (Ethiopia).<br />
LE HOUÉROU, H.N., 1991. Le Méditerranée <strong>en</strong> l’añ 2050 : Impacts respectifs d’un év<strong>en</strong>tuelle évolution<br />
climatique et <strong>de</strong> <strong>la</strong> démographie sur <strong>la</strong> végétation, les écosystèmes et l’utilisation <strong>de</strong>s<br />
terres. La Météorologie, 36, 4-37.<br />
LE HOUÉROU, H.N., 2006. Environm<strong>en</strong>tal constraints and limits to livestock husbandry in arid<br />
<strong>la</strong>nds. Sécheresse, 17 (1-2), 10-18.<br />
LE HOUÉROU, H.N.; HOSTE, C.H., 1977. Range<strong>la</strong>nd production and annual rainfall re<strong>la</strong>tions in the<br />
Mediterrancan Basin and in the African Sahelian and Sudanian zones. Journal of Range<br />
Managem<strong>en</strong>t, 30, 181-189.<br />
LE HOUÉROU, H.N.; BINGHAM, R.L.; SKERBEK, W., 1988. Re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> the variability of<br />
primary production and the variabiiity of rain anual precipitation in world arid <strong>la</strong>nds. Journal of<br />
Arid Environm<strong>en</strong>ts, 15, 1-18.<br />
LOREAU. M.; NAEEM. S.; INCHAUSTI. P., 2002. Biodiversity and ecosystem functioning. Oxford<br />
University Press. 312 pp. Oxford (U.K).<br />
MALO, J.E.; JIMÉNEZ, B.; SUÁREZ, F., 2000. Herbivore dunging and <strong>en</strong>dozoochorous seed <strong>de</strong>position<br />
in a Mediterranean <strong>de</strong>hesa. Journal of Range Managem<strong>en</strong>t, 53, 322-328.<br />
MANNETJE L.’T. Climate change and grass<strong>la</strong>nds through the ages –an overview. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce<br />
in Europe, 11, 733-738.<br />
MAPA, 1990; Aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> P.A.C. <strong>en</strong> España: Campaña 1989-90. Ministerio <strong>de</strong> Agricultura,<br />
Pesca y Alim<strong>en</strong>tación. Secretaría G<strong>en</strong>eral Técnica. 355 pp. Madrid (España).<br />
MARAÑÓN, T. 1991. Diversidad <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pasto mediterráneo: mo<strong>de</strong><strong>los</strong> y mecanismos<br />
<strong>de</strong> coexist<strong>en</strong>cia. Ecología, 5, 149-157.<br />
MCNAUTGTHON, S. J., 1983.Comp<strong>en</strong>satory p<strong>la</strong>nt growth as a response to herbivory. Oikos, 40:<br />
329-336.<br />
MILCHUNAS, D.G.; SALA, O.E.; LAUENROTH, W.K., 1988. A g<strong>en</strong>eralized mo<strong>de</strong>l of the effects of<br />
grazing by <strong>la</strong>rge herbivores on grass<strong>la</strong>nds community structure. The American Naturalist,<br />
132, 87-106.<br />
MILCHUNAS, D.G.; LAUENROTH, W.K. 1993. Quantitative effects of grazing on vegetation and soil<br />
over a global range of <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts. Ecological Monographs, 63, 327-366.<br />
48
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
MONTERO,G.; SAN MIGUEL, A.; CAÑELLAS, I, 1998. Sistemas <strong>de</strong> selvicultura mediterrránea. La<br />
<strong>de</strong>hesa. En: Agricultura Sost<strong>en</strong>ible, 519-5574. EDS. JIMÉNEZ DÍAZ, R.M.; LAMO DE ESPINO-<br />
SA, J. Mundi-Pr<strong>en</strong>sa.Madrid (España).<br />
MONTSERRAT, P. y FILLAT, F.; 1990. The systems of grass<strong>la</strong>nd managem<strong>en</strong>t is Spain. En: Manager<br />
Grass<strong>la</strong>nds, Cap. 3, 37-70. Ed. BREYMEYER, A. Elsevier Sci<strong>en</strong>ce Publishers. Ámsterdam.<br />
NAVARRO, F.B.; JIMÉNEZ, M.N.; RIPOLL, M.A.; BOCIO,I.; GALLEGO, E.; DE SIMON, E., 2003. En:<br />
<strong>Pastos</strong> <strong>de</strong>sarrollo y conservación, 449-454. Eds. ROBLES, A.B.; RAMOS, M.E.; MORALES,<br />
M.C.; DE SIMÓN. E.; GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L.; BOZA, J.L. Consejería <strong>de</strong> Agricultura y<br />
Pesca. Junta <strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong> (España).<br />
NAVEH, Z. ;WHITTAKER, R. H. 1979. Structural and floristic diversity of shrub<strong>la</strong>nds and wood<strong>la</strong>nds<br />
in northern Israel and other Mediterranean regions. Vegetatio, 41,171-190.<br />
NOVAS, A.; 1989. El Sector Forestal y <strong>la</strong> CEE. Serie Comunidad Económica Europea. ICONA-<br />
MAPA.387 pp. Madrid. (España).<br />
NOY-MEIR, I., 2005. Producción gana<strong>de</strong>ra y conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad: conflictos y soluciones.<br />
III Congreso Nacional sobre Manejo <strong>de</strong> Pastizales Naturales. 6 pp. Córdoba (Arg<strong>en</strong>tina).<br />
NOY-MEIR, I.; GUTMAN, M.; KAPLAN, Y. 1989. Responses of Mediterranean grass<strong>la</strong>nds p<strong>la</strong>nts to<br />
grazing and protection. Journal of Ecolog, 77, 290-310.<br />
PAINE, R.T. 1966. Food web complexity and species diversity. American Naturalist, 100, 65-75.<br />
PAPANASTASIS, V., 1996. Silvopastoral systems and range Managem<strong>en</strong>t in Mediterranean region.<br />
En: Western European silvopastoral systems, 143-156. Ed. ETIENNE, M. INRA. Paris (France).<br />
PAPANASTASIS, V.; KOUKOURA, Z.; ALIFRAGIS, D.; MAKEDOS, I., 1995. Effects of thinning, fertilization<br />
and sheep grazing on the un<strong>de</strong>rstorey vegetation of Pinus pinaster p<strong>la</strong>ntations. Forest<br />
Ecology and Managem<strong>en</strong>t, 77, 181-189.<br />
PASSERA C.B.; GONZÁLEZ-REBOLLAR J.L.; ROBLES A.B.; ALLEGRETTI L.I., 2001. Determinación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad sust<strong>en</strong>tadora <strong>de</strong> pastos <strong>de</strong> zonas áridas y semiáridas <strong>de</strong>l sureste ibérico, a<br />
partir <strong>de</strong> algoritmos. En: Biodiversidad <strong>en</strong> pastos. 611-618. Ed. SEEP. Conselleria <strong>de</strong> Agricultura,<br />
Pesca y Alim<strong>en</strong>tación G<strong>en</strong>eralitat Val<strong>en</strong>ciana. Alicante (España).<br />
PASTOMED, 2007. El pastoreo mediterráneo: una pieza <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong><br />
nuestros <strong>territorios</strong>. Maisson Régionale <strong>de</strong> l’Elevage. 30 pp. Manosque (France).<br />
PIANKA, E.R. 1982. Ecología Evolutiva. Omega. 365 pp. Barcelona (España).<br />
PUEYO, Y.; ALADOS, C. L.; BARRANTES, O., 2006a. Determinants of <strong>la</strong>nd <strong>de</strong>gradation and fragm<strong>en</strong>tation<br />
in semiarid vegetation at <strong>la</strong>ndscape scale. Biodiversity and Conservation, 15, 939-956.<br />
PUEYO, Y.; ALADOS, C. L.; FERRER-BENIMELI, C., 2006b. Is the analysis of p<strong>la</strong>nt community structure<br />
better than common species-diversity indices for assessing the effects of livestock grazing<br />
on a Mediterranean arid ecosystem? Journal of Arid Environm<strong>en</strong>t, 64, 698-712.<br />
QUERCUS, 1995. Un año sin Miguel Angél García Dory. Nº 107 (Editorial)<br />
RAMOS M.E.; ROBLES, A.B.; CASTRO, J., 2006a: Effici<strong>en</strong>cy of <strong>en</strong>dozoochorous seed dispersal in<br />
six dry-fruited species (Cistaceae): from seed ingestion to early seedling establishm<strong>en</strong>t. P<strong>la</strong>nt<br />
Ecology, 185, 97-106.<br />
49
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
RAMOS M.E.; ROBLES A.B.; RUIZ-MIRAZO J.; CARDOSO J.A.; Y GONZÁLEZ REBOLLAR J L, 2006b.<br />
Effect of gut passage on viability and seed germination of legumes adapted to semiarid <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts.<br />
Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 11, 315-317.<br />
REY-BENAYAS, J.M. 2001. Diversidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s mediterráneas. Regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s,<br />
procesos e implicaciones <strong>de</strong>l cambio global. En: Ecosistemas mediterráneos. Análisis funcional,<br />
391-422. Eds. PUGNAIRE, R., ZAMORA, R. AEET/CSIC. Madrid (España).<br />
RIVAS-MARTÍNEZ, S., 1987. Memoria y mapas <strong>de</strong> series <strong>de</strong> vegetación <strong>de</strong> España. ICONA. Madrid<br />
(España).<br />
ROBLEDO, A.; RÍOS, S.; CORREAL, E, 2001. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong><br />
estimación <strong>de</strong> biomasa <strong>en</strong> cinco pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Rosmarinus officinalis L. En: Biodiversidad <strong>en</strong><br />
pastos, 576- 586. Ed. SEEP. Conselleria <strong>de</strong> Agricultura, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación G<strong>en</strong>eralitat<br />
Val<strong>en</strong>ciana. Alicante (España)<br />
ROBLEDO A.; MARTÍNEZ A.; MEGIAS M.D.; ROBLES A.B.; ERENA M. GARCÍA P.; RIOS S y CORRE-<br />
AL E. (2006). Productividad y Valor Nutritivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos. Cap.5. En: Tipificación, cartografía<br />
y evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos pastables <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Murcia, Serie Informes. Eds.<br />
CORREAL, E.; ROBLEDO, A.; ERENA M. Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Agua. Comunidad Autónoma<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> Murcia (España).<br />
ROBLES, A.B., 1990. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta forrajera y capacidad sust<strong>en</strong>tadora <strong>de</strong> un<br />
agrosistema semiárido <strong>de</strong>l sureste ibérico. Tesis Doctoral. Universidad <strong>de</strong> Granada (España).<br />
ROBLES, A.B.; FERNANDEZ, P.; MORALES, C, 1994. Pastoralismo, diversidad florística y selvicultura<br />
mediterránea. Paralelo, 37,16:79-84.<br />
ROBLES, A.B.; PASSERA, C.; ALLEGRETTI, L.I, 1997. Dinámica <strong>de</strong> <strong>los</strong> albaidares <strong>en</strong> áreas excluidas<br />
al pastoreo <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste español (Sierra <strong>de</strong> <strong>los</strong> Fi<strong>la</strong>bres, Almería). XVI Jornadas <strong>de</strong> fitosociología.<br />
Vegetación y cambios climáticos. Almería (España).<br />
ROBLES, A.B.; GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L; PASSERA, C.B; BOZA, J., 2001. <strong>Pastos</strong> <strong>de</strong> zonas áridas<br />
y semiáridas <strong>de</strong>l sureste ibérico. Archivos <strong>de</strong> Zootecnia, 50, 501-515.<br />
ROBLES, A.B.; ALLEGRETTI L.I.; PASSERA, C.B., 2002. Coronil<strong>la</strong> juncea is both a nutritive fod<strong>de</strong>r<br />
shrub and useful in the rehabilitation of abandoned Mediterranean marginal farm<strong>la</strong>nd. Journal<br />
of Arid Environm<strong>en</strong>ts, 50: 381-392.<br />
ROBLES, A.B.; GONZÁLEZ, A.; GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L., 2004. Biomasa aérea y digestibilidad<br />
<strong>de</strong> pastos herbáceos <strong>en</strong> el parque natural <strong>de</strong> Cabo <strong>de</strong> Gata-Níjar (Almería). En: <strong>Pastos</strong> y Gana<strong>de</strong>ría<br />
Ext<strong>en</strong>siva. 455-459. Ed. GARCÍA B.; GARCÍA, A.; VAZQUEZ DE ALDANA, B.R.; ZABAL-<br />
GOGEAZCOA, I. SEEP. Sa<strong>la</strong>manca (España).<br />
ROBLES, A.B.; CASTRO, J.; GONZÁLEZ- MIRAS, E., RAMOS, M.E., 2005. Effect of ruminal incubation<br />
and goat ingestion on seed germination of two legume shrubs: Ad<strong>en</strong>ocarpus <strong>de</strong>corticans<br />
boiss. and Retama sphaerocarpa (L.) Boiss. Options Méditerranné<strong>en</strong>nes, Serie A, 67,<br />
111-115.<br />
ROBLES, A B; GONZALEZ REBOLLAR, J. L. 2006. Les parcours ari<strong>de</strong>s et bétail du sud-est <strong>de</strong> l’Espagne.<br />
Sécheresse, 17, 309-313.<br />
RUIZ-MIRAZO, J.; ROBLES, A.B.; RAMOS, M.E ; CARDOSO, J.A.; VAREL, E.; GONZÁLEZ-REBOLLAR,<br />
J.L, 2007. Efecto <strong>de</strong>l pastoreo sobre una p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> Atriplex halimus L. En: Los sistemas<br />
forrajero. Entre <strong>la</strong> producción y el paisaj, 226-233. Eds. PINTO, M.; AIZPURUA, A.; ALBIZU,<br />
A.; ALDEZABAL, A.; MENDARTE S.; RUIZ, R. SEEP. Vitoria-Gasteiz (España).<br />
50
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
RUSSI, L.; COCKS, P.S.; ROBERTS, E.H.,1992. The fate of legume seeds eat<strong>en</strong> by sheep from a<br />
Mediterranean grass<strong>la</strong>nd. Journal of Applied Ecology, 29, 772-778.<br />
SALAS, F., GONZÁLEZ, P.M., ZAMORA, R. COLLADO, R., 1989. P<strong>la</strong>n Forestal Andaluz. IARA. Junta<br />
<strong>de</strong> Andalucía. 389pp. Sevil<strong>la</strong> (España).<br />
SAN MIGUEL, A. 2003. Gestión Silvopastoral y Conservación <strong>de</strong> Espacies y Espacios Protegidos.<br />
En: <strong>Pastos</strong>, Desarrollo y Conservación, 409-421. Eds. ROBLES, A.B.; RAMOS, M.E.; MORA-<br />
LES, M.C.; DE SIMÓN. E.; GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L.; BOZA, J.L. Consejería <strong>de</strong> Agricultura y<br />
Pesca. Junta <strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong> (España).<br />
SORIANO, A., 1988. El pastoreo como disturbio: consecu<strong>en</strong>cias estructurales y funcionales. Ci<strong>en</strong>cia<br />
e Investigación, 42: 132-139.<br />
SOUSSANA J.F.; LÜSCHER, A., 2006. Temperate grass<strong>la</strong>nd and global atmospheric change. Grass<strong>la</strong>nd<br />
Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 11, 739-748.<br />
TRABA, J; LEVASSOR, C.; PECO, B., 2001. Dispersión <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s por adhesión <strong>en</strong> pastizales mediterráneos.<br />
Una aproximación experim<strong>en</strong>tal. En: Biodiversidad <strong>en</strong> pastos. 129-134. Ed. SEEP.<br />
Conselleria <strong>de</strong> Agricultura, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación G<strong>en</strong>eralitat Val<strong>en</strong>ciana. Alicante (España).<br />
UICN, 1999. La diversidad biológica <strong>de</strong> ecosistemas <strong>de</strong> zonas secas, mediterráneos, áridos, semiáridos,<br />
<strong>de</strong> pastizales y sabanas. http://www.iucn.org/themes/pbia/wl/docs/ biodiversity/<br />
sbstta4/dry<strong>la</strong>nds_s.pdf.<br />
VALLADARES, F.; CAMARERO, J.J.; PULIDO, F.; GIL-PELEGRÍN, E., 2004. El bosque mediterráneo,<br />
un sistema antropizado y cambiante. En: Ecología <strong>de</strong>l bosque mediterráneo <strong>en</strong> un mundo cambiante.<br />
13-26. Ed. F. VALLADARES. Organismo Autónomo <strong>de</strong> Parques Nacionales. Ministerio<br />
<strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te. Madrid (España).<br />
Wells, T. C. E. 1969. Botanical aspects of conservation managem<strong>en</strong>t of chalk grass<strong>la</strong>nds. Biology<br />
Conservation, 2, 36-44.<br />
WHITTAKER, R.H., 1970. Communities and ecosystems. Mac-Mil<strong>la</strong>n. New York (USA).<br />
WILLSON, M.F., 1992. The ecology of seed dispersal. En: Seeds. The ecology of reg<strong>en</strong>eration in<br />
p<strong>la</strong>nt communities, 61-85. Ed. M. FENNER. CAB International, Wallingford (UK).<br />
ARID AND SEMIARID RANGELANDS:<br />
PRODUCTION, DIVERSITY AND GLOBAL CHANGE<br />
ABSTRACT<br />
This paper comprises some g<strong>en</strong>eral issues about the natural and agricultural context in arid and<br />
semiarid Mediterranean pastures. We inclu<strong>de</strong> most of our studies concerning to shrub<strong>la</strong>nds characteristics:<br />
composition, production and diversity; which have be<strong>en</strong> <strong>de</strong>veloped in the ori<strong>en</strong>tal sector<br />
of Andalusia for more than 20 years. This work is conclu<strong>de</strong>d with some personal consi<strong>de</strong>rations<br />
about the changes in the <strong>la</strong>nd uses, mainly due to rural abandonm<strong>en</strong>t, and its incid<strong>en</strong>ce in the global<br />
change. Pastoralism may provi<strong>de</strong> alternatives to the <strong>la</strong>nd abandonm<strong>en</strong>t, which is the main feature<br />
of less-favoured pastoral agrosystems.<br />
Key words: shrubs<strong>la</strong>nds, southeastern Spain.<br />
51
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
SELECCIÓN DE GENOTIPOS DE SEMILLA BLANDA EN<br />
POBLACIONES SILVESTRES DE ZULLA (HEDYSARUM<br />
CORONARIUM L)<br />
E. M. CÓRDOBA 1 , J. I. CUBERO 2 , F. PEREA 3 , B. ROMÁN 1 Y S. NADAL 1<br />
1 Área <strong>de</strong> Mejora y Biotecnología Vegetal. IFAPA C<strong>en</strong>tro “A<strong>la</strong>meda <strong>de</strong>l Obispo“ Avda.<br />
M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z Pidal s/n. Apdo. 14004 Córdoba. 2 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética. E.T.S.I.A.M.,<br />
Universidad <strong>de</strong> Córdoba, 14071 Córdoba. 3 Área <strong>de</strong> Producción Agraria. IFAPA C<strong>en</strong>tro<br />
“Las Torres-Tomejil” Ctra. Sevil<strong>la</strong>-Cazal<strong>la</strong> km 12,2 Apdo. 41200 Alcalá <strong>de</strong>l Río, Sevil<strong>la</strong>.<br />
RESUMEN<br />
Un total <strong>de</strong> 18 líneas <strong>de</strong> zul<strong>la</strong> (Hedysarum coronarium L.), 15 pob<strong>la</strong>ciones silvestres recogidas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Cádiz y tres cultivares comerciales, fueron evaluadas para su proporción <strong>en</strong> semil<strong>la</strong><br />
b<strong>la</strong>nda-dura <strong>en</strong> condiciones contro<strong>la</strong>das <strong>de</strong> cámara <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Para tal <strong>de</strong>terminación se<br />
procedió a evaluar <strong>la</strong> geminación tanto <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>da como <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> sin <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> 10 individuos <strong>de</strong> cada pob<strong>la</strong>ción, con 10 semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cada individuo, según un diseño completam<strong>en</strong>te<br />
aleatorizado con tres repeticiones. Las semil<strong>la</strong>s se colocaron sobre papel <strong>de</strong> filtro<br />
hume<strong>de</strong>cido con agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da <strong>en</strong> p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> 12x12 cm. a temperatura constante <strong>de</strong> germinación<br />
<strong>de</strong> 15ºC y un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> 12 horas <strong>de</strong> luz y 12 <strong>de</strong> noche. Se contaron <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s que germinaron<br />
a <strong>los</strong> 4, 7 y 14 días. Un total <strong>de</strong> 10 g<strong>en</strong>otipos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones naturales han sido seleccionados<br />
por pres<strong>en</strong>tar altos valores <strong>de</strong> germinación.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: leguminosas forrajeras, agricultura sost<strong>en</strong>ible<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La zul<strong>la</strong> (Hedysarum coronarium L) es una p<strong>la</strong>nta herbácea per<strong>en</strong>ne (cf. Valdés, Flora ibérica vol.<br />
X, 2000) bianual <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas, originaria <strong>de</strong>l W <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Mediterránea (Ta<strong>la</strong>mucci,<br />
1998) y utilizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguo como p<strong>la</strong>nta productora <strong>de</strong> forraje para alim<strong>en</strong>tación animal<br />
bi<strong>en</strong> a di<strong>en</strong>te, bi<strong>en</strong> como h<strong>en</strong>o o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do (Val<strong>en</strong>te et al., 1999). Su profundo sistema radical<br />
<strong>la</strong> ha adaptado a alternativas <strong>de</strong> secano, llegando a producciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 30.000 kg/ha <strong>de</strong><br />
forraje ver<strong>de</strong> (MAPA, 2003), superando <strong>en</strong> estas condiciones a cualquier otra especie forrajera.<br />
Sin embargo, <strong>de</strong>bido a que es una especie <strong>en</strong> <strong>la</strong> que ap<strong>en</strong>as se ha realizado <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> mejora vegetal,<br />
estando aún a medio domesticar, pres<strong>en</strong>ta características propias <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas silvestres, características<br />
que t<strong>en</strong>drán que ser mejoradas para un mayor aprovechami<strong>en</strong>to.<br />
Entre estas características se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> alta proporción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> dura, semil<strong>la</strong> con <strong>la</strong> cubierta<br />
impermeable, capaz <strong>de</strong> sobrevivir varias campañas <strong>de</strong> cultivo especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes<br />
caracterizados por lluvias imprevisibles <strong>en</strong> cantidad y distribución, logrando <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
leguminosa <strong>en</strong> condiciones silvestres (Su<strong>la</strong>s et al.; Taylor y Ewing, 1988). Bajo condiciones <strong>de</strong><br />
domesticación, ésta es una cualidad no <strong>de</strong>seable, obligando al agricultor a aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong><br />
53
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
siembra a valores exagerados, con objeto <strong>de</strong> asegurar una mínima nasc<strong>en</strong>cia e imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> el<br />
terr<strong>en</strong>o; se recomi<strong>en</strong>dan valores alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 30 kg <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>da por hectárea, lo<br />
cual supon<strong>en</strong> unas 1000 semil<strong>la</strong>s por metro cuadrado (Ewing et al., 2006).<br />
Por lo tanto un primer objetivo a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> hacer mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> especie será el <strong>de</strong> seleccionar g<strong>en</strong>otipos<br />
con alta proporción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nda, fácilm<strong>en</strong>te germinable, dando un paso más si se consigu<strong>en</strong><br />
líneas <strong>de</strong> alto valor <strong>de</strong> germinación con semil<strong>la</strong> sin <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>r, ya que así el propio agricultor-gana<strong>de</strong>ro<br />
podría producir su propia semil<strong>la</strong> sin t<strong>en</strong>er que tril<strong>la</strong>r<strong>la</strong>, que al ser ésta <strong>de</strong> tan<br />
pequeño tamaño requiere <strong>de</strong> maquinaría específica.<br />
Con estas premisas, el objetivo que se p<strong>la</strong>nteó fue el <strong>de</strong> evaluar <strong>la</strong> proporción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones silvestres recolectadas <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s b<strong>la</strong>ndas y duras, estudiando su germinación a <strong>los</strong><br />
cuatro, siete y catorce días, con <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>das y sin <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>r (con vaina). El<br />
fin último será el <strong>de</strong> seleccionar aquel<strong>los</strong> g<strong>en</strong>otipos con alto valor <strong>de</strong> germinación, lo cual implica<br />
una mayor proporción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nda producida, para ser incorporados <strong>en</strong> el programa <strong>de</strong> mejora<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie.<br />
MATERIALES Y METODOS<br />
Un total <strong>de</strong> 15 pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> zul<strong>la</strong>, recolectadas por el mismo equipo <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Cádiz,<br />
junto con tres varieda<strong>de</strong>s comerciales ‘Carm<strong>en</strong>’, ‘Comercial’ y ‘Grimaldi’(usadas como testigos) han<br />
sido <strong>los</strong> materiales vegetales estudiados <strong>en</strong> este trabajo.<br />
De cada pob<strong>la</strong>ción-variedad, se tomaron 10 individuos al azar y <strong>de</strong> cada individuo 10 semil<strong>la</strong>s para<br />
evaluar <strong>la</strong> germinación tanto <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>snudas como <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s vestidas, según un diseño<br />
completam<strong>en</strong>te aleatorizado con tres repeticiones.<br />
Las semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>snudas y <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s vestidas se colocaron sobre papel <strong>de</strong> filtro hume<strong>de</strong>cido con<br />
agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da, <strong>en</strong> p<strong>la</strong>cas petri <strong>de</strong> 12 x 12 cm y se mantuvieron a una temperatura constante <strong>de</strong><br />
germinación <strong>de</strong> 15ºC, y a un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> 12 horas luz y 12 horas noche (Ewing et al., 2006).<br />
Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se contaron <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>snudas y <strong>la</strong>s vestidas que germinaron a <strong>los</strong> 4, 7 y 14<br />
días según el criterio acordado por <strong>la</strong> International Seed Testing Association.<br />
Se realizó el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza y <strong>de</strong> comparaciones <strong>de</strong> valores medios (LSD), según el diseño<br />
anteriorm<strong>en</strong>te expuesto, con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> germinación obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong>tre pob<strong>la</strong>ciones y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
cada pob<strong>la</strong>ción.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se muestran <strong>los</strong> valores medios obt<strong>en</strong>idos para el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> geminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
distintas líneas <strong>en</strong>sayadas a <strong>los</strong> cuatro, siete y catorce días, tanto con <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>s<br />
como sin <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>r.<br />
Difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, tanto <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>da como sin <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>r<br />
han resultado para <strong>la</strong> germinación a <strong>los</strong> cuatro, siete y catorce días. En el <strong>en</strong>sayo con<br />
<strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>da, se han id<strong>en</strong>tificado cuatro pob<strong>la</strong>ciones (Hc-3, Hc-6, Hc-26 y Hc-30) con<br />
altos valores medios <strong>de</strong> germinación, valores muy superiores al resto <strong>de</strong> ecotipos evaluados y<br />
simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s líneas comerciales, lo cual <strong>los</strong> sitúa v<strong>en</strong>tajosam<strong>en</strong>te sobre éstos<br />
por su mayor adaptación <strong>en</strong> sus <strong>en</strong>tornos específicos. Sin embargo, <strong>en</strong> el <strong>en</strong>sayo realizado con <strong>la</strong><br />
semil<strong>la</strong> sin <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>r, <strong>los</strong> valores medios obt<strong>en</strong>idos son muy reducidos, alcanzado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción Hc-26 valores <strong>en</strong> torno al 7%, valor que casi dob<strong>la</strong> a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s<br />
comerciales.<br />
54
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Analizando <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones individualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>contramos una gran variabilidad intrapob<strong>la</strong>cional para<br />
<strong>los</strong> valores <strong>de</strong> germinación alcanzados. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 se muestra a modo <strong>de</strong> ejemplo <strong>los</strong> valores<br />
obt<strong>en</strong>idos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción Hc-3 (para semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>da). Se observan difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> diez individuos evaluados con valores <strong>de</strong> germinación que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> prácticam<strong>en</strong>te<br />
el 60% hasta el 0%.<br />
A <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos, un total <strong>de</strong> 10 individuos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones silvestres han<br />
sido seleccionados por su alto valor <strong>de</strong> germinación y llevados a cultivo <strong>en</strong> campo <strong>en</strong> condiciones<br />
contro<strong>la</strong>das <strong>de</strong> polinización, con objeto <strong>de</strong> seleccionar para alto valor <strong>de</strong> germinación.<br />
55
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Valores medios <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>da y semil<strong>la</strong> sin <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>r, a <strong>los</strong> 4, 7 y 14 días <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> imbibición <strong>en</strong> condiciones<br />
contro<strong>la</strong>das <strong>de</strong> cámara <strong>de</strong> cultivo, <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones silvestres y cultivares comerciales <strong>de</strong> Hedysarum coronarium L.<br />
POBLACIÓN/ SEMILLAS DESCASCARILLADAS SEMILLAS SIN DESCASCARILLAR<br />
CULTIVAR % germinación % germinación<br />
4 días GH 7 días GH 14 días GH 4 días GH 7 días GH 14 días GH<br />
Hc-3 21.3±3.9 A 23±3.8 A 24.3±4.1 BC 2.3±1.2 A 4.6±2.1 AB 5.3±2.1 B<br />
Hc-4 0.6±0.4 GH 2.6±0.9 E 7.6±1.6 GHI 0±0 D 0.3±0.3 EF 1.3±0.6 CD<br />
Hc-6 8±2.5 DE 10±2.5 C 24±2.6 AB 0±0 D 0.3±0.3 EF 0.3±0.3 D<br />
Hc-9 0.6±0.4 GH 3±0.9 E 5±1.4 I 0±0 D 0.3±0.3 EF 1.3±0.6 CD<br />
Hc-10 3.3±0.9 EFG 4.6±1.04 CDE 9.6±1.5 EFGH 0±0 D 0±0 F 0.6±0.6 CD<br />
Hc-11 2±0.7 FGH 4.3±1.2 DE 11±1.8 DEFG 0.3±0.3 CD 0.6±0.4 DEF 1±0.5 CD<br />
Hc-12 0±0 H 2.3±0.9 E 6.6±1.6 HI 0±0 D 0.3±0.3 EF 0.3±0.3 D<br />
Hc-13 0.6±0.4 GH 5±1.1 CDE 16.3±2.4 DE 0±0 D 0.3±0.3 EF 0.6±0.4 CD<br />
Hc-14 0±0 H 2.6±0.9 E 8.3±1.5 FGHI 0.3±0.3 CD 1.3±0.6 CDEF 1.3±0.6 CD<br />
Hc-15 6±1.4 DE 8.3±1.6 CD 12.6±1.8 DEF 1±0.5 ABC 3.3±0.9 AB 3.6±1.0 B<br />
Hc-16 5±1.5 EF 6±1.7 CDE 8±2 GHI 1.6±0.6 A 2±0.7 BCD 3.6±1.0 B<br />
Hc-26 19±3.4 A 26.3±3.8 A 31±3.9 AB 1±0.7 ABCD 5.3±1.6 AB 7.6±1.8 A<br />
Hc-30 18.3±4.5 BC 20±4.8 B 21.3±5.1 DE 1.6±0.8 AB 2±0.8 BCDE 2.6±0.9 BC<br />
Hc-33 4±1.2 EF 5.3±1.4 CDE 7.3±1.8 GHI 0.3±0.3 CD 0.6±0.4 DEF 0.6±0.4 CD<br />
Hc-103 2.3±0.9 FGH 5.6±1.6 CDE 15.3±1.7 CD 0±0 D 1±0.5 DEF 2.6±9 BC<br />
Comercial 10.3±2.4 CD 22.3±3.1 A 30.6±3.0 A 0.3±0.3 CD 3.3±0.8 AB 4.3±1.0 AB<br />
Grimaldi 16.3±2.8 AB 24.3±3.2 A 28.6±3.4 AB 0.6±0.4 BCD 3.3±1.1 ABC 4.3±1.1 B<br />
Carm<strong>en</strong> 15±1.6 AB 21±2.2 A 22.3±2.3 BC 0±0 D 3.6±1.3 AB 4±1.3 B<br />
HG: Grupos homogéneos. Las pob<strong>la</strong>ciones con distinta letra son estadísticam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes para su valor <strong>de</strong> geminación (LSD
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Valores medios <strong>de</strong> geminación con <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>da a <strong>los</strong> 4, 7 y 14 días <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zo<br />
<strong>de</strong> imbibición <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos evaluados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción silvestre <strong>de</strong> Hedysarum coronarium Hc-3<br />
4 días 7 días 14 días<br />
Individuo Media Grupos Individuo Media Grupos Individuo Media Grupos<br />
% Homog<strong>en</strong>eos* % Homog<strong>en</strong>eos* % Homog<strong>en</strong>eos*<br />
9 59.2 A 9 59.2 A 9 61.9 A<br />
3 30.7 B 3 30.7 B 5 32.2 B<br />
5 30.0 B 5 30.0 B 1 30.7 B<br />
1 28.7 BC 1 28.7 B 3 30.7 B<br />
8 28.2 BC 8 28.2 B 8 28.2 B<br />
6 21.1 BC 4 23.3 B 4 23.3 BC<br />
4 18.4 BCD 7 22.1 B 7 22.1 BC<br />
7 17.2 CD 6 21.1 B 6 21.1 BCD<br />
10 6.1 DE 2 6.1 C 10 8.8 CD<br />
2 0.0 E 10 6.1 C 2 6.1 D<br />
MEDIA 21.3 MEDIA 23 MEDIA 24.3<br />
SE MEDIA 3.9 SE MEDIA 3.8 SE MEDIA 4.1<br />
CV37.08 CV 40.3 CV 42.55<br />
MDS12.5 MDS 14.5 MDS 15.9<br />
*Individuos con distinta letra son estadísticam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes para su valor <strong>de</strong> geminación (LSD
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
EWING, M.; FOSTER, K.; SKINER, P.; NICHOLS, P.; Nutt, B.; Snowball, R. Y Beatty R. 2006. Sul<strong>la</strong><br />
and purple clover as fod<strong>de</strong>rs. Limits on seed production. Informe número <strong>de</strong> publicación<br />
06/049. Rural Industries Research and Developm<strong>en</strong>t Corporation. Gobierno <strong>de</strong> Australia<br />
MAPA, 2003. Anuario <strong>de</strong> Estadística Agroalim<strong>en</strong>taria. Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación.<br />
SULAS, L.; RE, G.A.; CAREDDA, S. 1999. Hard seed breakdown pattern of sul<strong>la</strong> (Hedysarum coronarium<br />
L.) in re<strong>la</strong>tion to its reg<strong>en</strong>eration capacity and persist<strong>en</strong>ce. Proc. Dinamics and sustainability<br />
of Mediterranean pastoral systems.<br />
Eti<strong>en</strong>ne M. (Ed.). CIHEAM-IAMZ, 1999. 296 p (Cahiers Options Mediterrane<strong>en</strong>nes; V. 39. 9 Meeting<br />
of the Mediterranean Sub-Network of the FAO-CIHEAM. Inter Cooperative Research and Developm<strong>en</strong>t<br />
Regional<br />
Ta<strong>la</strong>mucci, P. 1998. The role of sul<strong>la</strong> in Italian forage crops. P. 1-21. EN P. Ta<strong>la</strong>mucci, P; Stagliano,<br />
N.; Y Sabatini. S (ed.) La sul<strong>la</strong>: Possibili ruoli nel<strong>la</strong> foreggicoltura mediterranea (In Italian).<br />
Acca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong>i Georgofili. Qua<strong>de</strong>rni, 1998-I, Flor<strong>en</strong>cia, Italia.<br />
TAYLOR, G.B. Y EWING, M.A. 1988. Effect of <strong>de</strong>pth of burial on the longevity of hard seeds of subterranean<br />
clover and annual medics. Austr. J. of Exp. Agric., 28: 77-81.<br />
Val<strong>en</strong>te M.E.; Peiretti, P.G.; Borreani, G.; Roggero, P.P.; La<strong>de</strong>tto, G. y Ciotti, A. 1999. Influ<strong>en</strong>ce of<br />
D.M. cont<strong>en</strong>t on si<strong>la</strong>ge ferm<strong>en</strong>tation of sul<strong>la</strong> (Hedysarum coronarium L.) out at two stages of<br />
maturity. P. 119-120. In T. Pauly (ed.) Si<strong>la</strong>ge production in re<strong>la</strong>tion to animal performance, animal<br />
health, meat and milk quality. Proc. Int. Si<strong>la</strong>ge Conf. 12th. Uppsel<strong>la</strong>, Swed<strong>en</strong> 5-7 July<br />
1999. Swedish Univ. of Agric. Sci., Uppsel<strong>la</strong>.<br />
SELECTION OF SOFT-SEEDED GENOTYPES IN WILD POPULATIONS<br />
FROM SULLA (HEDYSARUM CORONARIUM L)<br />
SUMMARY<br />
Eighte<strong>en</strong> accessions of Hedysarum coronarium L., fifte<strong>en</strong> wild popu<strong>la</strong>tions collected from Cádiz,<br />
Southern Spain and three commercial varieties were evaluated by soft-seedned proportion un<strong>de</strong>r<br />
chamber growth conditions. Seeds were p<strong>la</strong>ced on a filter paper moist<strong>en</strong>ed with distilled water insi<strong>de</strong><br />
petri dishes at a germination temperature of 15º and a 12h/12h photoperiod. Germination<br />
counts were conducted in days four, sev<strong>en</strong> and fourte<strong>en</strong>. Rates of germination were higher in<br />
naked seeds than in seeds within pods. On basis of our results, t<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otypes were selected.<br />
Key words: fod<strong>de</strong>r legume, sustainable agriculture<br />
58
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
EFECTO DEL EXTRACTO DE LAS HOJAS DE ELAEAGNUS<br />
ANGUSTIFOLIA L. EN EL CRECIMIENTO DE TRES ESPECIES<br />
DE GRAMÍNEAS<br />
J. CORONA 1,2 , M.E. PÉREZ-CORONA 2 Y F. BERMÚDEZ DE CASTRO 2<br />
1<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid Fernando<br />
González Bernál<strong>de</strong>z. C/ Alm<strong>en</strong>dros 2. 28791. Soto <strong>de</strong>l Real (España). 2 Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Ecología. Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Biológicas. Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid.<br />
28040. Madrid (España)<br />
RESUMEN<br />
En este trabajo se estudio cómo <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L., una especie exótica<br />
introducida, pue<strong>de</strong> condicionar el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas especies <strong>de</strong>l sotobosque. Para ello se<br />
analizó el posible efecto alelopático <strong>de</strong>l extracto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> E. angustifolia <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> tres especies <strong>de</strong> gramíneas (Hor<strong>de</strong>um murinum L., Elymus pung<strong>en</strong>s (Pers.) Mel<strong>de</strong>ris y Bromus<br />
sterilis L), consi<strong>de</strong>rando <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes parámetros <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to: RGR (tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo),<br />
LAR (razón <strong>de</strong> área foliar), SLA (área foliar específica), LWR (proporción <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
hojas), SWR (proporción <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong>l tallo) y RWR (proporción <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> raíz). Los resultados<br />
obt<strong>en</strong>idos reve<strong>la</strong>ron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s especies para todos <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />
Las tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> gramíneas osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre 0.159 g g -1<br />
d -1 <strong>en</strong> Hor<strong>de</strong>um murinum y 0.145 g g -1 d -1 <strong>en</strong> Bromus sterilis. El extracto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas (15, 50 y<br />
100%) <strong>de</strong> E. angustifolia disminuyó <strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> RGR y aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> área foliar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> gramíneas. Probablem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas gramíneas <strong>en</strong> el bosquete<br />
está muy condicionado por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l árbol.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: alelopatía, compet<strong>en</strong>cia, especies invasoras, herbáceas, <strong>de</strong>sarrollo.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Los árboles crean condiciones microclimáticas, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su dosel, que difier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios<br />
abiertos y que ejerc<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes efectos sobre el estrato herbáceo acompañante. Estas condiciones<br />
afectan <strong>la</strong> germinación, el crecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> distribución, <strong>la</strong> composición y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l sotobosque (Belsky et al., 1993).<br />
Varios autores han observado que <strong>la</strong>s especies invasoras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> afectar <strong>la</strong> estructura<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad vegetal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> se han introducido (Vitousek, 1990; Mack et al.,<br />
2000; Woitke & Dietz, 2002). El impacto <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas incluye cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad o abundancia<br />
re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> especies y <strong>la</strong> alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica sucesional <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s vegetales<br />
<strong>en</strong> el tiempo (Parker et al., 1999). Estas especies pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar a especies nativas a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, cambios <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong>l ecosistema o alelopatía, <strong>en</strong>tre otros mecanismos<br />
(Mallik & Prescott, 2001; Hierro & Cal<strong>la</strong>way, 2003; Levine et al., 2003).<br />
59
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
El término alelopatía se utiliza para referirse a <strong>los</strong> efectos perjudiciales o b<strong>en</strong>éficos que son directa<br />
o indirectam<strong>en</strong>te el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> compuestos químicos, que liberados por una p<strong>la</strong>nta<br />
ejerc<strong>en</strong> su acción <strong>en</strong> otra (González Rodríguez, 2004). Estos compuestos pued<strong>en</strong> reducir, por<br />
ejemplo, <strong>la</strong> germinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> elongación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s, inhibir <strong>la</strong> fotosíntesis,<br />
interferir <strong>en</strong> <strong>la</strong> nutrición mineral, inhibir <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> proteínas etc. (Rice, 1984). La prueba<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mecanismo <strong>de</strong> alelopatía requiere comparar <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie invasora<br />
<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l hábitat don<strong>de</strong> se ha introducido. Un primer paso sería <strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong> especie<br />
invasora ti<strong>en</strong>e un impacto negativo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s especies que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> su hábitat. Sin embargo,<br />
pocas investigaciones han explorado si <strong>la</strong>s especies nativas difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus respuestas a <strong>la</strong> alelopatía<br />
(Grant et al., 2003; R<strong>en</strong>ne et al., 2004), dando por resultado un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> efectos alelopáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> invasora.<br />
En este trabajo se estudió el posible efecto <strong>de</strong>l extracto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> E. angustifolia <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres gramíneas elegidas. Aunque este experim<strong>en</strong>to no fue diseñado para distinguir<br />
<strong>en</strong>tre el efecto directo <strong>de</strong> <strong>los</strong> compuestos alelopáticos (Kobayashi, 2004) y <strong>los</strong> efectos indirectos<br />
mediados por <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s microbianas asociadas a <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas (In<strong>de</strong>rjit &<br />
Weiner, 2001; Kourtev et al., 2003), se trató <strong>de</strong> eliminar parte <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
microbianas, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> esterilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> filtración. Este trabajo<br />
es un primer paso para conocer más acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución y establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s condiciones impuestas<br />
por E<strong>la</strong>eagnus angustifolia.<br />
MATERIALES Y MÉTODOS<br />
Para <strong>de</strong>terminar el efecto <strong>de</strong>l extracto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s herbáceas, se recolectaron semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Hor<strong>de</strong>um murinum, Bromus sterilis y Elymus pung<strong>en</strong>s,<br />
<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 10 individuos seleccionados al azar, <strong>en</strong> un bosquete <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia situado<br />
<strong>en</strong> Val<strong>de</strong>moro (Madrid) (UTM 30TUK 448492). Las semil<strong>la</strong>s fueron secadas <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio a temperatura<br />
ambi<strong>en</strong>te durante dos semanas, y tras este tiempo se introdujeron <strong>en</strong> frascos <strong>de</strong> vidrio<br />
con algodón, cerrados herméticam<strong>en</strong>te, y se almac<strong>en</strong>aron <strong>en</strong> el frigorífico a una temperatura <strong>de</strong><br />
4ºC hasta el inicio <strong>de</strong>l experim<strong>en</strong>to. Las semil<strong>la</strong>s utilizadas se escogieron al azar <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s recolectadas,<br />
eliminando <strong>la</strong>s que fueran vanas o estuvieran parasitadas por insectos.<br />
Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra, <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s fueron <strong>de</strong>sinfectadas con NaHCl 3 al 3% y luego embebidas <strong>en</strong><br />
agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da a 70ºC durante 12 horas, <strong>en</strong> agitación constante para romper <strong>la</strong> dormancia. Las<br />
semil<strong>la</strong>s se colocaron <strong>en</strong> tiestos <strong>de</strong> plástico <strong>de</strong> 15 x 5 x 5 cm rell<strong>en</strong>os con vermiculita exfoliada<br />
TERMITA n o . 3 (1-4 mm) mezc<strong>la</strong>da con 0.225 g <strong>de</strong> abono <strong>de</strong> liberación l<strong>en</strong>ta (Abono Césped<br />
“Compo Floranid”, 20% N, 5% P 2 0 5, 8% K 2 0, 2% MgO, 0.3% Fe) por tiesto. Antes <strong>de</strong> utilizar<strong>los</strong><br />
para el experim<strong>en</strong>to, <strong>los</strong> tiestos se <strong>la</strong>varon con <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te y abundante agua y <strong>de</strong>spués<br />
con agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da.<br />
Se utilizaron 16 tiestos por especie. En cada tiesto con vermiculita, previam<strong>en</strong>te hume<strong>de</strong>cida con<br />
agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da, se pusieron 5 semil<strong>la</strong>s. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra, <strong>los</strong> tiestos se distribuyeron aleatoriam<strong>en</strong>te<br />
y se colocaron con un fotoperiodo <strong>de</strong> 12 horas <strong>de</strong> luz. Este experim<strong>en</strong>to se llevó a<br />
cabo <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio a 25ºC. Cada tiesto se regó diariam<strong>en</strong>te con 50 mL <strong>de</strong> agua<br />
<strong>de</strong> grifo durante un mes. Tras este tiempo, <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s se sacaron <strong>de</strong> <strong>los</strong> tiestos, se separó cuidadosam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> vermiculita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces y se pesaron para obt<strong>en</strong>er el peso fresco inicial. A continuación,<br />
se eligieron al azar 10 plántu<strong>la</strong>s por especie, que se separaron <strong>en</strong> raíz, tallo y hojas.<br />
Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes se secó <strong>en</strong> una estufa <strong>de</strong> aire forzado a 75ºC hasta peso constante (aproximadam<strong>en</strong>te<br />
48 horas), y se pesaron. Con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> peso fresco/peso seco <strong>de</strong><br />
estas p<strong>la</strong>ntas y <strong>de</strong>l peso fresco inicial <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s utilizadas <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to, se calculó<br />
el peso seco estimado inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />
60
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
El extracto <strong>de</strong> E. angustifolia se e<strong>la</strong>boró con hojas cortadas <strong>en</strong> piezas <strong>de</strong> 1 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. De este<br />
material, 100 g se colocaron <strong>en</strong> un matraz con 500 mL <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da y se incubaron <strong>en</strong> una<br />
estufa, a 22ºC, durante 24 horas. A continuación, el extracto se filtró con un sistema <strong>de</strong> filtración<br />
MILLIPORE esterilizado utilizando papel filtro <strong>de</strong> 0.22 µm <strong>de</strong> poro. El filtrado se consi<strong>de</strong>ró como <strong>la</strong><br />
conc<strong>en</strong>tración alelopática al 100%. Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong>l 15 y 50% se obtuvieron diluy<strong>en</strong>do el<br />
extracto <strong>de</strong> 100% con agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da. El control (agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da) se consi<strong>de</strong>ró como el 0%.<br />
Con <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s restantes se estableció el experim<strong>en</strong>to. Se colocaron 2 plántu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> cada tiesto<br />
con vermiculita. Se realizaron cuatro réplicas para cada conc<strong>en</strong>tración alelopática (0, 15, 50 y<br />
100%). Una vez colocadas <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>los</strong> tiestos, se regaron diariam<strong>en</strong>te con agua <strong>de</strong> grifo<br />
durante una semana. Tras este tiempo, <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s se regaron con 30 mL <strong>de</strong> su respectiva conc<strong>en</strong>tración<br />
alelopática cada 2 días, y <strong>en</strong> días alternos se hume<strong>de</strong>cía ligeram<strong>en</strong>te con agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da,<br />
para evitar que se secaran. Las p<strong>la</strong>ntas se cosecharon cuando t<strong>en</strong>ían 4 meses <strong>de</strong> edad.<br />
Una vez que se cosecharon <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, se separaron <strong>en</strong> raíz, tallo y hojas. Se escanearon <strong>la</strong>s<br />
hojas y se midió su área con el programa SCION IMAGE (Release beta 4.0.2. para Windows). Cada<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se secó <strong>en</strong> una estufa <strong>de</strong> aire forzado MEMMERT 800 a 75ºC hasta<br />
peso constante (aproximadam<strong>en</strong>te 48 horas). Entonces se pesaron y se obtuvo el peso seco <strong>de</strong><br />
raíz, tallo y hojas.<br />
Con <strong>los</strong> pesos estimados iníciales, <strong>los</strong> pesos secos finales y <strong>la</strong>s áreas se obtuvieron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes<br />
parámetros para realizar el análisis <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to (Vil<strong>la</strong>r et al., 2004): RGR (tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
re<strong>la</strong>tivo), LAR (razón <strong>de</strong> área foliar), SLA (área foliar específica), LWR (proporción <strong>de</strong>l peso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas), SWR (proporción <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong>l tallo) y RWR (proporción <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> raíz). Los resultados<br />
se compararon por medio <strong>de</strong> un ANOVA <strong>de</strong> dos factores (especie y conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> extracto).<br />
Los análisis estadísticos se realizaron con el programa STATISTICA 6.0.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
El ANOVA <strong>de</strong> 2 factores (especie y conc<strong>en</strong>tración) reveló difer<strong>en</strong>cias significativas para todos <strong>los</strong><br />
parámetros <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to con el factor especie (Tab<strong>la</strong> 1). El extracto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> E. angustifolia<br />
sólo afectó <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo (RGR) y <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> área foliar (LAR). Ningún parámetro<br />
<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to reflejó una interacción significativa ‘especie x conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> extracto’.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Resultados <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> varianza para cada parámetro <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to con <strong>los</strong> dos factores (especie<br />
y conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong>l extracto). Los valores <strong>en</strong> negrita indican difer<strong>en</strong>cias significativas (P < 0.05)<br />
Variable Efecto F P<br />
RGR Especie 43,737 0,000<br />
(g g-1 día-1) Conc<strong>en</strong>tración 2,882 0,040<br />
E x C 0,541 0,775<br />
RWR Especie 6,438 0,002<br />
(g g-1) Conc<strong>en</strong>tración 1,546 0,208<br />
E x C 0,627 0,707<br />
SWR Especie 20,287 0,000<br />
(g g-1) Conc<strong>en</strong>tración 0,103 0,957<br />
E x C 0,265 0,951<br />
LWR Especie 19,981 0,000<br />
(g g-1) Conc<strong>en</strong>tración 1,777 0,157<br />
E x C 0,872 0,518<br />
61
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Variable Efecto F P<br />
LAR Especie 18,089 0,000<br />
(m2 kg-1) Conc<strong>en</strong>tración 3,266 0,025<br />
E x C 1,111 0,362<br />
SLA Especie 42,902 0,000<br />
(m2 kg-1) Conc<strong>en</strong>tración 2,227 0,090<br />
E x C 1,624 0,144<br />
Al comparar <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres especies, <strong>en</strong>contramos que el increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> biomasa <strong>de</strong> B. sterilis (0,145 g g -1 día -1 ) es m<strong>en</strong>or que el <strong>de</strong> H. murinum (0,159 g g -1 día -1 )<br />
y E. pung<strong>en</strong>s (0,156 g g -1 día -1 ). Por otra parte, se <strong>en</strong>contró que el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />
fue mayor <strong>en</strong> el control (0,156 g g -1 día -1 ) <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong>l 15<br />
(0,152 g g -1 día -1 ), 50 (0,152 g g -1 día -1 ) y 100% (0,151 g g -1 día -1 ). Aunque el efecto <strong>de</strong>l extracto<br />
es significativo, <strong>la</strong> disminución es muy pequeña, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 3%.<br />
La asignación <strong>de</strong> biomasa a <strong>los</strong> órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta fue difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres especies elegidas.<br />
La proporción <strong>de</strong> raíz (RWR) <strong>en</strong> B. sterilis (0,26 g g -1 ) fue mayor que <strong>la</strong> <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> H. murinum<br />
(0,18 g g -1 ) y E. pung<strong>en</strong>s (0,16 g g -1 ). La proporción <strong>de</strong>l tallo (SWR) <strong>de</strong> H. murinum (0,25 g g -1 )<br />
mostró un valor mayor que B. sterilis (0,18 g g -1 ) y E. pung<strong>en</strong>s (0,14 g g -1 ), y finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> proporción<br />
<strong>de</strong> hojas (LWR) <strong>en</strong> E. pung<strong>en</strong>s (0,70 g g -1 ) fue superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> B. sterilis (0,56 g g -1 ) y<br />
H. murinum (0,56 g g -1 ). En ninguno <strong>de</strong> estos parámetros <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong>tre el control y <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong>l extracto.<br />
En cuanto a <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes morfológicos <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>contramos que el valor medio <strong>de</strong>l<br />
área foliar especifica (SLA) <strong>de</strong> E. pung<strong>en</strong>s (12,59 m 2 kg -1 ) fue significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or que <strong>los</strong><br />
valores <strong>de</strong> B. sterilis (25,24 m 2 kg -1 ) y H. murinum (26,74 m 2 kg -1 ). Igualm<strong>en</strong>te, el valor medio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> razón <strong>de</strong> área foliar (LAR) <strong>de</strong> E. pung<strong>en</strong>s (8,84 m 2 kg -1 ) fue m<strong>en</strong>or que el observado <strong>en</strong> H. murinum<br />
(14,90 m 2 kg -1 ) y B. sterilis (14,41 m 2 kg -1 ). Por otra parte, el valor medio <strong>de</strong> LAR observado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l control (10,29 m 2 kg -1 ) fue m<strong>en</strong>or que <strong>los</strong> valores <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones<br />
<strong>de</strong> 15% (13,76 m 2 kg -1 ), 50% (13,76 m 2 kg -1 ) y 100% (13,06 m 2 kg -1 ).<br />
Por tanto, <strong>en</strong> este trabajo se <strong>en</strong>contró que <strong>la</strong>s tres especies invirtieron sus recursos <strong>de</strong> distinta<br />
forma <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> órganos que captan luz y asimi<strong>la</strong>n dióxido <strong>de</strong> carbono (hojas), captan agua y<br />
nutri<strong>en</strong>tes minerales (raíces) y <strong>de</strong> sostén (tal<strong>los</strong>). B. sterilis asigna mayor cantidad <strong>de</strong> biomasa a <strong>la</strong><br />
raíz; H murinum mostró una mayor proporción <strong>de</strong>l tallo, y E. pung<strong>en</strong>s ti<strong>en</strong>e una mayor proporción<br />
<strong>de</strong> biomasa foliar. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista ecológico, una p<strong>la</strong>nta con mayor proporción <strong>de</strong> biomasa<br />
<strong>en</strong> raíz ti<strong>en</strong>e un crecimi<strong>en</strong>to más l<strong>en</strong>to, pero <strong>en</strong> cambio podría t<strong>en</strong>er otras v<strong>en</strong>tajas, como una<br />
mayor superficie <strong>de</strong> absorción y una alta superviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> hábitats don<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l suelo<br />
(agua y nutri<strong>en</strong>tes) son limitantes. Igualm<strong>en</strong>te, una mayor asignación <strong>de</strong> biomasa a <strong>la</strong>s hojas, t<strong>en</strong>dría<br />
como consecu<strong>en</strong>cia una mayor capacidad para captar luz y dióxido <strong>de</strong> carbono, redundando<br />
<strong>en</strong> un mayor crecimi<strong>en</strong>to (Vil<strong>la</strong>r et al. 2004). Por otra parte, B. sterilis y H. murinum pres<strong>en</strong>taron<br />
<strong>los</strong> valores más altos <strong>de</strong> LAR y SLA, por lo que probablem<strong>en</strong>te estas especies comp<strong>en</strong>san <strong>la</strong><br />
m<strong>en</strong>or proporción <strong>de</strong> biomasa foliar produci<strong>en</strong>do hojas con más superficie por masa foliar.<br />
En cuanto al efecto <strong>de</strong>l árbol <strong>de</strong>l paraíso, <strong>en</strong> nuestro experim<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contró que el extracto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> E. angustifolia aum<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> LAR y disminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo,<br />
probablem<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>ción neta (NAR). Esto implicaría que el<br />
extracto influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> ganancia <strong>de</strong> carbono probablem<strong>en</strong>te porque afecta <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
nutri<strong>en</strong>tes por el sistema radical. Lo que sugiere que el efecto <strong>de</strong> E. angustifolia afecta el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> estas gramíneas y su capacidad para competir con <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas adyac<strong>en</strong>tes por el espacio<br />
y por <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong>l suelo. Sin embargo, estos resultados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomados con caute<strong>la</strong>,<br />
62
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
<strong>de</strong>bido a que, aunque el riego con extracto <strong>de</strong> hojas es el método más utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía<br />
para evaluar <strong>los</strong> efectos alelopáticos, algunos autores reconoc<strong>en</strong> que es un método con limitaciones,<br />
ya que no reproduce <strong>la</strong>s condiciones naturales (Orr et al., 2005), por lo que sería necesario<br />
que <strong>los</strong> resultados se contrastaran con estudios experim<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> campo.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFÍCAS<br />
AANDERUD, Z.T.; BLEDSOE, C.S.; RICHARDS, J.H., 2003. Contribution of re<strong>la</strong>tive growth rate to<br />
root foraging by annual and per<strong>en</strong>nial grasses from California oak wood<strong>la</strong>nds. Oecologia, 136,<br />
424-430.<br />
BELSKY, A.J.; MWONGA, S.M.; AMUNDSON, R.G.; DUXBURY, J.M.; ALI, A.R., 1993. Comparative<br />
effects of iso<strong>la</strong>ted trees on their un<strong>de</strong>rcanopy <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts in high- and low-rainfall savannas.<br />
Journal of Applied Ecology, 30, 143-155.<br />
HIERRO, J.L.; CALLAWAY, R.M., 2003. Allelopathy and exotic p<strong>la</strong>nt invasion. P<strong>la</strong>nt Soil, 256, 29-39.<br />
INDERJIT; WEINER, J., 2001. P<strong>la</strong>nt allelochemical interfer<strong>en</strong>ce or soil chemical ecology?. Perspectives<br />
in P<strong>la</strong>nt Ecology, Evolutions and Systematics, 4, 3-12.<br />
KOBAYASHI, K., 2004. Factors affecting phytotoxic activity of allelochemicals in soil. Weed Biology<br />
and Managem<strong>en</strong>t, 4, 1-7.<br />
KOURTEV, P.S.; EHRENFELD, J.G.; HAGGBLOM, M., 2003. Experim<strong>en</strong>tal analysis of the effect of<br />
exotic and native p<strong>la</strong>nt species on the structure and function of soil microbial communities.<br />
Soil Biology and Biochemistry, 35, 895-905.<br />
GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, L. 2004. Re<strong>la</strong>ciones alelopáticas. En: La ecofisiología vegetal: Una ci<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> síntesis. 527-576. Reigosa, M.J.; Pedrol, N. and Sánchez, A. (eds.) Paraninfo. Madrid<br />
(España).<br />
GRANT, D.W.; PETERS, D.P.C.; BECK, G.K.; FRALEIGH, H.D., 2003. Influ<strong>en</strong>ce of an exotic species,<br />
Acroptilon rep<strong>en</strong>s (L.) DC on seedling emerg<strong>en</strong>ce and growth of native grasses. P<strong>la</strong>nt Ecology,<br />
166, 157-166.<br />
LEVINE, J.M.; VILA, M.; D’ANTONIO, C.M.; DUKES, J.S.; GRIGULIS, K.; LAVOREL, S., 2003. Mechanisms<br />
un<strong>de</strong>rlying the impacts of exotic p<strong>la</strong>nt invasions. Proceedings of the Royal Society of<br />
London. Series B. Biological Sci<strong>en</strong>ces, 270, 775-781.<br />
MACK, R.N.; SIMBERLOFF, D.; LONSDALE, W.M.; EVANS, H.; CLOUT, M.; BAZZAZ, F.A., 2000. Biotic<br />
invasions: Causes, epi<strong>de</strong>miology, global consequ<strong>en</strong>ces and control. Ecological Application,<br />
10, 689-710.<br />
MALLIK, A.U.; PRESCOTT, C.E., 2001. Growth inhibitory effects of sa<strong>la</strong>l on western hemlock and<br />
western red cedar. Agronomy Journal, 93, 85-92.<br />
ORR, S.P.; RUDGERS, J.A.; CLAY, K. 2005. Invasive p<strong>la</strong>nts can inhibit native tree seedlings: Testing<br />
pot<strong>en</strong>tial allelopathic mechanisms. P<strong>la</strong>nt Ecology, 181, 153-165.<br />
PARKER, I.M.; SIMBERLOFF, D.; LONSDALE, W.M.K.G.; Goo<strong>de</strong>ll, K.; WONHAM, M.; Kareiva, P.M.;<br />
Williamson, M.H.; Von Holle, B.; Moyle, P.B.; Byers, J.E.; Goldwasser, L., 1999. Impact toward a<br />
framework for un<strong>de</strong>rstanding the ecological effects of inva<strong>de</strong>rs. Biological Invasions, 1(1), 3-19.<br />
POOTER, H.; REMKES, C., 1990. Leaf ratio and net assimi<strong>la</strong>tion rate of 24 wild species differing<br />
in re<strong>la</strong>tive growth rate. P<strong>la</strong>nt Physiology, 94, 621-627.<br />
63
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
RENNE, I.J.; RIOS, B.G.; FEHMI, J.S.; TRACY, B.F., 2004. Low allelopathic pot<strong>en</strong>tial o fan invasive<br />
forage grass on native grass<strong>la</strong>nd p<strong>la</strong>nts: A cause for <strong>en</strong>couragem<strong>en</strong>t?. Basic and Applied Ecology,<br />
5, 261-269.<br />
RICE, E.L., 1984. Allelopathy. Aca<strong>de</strong>mic Press. 422 pp.<br />
VILLAR, R.; RUIZ-ROBLETO, J.; QUERO, J.L.; POORTER, H.; VALLADARES, F.; MARAÑÓN, T., 2004.<br />
Tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> especies leñosas: Aspectos funcionales e implicaciones ecológicas.<br />
En: Ecología <strong>de</strong>l bosque mediterráneo <strong>en</strong> un mundo cambiante. 191-227. Val<strong>la</strong>dares, F.<br />
(coord.). Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te. Madrid (España).<br />
VITOUSEK, P.M., 1990. Biological invasions and ecosystem processes- towards an integration of<br />
popu<strong>la</strong>tion biology and ecosystem studies. Oikos, 57, 7-13.<br />
WOITKE, M.; DIETZ, H., 2002. Shifts in dominance of native and invasive p<strong>la</strong>nts in experim<strong>en</strong>tal<br />
patches of vegetation. Perspectives in P<strong>la</strong>nt Ecology, Evolutions and Systematics, 5, 165-184.<br />
EFFECT OF ELAEAGNUS ANGUSTIFOLIA L. LEAF EXTRACTS ON<br />
THE UNDERSTORY GRASSLAND SPECIES GROWTH.<br />
SUMMARY<br />
The allelopathic effect of E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L. leaf extracts on the un<strong>de</strong>rstory grass<strong>la</strong>nd species<br />
growth was evaluated. The Russian olive (E<strong>la</strong>eagnus angustifolia ) is a exotic N fixing tree species<br />
that can likely affect the growth and biomass allocation of un<strong>de</strong>story species as Hor<strong>de</strong>um<br />
murinum L., Elymus pung<strong>en</strong>s (Pers.) Mel<strong>de</strong>ris and Bromus sterilis L. In or<strong>de</strong>r to quantify this allelopathic<br />
effect the following growth parameters were consi<strong>de</strong>red: RGR (re<strong>la</strong>tive growth rate), LAR<br />
(leaf area ratio), SLA (specific leaf area), LWR (leaf weight ratio), SWR (stem weight ratio) and RWR<br />
(root weight ratio). The results showed significant differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> grass<strong>la</strong>nd species for all<br />
growth parameters. The RGR for the grass<strong>la</strong>nd species were 0,159 g g -1 d -1 in Hor<strong>de</strong>um murinum<br />
and 0,145 g g -1 d -1 in Bromus sterilis. The leaf extracts of E<strong>la</strong>eagnus angustifolia <strong>de</strong>creased RGR<br />
for all species and LAR was also afffected. The growth and success of these grass<strong>la</strong>nd species is<br />
probably conditioned by the pres<strong>en</strong>ce of the ali<strong>en</strong> tree E. angustifolia in the area.<br />
Key words: allelopathy, invasive species, herbaceous, <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t.<br />
64
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
INFLUENCIA DE UNA ESPECIE EXÓTICA (ELAEAGNUS<br />
ANGUSTIFOLIA L.) SOBRE LA FENOLOGÍA DE TRES<br />
HERBÁCEAS DE LA ZONA SUR DE MADRID<br />
J. CORONA 1,2 , M.E. PÉREZ-CORONA 2 Y F. BERMÚDEZ DE CASTRO 2<br />
1 C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid Fernando<br />
González Bernál<strong>de</strong>z. C/ Alm<strong>en</strong>dros 2. 28791. Soto <strong>de</strong>l Real (España). 2 Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Ecología. Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Biológicas. Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid.<br />
28040. Madrid (España)<br />
RESUMEN<br />
El objetivo <strong>de</strong>l estudio fue evaluar el posible efecto <strong>de</strong>l dosel <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L. sobre <strong>los</strong><br />
patrones f<strong>en</strong>ológicos <strong>de</strong> Bromus sterilis L., Hor<strong>de</strong>um murinum L. y Elymus pung<strong>en</strong>s (Pers.) Mel<strong>de</strong>ris,<br />
tres especies <strong>de</strong> gramíneas dominantes <strong>en</strong> el sotobosque <strong>de</strong> un bosquete <strong>de</strong> E. angustifolia<br />
localizado <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>moro, al sur <strong>de</strong> Madrid. Para ello se realizó un seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies seña<strong>la</strong>das anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bajo y fuera <strong>de</strong>l dosel, <strong>de</strong> marzo a diciembre<br />
<strong>de</strong>l 2003. Durante <strong>la</strong>s observaciones se registraron <strong>la</strong>s f<strong>en</strong>ofases <strong>de</strong> foliación, <strong>en</strong>cañado, espigado,<br />
floración, fructificación y agostami<strong>en</strong>to. Se <strong>en</strong>contró que <strong>la</strong>s tres herbáceas pres<strong>en</strong>taron difer<strong>en</strong>cias<br />
temporales <strong>en</strong> algunas f<strong>en</strong>ofases, <strong>de</strong>bajo y fuera <strong>de</strong>l dosel. En B. sterilis, <strong>la</strong>s f<strong>en</strong>ofases <strong>de</strong><br />
floración, fructificación y agostado resultaron más retrasadas bajo el dosel arbóreo que fuera <strong>de</strong> él,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> H. murinum y E. pung<strong>en</strong>s ocurre lo mismo pero solo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> fructificación<br />
y agostami<strong>en</strong>to. La duración <strong>de</strong> algunas fases se vio afectada por el dosel. En <strong>la</strong>s tres especies <strong>la</strong><br />
floración fue más <strong>la</strong>rga bajo el dosel y el agostado más corto. Este comportami<strong>en</strong>to manifiesta que<br />
el dosel <strong>de</strong>l árbol <strong>de</strong>l paraíso afecta <strong>la</strong> f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> algunas especies herbáceas <strong>de</strong>l sotobosque.<br />
Probablem<strong>en</strong>te causa cambios microclimáticos que aum<strong>en</strong>tan el tiempo <strong>de</strong> maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong><br />
y retrasan <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herbáceas anuales que crec<strong>en</strong> bajo su dosel.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: dosel, gramíneas, especie invasora.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>tes cambios que se pued<strong>en</strong> observar y reconocer<br />
a simple vista como <strong>la</strong> brotación, <strong>la</strong> floración, <strong>la</strong> maduración <strong>de</strong> <strong>los</strong> frutos, <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas,<br />
etc. Al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> recurr<strong>en</strong>cia temporal <strong>de</strong> estos ev<strong>en</strong>tos biológicos, <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> esta temporalidad<br />
con re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> factores abióticos y bióticos y <strong>la</strong>s interre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong><br />
una misma o distintas especies, se le conoce como f<strong>en</strong>ología (Lieth, 1974).<br />
En <strong>la</strong>s regiones mediterráneas muchos recursos están sometidos a cambios estacionales (Mooney,<br />
1981). El agua es más abundante <strong>en</strong> el invierno, pero durante el verano, vi<strong>en</strong>e a ser un recurso<br />
limitado para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies vegetales. Así mismo, <strong>los</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> estas<br />
regiones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un nivel bajo y su disponibilidad varía estacionalm<strong>en</strong>te, afectando al<br />
ciclo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas (Mooney y Kummerow, 1981). Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> variación<br />
estacional <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos, <strong>la</strong> actividad vegetativa y reproductiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas queda confinada<br />
a <strong>la</strong>s estaciones favorables <strong>de</strong>l año. En g<strong>en</strong>eral, el crecimi<strong>en</strong>to int<strong>en</strong>so y <strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
65
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
reproductivos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas mediterráneas se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> primavera, cuando <strong>la</strong>s condiciones<br />
ambi<strong>en</strong>tales son más favorables, mi<strong>en</strong>tras que el <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas y tal<strong>los</strong> ti<strong>en</strong>e lugar<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te durante <strong>los</strong> períodos <strong>de</strong> estrés (Mooney, 1981; Orshan, 1989).<br />
Varios autores han <strong>en</strong>contrado que <strong>los</strong> árboles amortiguan una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones climáticas,<br />
puesto que su pres<strong>en</strong>cia mejora <strong>la</strong> textura e increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> agua y el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l suelo (Montoya y Mesón, 1982; Scholes y Archer, 1997; Dahlgr<strong>en</strong> et al., 2003;<br />
Girón, 2004), influy<strong>en</strong>do así <strong>en</strong> <strong>la</strong> f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación que crece cerca <strong>de</strong> él. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />
bajo <strong>la</strong> copa <strong>de</strong> un árbol <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a germinar antes y florec<strong>en</strong>, fructifican y se agostan<br />
más tar<strong>de</strong> a<strong>la</strong>rgando su ciclo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, permiti<strong>en</strong>do incluso una correcta fructificación a<br />
especies que sin el árbol no lo lograrían (Montoya y Mesón, 1982).<br />
En el caso <strong>de</strong>l bosquete <strong>en</strong> Val<strong>de</strong>moro, se ha observado que E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L. ha colonizado<br />
un fondo <strong>de</strong> valle, <strong>de</strong> humedad y salinidad alta, <strong>de</strong>sarrollándose sobre <strong>la</strong> comunidad herbácea que primero<br />
ocupaba <strong>la</strong> zona y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> E. angustifolia comparti<strong>en</strong>do el<br />
hábitat con difer<strong>en</strong>tes herbáceas que conforman su sotobosque (Girón, 2004). E<strong>la</strong>eagnus angustifolia<br />
L. es una p<strong>la</strong>nta consi<strong>de</strong>rada invasora <strong>en</strong> Estados Unidos don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra muy ext<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> el<br />
territorio oeste, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> ribera (Lesica y Miles, 2001). En Europa se ha seña<strong>la</strong>do<br />
su carácter invasor <strong>en</strong> diversos países, aunque sin llegar a ser tan grave como <strong>en</strong> EEUU (Sanz-Elorza<br />
et al., 2004). El pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies exóticas para alterar el funcionami<strong>en</strong>to y estructura <strong>de</strong>l ecosistema<br />
ha sido ampliam<strong>en</strong>te reconocido (Ashton, 2005). Varios estudios han observado que <strong>la</strong>s especies<br />
invasoras frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> altas conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> sus hojas y por consecu<strong>en</strong>cia,<br />
se espera que <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> su hojarasca libere más rápidam<strong>en</strong>te nitróg<strong>en</strong>o al suelo<br />
que <strong>la</strong>s especie nativas (Vitousek et al., 1987; Vitousek, 1990; Nagel y Griffin 2001) aum<strong>en</strong>tado así <strong>la</strong><br />
disponibilidad <strong>de</strong> este nutri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el sistema que ha invadido. Otros factores, como <strong>los</strong> <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia física <strong>de</strong>l árbol, pued<strong>en</strong> afectar a <strong>la</strong> comunidad vegetal <strong>en</strong> distinto s<strong>en</strong>tido (positivo o negativo)<br />
y sin embargo han sido poco estudiados (Levine et al., 2003).<br />
En este trabajo se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> evaluar el posible efecto <strong>de</strong>l dosel <strong>de</strong> una especie exótica (E<strong>la</strong>eagnus<br />
angustifolia) sobre <strong>los</strong> patrones f<strong>en</strong>ológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas <strong>de</strong>l sotobosque.<br />
MATERIALES Y MÉTODOS<br />
Área <strong>de</strong> estudio<br />
Este trabajo se realizó <strong>en</strong> el sotobosque herbáceo <strong>de</strong> un bosquete <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia ubicado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur <strong>de</strong> Madrid <strong>en</strong> el término municipal <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>moro (coord<strong>en</strong>adas UTM 30TUK<br />
448492). El bosquete ti<strong>en</strong>e una ext<strong>en</strong>sión aproximada <strong>de</strong> 34.34 ha. El clima es mediterráneo. La<br />
precipitación media anual es <strong>de</strong> 360 mm, si<strong>en</strong>do octubre, noviembre y diciembre <strong>los</strong> meses más<br />
lluviosos. La temperatura media anual es <strong>de</strong> 15 ºC. Los meses <strong>de</strong> he<strong>la</strong>das probables son <strong>de</strong><br />
noviembre a abril y <strong>los</strong> meses más cálidos, julio y agosto. El suelo es un solonchack, yesoso, gley<br />
alcalino, muy rico <strong>en</strong> sulfato cálcico y con gran conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> sales solubles (Ron, 1971). El<br />
bosquete <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sobre una pra<strong>de</strong>ra juncal salina mediterránea<br />
que pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se Juncetea maritimi Br.-Bl (Ron, 1971), con una alta proporción <strong>de</strong> gramíneas.<br />
Entre <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> gramíneas dominantes <strong>en</strong> el sotobosque se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: Hor<strong>de</strong>um<br />
murinum L, Elymus pung<strong>en</strong>s (Pers.) Mel<strong>de</strong>ris. y Bromus sterilis L. (Girón, 2004). Antiguam<strong>en</strong>te el<br />
bosquete fue <strong>la</strong> Dehesa Boyal <strong>de</strong>l municipio, y era utilizado por el pueblo como zona <strong>de</strong> explotación<br />
gana<strong>de</strong>ra y <strong>de</strong> cultivo. Des<strong>de</strong> hace algunos años es zona ver<strong>de</strong> protegida <strong>de</strong>l municipio.<br />
Diseño experim<strong>en</strong>tal<br />
Se realizó un seguimi<strong>en</strong>to f<strong>en</strong>ológico <strong>de</strong> Hor<strong>de</strong>um murinum, Bromus sterilis y Elymus pung<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
el bosquete <strong>de</strong> E. angustifolia <strong>de</strong> marzo a diciembre <strong>de</strong>l 2003. Para ello se seleccionaron al azar<br />
10 árboles <strong>de</strong>l paraíso adultos y se eligió, <strong>de</strong>bajo y fuera <strong>de</strong>l dosel, una p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> cada especie <strong>de</strong><br />
66
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
gramínea. En total fueron 20 ejemp<strong>la</strong>res por especie (10 <strong>de</strong>bajo y 10 fuera <strong>de</strong>l dosel). Se marcaron<br />
y se realizaron observaciones quinc<strong>en</strong>ales durante el tiempo <strong>de</strong> estudio, excepto <strong>de</strong> mayo a<br />
agosto que fueron semanales <strong>de</strong>bido a que es el período <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas pres<strong>en</strong>tan int<strong>en</strong>sos<br />
cambios f<strong>en</strong>ológicos. Durante <strong>la</strong>s observaciones se registraron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes f<strong>en</strong>ofases: foliación,<br />
<strong>en</strong>cañado, espigado, floración, fructificación y agostami<strong>en</strong>to. Con <strong>los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos durante el<br />
período <strong>de</strong> observación se e<strong>la</strong>boró un espectro f<strong>en</strong>ológico para cada especie y situación (fuera o<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l dosel).<br />
La duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases f<strong>en</strong>ológicas <strong>de</strong> Bromus sterilis, Hor<strong>de</strong>um murinum y Elymus pung<strong>en</strong>s se<br />
comparó por medio <strong>de</strong> un ANOVA <strong>de</strong> dos factores (especie y dosel). Cuando hubo difer<strong>en</strong>cias significativas,<br />
se realizó <strong>la</strong> prueba LSD para conocer <strong>en</strong>tre qué niveles <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores se <strong>en</strong>contraban<br />
dichas difer<strong>en</strong>cias.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Las tres especies <strong>de</strong> gramíneas pres<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> foliación <strong>en</strong> <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> primavera,<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que, tras <strong>la</strong>s lluvias invernales, <strong>la</strong> disponibilidad hídrica es alta y <strong>la</strong>s temperaturas<br />
son más b<strong>en</strong>ignas. En Hor<strong>de</strong>um murinum y Bromus sterilis <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas ocurre<br />
<strong>en</strong> marzo-abril, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Elymus pung<strong>en</strong>s suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> marzo-mayo (Fig. 1). El período <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
vegetativo <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> este estudio para H. murinum y B. sterilis se ha observado<br />
también <strong>en</strong> otras especies <strong>de</strong> gramíneas anuales como Bromus mollis L., Vulpia bromoi<strong>de</strong>s<br />
(L.) S.F. Gray y Vulpia myuros L. <strong>en</strong> pastizales <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca (Luis et al., 1980). Igualm<strong>en</strong>te,<br />
el crecimi<strong>en</strong>to vegetativo <strong>de</strong> E. pung<strong>en</strong>s coinci<strong>de</strong> con el registrado <strong>en</strong> otras especies per<strong>en</strong>nes<br />
<strong>de</strong> pastizales <strong>en</strong> el sur <strong>de</strong> Francia, como Phleum prat<strong>en</strong>se L ssp. prat<strong>en</strong>se (Orshan, 1989).<br />
La actividad reproductiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> gramíneas ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> primavera<br />
cuando, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l invierno, <strong>los</strong> ejemp<strong>la</strong>res estuvieron expuestos a temperaturas bajas y <strong>los</strong> días<br />
van alcanzando una duración <strong>de</strong>terminada. H. murinum y B. sterilis pres<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> espigado<br />
<strong>en</strong> abril, el <strong>en</strong>cañado ocurrió a principios <strong>de</strong> mayo y <strong>la</strong> floración tuvo lugar <strong>en</strong> mayo-junio. Por<br />
otra parte, E. pung<strong>en</strong>s pres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> <strong>en</strong>cañado a mediados <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> mayo, el espigado a<br />
principios <strong>de</strong> junio y <strong>la</strong> floración sucedió <strong>en</strong> junio-julio. La fase <strong>de</strong> fructificación <strong>en</strong> Bromus sterilis<br />
y Hor<strong>de</strong>um murinum ocurrió <strong>en</strong> junio-julio, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Elymus pung<strong>en</strong>s ocurrió <strong>en</strong> julio-agosto.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se agostaron durante el período <strong>de</strong> sequía estival. En B. sterilis y H.<br />
murinum ocurrió <strong>en</strong> julio, mi<strong>en</strong>tras que E. pung<strong>en</strong>s sucedió a mediados <strong>de</strong> agosto y duró hasta<br />
com<strong>en</strong>zar <strong>de</strong> nuevo el crecimi<strong>en</strong>to vegetativo (Fig. 1).<br />
Figura 1. Espectros f<strong>en</strong>ológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> gramíneas: (a) Hor<strong>de</strong>um murinum, (b) Bromus sterilis y (c) Elymus<br />
pung<strong>en</strong>s, <strong>de</strong>bajo y fuera <strong>de</strong>l dosel <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia. En el caso <strong>de</strong> E. pung<strong>en</strong>s, se colocó <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> agosto<br />
el mes <strong>de</strong> diciembre para indicar que esta especie continúa <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> agostami<strong>en</strong>to hasta este mes.<br />
•Hor<strong>de</strong>um murinum<br />
•Bromus sterilis<br />
•Elymus pung<strong>en</strong>s<br />
67
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
En g<strong>en</strong>eral, se <strong>en</strong>contró una similitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos especies anuales (H. murinum y<br />
B. sterilis) puesto que ambas conc<strong>en</strong>tran su actividad vegetativa y reproductiva <strong>en</strong> primavera,<br />
cuando <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales son más favorables, y <strong>la</strong> maduración <strong>de</strong> sus frutos antes <strong>de</strong>l<br />
comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l período estival. Sin embargo, <strong>en</strong> B. sterilis el período <strong>de</strong> floración es mayor y el tiempo<br />
<strong>de</strong> fructificación es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> comparación con H. murinum. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie per<strong>en</strong>ne<br />
(E. pung<strong>en</strong>s), se observa también que <strong>la</strong> fase vegetativa suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> primavera, pero <strong>la</strong> actividad<br />
reproductiva se conc<strong>en</strong>tra principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> verano.<br />
Por otra parte, el análisis estadístico mostró difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> duración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s fases f<strong>en</strong>ológicas para <strong>la</strong>s especies elegidas. El periodo <strong>de</strong> foliación, fructificación y agostado<br />
es mayor <strong>en</strong> Elymus pung<strong>en</strong>s <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s otras dos especies, <strong>de</strong>bajo y fuera <strong>de</strong>l dosel<br />
<strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia (Tab<strong>la</strong> 1). La fase <strong>de</strong> floración fue mayor <strong>en</strong> Hor<strong>de</strong>um murinum y Elymus<br />
punges <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l dosel arbóreo. También, se observaron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong><br />
espigado para <strong>la</strong>s tres especies, tanto <strong>de</strong>bajo como fuera <strong>de</strong>l dosel. No se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> <strong>en</strong>cañado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s especies.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables f<strong>en</strong>ológicas estudiadas (media ± error; n=10) para <strong>la</strong>s tres especies <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s situaciones fuera y <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l dosel <strong>de</strong> E. angustifolia. Letras mayúscu<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes indican difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas (LSD; p
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
luminosidad. Esto probablem<strong>en</strong>te ocurre <strong>en</strong> el bosquete <strong>de</strong> E. angustifolia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> copa <strong>de</strong> este<br />
árbol reduce <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> luz que llega al dosel afectando a <strong>la</strong> f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l sotobosque.<br />
Por otra parte, Rathcke y Lacey (1985) seña<strong>la</strong>n que floración y fructificación requier<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
una <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y nutri<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos y <strong>la</strong> capacidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas para asimi<strong>la</strong>r<strong>los</strong> pue<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> su patrón f<strong>en</strong>ológico. Los árboles <strong>de</strong>l paraíso, al<br />
ser fijadores <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o atmosférico, aportan mayor cantidad <strong>de</strong> este nutri<strong>en</strong>te al suelo. Este<br />
hecho probablem<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>eficia a <strong>la</strong>s especies nitrófi<strong>la</strong>s (B. sterilis y H. murinum) permitiéndoles<br />
<strong>la</strong> prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> sus f<strong>en</strong>ofases reproductivas.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Agra<strong>de</strong>cemos <strong>los</strong> com<strong>en</strong>tarios realizados por el revisor anónimo que han contribuido a mejorar<br />
este trabajo.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
ASHTON, W.I.; HYATT, A.L.; HOWE, M.K.; GUREVITCH, J.; LERDAU, T.M., 2005. Invasive species<br />
accelerate <strong>de</strong>composition and litter nitrog<strong>en</strong> <strong>los</strong>s in a mixed <strong>de</strong>ciduous forest. Ecological<br />
Applications, 15(4), 1263-1272.<br />
DAHLGREN, R.A.; HORWATH W.R.; TATE, K. W.; CAMPING, T.J., 2003. Blue oak <strong>en</strong>hance soil quality<br />
in California oak wood<strong>la</strong>nds. California Agriculture, 57(2), 42-47.<br />
DÍEZ, C.; LUIS, E.; TARREGA, R., 1987. Análisis f<strong>en</strong>ológico <strong>de</strong> herbáceas <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ros <strong>de</strong> bosque <strong>de</strong><br />
roble. <strong>Pastos</strong>, 17(1-2), 257-268.<br />
GIRÓN, M., 2004. Evolución <strong>de</strong>l bosquete <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L. Tesis Doctoral. Universidad<br />
Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid. 257 pp. Madrid (España).<br />
LESICA, P.; MILES, S., 2001. Natural history and invasion of Russian olive along Montana rivers.<br />
Western North American Naturalist, 61(1), 1-10.<br />
LEVINE, J.M.; VILA, M.; D’ANTONIO, C.M.; DUKES, J.S. GRIGULIS, K.; LAVOREL, S., 2003. Mechanisms<br />
un<strong>de</strong>rlying the impacts of exotic p<strong>la</strong>nt invasions. Proceedings of the Royal Society of<br />
London (Series B), 270, 775-781.<br />
LIETH, H. 1974. Ph<strong>en</strong>ology and seasonality mo<strong>de</strong>ling. Chapman and Hall. 444 pp. London (Ing<strong>la</strong>terra).<br />
LUIS, E.; NAVASCUÉS, I; GÓMEZ, J.M., 1980. Análisis f<strong>en</strong>ológico <strong>en</strong> pastizales <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa. <strong>Pastos</strong>,<br />
10(2), 17-30.<br />
MONTOYA, O.J.M.; MESON, G.M.L., 1982. Int<strong>en</strong>sidad y efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>hesas sobre <strong>la</strong> f<strong>en</strong>ología y composición específica <strong>de</strong>l sotobosque. Anales <strong>de</strong>l INIA, Serie<br />
Forestal, 5, 43-59.<br />
MOONEY, H.A., 1981. Primary production in Mediterranean-climate regions. En: Mediterranean-<br />
Type shrub<strong>la</strong>nds. 249-255. DI CASTRI, D.W; SPECHT, R. Elsevier Sci<strong>en</strong>tific Publishing Company,<br />
Amsterdam (Ho<strong>la</strong>nda).<br />
MOONEY, H.A & KUMMEROW, J. 1981. Ph<strong>en</strong>ological <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of p<strong>la</strong>nts in Mediterranean-climate<br />
regions. En: Mediterranean-Type shrub<strong>la</strong>nds. 303-307. DI CASTRI, D.W; SPECHT, R.<br />
Elsevier Sci<strong>en</strong>tific Publishing Company, Amsterdam (Ho<strong>la</strong>nda).<br />
69
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
NAGEL, J.M; GRIFFIN, K.L., 2001. Construction cost and invasive pot<strong>en</strong>tial: comparing Lythrum<br />
salicaria (Lythraceae) with co-occurring native species along pond banks. American Journal of<br />
Botany, 88, 2252-2258.<br />
ORSHAN, G., 1989. P<strong>la</strong>nt ph<strong>en</strong>o-morphological studies in Mediterranean type ecosystems. Kluwert<br />
Aca<strong>de</strong>mic Publishers. 404 pp. Dordrecht (Ho<strong>la</strong>nda).<br />
RATHCKE, B.; LACEY, P.E. 1985. Ph<strong>en</strong>ological patterns of terrestrial p<strong>la</strong>nts. Annual Review of Ecology<br />
and Systematics, 16, 179-214.<br />
RON, M.E., 1971. Sobre el carácter subespontáneo <strong>de</strong> E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L. Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Farmacia, 37, 229-240.<br />
SANZ-ELORZA, M; DANA, E.D; SOBRINO, E., 2004. At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas alóctonas invasoras <strong>en</strong><br />
España. Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te. pp 164-165. Madrid (España).<br />
SCHOLES, R.J.; ARCHER S.R. 1997. Tree-grass interactions in savannas. Annual Review of Ecology<br />
and Systematics, 28, 517-544.<br />
VITOUSEK, P.M., 1990. Biological invasions and ecosystem processes- towards an integration of<br />
popu<strong>la</strong>tion biology and ecosystem studies. Oikos, 57, 7-13.<br />
VITOUSEK, P.M.; WALKER, L.R; WHITEAKER, L.D.; MUELLERDOMBOIS, D.; MATSON, P.A., 1987.<br />
Biological invasion by Myrica faya alters ecosystem <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t in Hawaii. Sci<strong>en</strong>ce, 238,<br />
802-804.<br />
INFLUENCE OF AN EXOTIC SPECIES (ELAEAGNUS ANGUSTIFOLIA L.)<br />
ON THE PHENOLOGY OF THREE UNDERSTORY GRASSLAND<br />
SPECIES IN THE SOUTH OF MADRID.<br />
SUMMARY<br />
The objective of the study was to evaluate the effect of the canopy of E<strong>la</strong>eagnus angustifolia L.<br />
canopy on the ph<strong>en</strong>ology of Bromus sterilis L., Hor<strong>de</strong>um murinum L. and Elymus pung<strong>en</strong>s (Pers.)<br />
Mel<strong>de</strong>ris. These are grass<strong>la</strong>nd species that dominate the un<strong>de</strong>rstory of a Russian olive (E. angustifolia)<br />
forest located in the vicinity Val<strong>de</strong>moro (South of Madrid). An int<strong>en</strong>sive field observation campaign<br />
was carried out to record the ph<strong>en</strong>ological phase of the species from March to December<br />
of 2003 both outsi<strong>de</strong> and below the Russian olive canopy. The following ph<strong>en</strong>ological phases were<br />
registered during the observations: vegetative phase, reed stage, tassel stage, flowering, fruiting<br />
and withering. The duration of the ph<strong>en</strong>ological phases was differ<strong>en</strong>t un<strong>de</strong>r tree canopy than in the<br />
op<strong>en</strong> area for the three grasses species. B. sterilis flowering, fruiting and withering phases were<br />
<strong>de</strong><strong>la</strong>yed un<strong>de</strong>r the canopy situation whereas H. murinum y E. pung<strong>en</strong>s showed simi<strong>la</strong>r results<br />
except for the flowering phase. These results suggest that tree canopy has an effect on the ph<strong>en</strong>ology<br />
of grass<strong>la</strong>nd species likely mediated by microclimated changes. These changes would<br />
modify some p<strong>la</strong>nt processes as, for instance, the increase the seed maturation time and <strong>de</strong><strong>la</strong>y the<br />
<strong>de</strong>ath of the herbaceous p<strong>la</strong>nts growing un<strong>de</strong>r the trees.<br />
Key words: canopy, invasive species, grasses.<br />
70
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
MULTIPLICACIÓN DE ACCESIONES DE FESTUCAS FINAS:<br />
FECHA DE ESPIGADO Y PRODUCCIÓN DE SEMILLA EN<br />
MABEGONDO (A CORUÑA)<br />
J.A. OLIVEIRA PRENDES 1 , L. COSTAL ANDRADE 2 Y E. GONZALEZ ARRAEZ 3<br />
1 Área <strong>de</strong> Producción Vegetal. Dpto. <strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Organismos y Sistemas. Campus <strong>de</strong><br />
Mieres. Universidad <strong>de</strong> Oviedo. 33600 Mieres, Asturias (España). 2 Servizo <strong>de</strong><br />
Transfer<strong>en</strong>cia Tecnolóxica, Estudos e Publicacións. Consellería do Medio Rural. Fonte<br />
dos Concheiros. 15703. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, A Coruña (España). 3 C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (CIAM). Apartado 10. 15080, A Coruña<br />
(España). E-mail: oliveira@uniovi.es<br />
RESUMEN<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo fue <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> 15 accesiones <strong>de</strong> festucas finas (siete <strong>de</strong> Festuca<br />
grupo rubra y ocho <strong>de</strong> Festuca grupo ovina) recogidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cordillera Cantábrica y <strong>de</strong>terminar<br />
su fecha <strong>de</strong> espigado y su producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> por p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> Mabegondo (A Coruña). La multiplicación<br />
se realizó al aire libre, <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> trigo gallego <strong>de</strong> caña alta y a 20 m <strong>de</strong><br />
otra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pol<strong>en</strong> contaminante. La semil<strong>la</strong> se recogió individualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 50 p<strong>la</strong>ntas por accesión.<br />
Se observaron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre 15 accesiones <strong>de</strong> festucas finas tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
fecha <strong>de</strong> espigado (fecha media <strong>de</strong> espigado el 8 <strong>de</strong> abril), como <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> por<br />
p<strong>la</strong>nta (r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to medio <strong>de</strong> 29,6 g). D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada pob<strong>la</strong>ción no se observaron gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> por p<strong>la</strong>nta, por lo tanto <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> recoger individualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cada p<strong>la</strong>nta d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada accesión y hacer una mezc<strong>la</strong> con cantida<strong>de</strong>s<br />
iguales <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s por p<strong>la</strong>nta (mezc<strong>la</strong> equilibrada) no se consi<strong>de</strong>ra necesaria.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Festuca grupo ovina, Festuca grupo rubra, recursos fitog<strong>en</strong>éticos.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La multiplicación es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos más <strong>de</strong>licados <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> bancos <strong>de</strong> germop<strong>la</strong>sma, ya que se pue<strong>de</strong> producir pérdida <strong>de</strong> diversidad (Breese y Tyler,<br />
1981). En especies alógamas anemófi<strong>la</strong>s y autoincompatibles (Fearon et al., 1983) como pueda<br />
ser el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s festucas <strong>de</strong>l grupo ovina y <strong>de</strong>l grupo rubra, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to restringe<br />
el número <strong>de</strong> muestras que pued<strong>en</strong> ser multiplicadas <strong>en</strong> una misma superficie.<br />
El C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (CIAM), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consellería <strong>de</strong><br />
Medio Rural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Xunta <strong>de</strong> Galicia manti<strong>en</strong>e una colección <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 800 accesiones<br />
<strong>de</strong> gramíneas y leguminosas prat<strong>en</strong>ses, así como <strong>de</strong> cereales y especies hortíco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Norte <strong>de</strong><br />
España. La mayoría <strong>de</strong> estas muestras pres<strong>en</strong>tan una gran variabilidad agromorfológica e iso<strong>en</strong>zimática<br />
(Oliveira, 1999, Costal et al., 2005, 2006).<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada pob<strong>la</strong>ción, hay a m<strong>en</strong>udo gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> por p<strong>la</strong>nta,<br />
por lo que se suele recom<strong>en</strong>dar recoger igual cantidad <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> cada p<strong>la</strong>nta para tratar<br />
71
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>de</strong> evitar cambios g<strong>en</strong>éticos y posibles pérdidas <strong>de</strong> ale<strong>los</strong> adaptativos (Breese y Tyler, 1981). Este<br />
método requiere unas necesida<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra y <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> recursos<br />
no siempre es el más utilizado. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> se recoge <strong>en</strong> conjunto <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />
<strong>de</strong> cada pob<strong>la</strong>ción.<br />
Con el fin <strong>de</strong> evaluar posibles cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad g<strong>en</strong>ética mediante marcadores iso<strong>en</strong>zimáticos<br />
y agromorfológicos, Oliveira (2006) mostró que <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> raigrás<br />
italiano anual, con mezc<strong>la</strong> <strong>en</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s recogidas <strong>en</strong> 90-100 p<strong>la</strong>ntas por pob<strong>la</strong>ción,<br />
permitió <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad agromorfológica e iso<strong>en</strong>zimática (heterocigosidad, nº<br />
<strong>de</strong> ale<strong>los</strong>/locus, ale<strong>los</strong> comunes). Sin embargo, se produjeron cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>cias alélicas<br />
<strong>en</strong> el 32% <strong>de</strong> <strong>los</strong> loci y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> algunos ale<strong>los</strong> raros.<br />
El término festuca fina se usa para <strong>de</strong>scribir una serie <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> festucas morfológicam<strong>en</strong>te<br />
simi<strong>la</strong>res y con interés para su uso <strong>en</strong> céspe<strong>de</strong>s. Las festucas finas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> hojas estrechas y<br />
finas, son especies <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona temp<strong>la</strong>do-húmeda, bastante tolerantes a <strong>la</strong> sombra, <strong>la</strong> sequía y a <strong>la</strong><br />
aci<strong>de</strong>z (Ruemmele et al., 1995). Aunque <strong>la</strong> taxonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s festucas finas a m<strong>en</strong>udo es difícil, se<br />
pued<strong>en</strong> dividir <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies útiles para céspe<strong>de</strong>s <strong>en</strong> dos grupos: Festuca grupo rubra<br />
y Festuca grupo ovina (Huff y Pa<strong>la</strong>zzo, 1998).<br />
En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s festucas <strong>de</strong>l grupo rubra son d<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te cespitosas y más o m<strong>en</strong>os rizomatosas<br />
con vainas soldadas hasta el ápice y pubesc<strong>en</strong>tes, esclerénquima <strong>en</strong> macizos no <strong>de</strong>curr<strong>en</strong>tes, sin<br />
acúleos ni protuberancias <strong>en</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>rmis abaxial (<strong>en</strong>vés <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja). En cambio <strong>la</strong>s festucas <strong>de</strong>l<br />
grupo ovina son siempre d<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te cespitosas, con esclerénquima continuo, vainas abiertas,<br />
g<strong>la</strong>bras, con sección foliar <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> “V” (Fernán<strong>de</strong>z, 2008).<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo fue <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> quince pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> festucas finas (Festuca<br />
grupo rubra y Festuca grupo ovina) recogidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cordillera Cantábrica y <strong>de</strong>terminar su fecha <strong>de</strong><br />
espigado y <strong>la</strong> producción media <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> por p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> Mabegondo (A Coruña).<br />
MATERIAL Y METODOS<br />
El <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> multiplicación <strong>en</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s festucas se realizó <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (43º 15’ N, 8º 18’ O) <strong>en</strong> A Coruña, a 100 m <strong>de</strong> altitud y cercano a <strong>la</strong> costa<br />
<strong>en</strong> el año 2005. Debido a que <strong>la</strong>s festucas finas son especies alógamas y con polinización anemófi<strong>la</strong>,<br />
<strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> multiplicación se ais<strong>la</strong>ron mediante un cultivo <strong>de</strong> trigo autóctono gallego <strong>de</strong><br />
caña alta, separándo<strong>la</strong>s 20 metros <strong>de</strong> cualquier fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pol<strong>en</strong> contaminante (otra parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> multiplicación,<br />
cultivo, pob<strong>la</strong>ción natural, etc.). La Tab<strong>la</strong> 1 indica el orig<strong>en</strong> y <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> pasaporte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s 15 accesiones estudiadas.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Número <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesión y datos <strong>de</strong> pasaporte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 15 accesiones <strong>de</strong> Festuca grupo rubra (Fr) y<br />
Festuca grupo ovina (Fo)<br />
ACCESION PROVINCIA LOCALIDAD LAT LONG ALT<br />
1254Fo8 Asturias Grandas <strong>de</strong> Salime 4315N 0655W 300<br />
1255Fo7 Asturias Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong> Oscos 4318N 0659W 650<br />
1256Fo6 Cantabria Puerto San Glorio 4305N 0445W 460<br />
1257Fo5 Cantabria Lebeña 4315N 0435W 210<br />
1258Fo4 Cantabria Puerto San Glorio 4305N 0445W 1600<br />
1259Fo3 Asturias Niserias 4320N 0445W 400<br />
1260Fo2 Asturias Castro (Somiedo) 4310N 0515W 500<br />
72
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
ACCESION PROVINCIA LOCALIDAD LAT LONG ALT<br />
1261Fo1 León Riaño 4315N 0450W 1300<br />
1304Fr12 Asturias Tanes 4315N 0525W 495<br />
1306Fr14 Asturias Alto Cobertoria 4310N 0558W 1179<br />
1307Fr16 Asturias Paramios 4322N 0701W 500<br />
1308Fr10 León La Uña 4303N 0507W 1250<br />
1309Fr9 León Acebedo 4303N 0507W 1180<br />
1310Fr15 Asturias Sta. Eu<strong>la</strong>lia <strong>de</strong> Oscos 4315N 0701W 560<br />
1311Fr11 León Caran<strong>de</strong> 4250N 0450W 1000<br />
El suelo, <strong>de</strong> textura franco limosa y pH 5,7, se <strong>la</strong>bró y se abonó a razón <strong>de</strong> 40 kg/ha <strong>de</strong> N, 75 <strong>de</strong><br />
P 2 O 5 y 75 <strong>de</strong> K 2 O y se sembró con trigo <strong>de</strong>l país (<strong>de</strong> porte alto) a una dosis <strong>de</strong> 180 kg/ha con el<br />
fin <strong>de</strong> que actuase como barrera <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> una polinización incontro<strong>la</strong>da. Al final <strong>de</strong>l invierno<br />
se trasp<strong>la</strong>ntaron al terr<strong>en</strong>o 50 p<strong>la</strong>ntas/accesión proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l inverna<strong>de</strong>ro y se situaron <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
campos con un marco <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> 0,5 m x 0,5 m. Entre <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> cada línea se situó<br />
mal<strong>la</strong> antihierba para evitar una invasión <strong>de</strong> ma<strong>la</strong>s hierbas. No obstante se hizo una escarda manual.<br />
Se observó <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> espigado <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 50 p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> cada accesión, <strong>en</strong> número <strong>de</strong><br />
días a partir <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, haci<strong>en</strong>do tres observaciones por semana, <strong>los</strong> lunes, miércoles y viernes.<br />
Se consi<strong>de</strong>ró una p<strong>la</strong>nta espigada cuando <strong>la</strong> extremidad superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> espiga aparece fuera<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vaina.<br />
Tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> espigado se embolsaron <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> y sus correspondi<strong>en</strong>tes<br />
espigas para asegurar <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> tanto <strong>en</strong> pureza como <strong>en</strong> cantidad. La semil<strong>la</strong> se<br />
recogió individualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 50 p<strong>la</strong>ntas por accesión y tras <strong>la</strong> tril<strong>la</strong> y limpieza <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>terminó el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> ajustándolo a una humedad <strong>de</strong>l 12%. Todas <strong>la</strong>s<br />
semil<strong>la</strong>s se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> una cámara fría (0-4 ºC) <strong>en</strong> <strong>en</strong>vases herméticos <strong>en</strong> el CIAM.<br />
Con <strong>los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s accesiones se realizó un análisis <strong>de</strong> varianza consi<strong>de</strong>rando<br />
el factor accesión, y <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 50 p<strong>la</strong>ntas por accesión para <strong>los</strong> caracteres fecha<br />
<strong>de</strong> espigado y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>. Con <strong>los</strong> caracteres que resultaron significativos para el factor<br />
accesión (prueba F significativa) se estimaron <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias mínimas significativas (LSD al 5%).<br />
Se calcu<strong>la</strong>ron también <strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> espigado y el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong>.<br />
Todos <strong>los</strong> análisis estadísticos se realizaron con el paquete estadístico SPSS 15.0 (SPSS, 2006).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
El análisis <strong>de</strong> varianza mostró difer<strong>en</strong>cias significativas para el factor accesión tanto para <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong><br />
espigado (F = 20,2, p < 0,001) como para el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> por p<strong>la</strong>nta (F = 23,2, p < 0,001).<br />
Los valores LSD al final <strong>de</strong> cada columna (Tab<strong>la</strong> 2) repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias mínimas <strong>en</strong>tre dos<br />
accesiones necesarias para t<strong>en</strong>er una confianza <strong>de</strong>l 95% <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias no se pued<strong>en</strong> atribuir<br />
al azar.<br />
En <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> espigado hubo una gran variabilidad variando <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> espigado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 21 <strong>de</strong><br />
marzo <strong>en</strong> <strong>la</strong> accesión <strong>de</strong> Festuca rubra 1310 al 29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesión <strong>de</strong> Festuca rubra 1308.<br />
La fecha media <strong>de</strong> espigado fue el 8 <strong>de</strong> abril (media 97,4).<br />
En el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to medio <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> por p<strong>la</strong>nta también hubo una gran variabilidad, variando <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> 6,9 gramos/p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesión <strong>de</strong> Festuca ovina 1261 a <strong>los</strong> 49,1gramos <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> por<br />
73
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> <strong>la</strong> accesión <strong>de</strong> Festuca ovina 1256. El r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to medio <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> fue <strong>de</strong> 29,6 gramos<br />
<strong>de</strong> semil<strong>la</strong> por p<strong>la</strong>nta.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Medias (<strong>de</strong>sviación estándar <strong>en</strong>tre paréntesis) <strong>de</strong> fecha <strong>de</strong> espigado (<strong>en</strong> número <strong>de</strong> días <strong>de</strong> el uno<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero), R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> (g por p<strong>la</strong>nta ajustados al 12% <strong>de</strong> humedad). LSD = Mínima difer<strong>en</strong>cia significativa<br />
(p = 0,05)<br />
Accesiones Fecha espigado R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
1254Fo8 92,6 (3,1) 45,7 (2,8)<br />
1255Fo7 86,3 (2,7) 46,4 (2,4)<br />
1256Fo6 81,5 (2,9) 49,1 (2,6)<br />
1257Fo5 114,9 (2,8) 40,2 (2,6)<br />
1258Fo4 104,7 (2,9) 32,0 (2,7)<br />
1259Fo3 86,5 (2,9) 30,7 (2,7)<br />
1260Fo2 95,1 (2,8) 37,8 (2,5)<br />
1261Fo1 101,9 (3,2) 6,9 (2,9)<br />
1304Fr12 85,9 (2,7) 23,4 (2,4)<br />
1306Fr14 109,7 (3,1) 20,7 (2,8)<br />
1307Fr16 112,4 (2,9) 13,9 (2,6)<br />
1308Fr10 117,7 (2,8) 31,5 (2,6)<br />
1309Fr9 105,2 (3,3) 17,4 (3,0)<br />
1310Fr15 79,8 (2,7) 32,9 (2,5)<br />
1311Fr11 86,6 (2,9) 14.9 (2,7)<br />
Media 97,4 (0,7) 29,6 (0,7)<br />
LSD (p =0,05) 8,4 7,2<br />
Se obtuvo una corre<strong>la</strong>ción lineal negativa no significativa <strong>de</strong> -0,301 (N = 15, grados <strong>de</strong> libertad<br />
13, p > 0,05) <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> espigado y el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong>, lo cual indica que no influyeron<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> fecha <strong>de</strong> espigado <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong>.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones importantes que hay que tomar cuando se va a multiplicar una pob<strong>la</strong>ción es<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir el número <strong>de</strong> individuos a multiplicar. Lawr<strong>en</strong>ce et al. (1995) recomi<strong>en</strong>dan que al<br />
muestrear una pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el campo se mant<strong>en</strong>ga <strong>los</strong> ale<strong>los</strong> con frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 0,05 y superior.<br />
Este tipo <strong>de</strong> ale<strong>los</strong> son <strong>los</strong> que Brown (1978) d<strong>en</strong>omina comunes y son <strong>los</strong> que se consi<strong>de</strong>ran<br />
adaptativos y que es necesario mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción. A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>cias alélicas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s accesiones multiplicadas con mezc<strong>la</strong> <strong>en</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>, se puedan <strong>de</strong>sviar <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s accesiones originales, este método <strong>de</strong> multiplicación no condujo a una pérdida<br />
<strong>de</strong> ale<strong>los</strong> comunes, según mostró Oliveira (2006) <strong>en</strong> accesiones <strong>de</strong> raigrás italiano <strong>en</strong> Galicia.<br />
Debido a que no se observaron gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada accesión (medidas por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar), no son previsibles cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> ale<strong>los</strong> adaptativos, por lo que <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> recoger individualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cada p<strong>la</strong>nta d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada accesión y hacer una mezc<strong>la</strong> con cantida<strong>de</strong>s iguales <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong>s por p<strong>la</strong>nta (mezc<strong>la</strong> equilibrada) no se consi<strong>de</strong>ra necesaria. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista práctico<br />
se aconseja recoger <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> cada accesión <strong>en</strong> mezc<strong>la</strong>.<br />
74
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Brown et al. (1997) mostraron que el muestreo sucesivo <strong>en</strong> una muestra previa, como se hace <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s multiplicaciones <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> accesiones, resulta <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesión<br />
<strong>en</strong> progresión geométrica, para mant<strong>en</strong>er un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong>l número total <strong>de</strong> ale<strong>los</strong><br />
pres<strong>en</strong>tes inicialm<strong>en</strong>te a una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminada. Por ese motivo se trata <strong>de</strong> evitar <strong>en</strong> lo posible<br />
<strong>la</strong>s multiplicaciones sucesivas <strong>de</strong> una misma accesión.<br />
Con <strong>los</strong> valores medios obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>, con un marco <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> 0,5<br />
m x 0,5 m, se pue<strong>de</strong> esperar un r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1184 kg/ha. Esta cantidad es superior<br />
a <strong>los</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos medios <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> condiciones normales <strong>de</strong> cultivo (Ehlke y<br />
Un<strong>de</strong>rsan<strong>de</strong>r, 1990).<br />
CONCLUSIONES<br />
La multiplicación <strong>de</strong> accesiones <strong>de</strong> festucas finas <strong>en</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y con un marco <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />
0,5 m x 0,5 m permitió observar difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre 15 accesiones <strong>de</strong> festucas finas<br />
tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> espigado como <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> por p<strong>la</strong>nta.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada pob<strong>la</strong>ción no se observaron gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> semil<strong>la</strong> por<br />
p<strong>la</strong>nta, por lo que no se recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> recolección individual <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> cada p<strong>la</strong>nta y <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong><br />
equilibrada <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> cada p<strong>la</strong>nta pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a una accesión para evitar cambios g<strong>en</strong>éticos<br />
y posibles pérdidas <strong>de</strong> ale<strong>los</strong> adaptativos.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo se ha podido realizar gracias a <strong>la</strong> financiación INIA (Instituto Nacional <strong>de</strong> Investigación<br />
y Tecnología Agraria y Alim<strong>en</strong>taría <strong>de</strong> España) concedida <strong>en</strong> el proyecto RF-025-C2-1 (2003-2005)<br />
y al apoyo <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (Xunta <strong>de</strong> Galicia).<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
BREESE, E.L.; TYLER, B.F., 1981. Reg<strong>en</strong>eration of germp<strong>la</strong>sm collections of forage grasses and<br />
legumes. En: Seed reg<strong>en</strong>eration in cross-pollinated species, 45-67. Ed. E. PORCEDDU, G.<br />
JENQUINS. A. A. BULKEMA, Rotterdam (Ho<strong>la</strong>nda).<br />
BROWN, A.H.D., 1978. Isozymes, p<strong>la</strong>nt popu<strong>la</strong>tion g<strong>en</strong>etic structure and g<strong>en</strong>etic<br />
conservation. Theoretical and Applied G<strong>en</strong>etics, 52, 145-157.<br />
BROWN, A.H.D.; BRUBAKER, C.L.; GRACE, P., 1997. Reg<strong>en</strong>eration of germp<strong>la</strong>sm<br />
samples. Wild versus cultivated p<strong>la</strong>nt species. Crop Sci<strong>en</strong>ce, 37, 7-13.<br />
COSTAL, L.; GONZÁLEZ, E.; OLIVEIRA, J.A., 2005. Resultados medios <strong>de</strong> <strong>la</strong> caracterización<br />
agronómica <strong>de</strong> gramíneas prat<strong>en</strong>ses <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cordillera Cantábrica. En: producciones agrogana<strong>de</strong>ras:<br />
gestión efici<strong>en</strong>te y conservación <strong>de</strong>l medio natural (Vol. II), 473-480. Actas XLV Reunión<br />
Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP. Gijón (Asturias).<br />
COSTAL, L.; GONZÁLEZ, E.; OLIVEIRA, J.A., 2006. Characterisation of Cantabrian (Northwest Spain)<br />
tall fescue wild popu<strong>la</strong>tions. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, Vol. 11, 170-172. Badajoz (España).<br />
EHLKE, N. J.; UNDERSANDER, D. J., 2006. Cool-season grass seed production.<br />
http://www.hort.purdue.edu/newcrop/afcm/grassseed.html.<br />
FEARON, C.H.; HAYWARD, M.D.; LAWRENCE, M.J., 1983. Self incompatibility in<br />
ryegrass. V. G<strong>en</strong>etic control in diploid Lolium multiflorum. Heredity, 50, 35-45.<br />
75
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
FERNÁNDEZ, V., 2008. Caracterización morfológica y <strong>de</strong> anatomía foliar <strong>de</strong> festucas finas <strong>de</strong>l<br />
Norte <strong>de</strong> España. Trabajo Fin <strong>de</strong> Carrera. Ing<strong>en</strong>iería Técnica Forestal. Campus <strong>de</strong> Mieres. Universidad<br />
<strong>de</strong> Oviedo, 91 pp. Asturias (España).<br />
HUFF D.R.; PALAZZO A.J., 1998. Fine fescue species <strong>de</strong>termination by <strong>la</strong>ser flow cytometry. Crop<br />
Sci., 38, 445-450.<br />
LAWRENCE, M.J.; MARSHALL, D.F.; DAVIES, P., 1995. G<strong>en</strong>etics of conservation.I. Sample size<br />
wh<strong>en</strong> collecting germp<strong>la</strong>sm. Euphytica, 84, 89-99.<br />
OLIVEIRA, J.A., 1999. Collections of forage grasses in Northern Spain. En: Report of a working<br />
group on forages. Sev<strong>en</strong>th meeting, Elvas (Portugal), 146-147. Ed. L.<br />
MAGGIONI, P. MARUM, N. SACKVILLE, M. HULDEN, E. LIPMAN. IPGRI, Roma (Italia).<br />
OLIVEIRA, J.A., 2006. Conservación y utilización <strong>de</strong> recursos fitog<strong>en</strong>éticos <strong>de</strong> gramíneas prat<strong>en</strong>ses.<br />
Editorial Cersa, 165 pp. Madrid (España).<br />
RUEMMELE B.A.; BRILMAN L.A.; HUFF D.R., 1995. Fine fescue germp<strong>la</strong>sm diversity and vulnerability.<br />
Crop Sci., 35, 313-316.<br />
SPSS, 2006. SPSS para windows versión 15.0. SPSS Inc. 2006.<br />
REGENERATION OF FINE FESCUE ACCESSIONS: HEADING DATE<br />
AND SEED YIELD AT MABEGONDO (A CORUÑA)<br />
SUMMARY<br />
The objective of this research was to reg<strong>en</strong>erate 15 fine fescue accessions (sev<strong>en</strong> of the Festuca<br />
group rubra and eight of the Festuca group ovina) collected in the Cantabrian Mountains and to<br />
<strong>de</strong>termine their heading date and their seed yield per p<strong>la</strong>nt at Mabegondo (A Coruña). The reg<strong>en</strong>eration<br />
was outsi<strong>de</strong>, in sheltered site, surroun<strong>de</strong>d by tall Galician wheat, 20 m from nearest ali<strong>en</strong><br />
poll<strong>en</strong> source. Seed was harvested individually on 50 p<strong>la</strong>nts within each accession. Significant differ<strong>en</strong>ces<br />
were observed among the 15 accessions both for heading date (average heading date<br />
the 8 th April), and seed production per p<strong>la</strong>nt (average seed yield per p<strong>la</strong>nt = 29.6 g). Within each<br />
accession, there were not <strong>la</strong>rge differ<strong>en</strong>ces in seed yield, so the recomm<strong>en</strong><strong>de</strong>d practice of harvesting<br />
equal amounts of seed from each p<strong>la</strong>nt (ba<strong>la</strong>ncing) is not required and for practical consi<strong>de</strong>rations,<br />
p<strong>la</strong>nts in a reg<strong>en</strong>eration popu<strong>la</strong>tion can be harvested in bulk.<br />
Key words: Festuca group ovina, Festuca group rubra, p<strong>la</strong>nt g<strong>en</strong>etic resources.<br />
76
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
ANALISIS DEL CRECIMIENTO Y LA CALIDAD NUTRITIVA<br />
DE BRIZA MAXIMA SOMETIDO A DIFERENTES TRATAMIENTOS<br />
DE OZONO Y NITRÓGENO<br />
J. SANZ 1 , R.B. MUNTIFERING 2 , B.S. GIMENO 1 , V. BERMEJO 1 Y I. GONZÁLEZ<br />
FERNÁNDEZ 1<br />
1<br />
Ecotoxicología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Contaminación Atmosférica, DMA. CIEMAT, Avda. Complut<strong>en</strong>se<br />
22, 28040, Madrid, España. 2 Departm<strong>en</strong>t of Animal and Dairy Sci<strong>en</strong>ces, Auburn<br />
University, Auburn, AL 36849, USA<br />
RESUMEN<br />
Se analiza <strong>la</strong> respuesta al ozono (O 3 ) <strong>de</strong> Briza maxima, una gramínea anual característica <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastizales<br />
terofíticos mediterráneos, y <strong>la</strong> modu<strong>la</strong>ción que ejerce <strong>en</strong> esta respuesta el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el sustrato. Se han incluido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> análisis, parámetros <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to,<br />
como biomasa aérea y radical, y parámetros <strong>de</strong> calidad nutritiva, como el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> fibra ácido<br />
y neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te, lignina y proteína bruta. El <strong>de</strong>sarrollo experim<strong>en</strong>tal se ha realizado <strong>en</strong> una insta<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> Cámaras Descubiertas (OTCs), un sistema diseñado específicam<strong>en</strong>te para el análisis <strong>de</strong><br />
efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> contaminantes atmosféricos sobre <strong>la</strong> vegetación. Se han empleando tres tratami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> O 3 y tres <strong>de</strong> N. La biomasa aérea y subterránea no se vió modificada por el O 3 , aunque sí<br />
se produjo un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su biomasa seca y una reducción <strong>de</strong> su calidad nutritiva al increm<strong>en</strong>tarse<br />
<strong>los</strong> valores <strong>de</strong> FAD, FND y lignina. No se ha <strong>en</strong>contrado ninguna modu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l N <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta<br />
a este contaminante atmosférico. Los resultados indican también <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar parámetros<br />
<strong>de</strong> calidad, no solo <strong>de</strong> producción, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad al O 3 <strong>de</strong> una especie<br />
vegetal. La s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> Briza al O 3 varia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l parámetro consi<strong>de</strong>rado.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: producción, FAD, FND, PB, contaminación atmosférica<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El ozono troposférico (O 3 ) es un contaminante atmosférico que se g<strong>en</strong>era como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
reacciones fotoquímicas complejas <strong>en</strong>tre sus precursores, <strong>los</strong> óxidos <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o y <strong>los</strong> compuestos<br />
orgánicos volátiles. Actualm<strong>en</strong>te es consi<strong>de</strong>rado el contaminante atmosférico más fitotóxico,<br />
<strong>de</strong>bido a su fuerte capacidad oxidativa a esca<strong>la</strong> celu<strong>la</strong>r que finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>semboca <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> síntomas foliares visibles y pérdidas <strong>de</strong> producción. A esca<strong>la</strong> mundial se ha producido un<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> O 3 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> era industrial. En algunas zonas<br />
como <strong>en</strong> el área mediterránea, cuyo clima (int<strong>en</strong>sa radiación, escasez <strong>de</strong> lluvias) favorece <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> este contaminante, es frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>traciones elevadas <strong>de</strong> O 3 especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> primavera y verano afectando a zonas rurales ext<strong>en</strong>sas alejadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
contaminación que emit<strong>en</strong> <strong>los</strong> precursores. En estas áreas se crea una situación pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
dañina para <strong>la</strong>s especies vegetales y <strong>los</strong> ecosistemas, al superarse frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>los</strong> límites <strong>de</strong><br />
daño establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción actual para <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación s<strong>en</strong>sible (EU, 2002).<br />
77
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Otra fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> antrópico <strong>la</strong> constituy<strong>en</strong> <strong>los</strong> compuestos nitrog<strong>en</strong>ados<br />
cuyos focos más importantes proced<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura y gana<strong>de</strong>ría int<strong>en</strong>siva, <strong>la</strong> combustión<br />
<strong>de</strong>l carbono fósil y <strong>la</strong> quema <strong>de</strong> biomasa. Las medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>posición atmosférica <strong>de</strong> compuestos<br />
nitrog<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica son mayores que <strong>en</strong> otras áreas europeas registrándose <strong>en</strong><br />
bosques <strong>de</strong>l noreste <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> valores <strong>en</strong>tre 15-22 Kg ha -1 año (Roda et al., 2002). Aunque<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>trada crónica <strong>de</strong> N inicialm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> provocar un efecto positivo <strong>en</strong> <strong>los</strong> ecosistemas, una<br />
vez sobrepasada su capacidad <strong>de</strong> asimi<strong>la</strong>ción pue<strong>de</strong> favorecer el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> susceptibilidad a<br />
otros estreses bióticos y abióticos (Van <strong>de</strong>r Wal et al., 2003).<br />
El c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa domina el paisaje <strong>de</strong> una gran superficie, esta<br />
si<strong>en</strong>do afectado por una contaminación crónica <strong>de</strong> O 3 y N, por lo que <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años se han<br />
realizado estudios <strong>en</strong> sus comunida<strong>de</strong>s vegetales herbáceas, que seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong> gran s<strong>en</strong>sibilidad al<br />
O 3 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas analizadas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas<br />
(Bermejo et al., 2003; Gim<strong>en</strong>o et al., 2004 ). Cuando estos estudios se hac<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rando<br />
<strong>de</strong> forma conjunta al O 3 y al N, <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre ambos es compleja <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie,<br />
<strong>de</strong>l parámetro <strong>de</strong> análisis y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones tanto <strong>de</strong>l O 3 como <strong>de</strong>l N (Sanz et al., 2005).<br />
El pres<strong>en</strong>te trabajo ti<strong>en</strong>e como objetivo analizar <strong>la</strong> respuesta al O 3 <strong>de</strong> Briza maxima , una gramínea<br />
característica <strong>de</strong> pastizales mediterráneos oligotróficos y <strong>de</strong>terminar si esta respuesta se<br />
modu<strong>la</strong> por un <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> N <strong>en</strong> el sustrato, consi<strong>de</strong>rando tanto variables <strong>de</strong> producción<br />
<strong>de</strong> biomasa, como <strong>de</strong> calidad nutritiva.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Se emplearon semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Briza maxima que fueron recogidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>de</strong> Moncalvillo (Madrid,<br />
40º40´N 03º46´W). El sustrato <strong>de</strong> siembra fue una mezc<strong>la</strong> 50% <strong>de</strong> vermiculita y 50% <strong>de</strong> turba<br />
neutra, transp<strong>la</strong>ntándose posteriorm<strong>en</strong>te a macetas <strong>de</strong> 2,5 l con un sustrato 50% <strong>de</strong> turba, 30%<br />
<strong>de</strong> vermiculita y 20% <strong>de</strong> perlita cuyo pH fue corregido mediante <strong>la</strong> adición <strong>de</strong> 4 kg m -3 <strong>de</strong> Ca O.<br />
Se e<strong>la</strong>boraron tres soluciones nutritivas para obt<strong>en</strong>er <strong>los</strong> tres tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fertilización con N:<br />
5 (N5), 15 (N15) y 30 (N30) kg <strong>de</strong> N ha -1 , parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> un abono <strong>de</strong> base (Peters, 4/25/35) y <strong>de</strong><br />
NO 3 NH 4 (34,5 %). El aporte <strong>de</strong> N se realizó <strong>en</strong> dos aplicaciones quinc<strong>en</strong>ales. Se empleó un sistema<br />
<strong>de</strong> riego por goteo para asegurar su distribución homogénea. El experim<strong>en</strong>to se realizó <strong>en</strong> una<br />
insta<strong>la</strong>ción experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Cámaras Descubiertas (OTCs) empleando tres tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> O 3 : aire<br />
filtrado sin O 3 (AF), aire no filtrado que reproduce <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> O 3 (ANF) y<br />
aire no filtrado al que se añad<strong>en</strong> 40 ppb <strong>de</strong> O 3 <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 07:00 hasta <strong>la</strong>s 17:00 (GMT) 5 días a <strong>la</strong><br />
semana (ANF+). Se emplearon 3 réplicas por tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> O 3 (3 OTCs por tratami<strong>en</strong>to) y 3 p<strong>la</strong>ntas<br />
por tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> N d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada OTC. Un sistema automático y secu<strong>en</strong>cial permitió un control<br />
continuo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> O 3 , SO 2 , NO y NO 2 <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cámaras.<br />
La <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l campo experim<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong> consultarse <strong>en</strong> Pujadas et al. (1997).<br />
A <strong>los</strong> 30 días <strong>de</strong> exposición a <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> O 3 , se separó <strong>la</strong> parte aérea <strong>de</strong> <strong>la</strong> subterránea<br />
y ambas se <strong>de</strong>secaron a 60 ºC hasta peso constante. Para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad nutricional, se<br />
tomaron 3 muestras por tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> N y O 3 que se obtuvieron mezc<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> biomasa ver<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s tres macetas por cámara pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a cada tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> N. Se analizó el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
proteína cruda por <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> Kjeldhal. La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> fibra ácido y neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FAD<br />
y FND) y lignina se <strong>de</strong>terminó secu<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo a <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Goering y Van<br />
Soest (1970). Todos <strong>los</strong> análisis químicos se realizaron <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l Departm<strong>en</strong>t of Animal<br />
and Dairy Sci<strong>en</strong>ces <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Auburn (USA).<br />
Análisis estadístico<br />
El efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización con N y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> O 3 sobre <strong>los</strong> parámetros consi<strong>de</strong>rados<br />
fue analizado mediante un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza <strong>de</strong> doble vía para cada parámetro. Se<br />
78
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
empleó el test <strong>de</strong> Tukey para analizar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s medias cuando el ANOVA indicó <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas (p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Otros estudios previos realizados con gramíneas como Poa prat<strong>en</strong>sis y Cynosurus echinatus (B<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
et al, 2006; Sanz et al., 2006), también pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> calidad nutritiva,<br />
aunque <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, por el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> fibras cuando crec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
atmósferas contaminadas por O 3 . No se <strong>de</strong>tectaron interacciones significativas O 3 x N, pero este<br />
tipo <strong>de</strong> efectos si se ha observado <strong>en</strong> estudios semejantes con otras especies más s<strong>en</strong>sibles al<br />
O 3 como T. subterraneum (Sanz et al, 2005). En estas especie el efecto <strong>de</strong> O 3 sobre el FAD, FND<br />
y lignina fue, para conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> O 3 semejantes, mucho más int<strong>en</strong>so que el observado <strong>en</strong><br />
Briza y el N moduló significativam<strong>en</strong>te el efecto <strong>de</strong>l O 3 , contrarrestándolo <strong>en</strong> el parámetro tasa<br />
biomasa s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>te/biomasa ver<strong>de</strong> e int<strong>en</strong>sificándolo <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> FAD, lo que indica <strong>la</strong><br />
complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción O 3 *N.<br />
Los resultados <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> cuanto al efecto <strong>de</strong>l O 3 <strong>en</strong> Briza maxima, tanto el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
biomasa seca <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, como el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración foliar <strong>de</strong> fibras y lignina, podrían<br />
interpretarse como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> aceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia inducida por el O 3 .<br />
La legis<strong>la</strong>ción europea actual (EU, 2002) establece para asegurar <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación<br />
un valor máximo <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> O 3 AOT40 <strong>de</strong> 9.000 ppb h. como objetivo a corto p<strong>la</strong>zo y <strong>de</strong> 3.000<br />
ppb h. como objetivo a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo acumu<strong>la</strong>dos hasta 3 meses. En el experim<strong>en</strong>to con Briza, el<br />
valor <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> exposición AOT40 que provocaría una respuesta negativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />
esta especie está cercano a <strong>la</strong>s 15.000 ppb h. acumu<strong>la</strong>das durante un mes, por lo que parece<br />
razonable consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> como una especie re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te resist<strong>en</strong>te al O 3 y protegida por <strong>los</strong> valores<br />
límite que establece <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción europea actual. Sin embargo, <strong>los</strong> efectos inducidos por el<br />
O 3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad nutritiva <strong>de</strong> esta especie aparec<strong>en</strong> con un valor <strong>de</strong>l índice acumu<strong>la</strong>do AOT40 <strong>de</strong><br />
tan solo 1.196 ppb h., lo que permitiría calificar<strong>la</strong> como una especie muy s<strong>en</strong>sible al O 3 y vulnerable<br />
con <strong>los</strong> límites establecidos para el O 3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción actual. Estos resultados contribuy<strong>en</strong><br />
a abrir un <strong>de</strong>bate sobre que parámetros <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />
al O 3 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies vegetales.<br />
CONCLUSIONES<br />
El O 3 induce <strong>en</strong> Briza maxima un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomas seca aérea y <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> fibra foliar,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lignina, lo que provoca una reducción <strong>de</strong> su calidad nutritiva. Los resultados se<br />
interpretan como una aceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia inducida por el O 3 . Briza maxima pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />
como una especie resist<strong>en</strong>te al O 3 valorando <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> biomasa,<br />
pero podría consi<strong>de</strong>rarse como muy s<strong>en</strong>sible at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> calidad nutritiva.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Los resultados pres<strong>en</strong>tados forman parte <strong>de</strong>l proyecto BIOSTRESS (UE, contrato EVK2-C-1999-<br />
00040) y <strong>de</strong>l acuerdo realizado <strong>en</strong>tre el Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y el CIEMAT sobre “Cargas<br />
y Niveles Críticos”.<br />
80
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Producción <strong>de</strong> biomasa aérea y subterránea (1a) y calidad nutritiva (1b) <strong>de</strong> Briza maxima <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> O3 y N.<br />
1a.- Biomasa Necromasa Biomasa Biomasa Biomasa Tasa Necro 1b- PB FND FAD Lignina<br />
Briza Ver<strong>de</strong> (g) Total Radical Total /B.ver<strong>de</strong> Briza (g)<br />
maxima (g) Aérea (g) (g) (g) maxima<br />
O3 ns
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BENDER, J.; MUNTIFERING, R.B.; LIN, J. C.; WEIGEL, H. J., 2006. Growth and nutritive quality of<br />
Poa prat<strong>en</strong>sis as influ<strong>en</strong>ced by ozone and competition. Environ. Pollut. 142, 109-115.<br />
BERMEJO, V.; GIMENO, B.S.; SANZ, J.; DE LA TORRE, D.; GIL, J.M., 2003. Assessm<strong>en</strong>t of the<br />
ozone s<strong>en</strong>sitivity of 22 native p<strong>la</strong>nt species from Mediterranean annual pastures based on visible<br />
injury. Atmos. Environ. 37, 4667-4677.<br />
EU, 2002. Directive 2002/3/EC of the European Parliam<strong>en</strong>t and of the council of 12 February 2002<br />
re<strong>la</strong>ting to ozone in ambi<strong>en</strong>t air. Oficial Journal of the European Communities L67, 14-30.<br />
GOERING, H.K.; VAN SOEST, P.J., 1970. Forage fiber analysis (apparatus, reag<strong>en</strong>ts, procedures<br />
an some applications). Agricultural Handbook Nº 379. USDA/ARS. Washington (USA).<br />
GIMENO, B.S.; BERMEJO, V.; SANZ, J.; DE LA TORRE, D.; ELVIRA, S., 2004. Growth response to<br />
ozone of annual species from Mediterranean pastures. Environm<strong>en</strong>tal Pollution 132, 297-306.<br />
PUJADAS, M.; TERÉS, J.; GIMENO, B.S., 1997. La experi<strong>en</strong>cia españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> sistemas<br />
experim<strong>en</strong>tales para el estudio <strong>de</strong> efectos producidos por contaminantes gaseosos sobre<br />
especies vegetales. Boletín <strong>de</strong> Sanidad Vegetal – P<strong>la</strong>gas 23, 39-54.<br />
RODA, F.; AVILA, A.; RODRIGO, A., 2002. Nitrog<strong>en</strong> <strong>de</strong>position in Mediterranean forests. Environ.<br />
Pollut. 118, 205-213.<br />
SANZ, J.; MUNTIFERIING, R.B.; GIMENO, B.S.; BERMEJO, V.; ELVIRA, S., 2005. Ozone and increased<br />
nitrog<strong>en</strong> supply effects on the yield and nutritive quality of Trifolium subterraneum Atmos.<br />
Environ. 39, 5899-5907.<br />
SANZ, J.; MUNTIFERIING, R.B.; GIMENO, B.S.; BERMEJO, V.,2005. Análisis <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calidad nutritiva <strong>de</strong> Trifolium cherleri y <strong>de</strong> Cynosurus echinatus sometidos a difer<strong>en</strong>tes tratami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> ozono y nitróg<strong>en</strong>o. Producciones agrogana<strong>de</strong>ras: Gestión efici<strong>en</strong>te y conservación<br />
<strong>de</strong>l medio natural (Volum<strong>en</strong> II). <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> ( <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Roza Delgado, B.; Martinez, A.; Carbal<strong>la</strong>l, A.), 573-579.<br />
VAN DER WAL, R.; PEARCE, I.; BROOKER, R.; SCOTT, D.; WELCH, D.; WOODIN, S., 2003. Interp<strong>la</strong>y<br />
betwe<strong>en</strong> nitrog<strong>en</strong> <strong>de</strong>position and grazing causes habit <strong>de</strong>gradation. Ecol. Lett. 6, 141-146.<br />
YIELD AND NUTRITIVE QUALITY OF BRIZA MAXIMA EXPOSED TO<br />
DIFFERENT OZONE AND NITROGEN TREATMENTS<br />
SUMMARY<br />
The response of the yield and the nutritive quality (leaf acid and neutral <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>t fibers, lignine<br />
and cru<strong>de</strong> protein cont<strong>en</strong>t) of the annual grass Briza maxima species, to ozone (O 3 ) exposure and<br />
nitrog<strong>en</strong> supply was assessed. A factorial experim<strong>en</strong>t was carried out in an op<strong>en</strong>-top chamber facility,<br />
combining three O 3 treatm<strong>en</strong>ts and three nitrog<strong>en</strong> levels. Aerial and subterranean biomasses<br />
were not affected by O 3 , but O 3 exposure <strong>de</strong>termined an increase in the s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>t biomass per<br />
p<strong>la</strong>nt and in the ADF, NDF and lignine cont<strong>en</strong>t. Briza maxima can be consi<strong>de</strong>red a non-s<strong>en</strong>sitive O 3<br />
species regarding yield parameters but a very O 3 s<strong>en</strong>sitive species if p<strong>la</strong>nt quality characteristics<br />
were consi<strong>de</strong>red. Results showed the interest of inclu<strong>de</strong> forage quality parameters in the assay of<br />
O 3 s<strong>en</strong>sitivity of the species.<br />
Key words: yield, ADF, NDF, CP, atmospheric pollution<br />
82
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
EVALUACIÓN Y CARACTERIZACIÓN DE LOS LIXIVIADOS<br />
GENERADOS EN MONTONES TEMPORALES DE ESTIERCOL<br />
SOBRE SUELO NATURAL<br />
J.M. MANGADO 1 , I. RODRIGUEZ 2 , J. OIARBIDE 1 Y B. SORET 2<br />
1<br />
ITG Gana<strong>de</strong>ro. Avda. Serapio Huici, 22 Edif. Peritos. 31610 Vil<strong>la</strong>va (Navarra). 2 UPNA.<br />
Campus Arrosadía s/nº 31006 Pamplona (Navarra) jmangado@itggana<strong>de</strong>ro.com<br />
RESUMEN<br />
Los amontonami<strong>en</strong>tos temporales <strong>de</strong> estiércol sobre suelo natural están regu<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong>s Administraciones<br />
aunque se conoce poco acerca <strong>de</strong> su afección sobre el <strong>en</strong>torno. Esta experi<strong>en</strong>cia<br />
ti<strong>en</strong>e por objetivo evaluar y caracterizar <strong>los</strong> lixiviados proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> montones temporales <strong>de</strong><br />
estiércol, sin cubrir, sobre suelo natural. El trabajo <strong>de</strong> campo se realizó <strong>en</strong>tre Mayo y Julio <strong>de</strong><br />
2007, con tres montones <strong>de</strong> estiércol <strong>de</strong> tres especies <strong>de</strong> ganado doméstico sobre tres sue<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> textura difer<strong>en</strong>te. Se controló <strong>la</strong> producción y composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> lixiviados g<strong>en</strong>erados a dos<br />
profundida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recogida (20 y 60 cm) y se comparó con lixiviados recogidos <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> sin<br />
alterar.<br />
Las características iniciales <strong>de</strong> <strong>los</strong> estiércoles utilizados, referidos a materia seca, difier<strong>en</strong> muy<br />
poco <strong>en</strong>tre sí, modificándose a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Las precipitaciones ocurridas y <strong>los</strong> volúm<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> lixiviados recogidos están bi<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura franca y franco-arcil<strong>los</strong>a,<br />
no existi<strong>en</strong>do esta re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura arcil<strong>los</strong>a.<br />
La composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> lixiviados recogidos a 20 cm muestra un arrastre <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> montones<br />
<strong>de</strong> estiércol hacia el suelo. Este efecto se diluye conforme el lixiviado va profundizando, llegando<br />
a anu<strong>la</strong>rse a <strong>los</strong> 60 cm <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura arcil<strong>los</strong>a.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: estiércol, lixiviados, textura <strong>de</strong>l suelo, legis<strong>la</strong>ción<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El manejo <strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> estiércol supone <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> un liquido d<strong>en</strong>ominado vulgarm<strong>en</strong>te<br />
“jugo <strong>de</strong> estiércol” proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> orines sobrantes no absorbidos o <strong>de</strong> <strong>los</strong> líquidos proced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación. Este “jugo”, diluido y arrastrado por el agua <strong>de</strong> lluvia <strong>en</strong> amontonami<strong>en</strong>tos<br />
exteriores <strong>de</strong> estiércol sobre suelo natural pue<strong>de</strong> ser causa <strong>de</strong> graves problemas ambi<strong>en</strong>tales<br />
(Labrador, 1996). La legis<strong>la</strong>ción actual acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y gestión <strong>de</strong> estos residuos<br />
proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad gana<strong>de</strong>ra contemp<strong>la</strong> estos amontonami<strong>en</strong>tos temporales <strong>de</strong> estiércol<br />
sobre suelo natural como una fu<strong>en</strong>te posible <strong>de</strong> contaminación. La g<strong>en</strong>eración y naturaleza <strong>de</strong><br />
estos lixiviados es un tema poco estudiado y el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este campo es escaso.<br />
Por ello se ha p<strong>la</strong>nteado una experi<strong>en</strong>cia inicial con el objetivo <strong>de</strong> evaluar<strong>los</strong> y caracterizar<strong>los</strong>. Los<br />
resultados obt<strong>en</strong>idos pued<strong>en</strong> ser <strong>la</strong> base <strong>de</strong> nuevas experi<strong>en</strong>cias que se p<strong>la</strong>nte<strong>en</strong> para profundizar<br />
<strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración, composición y dinámica <strong>de</strong> estos lixiviados.<br />
83
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIALES Y MÉTODOS<br />
En el inicio <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2007 se hicieron tres montones <strong>de</strong> estiércol sobre suelo natural <strong>en</strong> tres<br />
localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Navarra. Los criterios para <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo fueron:<br />
Localida<strong>de</strong>s con alta probabilidad <strong>de</strong> precipitaciones abundantes <strong>en</strong> Mayo-Junio.<br />
Localida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>en</strong> su proximidad existiera una estación meteorológica completa y automática<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> estaciones meteorológicas <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Navarra<br />
Localida<strong>de</strong>s que abarcaran el rango habitual <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> con propieda<strong>de</strong>s físicas que afectan a su<br />
capacidad <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua (Stout et al., 2000)..<br />
En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1 se recog<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. En cada localidad se amontonaron<br />
<strong>en</strong>tre 15 y 20 t <strong>de</strong> estiércol sacado diréctam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción don<strong>de</strong> se g<strong>en</strong>eró. Se<br />
abrieron tres catas y <strong>en</strong> cada una el<strong>la</strong>s se colocaron dos lisímetros con toma a 20 y 60 cm. A<strong>de</strong>más<br />
se colocaron otros dos lisímetros fuera <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l montón <strong>de</strong> estiércol para<br />
caracterizar <strong>los</strong> lixiviados <strong>en</strong> el suelo no alterado por el amontonami<strong>en</strong>to. Los lisímetros son <strong>de</strong><br />
cápsu<strong>la</strong> porosa SDEC mo<strong>de</strong><strong>los</strong> SPS240-31 y SPS280-31.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> amontonami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> estiércol<br />
DONEZTEBE TABAR OSKOTZ<br />
Región biogeográfica atlántica mediterránea atlántica<br />
Orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l suelo aluvial terraza fluvial coluvial<br />
Suelo, textura 0-20 cm franco franco-arcil<strong>los</strong>o arcil<strong>los</strong>o<br />
Suelo, textura 20-60 cm franco franco-arcil<strong>los</strong>o arcillo-limoso<br />
Cultivo prado alfalfa prado<br />
Sistema <strong>de</strong> cultivo secano regadío secano<br />
Estiércol vacuno ovino cabal<strong>la</strong>r<br />
Período 9/05 a 4/07 8/05 a 4/07 7/05 a 5/07<br />
Precipitación (mm) 217.8 67 (p) + 112 (r) 113.6<br />
En Tabar se <strong>en</strong>contró un horizonte impermeable (pudinga) a 40 cm <strong>de</strong> profundidad, por lo que, <strong>en</strong><br />
esta localidad, <strong>los</strong> lixiviados <strong>en</strong> capa profunda se recogieron a esta profundidad.<br />
Se consi<strong>de</strong>ró 20 cm como el límite <strong>de</strong> actividad radicu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados por lo que <strong>los</strong><br />
nutri<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> lixiviados hasta esa profundidad pued<strong>en</strong> ser absorbidos por <strong>la</strong>s raices<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. Sin embargo a 60 cm <strong>de</strong> profundidad ya no hay pres<strong>en</strong>cia radicu<strong>la</strong>r y <strong>los</strong> solutos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> lixiviados podrían pasar a <strong>los</strong> flujos <strong>de</strong> aguas subterráneas.<br />
Se tuvo dificulta<strong>de</strong>s para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> vacío <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> equipos. Los resultados<br />
que se pres<strong>en</strong>tan son <strong>de</strong> <strong>los</strong> que funcionaron correctam<strong>en</strong>te.<br />
Al inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia se analizaron <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> cada localidad a dos profundida<strong>de</strong>s (0-20 cm<br />
y 20-60 cm). Los análisis fueron físicos (humedad, compon<strong>en</strong>tes texturales y d<strong>en</strong>sidad) y químicos<br />
(pH, conductividad eléctrica, materia orgánica oxidable, P 2 O 5 , K 2 O, nitróg<strong>en</strong>o total, C/N, CO 3 = totales<br />
y caliza activa).<br />
Se analizó el estiércol <strong>de</strong> cada montón al inicio y al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Los parámetros analizados<br />
fueron humedad, pH, conductividad eléctrica, materia orgánica total y oxidable, nitróg<strong>en</strong>o<br />
84
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
amoniacal y orgánico, C/N, P 2 O 5 , K 2 O, CaO, MgO, Na 2 O y SO 3 . Los análisis se realizaron <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio<br />
AGROLAB ® <strong>de</strong> Pamplona.<br />
Se estableció una recogida <strong>de</strong> lixiviados <strong>de</strong> una vez por semana y siempre que <strong>la</strong> precipitación diaria<br />
superara <strong>los</strong> 20 mm. Se medía el volum<strong>en</strong> y sobre cada muestra se analizaba pH, conductividad<br />
eléctrica, sólidos totales, minerales <strong>en</strong> solución, nitróg<strong>en</strong>o nítrico, nitróg<strong>en</strong>o nitroso, nitróg<strong>en</strong>o<br />
amoniacal, fósforo (P) y potasio (K). Los análisis <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> y lixiviados se llevaron a cabo <strong>en</strong> el<br />
Laboratorio Agrario <strong>de</strong> Navarra (NASERSA).<br />
Para el análisis estadístico se utilizó el paquete SPSS versión 8.0.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Estiércol inicio (tab<strong>la</strong> 2)<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas sobre materia fresca se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a <strong>la</strong> mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> paja <strong>en</strong> el<br />
estiércol <strong>de</strong> equino fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> otros dos. Por ello se dan difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre aquel y<br />
estos <strong>en</strong> nitróg<strong>en</strong>o (N) orgánico y total. Por el mismo motivo <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción C/N <strong>de</strong>l estiércol <strong>de</strong> equino<br />
duplica a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros dos y <strong>la</strong> materia orgánica oxidable es inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros dos<br />
estiércoles, aunque no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias significativas. En equino <strong>la</strong> conductividad eléctrica<br />
es significativam<strong>en</strong>te superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> vacuno, aunque alcanza un valor inferior a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong><br />
valores habituales <strong>en</strong> purín <strong>de</strong> vacuno (Mangado et al., 2006).<br />
Sobre materia seca se anu<strong>la</strong>n todas <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> parámetros analizados salvo <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong>l N amoniacal, aunque sus valores son muy bajos y su pres<strong>en</strong>cia está más re<strong>la</strong>cionada<br />
con el proceso <strong>de</strong> extracción y amontonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estiércol.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Características iniciales <strong>de</strong> <strong>los</strong> estiércoles<br />
Sobre materia fresca<br />
Sobre materia seca<br />
VACUNO OVINO EQUINO VACUNO OVINO EQUINO<br />
Mat. seca (%) 30,5 a 44,1 a 26,1 a<br />
pH 8,6 a 8,2 a 8,8 a<br />
CE (dS/m) 2,8 a 5,3 ab 7,2 b<br />
C/N 18,3 a 19,3 a 53,3 a<br />
MO oxidable (%) 21,9 a 31 a 18,8 a 81,4 a 69,6 a 70,6 a<br />
N total (%) 0,75 b 0,91 b 0,26 a 2,7 a 2,2 a 1,04 a<br />
N amoniacal (%) 0,02 a 0,06 ab 0,08 b 0,05 a 0,14 ab 0,3 b<br />
N orgánico (%) 0,74 b 0,85 b 0,17 a 2,64 a 2,06 a 0,72 a<br />
P2O5 (%) 0,49 a 0,82 b 0,39 a 1,59 a 1,87 a 1,53 a<br />
K2O (%) 0,91 a 1,81 a 1,18 a 2,86 a 4,05 a 4,58 a<br />
En <strong>la</strong> misma fi<strong>la</strong> <strong>de</strong> cada bloque valores seguidos por distinta letra difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te (p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
tres tipos <strong>de</strong> estiércol no varía significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> situación inicial y final. Tampoco el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> materia orgánica oxidable aunque <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos ti<strong>en</strong>e una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a disminuir <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> situación inicial y final, tanto analizado sobre el producto fresco como sobre su materia seca.<br />
En ovino y equino se dan difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> N total sobre materia fresca si<strong>en</strong>do contrarias<br />
<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas. En vacuno no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias. Sobre materia seca<br />
se da un increm<strong>en</strong>to significativo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> estiércol <strong>de</strong> equino. En estiércol <strong>de</strong> ovino el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> N amoniacal disminuye <strong>de</strong> una forma altam<strong>en</strong>te significativa analizado sobre producto<br />
fresco y significativa si se analiza sobre materia seca..<br />
El N orgánico se increm<strong>en</strong>ta tanto analizado sobre producto natural como sobre materia seca aunque<br />
<strong>de</strong> una forma significativa so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> estiércol <strong>de</strong> equino.<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> óxido fosfórico pres<strong>en</strong>ta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a disminuir <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> estiércoles analizados<br />
tanto sobre producto natural como sobre materia seca, si<strong>en</strong>do esta disminución significativa <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> estiércol <strong>de</strong> ovino sobre producto natural y altam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> estiércol<br />
<strong>de</strong> equino sobre producto natural y estiércol <strong>de</strong> vacuno sobre materia seca. El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
potasa <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres estiércoles no varía significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s situaciones inicial y final ni analizándolo<br />
sobre producto natural ni sobre materia seca.<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>los</strong> estiércoles (s/ producto fresco)<br />
VACUNO OVINO CABALLAR<br />
inicio final sig. inicio final sig. inicio final sig.<br />
Materia seca (%) 30,5 28,6 NS 44,1 28,8 NS 26,1 30,5 NS<br />
pH 8,6 9,1 NS 8,2 8,9 ** 8,8 9,2 NS<br />
CE (dS/m) 2,7 3,5 NS 5,3 4,2 NS 7,2 9,9 NS<br />
C/N 18 11,2 NS 20,2 15,6 NS 55,5 11,4 NS<br />
MO oxidable (%) 21,8 17,8 NS 31 19,4 NS 18,7 16,6 NS<br />
N total (%) 0,75 0,99 NS 0,91 0,72 * 0,26 0,83 *<br />
N amoniacal (%) 0,02 0,03 NS 0,057 0,017 ** 0,08 0,03 NS<br />
N orgánico (%) 0,74 0,96 NS 0,85 0,71 NS 0,17 0,8 *<br />
P2O5 (%) 0,49 0,29 NS 0,82 0,45 * 0,39 0,23 **<br />
K2O (%) 0,44 0,35 NS 1,8 1,51 NS 1,18 2,17 NS<br />
t Stud<strong>en</strong>t * p
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lixiviados<br />
En <strong>la</strong>s figuras 1 y 2 se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s precipitaciones y <strong>los</strong> volúm<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> lixiviados recogidos <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos profundida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control.<br />
Las re<strong>la</strong>ciones más ajustadas para <strong>la</strong>s dos profundida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo se han <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura franco-arcil<strong>los</strong>a (Tabar). Las ecuaciones <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción son:<br />
0-20 cm y = -0,0318 x 2 + 2,953 x + 57,733 R 2 = 0,8482<br />
20-40 cm y = -0,0868 x 2 + 6,0438 x + 96,703 R 2 = 0,9344<br />
En sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura franca (Doneztebe) <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción son:<br />
0-20 cm y = -0,0145 x 2 + 2,5397 x + 24,819 R 2 = 0,6718<br />
20-40 cm y = -0,0202 x 2 + 2,3478 x + 209,54 R 2 = 0,7733<br />
En <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> Oskotz <strong>de</strong> textura arcil<strong>los</strong>a (0-20 cm) y arcillo-limosa (20-60 cm) <strong>los</strong> ajustes son<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes. Las ecuaciones <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>contradas son:<br />
0-20 cm y = -6,9123 Ln x + 93,701 R 2 = 0,2505<br />
20-40 cm y = -0,19 x 2 + 6,4112 x + 133,61 R 2 = 0,5015<br />
Precipitación y volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> lixiviado 0-20 cm)<br />
140<br />
120<br />
lixiviados recogidos (cc)<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
0 10 20 30 40 50 60 70<br />
precipitación (l/m 2 )<br />
2 )<br />
DONEZTEBE<br />
TABAR<br />
OSKOTZ<br />
Polinómica (DONEZTEBE)<br />
Polinómica (TABAR)<br />
Precipitación y volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> lixiviado (20-60 cm)<br />
lixiviados recogidos (cc)<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0 10 20 30 40 50 60 70<br />
precipitación (l/m (l/m 2 )<br />
2 )<br />
DO NEZTEBE<br />
TABAR<br />
OSKOTZ<br />
Polinómic a (DO NEZTEBE)<br />
Polinómic a (TABAR)<br />
87
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Los sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> texturas más ligeras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or capacidad <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua. Encontramos<br />
una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> precipitación y <strong>los</strong> volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lixiviados recogidos hasta 70<br />
mm <strong>de</strong> precipitación sobre sue<strong>los</strong> francos y 40 mm sobre sue<strong>los</strong> franco-arcil<strong>los</strong>os En <strong>los</strong> sue<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> texturas más pesadas no <strong>en</strong>contramos esa re<strong>la</strong>ción. Consi<strong>de</strong>ramos que cuando <strong>los</strong> sue<strong>los</strong><br />
alcanzan su capacidad <strong>de</strong> campo evacuan <strong>los</strong> excesos <strong>de</strong> forma distinta (escorr<strong>en</strong>tía, <strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>to,<br />
evaporación).<br />
Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> lixiviados<br />
Los puntos testigo superficial <strong>de</strong> Oskotz y testigo profundo <strong>de</strong> Tabar pres<strong>en</strong>taron problemas <strong>en</strong> el<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> lisímetros por lo que <strong>de</strong>cidió anu<strong>la</strong>r<strong>los</strong> y trabajar con <strong>los</strong> equipos que aportaban<br />
un número sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> datos. En <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s 5 y 6 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> lixiviados fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> testigos para <strong>la</strong>s dos profundida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muestreo.<br />
Tab<strong>la</strong> 5. Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> lixiviados <strong>de</strong> estiércol vs testigo (0-20 cm)<br />
DONEZTEBE<br />
TABAR<br />
testigo lixiviado sig. testigo lixiviado sig.<br />
pH 8,3 8,0 NS 8,4 7,9 *<br />
CE (dS/m) 0,46 1,64 *** 0,66 2,22 ***<br />
Materia orgánica (g/l) 0,32 1,16 *** 0,47 1,51 ***<br />
Minerales (g/l) 0,34 1,18 *** 0,35 1,28 ***<br />
NO3- (mg/l) 0,39 2,64 NS 46,9 138,4 *<br />
NO2- (mg/l) 0,023 0,075 NS 1,69 2,91 NS<br />
NH4+ (mg/l) 0,33 7,12 *** 0,39 4,33 NS<br />
P (mg/l) 1,55 1,24 NS 1,19 1,22 NS<br />
K (mg/l) 0,74 26,76 *** 4,44 69,11 ***<br />
t Stud<strong>en</strong>t * p
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Respecto a <strong>los</strong> testigos <strong>los</strong> lixiviados <strong>de</strong> <strong>los</strong> montones <strong>de</strong> estiércol recogidos <strong>en</strong> el horizonte superficial<br />
<strong>de</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> texturas franca y franco-arcil<strong>los</strong>a increm<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> forma altam<strong>en</strong>te significativa<br />
<strong>la</strong> conductividad eléctrica, <strong>la</strong> materia orgánica, el cont<strong>en</strong>ido total <strong>de</strong> minerales y, <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>, el<br />
potasio. En el caso <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> francos (Doneztebe) también lo hace el N amoniacal mi<strong>en</strong>tras que<br />
<strong>en</strong> sue<strong>los</strong> franco-arcil<strong>los</strong>os (Tabar) este parámetro también se increm<strong>en</strong>ta aunque no <strong>de</strong> una forma<br />
significativa. Los pH <strong>de</strong> estos lixiviados son ligeram<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os alcalinos y, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Tabar,<br />
difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> <strong>los</strong> testigos. El N nítrico <strong>de</strong> <strong>los</strong> lixiviados <strong>de</strong>l estiércol <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Doneztebe multiplica<br />
por 6,7 el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l testigo, aunque esta difer<strong>en</strong>cia no alcanza significación estadística.<br />
Sin embargo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Tabar lo multiplica por 3 y alcanza significación estadística. Cabe<br />
<strong>de</strong>stacar el muy alto valor <strong>de</strong> este parámetro <strong>en</strong> esta localidad, incluso <strong>en</strong> el testigo, y pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>berse a que el emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l montón experim<strong>en</strong>tal se hizo <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el que, por <strong>la</strong>s<br />
favorables características físicas <strong>de</strong> su suelo y su proximidad al aprisco, ha sido utilizado tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
como lugar <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to temporal <strong>de</strong>l estiércol g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación.<br />
En <strong>los</strong> lixiviados recogidos a 60 cm <strong>de</strong> profundidad se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>to/<strong>de</strong>crem<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros analizados <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> lixiviados <strong>de</strong>l montón <strong>de</strong> estiércol y el testigo<br />
pero so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> texturas francas se dan difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> pH y N nitroso<br />
(<strong>de</strong>crem<strong>en</strong>to) y <strong>en</strong> conductividad eléctrica y cont<strong>en</strong>ido total <strong>de</strong> minerales (increm<strong>en</strong>to). En sue<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> textura arcil<strong>los</strong>a no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> lixiviados <strong>de</strong> <strong>los</strong> montones<br />
<strong>de</strong> estiércol y <strong>los</strong> testigos <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros analizados.<br />
CONCLUSIONES<br />
Las características <strong>de</strong> <strong>los</strong> estiércoles utilizados <strong>en</strong> esta experi<strong>en</strong>cia, referidas a <strong>la</strong> materia seca,<br />
son muy simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong>tre sí aunque proced<strong>en</strong> <strong>de</strong> especies domésticas difer<strong>en</strong>tes.<br />
En el período <strong>de</strong> control se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> humedad, <strong>de</strong> conductividad eléctrica y <strong>de</strong><br />
materia orgánica oxidable, se increm<strong>en</strong>ta el pH y disminuye <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción C/N. En g<strong>en</strong>eral, se increm<strong>en</strong>ta<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> N total <strong>de</strong>bido al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l N orgánico. Los niveles <strong>de</strong> fósforo disminuy<strong>en</strong><br />
y <strong>los</strong> <strong>de</strong> potasio no varían significativam<strong>en</strong>te.<br />
En sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura franca y franco-arcil<strong>los</strong>a hay una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s precipitaciones y<br />
<strong>los</strong> volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lixiviados recogidos. La p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta re<strong>la</strong>ción es alta <strong>en</strong> el horizonte superficial<br />
y m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> capas más profundas. Se propone como límite superior <strong>de</strong> precipitación para esta<br />
re<strong>la</strong>ción 70 mm <strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros sue<strong>los</strong> y 40 mm <strong>en</strong> <strong>los</strong> segundos. En <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura arcil<strong>los</strong>a<br />
no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ninguna re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> precipitación y <strong>los</strong> volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lixiviados ni <strong>en</strong> el<br />
horizonte superficial ni <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capas profundas.<br />
La composición <strong>de</strong> lixiviados <strong>de</strong> montones <strong>de</strong> estiércol recogidos <strong>en</strong> el horizonte superficial <strong>de</strong><br />
sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura franca y franco-arcil<strong>los</strong>a es significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> proced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l suelo sin alterar. En capas profundas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> pH, conductividad eléctrica,<br />
cont<strong>en</strong>ido total <strong>en</strong> minerales y N nitroso para sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura franca. En sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura<br />
arcil<strong>los</strong>a no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> ningún parámetro.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
“Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> purines y estiércoles <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Ebro”, proyecto RTA04-114 subproyecto<br />
3, cofinanciado por INIA y Gobierno <strong>de</strong> Navarra. Trabajo Fin <strong>de</strong> Carrera (TFC) pres<strong>en</strong>tado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ETSIA <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra (UPNA).<br />
89
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
LABRADOR, J., 1996. La materia orgánica <strong>en</strong> <strong>los</strong> agrosistemas. MAPA. Ed. Mundi-Pr<strong>en</strong>sa, 174 pp.<br />
Madrid (España)<br />
MANGADO, J.M.; SANZ, A.; SORET, B., 2006. Producción <strong>de</strong> purines <strong>en</strong> vacuno <strong>de</strong> leche. I Caracterización.<br />
En: Navarra agraria 157, 41-48. Pamplona (España)<br />
STOUT, W.L.; WEAVER, S.R.; GBUREK, W.J.; FOLMAR, G.J.; SCHNABEL, R.R., 2000. Water quality<br />
implications of dairy slurry applied to cut pastures in the northeast USA. En: Soil use and<br />
managem<strong>en</strong>t 16, 189-193. USA<br />
EVALUATION AND CHARACTERIZATION OF MANURE TEMPORARY<br />
PILES LEACHINGS ON SOIL<br />
SUMMARY<br />
The temporal manure heaps is object of tighter regu<strong>la</strong>tions, but curr<strong>en</strong>tly there is not much knowledge<br />
about the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal effects of this practice. This paper <strong>de</strong>scribes the essays carried out<br />
in or<strong>de</strong>r to evaluate and characterize the leachates <strong>de</strong>rived from op<strong>en</strong> temporal manure heaps on<br />
natural soils. The experim<strong>en</strong>tal essays were carried out from May to July 2007 on three differ<strong>en</strong>t<br />
textural soils using the manure of three differ<strong>en</strong>t animal species (cattle, sheep and horses). The<br />
leachates were collected at 20 and 60 cm <strong>de</strong>pth in vacuum-columns for that purpose, the amount<br />
of the leachates was measured and their composition <strong>de</strong>termined. Another set of colleting columns<br />
was used to collect control leachates.<br />
The results show that the three initial manures had very simi<strong>la</strong>r composition (in dry matter basis),<br />
but that there is a modification in their characteristics at the <strong>en</strong>d of the essay.<br />
The volume of leachates collected, at both 20 and 60 cm <strong>de</strong>pth, and the precipitation showed a<br />
good re<strong>la</strong>tionship in loam and c<strong>la</strong>y loam textural soils but there is not re<strong>la</strong>tionship in c<strong>la</strong>y textural<br />
soils.<br />
The leachates collected at 20 cm indicate that the nutri<strong>en</strong>ts were transferred from the manure<br />
heaps to the soil. This effect was less pat<strong>en</strong>t as the <strong>de</strong>pth was higher or ev<strong>en</strong> nule in c<strong>la</strong>y soils.<br />
Key words: manure, leaching, textural soil, legis<strong>la</strong>tion<br />
90
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
ARSÉNICO Y OTROS METALES PESADOS EN PLANTAS<br />
DE COMUNIDADES DE PASTOS DEL CERRO DE LA PLATA<br />
(BUSTARVIEJO, MADRID)<br />
J. PASTOR 1 , S. GARCÍA-SALGADO 2 , A. J. HERNÁNDEZ 3 , Mª A. QUIJANO 2 ,<br />
Y Mª M. BONILLA 2<br />
1 Dpto. <strong>de</strong> Ecología <strong>de</strong> Sistemas, CCMA, CSIC (Madrid). 2 Dpto. <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil,<br />
Tecnología Hidráulica y Energía. Escue<strong>la</strong> Universitaria <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Técnicos <strong>de</strong><br />
Obras Públicas. Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid (Madrid). 3 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Ecología, Universidad <strong>de</strong> Alcalá (Madrid)<br />
RESUMEN<br />
Se estudia el impacto <strong>de</strong> una antigua mina <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> Bustarviejo (Madrid) <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> As <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos por <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, ya que sus<br />
cont<strong>en</strong>idos totales están compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 209 y 15436 ppm, junto con el <strong>de</strong> algunos otros<br />
metales pesados acumu<strong>la</strong>dos por el<strong>la</strong>s: Zn, Cd, Cu, Cr, Ni y Cd. Los pH <strong>en</strong> agua <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> van<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 4,0 a 5,9. De <strong>la</strong>s 44 muestras <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas analizadas, 33 superaron 10 ppm <strong>de</strong> As (22 con<br />
valores mayores a 20 ppm y 10 con valores mayores a 37 ppm). Hubo tres con cont<strong>en</strong>idos<br />
ampliam<strong>en</strong>te superiores a 100 ppm <strong>de</strong> As. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> otros metales fueron m<strong>en</strong>os relevantes,<br />
16 tuvieron cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Zn superiores a 200 ppm, 11 cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Cu superiores a<br />
20 ppm y 8 valores <strong>de</strong> Cd superiores a 4 ppm; una muestra tuvo un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>de</strong> 184 ppm <strong>de</strong><br />
Pb y otra uno <strong>de</strong> 45 ppm <strong>de</strong> Cr.<br />
Los elevados cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> As <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, unidos a <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> éste y <strong>de</strong> otros metales<br />
<strong>de</strong>tectados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, y el clima fuertem<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>toso <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, que pue<strong>de</strong> arrastrar partícu<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> polvo <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> y escombreras, hac<strong>en</strong> a <strong>los</strong> ecosistemas pascíco<strong>la</strong>s estudiados, lugares<br />
poco saludables tanto para <strong>los</strong> animales como para el hombre.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: ecofisiología vegetal, sue<strong>los</strong> contaminados, toxicidad, carcinogénesis.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Europa registra una historia minera y metalúrgica que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong>l Imperio<br />
Romano y que ha <strong>de</strong>jado un legado, muchas veces oculto, <strong>de</strong> escombreras <strong>de</strong> minerales que con<br />
el pasar <strong>de</strong> <strong>los</strong> sig<strong>los</strong> han sido “disimu<strong>la</strong>das” por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza o activida<strong>de</strong>s humanas.<br />
En España exist<strong>en</strong> ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> minas abandonadas, con sus escombreras y/o balsas, cuya explotación<br />
cesó <strong>en</strong> el siglo XIX o XX. La inm<strong>en</strong>sa mayoría pres<strong>en</strong>tan riesgos ambi<strong>en</strong>tales que aun no<br />
han sido <strong>en</strong> gran parte evaluados. Este es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antiguas explotaciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>de</strong> Bustarviejo<br />
(Madrid), cuya mineralogía incluye minerales <strong>de</strong> Arsénico (ars<strong>en</strong>opirita). Este elem<strong>en</strong>to se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ampliam<strong>en</strong>te distribuido <strong>en</strong> <strong>la</strong> corteza terrestre combinado con Oxíg<strong>en</strong>o, Cloro y Azufre,<br />
formando compuestos inorgánicos. En animales y p<strong>la</strong>ntas se combina con Carbono e Hidróg<strong>en</strong>o<br />
formando compuestos orgánicos. La exposición a niveles <strong>de</strong> As más altos que lo normal ocurre<br />
principalm<strong>en</strong>te cerca <strong>de</strong> sitios <strong>de</strong> residuos peligrosos o <strong>en</strong> áreas con niveles <strong>de</strong> As naturalm<strong>en</strong>te<br />
91
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
elevados y pue<strong>de</strong> ser muy dañina. Ingerirlo <strong>en</strong> pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y el agua es<br />
<strong>la</strong> forma más común <strong>de</strong> exposición <strong>en</strong> estas áreas. La exposición pue<strong>de</strong> también ocurrir a través<br />
<strong>de</strong>l contacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel con el suelo o agua que lo cont<strong>en</strong>ga. El As es v<strong>en</strong><strong>en</strong>oso <strong>en</strong> dosis significativam<strong>en</strong>te<br />
mayores a 65 mg, y el <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to también pue<strong>de</strong> producirse por acumu<strong>la</strong>ción<br />
progresiva <strong>de</strong> pequeñas dosis repetidas, como <strong>la</strong> inha<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> gases o polvo. La exposición al<br />
As inorgánico causa efectos sobre <strong>la</strong> salud, irritación <strong>de</strong>l estómago e intestinos, disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> glóbu<strong>los</strong> rojos y b<strong>la</strong>ncos e irritación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pulmones. Cantida<strong>de</strong>s significativas<br />
pue<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cáncer <strong>de</strong> piel, pulmón, hígado, linfa. Pue<strong>de</strong> causar<br />
infertilidad y abortos, pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a infecciones, perturbaciones <strong>en</strong> el corazón y daño<br />
<strong>de</strong>l cerebro. Finalm<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> dañar el ADN (Wang y Rossman, 1996). Si <strong>la</strong> piel <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> contacto<br />
directo con sus compuestos inorgánicos pue<strong>de</strong> sufrir irritación, <strong>en</strong>rojecimi<strong>en</strong>to e hinchazón. La OMS,<br />
el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Salud y Servicios Humanos, <strong>la</strong> EPA y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Internacional para <strong>la</strong> Investigación<br />
<strong>de</strong>l Cáncer han <strong>de</strong>terminado también que el As inorgánico es carcinogénico. El As orgánico no<br />
causa cáncer, ni daño al ADN, pero pue<strong>de</strong> causar lesiones nerviosas y dolores <strong>de</strong> estómago.<br />
Una vez que ha <strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te el As no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>struido, así que pue<strong>de</strong> esparcirse y<br />
causar efectos dañinos sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> humanos y animales, ya que <strong>los</strong> minerales <strong>de</strong> As se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong>os más importantes por su abundancia y elevada toxicidad. Mi<strong>en</strong>tras el<br />
As esté fijado a <strong>la</strong> fase sulfurada, el problema es mínimo, si no incluye As soluble, pero ésta, pue<strong>de</strong><br />
acabar oxidándose y liberando complejos <strong>de</strong> As. Todos <strong>los</strong> solubles, óxidos, ars<strong>en</strong>iatos <strong>de</strong> metales<br />
alcalinos y algunos alcalinotérreos son muy peligrosos (Nriagu et al., 2007). Al disminuir su solubilidad<br />
disminuye el riesgo. En el extremo m<strong>en</strong>or está <strong>la</strong> ars<strong>en</strong>opirita, importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> mina, pero<br />
<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> minerales peligrosos “camuf<strong>la</strong>dos”, ya que <strong>la</strong> ars<strong>en</strong>opirita<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s escombreras, al aire libre o expuesta al agua, se altera fácilm<strong>en</strong>te, formando una costra<br />
que incluye ars<strong>en</strong>iatos más o m<strong>en</strong>os solubles que pued<strong>en</strong> ser peligrosos si se tocan. De ahí <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong>l clima <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> oxidación, y <strong>de</strong> acidificación,<br />
ya que <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> lluvias o <strong>la</strong>s temperaturas jugarán un papel importante. Mi<strong>en</strong>tras<br />
m<strong>en</strong>or sea <strong>la</strong> temperatura, más l<strong>en</strong>ta será <strong>la</strong> cinética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reacciones, lo que significa que <strong>los</strong><br />
procesos químicos tardan más <strong>en</strong> completarse. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> carga mineral que no se explotó <strong>en</strong> su<br />
mom<strong>en</strong>to por razones tecnológicas, o se hizo solo parcialm<strong>en</strong>te, está sujeta a procesos químicos<br />
que actúan sobre <strong>los</strong> minerales; pero <strong>la</strong> opinión pública suele fijar sus críticas <strong>en</strong> un impacto ambi<strong>en</strong>tal,<br />
mucho más evid<strong>en</strong>te, que se produce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s minas, el impacto visual, olvidando aspectos mucho<br />
más importantes como <strong>los</strong> mineralógicos y químicos que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad minera. Obviam<strong>en</strong>te<br />
tampoco es lo mismo, bajo el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal, animal o humana, <strong>la</strong> explotación<br />
minera <strong>de</strong> unos metales, que <strong>de</strong> otros como As o Pb, <strong>en</strong> un caso se pued<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar importantes<br />
impactos visuales, pero <strong>en</strong> otros se pres<strong>en</strong>tan elem<strong>en</strong>tos peligrosos.<br />
Así pues, el problema <strong>de</strong>be <strong>en</strong>focarse primeram<strong>en</strong>te con respecto a po<strong>de</strong>r conocer <strong>la</strong> mineralogía<br />
<strong>de</strong>l yacimi<strong>en</strong>to explotado y <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos que permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te, máxime si son <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
peligrosidad <strong>de</strong>l As, que a<strong>de</strong>más se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s muy importantes <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pastos, que cubr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s antiguas escombreras, y que aprovecha el ganado doméstico, junto con<br />
una importante fauna silvestre, con bastantes especies <strong>de</strong> interés cinegético.<br />
El objetivo principal <strong>de</strong> este trabajo es por tanto conocer cuanto As acumu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas que crec<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> el lugar, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor valor pastoral. A ello se une el obt<strong>en</strong>er información<br />
acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> metales pesados exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Mina <strong>de</strong> Bustarviejo”. Situación, vegetación, geología:<br />
Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, a unos 2 km al NE <strong>de</strong> Bustarviejo (Madrid). Sus coord<strong>en</strong>adas<br />
U.T.M. son X= 438.45, Y= 4524.50. A el<strong>la</strong> se asci<strong>en</strong><strong>de</strong> por una fuerte <strong>la</strong><strong>de</strong>ra <strong>en</strong> zigzag que<br />
92
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
sube por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> restos minerales. En invierno suele haber 20 ó 30 cm. <strong>de</strong> nieve a esas alturas,<br />
superiores a <strong>los</strong> 1.400 metros. Arriba, se eleva el antiguo molino <strong>de</strong>l mineral, sobre pequeños<br />
montícu<strong>los</strong> <strong>de</strong> residuos y a su <strong>de</strong>recha se ubica una pra<strong>de</strong>ra. El toponímico <strong>de</strong>l municipio, Bustarviejo<br />
provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> “bustar”, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín bos-stare, <strong>de</strong>hesa o pastizal <strong>de</strong> bueyes, y “viejo”<br />
es un <strong>de</strong>terminante c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> ancestral. En el pasado esta zona siempre ha estado muy<br />
<strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría y agricultura, pero esto no suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, pese a que todavía<br />
queda algún resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vida tradicional, como <strong>los</strong> “tinaos” pequeñas edificaciones para<br />
guardar el ganado. La vegetación <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> bocamina hasta el molino<br />
son pastos, que cubr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s escombreras con <strong>los</strong> restos <strong>de</strong> minerales, y manchas <strong>de</strong> matorral.<br />
En <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras y al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r hay fresnos, á<strong>la</strong>mos, rebol<strong>los</strong> y pinos (Pinus sylvestris, Pinus nigra<br />
y Pinus pinaster), proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> distintas repob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre principios y mediados <strong>de</strong>l siglo XX,<br />
<strong>la</strong>s dos primeras se han adaptado muy bi<strong>en</strong> y se exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> por <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras. Otro árbol muy abundante<br />
es el rebollo (Quercus pyr<strong>en</strong>aica). En <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> arroyos que ro<strong>de</strong>an o atraviesan <strong>la</strong><br />
zona minera predominan sauces (Salix alba), fresnos (Fraxinus excelsior y F. angustifolia) y varios<br />
tipos <strong>de</strong> á<strong>la</strong>mos o chopos (Populus nigra, P. alba, etc.). Entre <strong>los</strong> animales <strong>de</strong> caza que a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong>l ganado pued<strong>en</strong> consumir <strong>los</strong> pastos que crec<strong>en</strong> <strong>en</strong> este emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, están jabalíes, corzos,<br />
conejos y liebres.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista geológico <strong>de</strong>staca el que se pued<strong>en</strong> observar varios conjuntos litológicos.<br />
Parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pista <strong>de</strong> acceso transcurre por el granito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cabrera con dos facies. Cruzado uno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> arroyos se <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> neises, que han sufrido un importante proceso <strong>de</strong> anatexia.<br />
Según se llega al molino <strong>los</strong> neises recuerdan a <strong>los</strong> <strong>de</strong> cualquier otro punto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra. Aquí<br />
aflora <strong>la</strong> mineralización, sobre todo <strong>de</strong> cuarzo y mispíquel, manchados <strong>de</strong> colores amaril<strong>los</strong> pardos<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> goethita. También pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse pirita (ars<strong>en</strong>opirita y calcopirita)<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escombreras, asociada esta última a azurita y ma<strong>la</strong>quita. La mina se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sobre unos ortoneises. (Puche et al., 2000; Bouso, 2004; Jordá y Jordá, 2005). Una<br />
fuerte impregnación <strong>de</strong> óxidos se aprecia <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> zona. Lo más característico <strong>de</strong>l clima <strong>de</strong>l área<br />
es el vi<strong>en</strong>to, que llega a alcanzar gran<strong>de</strong>s velocida<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>l oeste. Este factor es<br />
muy importante porque el As pue<strong>de</strong> llegar al aire <strong>en</strong> torm<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> polvo, al agua y a <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>en</strong><br />
el polvo que arrastra el vi<strong>en</strong>to o <strong>en</strong> agua prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tía superficial provocada por <strong>la</strong>s<br />
lluvias que se filtran a través <strong>de</strong>l suelo.<br />
Muestreo y análisis químico:<br />
El muestreo ha sido estratificado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s distintas escombreras y a <strong>los</strong> sistemas afectados<br />
por el<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el mismo emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> mina; d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estas unida<strong>de</strong>s se han realizado<br />
muestreos <strong>en</strong>15 parce<strong>la</strong>s distribuidas al azar, recogi<strong>en</strong>do 15 muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa superficial edáfica<br />
(0-10 cm). La cantidad <strong>de</strong> suelo recogida ha sido <strong>de</strong> unos 2 Kg, tomados <strong>en</strong> distintos puntos<br />
<strong>de</strong> cada parce<strong>la</strong>. En todas <strong>la</strong>s muestras edáficas se realizaron <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables químicas<br />
y físicas con <strong>los</strong> métodos que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> Hernán<strong>de</strong>z y Pastor (1989), pero por razones <strong>de</strong><br />
espacio y por <strong>la</strong> temática puntual <strong>de</strong> este trabajo, sólo se m<strong>en</strong>cionan <strong>los</strong> que correspond<strong>en</strong> a <strong>los</strong><br />
análisis que pued<strong>en</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> As <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, previam<strong>en</strong>te triturados<br />
con molino <strong>de</strong> bo<strong>la</strong>s, fue medido mediante FRX. Aunque fueron muchas <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />
recolectadas para análisis, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales comunida<strong>de</strong>s vegetales pres<strong>en</strong>tes (vallicares <strong>de</strong><br />
Agrostis castel<strong>la</strong>na y comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Tuberarietea, con manchas <strong>de</strong> matorral ais<strong>la</strong>das), el As <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s mismas únicam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>terminó <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> mayor abundancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s,<br />
cuyos sue<strong>los</strong> analizados pres<strong>en</strong>taron cont<strong>en</strong>idos elevados <strong>de</strong> As (cercanos y superiores a 1000<br />
ppm). Las muestras vegetales correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong> parte aérea <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas herbáceas<br />
y a brotes tiernos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas leñosas. La digestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta se realizó <strong>en</strong><br />
horno <strong>de</strong> microondas (200 ºC durante 10 min) con 10 mL <strong>de</strong> HNO3 (70%, v/v), seguida <strong>de</strong> una<br />
posterior dilución a 25 mL con H 2 O <strong>de</strong>sionizada. La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos metálicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
mismas se realizó mediante ICP-AES.<br />
93
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> se muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 y <strong>los</strong> correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>ntas analizadas se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, vemos que <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> As total <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mina están compr<strong>en</strong>didos<br />
<strong>en</strong>tre 205 y 15436 ppm, acompañados <strong>de</strong> Zn, Cd, Cu, Cr, Ni y Cd.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. pH y cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> As total (ppm) <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mina<br />
Sue<strong>los</strong> pH H 2 O As Sue<strong>los</strong> pH H 2 O As<br />
1 4,7 1973 9 4,9 2363<br />
2 5,5 874 10 5,5 538<br />
3 4,3 2329 11 5,6 1582<br />
4 4,5 15436 12 6,2 1861<br />
5 4,6 10490 13 6,0 1952<br />
6 4,0 5256 14 4,5 205<br />
7 5,0 209 15 4,5 4958<br />
8 5,6 1052<br />
Los pH <strong>en</strong> agua <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy ácidos a casi neutros (4,0-6,2). Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />
As total son muy elevados, salvo <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>. En 11 <strong>de</strong> el<strong>los</strong> superan <strong>los</strong> 1000 ppm; <strong>en</strong><br />
8 superan valores cercanos a 2000 ppm y <strong>en</strong> 5 valores simi<strong>la</strong>res o superiores a 5000 ppm. Los<br />
valores son superiores a <strong>los</strong> <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> no cultivados <strong>de</strong> un área minera <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
provincia <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se estudió su distribución <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> (Alonso et al. 2007).<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2, vemos que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 44 muestras <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas analizadas, 33 superaron <strong>los</strong> 10 ppm <strong>de</strong><br />
As (22 con valores mayores que 20 ppm y 10 con valores mayores que 37 ppm).<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> As (media ± <strong>de</strong>sviación típica) y <strong>de</strong> otros metales pesados. (µg g -1 ) <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas recolectadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Mina <strong>de</strong> Bustarviejo<br />
Especie Suelo As Cu Zn Cd Cr Ni Pb<br />
Leontodon sp, 2 12 ± 2 36,5 1087,2 23,9 n.d n.d n.d<br />
Helecho 2 5,9 ± 2,6 12,6 89,0 2,2 n.d 0,5 n.d<br />
Agrostis castel<strong>la</strong>na 3 17 ± 2 5,0 73,0 n.d 0,3 n.d n.d<br />
Boiss & Reuter<br />
Cytisus sp. 3 18 ± 3 6,4 96,0 n.d n.d n.d n.d<br />
Santolina rosmarinifolia L. 3 12 ± 3 6,8 109,0 5,9 n.d n.d n.d<br />
Digitalis sp, 3 28,3 ± 0,9 14,2 276,0 5,4 n.d n.d n.d<br />
Rumex acetosel<strong>la</strong> L. 3 25 ± 3 10,7 218,0 4,1 n.d n.d n.d<br />
Hipochoeris radicata L. 3 24 ± 6 11,4 529,2 5,5 n.d n.d n.d<br />
Micropyrum t<strong>en</strong>ellum (L.) Link 3 15 ± 4 5,5 110,0 n.d n.d n.d n.d<br />
Pha<strong>la</strong>ris minor Retz. 3 20 ± 4 6,0 126,6 n.d n.d n.d n.d<br />
Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius Willd. 3 4 ± 2 4,8 101,3 n.d n.d n.d n.d<br />
Corrigio<strong>la</strong> telephiifolia Pourret 3 41 ± 3 4,6 223,9 2,9 n.d n.d n.d<br />
94
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Especie Suelo As Cu Zn Cd Cr Ni Pb<br />
Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius Willd. 3 75 ± 12 57,7 363,8 3,9 44,5 6,9 n.d<br />
Rumex acetosel<strong>la</strong> L. 4 65 ± 12 47,4 171,4 1,6 2,3 1,0 18,8<br />
Bromus tectorum L. 4 23 ± 6 3,6 33,8 n.d 0,1 0,2 1,2<br />
Lolium rigidum Gaudin 4 29 ± 5 4,3 47,5 n.d 1,8 0,7 3,3<br />
Pha<strong>la</strong>ris minor Retz. 4 31 ± 6 0,6 72,3 n.d n.d n.d n.d<br />
Thymus zygis L. 4 43 ± 15 7,3 52,0 n.d n.d n.d n.d<br />
Agrostis castel<strong>la</strong>na 5 28 ± 5 3,2 134,4 0,7 1,8 n.d n.d<br />
Boiss & Reuter<br />
Rumex acetosel<strong>la</strong> L. 5 112 ± 9 23,4 418,1 10,9 n.d n.d n.d<br />
Agrostis castel<strong>la</strong>na 6 9,4 ± 3,2 0,5 78,9 n.d 5 n.d n.d<br />
Boiss & Reuter<br />
Corrigio<strong>la</strong> telephiifolia Pourret 6 14 ± 3 85,5 454,4 0,6 n.d n.d n.d<br />
Microphyrum t<strong>en</strong>ellum (L.) Link 6 13 ± 4 2,8 101,7 n.d n.d n.d n.d<br />
Rumex acetosel<strong>la</strong> L. 6 37 ± 5 23,6 420,9 0,7 n.d n.d n.d<br />
Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius Willd. 7 1,3 ± 0,6 2,2 51,8 n.d n.d n.d n.d<br />
Bromus hor<strong>de</strong>aceus L. 7 10 ± 4 2,8 38,8 n.d n.d n.d n.d<br />
Cytisus sp. 7 3,1 ± 1,9 6,4 225,4 0,9 n.d n.d n.d<br />
Graminea sp. 7 4,4 ± 2,4 0,6 79,0 n.d n.d n.d n.d<br />
Agrostis castel<strong>la</strong>na 8 21 ± 8 6,6 114,8 n.d n.d n.d n.d<br />
Boiss & Reuter<br />
Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius Willd. 8 2,5 ± 1,1 3,5 45,4 n.d n.d n.d n.d<br />
Corynephorus canesc<strong>en</strong>s 8 32 ± 9 11,0 107,8 0,4 3,1 n.d n.d<br />
(L.) Beauv.<br />
Cytisus sp. 8 21 ± 5 4,6 79,3 n.d n.d n.d n.d<br />
Jasione montana L. 8 118 ± 10 25,5 359,4 24 n.d n.d n.d<br />
Lolium rigidum Gaudin 8 24 ± 7 7,6 87,8 n.d 1,2 n.d n.d<br />
Santolina rosmarinifolia L. 8 5,6 ± 3,4 12,3 67,4 2 n.d n.d n.d<br />
Thymus zygis L. 8 20 ± 4 20,1 129,5 1,5 n.d n.d n.d<br />
Trisetum ovatum (Cav.) Pers. 8 49 ± 7 7,2 109,4 0,3 1,9 n.d n.d<br />
C<strong>en</strong>taurea panicu<strong>la</strong>ta 8 13 ± 2 12,6 93,6 2,5 n.d n.d n.d<br />
Boiss & Reuter<br />
Hipochoeris radicata L. 8 2,2 ± 1,5 7,3 216,4 2,2 n.d n.d n.d<br />
Cytisus sp. 13 6 ± 4 15,5 132,5 1,1 n.d n.d n.d<br />
Agrostis castel<strong>la</strong>na 15 8,4 ± 0,6 7,9 269,0 n.d n.d n.d n.d<br />
Boiss & Reuter<br />
P<strong>la</strong>ntago <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta L. 15 126 ± 16 28,0 284,0 1,3 n.d n.d 15,9<br />
Thymus zygis L. 15 66 ± 3 39,5 431,0 0,8 n.d n.d 31,2<br />
P<strong>la</strong>ntago <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta L. 15 37 ± 5 52,6 878,6 6,0 n.d n.d 183,7<br />
n.d.: no <strong>de</strong>tectado<br />
95
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Las especies que alcanzaron mayores cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> As son: Rumex acetosel<strong>la</strong>, Jasione montana<br />
y P<strong>la</strong>ntago <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, ya que pres<strong>en</strong>taron cont<strong>en</strong>idos ampliam<strong>en</strong>te superiores a 100 ppm <strong>de</strong> As<br />
total. A el<strong>la</strong>s le sigu<strong>en</strong> Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius y Thymus zygis con cont<strong>en</strong>idos superiores a 60 ppm;<br />
Trisetum ovatum y Corrigio<strong>la</strong> telephiifolia superan <strong>los</strong> 40 ppm; Bromus tectorum, Lolium rigidum,<br />
Pha<strong>la</strong>ris minor, Agrostis castel<strong>la</strong>na y Corynephorus canesc<strong>en</strong>s (<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s gramíneas), Digitalis purpurea,<br />
Hypochoeris radicata y Cytisus sp, superan <strong>los</strong> 20 ppm. Bromus hor<strong>de</strong>aceus, Micropyrum<br />
t<strong>en</strong>ellum, Santolina rosmarinifolia, C<strong>en</strong>taurea panicu<strong>la</strong>ta y Leontodon sp. superan <strong>los</strong> 10 ppm.<br />
Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> otros metales fueron m<strong>en</strong>os relevantes, 16 especies tuvieron cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Zn<br />
superiores a 200 ppm, 11 cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Cu superiores a 20 ppm y 8 valores <strong>de</strong> Cd superiores a<br />
4 ppm, una muestra tuvo un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> Pb <strong>de</strong> 184 ppm y<br />
otra uno <strong>de</strong> Cr <strong>de</strong> 45 ppm. Las p<strong>la</strong>ntas han podido acumu<strong>la</strong>r el As, tanto por captación a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces como por adsorción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> As aerotransportado; lo absorb<strong>en</strong> con cierta facilidad<br />
bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> As orgánico, m<strong>en</strong>os dañina. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> As que pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s especies<br />
estudiadas, son <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos relevantes y muy relevantes, Pratas et al. (2005)<br />
<strong>en</strong>contraron cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> As bastante m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas muestreadas <strong>en</strong> minas abandonadas<br />
portuguesas. Sabemos que <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> As <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos varían <strong>en</strong>tre 20 y 140 ppb (aunque <strong>los</strong><br />
niveles <strong>de</strong> As inorgánico son mucho más bajos). Según <strong>la</strong> OMS, el consumo <strong>de</strong> 1 mg <strong>de</strong> As inorgánico<br />
diario es peligroso y pue<strong>de</strong> producir efectos dañinos <strong>en</strong> pocos años. La ingesta máxima<br />
tolerable diaria se ha establecido <strong>de</strong> forma provisional <strong>en</strong> unos 120 µg <strong>de</strong> As inorgánico, según el<br />
Mº <strong>de</strong> Agricultura Británico, y <strong>en</strong> unos 2 µg por kilo <strong>de</strong> peso según <strong>la</strong> OMS, lo que <strong>en</strong> un adulto<br />
v<strong>en</strong>dría a ser <strong>en</strong>tre 110 y 130 µg diarios. El problema <strong>en</strong> muchos casos, no es tanto <strong>la</strong> cantidad,<br />
sino sus efectos a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo tras un consumo continuado <strong>en</strong> pequeñas cantida<strong>de</strong>s. La cantidad<br />
total que <strong>en</strong>tra al cuerpo a través <strong>de</strong> estas fu<strong>en</strong>tes es aproximadam<strong>en</strong>te 50 microgramos al día<br />
(García-Vargas y Cebrián, 1996).<br />
Esta mina es <strong>la</strong> 1ª que se recupera <strong>en</strong> <strong>la</strong> CAM con fines ci<strong>en</strong>tíficos y turísticos. Durante su pres<strong>en</strong>tación,<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes autorida<strong>de</strong>s han subrayado <strong>la</strong> importancia histórica y cultural que muchas<br />
explotaciones mineras inactivas, pued<strong>en</strong> aportar <strong>en</strong> el futuro, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> su utilización<br />
didáctica, <strong>de</strong> ocio, cultural, histórica y turística, si se restauran para que puedan ser visitadas,<br />
aprovechando el auge <strong>de</strong>l turismo rural y el interés por <strong>la</strong>s antiguas tradiciones; para ello<br />
sugier<strong>en</strong> suscitar el interés <strong>de</strong>l público. Pero <strong>la</strong> administración olvida que muchas <strong>de</strong> estas antiguas<br />
minas, son áreas <strong>en</strong> don<strong>de</strong> exist<strong>en</strong> escombreras y sue<strong>los</strong>, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n comunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> pastos <strong>de</strong> aspecto apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te normal, pese a estar sus sue<strong>los</strong> contaminados por<br />
elem<strong>en</strong>tos tóxicos y peligrosos, y crecer allí muchas p<strong>la</strong>ntas con cont<strong>en</strong>idos elevados <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
nocivos para el ganado y fauna silvestre que <strong>la</strong>s consume.<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos: Al Proyecto CTM2005-02165/TECNO <strong>de</strong>l MEC y al Programa EIADES <strong>de</strong> <strong>la</strong> CAM.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
ALONSO, P.; GARCÍA-SÁNCHEZ, A.; SANTOS, F.; MOGOLLÓN, M., 2007. Distribución <strong>de</strong> As <strong>en</strong> sue<strong>los</strong><br />
no cultivados <strong>de</strong> un área minera <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca. Actas XVII Congreso<br />
Latinoamericano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Suelo. León, Gto., México, 4 pp.<br />
BOUSO, J. L. 2004. La antigua mina <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>de</strong> Bustarviejo, Localización, rocas y minerales. Técnicas<br />
y procesos <strong>de</strong> minas y canteras, 391, 24-29.<br />
GARCÍA-VARGAS, G.; CEBRIÁN, M.E. 1996. Health Effects of Ars<strong>en</strong>ic. In: Toxicology of metals, 423-<br />
38. Chang, L.W. (ed.). Lewis Publishers, Boca Raton.<br />
HERNÁNDEZ, A. J.; PASTOR; J. 1989. Técnicas analíticas para el estudio <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones<br />
suelo-p<strong>la</strong>nta. H<strong>en</strong>ares Rev. Geol. 3: 67-102.<br />
96
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
JORDÁ, L.; JORDÁ, A. 2005. La mina <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta <strong>de</strong> Bustarviejo. Mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> gestión e interv<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l patrimonio geológico y minero. Industria y minería 361, 38-40.<br />
NRIAGU, J. O.; BHATTACHARYA, P.; MUKHERJEE, A. B.; BUNDSCHUH, J.; ZEVENHOVEN, R.; LOEP-<br />
PERT, R. H. 2007. Ars<strong>en</strong>ic in soil and water: an overview. In: Ars<strong>en</strong>ic in Soil and Groundwater<br />
Environm<strong>en</strong>t, 3-60. BHATTACHARYA, P. MUKHERJEE, A. B.; BUNDSCHUH, J.; ZEVENHOVEN,<br />
R.; LOEPPERT, R. H. (eds.) Elsevier, Amsterdam.<br />
PRATAS, J.; PRASAD, M. N. V.; FREITAS, H.; CONDE, L, 2005. P<strong>la</strong>nts growing in abandoned mines<br />
of Portugal are useful for biogeochemical exploration of ars<strong>en</strong>ic, antimony, tungst<strong>en</strong> and mine<br />
rec<strong>la</strong>mation. J. Geochemical Exploration, 85, 99-107.<br />
PUCHE, O.; GARCÍA, I.; MAZADIEGO, L .F. 2000. Patrimonio Minero <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mina <strong>de</strong>l Cerro <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta<br />
<strong>de</strong> Bustarviejo. Actas III Sesión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> para <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Patrimonio<br />
Geológico y Minero. Universidad <strong>de</strong> Huelva. 4 pp.<br />
WANG, Z.; ROSSMAN, T. G., 1996. The Carcinogecity of Ars<strong>en</strong>ic. In: Toxicology of metals, 221-<br />
29. CHANG, L.W. (ed.). Lewis Publishers, Boca Raton.<br />
ARSENIC AND OTHER HEAVY METALS IN PLANTS OF THE PASTURE<br />
COMMUNITIES OF CERRO DE LA PLATA (BUSTARVIEJO, MADRID)<br />
This study was <strong>de</strong>signed to assess the impact of an old silver mine in Bustarviejo (Madrid) by <strong>de</strong>termining<br />
the As cont<strong>en</strong>ts of the p<strong>la</strong>nts of its grass<strong>la</strong>nds, giv<strong>en</strong> that the soil cont<strong>en</strong>ts of this metal range<br />
from 209 to as much as 15436 ppm. We also examined other heavy metals accumu<strong>la</strong>ted by these<br />
p<strong>la</strong>nts: Zn, Cd, Cu, Cr, Ni and Cd. The soils are acidic with a pH measured in water of 4.0 to 5.9.<br />
Of 44 p<strong>la</strong>nt samples analysed, 33 contained over 10 ppm of As (22 showed levels greater than 20<br />
ppm and 10 greater than 37 ppm). In 3 samples, As levels were higher by far than 100 ppm. The<br />
cont<strong>en</strong>ts of the other heavy metals were less a<strong>la</strong>rming. Thus, 16 samples showed a Zn cont<strong>en</strong>t<br />
above 200 ppm, 11 samples a Cu cont<strong>en</strong>t above 20 ppm and 8 showed Cd levels above 4 ppm;<br />
one sample had a Pb cont<strong>en</strong>t of 184 ppm and a further sample a Cr level of 45 ppm.<br />
The high soil As conc<strong>en</strong>tration and the cont<strong>en</strong>ts of this and other metals <strong>de</strong>tected in the p<strong>la</strong>nts,<br />
along with a windy climate in the region capable of transporting dust particles from the soils and<br />
<strong>la</strong>ndfills <strong>de</strong>termine that these pasture ecosystems are not the most healthy for animal and humans.<br />
Key words: ecofisiolgy, contaminated soils toxicity, carcinog<strong>en</strong>esis.<br />
97
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
ELEMENTOS TRAZA EN PASTOS DE SUELOS AFECTADOS POR<br />
EL VERTIDO MINERO DE AZNÁLCOLLAR (SEVILLA)<br />
Mª.T. DOMÍNGUEZ, P. MADEJÓN, T. MARAÑÓN Y J.M. MURILLO<br />
Instituto <strong>de</strong> Recursos Naturales y Agrobiología. CSIC. Apartado 1052, 41080, Sevil<strong>la</strong><br />
RESUMEN<br />
Tras el accid<strong>en</strong>te minero <strong>de</strong> Aznalcól<strong>la</strong>r se creó el ‘Corredor Ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Guadiamar’, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong> RENPA, reforestado con especies leñosas autóctonas. Prohibido el pastoreo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su establecimi<strong>en</strong>to,<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong>l suelo, se estudia actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> permitirlo<br />
con ganado equino no <strong>de</strong>stinado a consumo. Se analizan <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
traza As, Bi, Cd, Cu, Pb, Sb, Tl y Zn <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> 7 zonas contaminadas <strong>de</strong>l corredor (primavera<br />
y otoño) fr<strong>en</strong>te a un testigo. La ‘dilución’ <strong>de</strong> sus conc<strong>en</strong>traciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>de</strong>l pasto<br />
permite que se alcanc<strong>en</strong> niveles tolerables para el ganado (con consumos diario <strong>de</strong>, p. ej., 0,038<br />
mg <strong>de</strong> As, 0,008 mg <strong>de</strong> Cd, y 0,095 mg <strong>de</strong> Pb, por kg <strong>de</strong> peso animal). Parece, pues aconsejable<br />
iniciar el pastoreo con pastos sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, que evitaría, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> ingestión<br />
<strong>de</strong> pasto con suelo adherido.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: pastoreo, metales pesados, toxicidad <strong>de</strong> pastos.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Tras el accid<strong>en</strong>te minero <strong>de</strong> Aználcol<strong>la</strong>r (Sevil<strong>la</strong>, abril <strong>de</strong> 1998), se liberó una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> lodos y<br />
aguas ácidas (unos 6 millones <strong>de</strong> m 3 ) que inundó <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>cas <strong>de</strong> <strong>los</strong> ríos Agrio y Guadiamar<br />
(Grimalt y Macpherson, 1999). Tras el accid<strong>en</strong>te, se aplicaron distintas medidas correctoras<br />
para contro<strong>la</strong>r posibles efectos negativos <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza: concretam<strong>en</strong>te, se realizó una<br />
limpieza <strong>de</strong> sue<strong>los</strong>, se aplicaron distintas <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das (orgánicas e inorgánicas) y se procedió a <strong>la</strong><br />
reforestación <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona afectada (unas 2700 ha) con especies leñosas autóctonas<br />
(CMA, 2003). Sin embargo, se sigue <strong>de</strong>tectando contaminación residual por metales <strong>en</strong> todo el<br />
área (Cabrera et al., 2008).<br />
Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> zona afectada (Corredor Ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Guadiamar) forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Espacios<br />
Protegidos <strong>de</strong> Andalucía. Des<strong>de</strong> su inicio, estuvo prohibida cualquier actividad agríco<strong>la</strong> y gana<strong>de</strong>ra<br />
<strong>en</strong> todo el área, incluido el pastoreo, por el peligro que pudiera <strong>en</strong>trañar para el ganado <strong>la</strong> ingestión<br />
<strong>de</strong> pastos con elevadas conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos tóxicos.<br />
Sin embargo, se está contemp<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> permitir el pastoreo con ganado equino (no<br />
<strong>de</strong>stinado a consumo) como medio <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> vegetación herbácea sin t<strong>en</strong>er que recurrir al<br />
<strong>de</strong>sbroce mecánico, que resulta muy costoso, más contaminante y peligroso para <strong>la</strong> fauna y especies<br />
reforestadas. Se ha estudiado <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos traza As, Bi, Cd, Cu, Pb, Sb,<br />
Tl y Zn <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos (primavera y otoño) <strong>de</strong> ocho zonas <strong>de</strong>l corredor, una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s no afectada<br />
por el vertido, comparándose <strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos con <strong>los</strong> niveles máximos tolerados por el ganado,<br />
recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía especializada.<br />
99
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Muestreo y análisis <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas y suelo<br />
Se establecieron ocho puntos <strong>de</strong> muestreo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l Corredor Ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Guadiamar, uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong><br />
<strong>en</strong> una zona no afectada por el vertido (punto PAS-6, Fig. 1). En cada punto <strong>de</strong> muestreo se <strong>de</strong>limitó<br />
un área <strong>de</strong> 0,5 ó 1 ha don<strong>de</strong> se recolectó el pasto (10 ó 20 muestras por punto) compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> un<br />
cuadrado <strong>de</strong> 25 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong>do. El muestreo se realizó durante <strong>la</strong> primavera (abril) y otoño (noviembre)<br />
<strong>de</strong>l año 2007. Se trata <strong>de</strong> pastos ru<strong>de</strong>rales, propios <strong>de</strong> zonas que han sido alteradas.<br />
Una vez <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, cada muestra <strong>de</strong> pasto, sin <strong>de</strong>scontaminar, se secó hasta peso constante<br />
(70º C) <strong>en</strong> estufa <strong>de</strong> aire forzado, se pesó y se molió <strong>en</strong> molino <strong>de</strong> acero inoxidable (luz <strong>de</strong><br />
mal<strong>la</strong> <strong>de</strong> 500 mm). Las muestras fueron digeridas por vía húmeda, con HNO 3 conc<strong>en</strong>trado bajo<br />
presión, <strong>en</strong> horno microondas, analizándose <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos traza por ICP-MS (espectrometría <strong>de</strong><br />
masas con p<strong>la</strong>sma acop<strong>la</strong>do inductivam<strong>en</strong>te). También se analizaron dos muestras <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
(hojas <strong>de</strong> á<strong>la</strong>mo b<strong>la</strong>nco y olivo) para contrastar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología empleada. En todos<br />
<strong>los</strong> casos, excepto para el Sb (60 %), <strong>la</strong> recuperación obt<strong>en</strong>ida fue superior al 90 %.<br />
Los datos <strong>de</strong> Sb <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>rse como una estima aproximada <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración real <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s muestras.<br />
La extracción <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> se realizó mediante ‘aqua regia’ <strong>en</strong> horno microondas<br />
y su análisis mediante ICP-OES (espectrofotometría óptica con p<strong>la</strong>sma acop<strong>la</strong>do inductivam<strong>en</strong>te).<br />
El pH se midió <strong>en</strong> agua (re<strong>la</strong>ción 1:2.5 p/v).<br />
Figura 1. Situación <strong>de</strong>l Corredor Ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Guadiamar <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica, y localización <strong>de</strong> <strong>los</strong> puntos<br />
muestreados<br />
100
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Contaminación <strong>de</strong>l suelo y productividad <strong>de</strong>l pasto<br />
Los niveles máximos <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong>l suelo: 300 mg kg -1 <strong>de</strong> As (punto PAS 2), 3,10 <strong>de</strong> Cd<br />
(PAS 5), 612 <strong>de</strong> Pb (PAS 2), 43 <strong>de</strong> Sb (PAS 2), 2,93 <strong>de</strong> Tl, (PAS 2) y 1000 <strong>de</strong> Zn (PAS 5), no parec<strong>en</strong><br />
estar re<strong>la</strong>cionados con el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pasto. Tanto <strong>la</strong> biomasa media más alta <strong>de</strong> primavera,<br />
728 g m -2 , como el máximo absoluto por muestra <strong>en</strong> esa estación, 2218 g m -2 , se registraron<br />
<strong>en</strong> un punto con elevada contaminación residual y pH ácido (PAS 3.1, Tab<strong>la</strong> 1). Domínguez<br />
et al (2008) han comprobado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza es comparativam<strong>en</strong>te<br />
baja <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> básicos, aum<strong>en</strong>tando notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> ácidos. Sin<br />
embargo, su transporte a <strong>la</strong> parte aérea es siempre bajo <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas leñosas, si<strong>en</strong>do ret<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> raíz. En herbáceas, aún contando con cierto nivel <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción radical, también pue<strong>de</strong> ser efectiva<br />
<strong>la</strong> dilución <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza <strong>en</strong> <strong>la</strong> biomasa vegetal aérea, al tratarse <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas con crecimi<strong>en</strong>to<br />
muy rápido. Esta circunstancia pue<strong>de</strong> estar favorecida por <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong>l suelo, factor<br />
<strong>de</strong>terminante para <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l pasto (García et al., 2001).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Valores <strong>de</strong> pH, conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> S, As y Pb, y producción <strong>de</strong> pasto (valor medio ± error estándar)<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas zonas. Valores con una misma letra <strong>en</strong> cada columna no difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te (p < 0,05).<br />
(PAS 6, zona no afectada)<br />
Puntos pH S As Pb Biomasa seca (g MS m -2 )<br />
(mg kg -1 ) (mg kg -1 ) (mg kg -1 ) primavera otoño<br />
PAS-1.1 6,0 19500 249 128 204 ± 31b 151 ± 18a<br />
PAS-1.2 8,0 2295 87,6 148 249 ± 22b 171 ± 42a<br />
PAS-2 4,0 16400 270 290 252 ± 34b 137 ± 24a<br />
PAS-3.1 4,0 8120 175 263 728 ± 203a 195 ± 47a<br />
PAS-3.2 8,0 556 19,7 63 467 ± 93ab 174 ± 53a<br />
PAS-4 8,1 1677 62,2 128 592 ± 85ab 160 ± 27a<br />
PAS-5 8,1 1290 51,6 188 479 ± 64ab 323 ± 99a<br />
PAS-6 7,8 212 15,6 14 558 ± 103ab 194 ± 40a<br />
Una bu<strong>en</strong>a distribución <strong>de</strong> lluvias (como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l año hidrológico 2006-2007) y <strong>la</strong> proximidad al<br />
cauce <strong>de</strong>l Guadiamar, facilitan <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una d<strong>en</strong>sa cubierta vegetal <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, que cu<strong>en</strong>ta,<br />
a<strong>de</strong>más, con una capa freática alta. Para pastizales <strong>de</strong> otras zonas áridas mediterráneas, Alhamad<br />
(2006) registró un rango <strong>de</strong> 12-841 g m -2 , con un valor medio <strong>de</strong> 195,5 ± 126,1 g m -2 ; <strong>los</strong> valores<br />
registrados <strong>en</strong> este estudio (Tab<strong>la</strong> 1) estarían d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este intervalo, siempre muy por <strong>en</strong>cima<br />
<strong>de</strong>l valor mínimo <strong>de</strong> 12 g m -2 .<br />
Análisis químico <strong>de</strong>l pasto. Elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales Cu y Zn.<br />
Los elem<strong>en</strong>tos Cu y Zn, salvo casos puntuales (el valor máximo <strong>de</strong> Zn: 595 mg kg -1 es consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> una elevada contaminación con suelo), se mantuvieron <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> límites consi<strong>de</strong>rados<br />
normales para p<strong>la</strong>ntas superiores (Tab<strong>la</strong> 2), a pesar <strong>de</strong> su elevada conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> el<br />
vertido (Grimalt y Macpherson, 1999). Su conc<strong>en</strong>tración resultó más baja <strong>en</strong> primavera, <strong>en</strong> consonancia<br />
con <strong>la</strong> notable biomasa alcanzada por <strong>los</strong> pastos <strong>en</strong> esa época (Fig. 2).<br />
La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre muestras afectadas y no afectadas resultó significativa (p < 0,05), <strong>en</strong> el caso<br />
<strong>de</strong>l Zn, pero no <strong>en</strong> el <strong>de</strong>l Cu. La elevada pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cu <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> afectados parece t<strong>en</strong>er<br />
101
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
poca influ<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con otros elem<strong>en</strong>tos, sobre <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, como ya<br />
observaron Ma<strong>de</strong>jón et al. (2002) <strong>en</strong> otras herbáceas espontáneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Conc<strong>en</strong>traciones consi<strong>de</strong>radas normales <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas superiores (CN), fitotóxicas para p<strong>la</strong>ntas superiores<br />
(CF) y límites máximos tolerados por el ganado (LM) (Chaney, 1989; Kabata P<strong>en</strong>dias y P<strong>en</strong>dias, 1992)<br />
Elem<strong>en</strong>to CN CF LM<br />
Elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales para el ganado<br />
Cu 3 – 20 25 – 40 25 (ovinos) - 100 (bovinos)<br />
Zn 15 – 150 500 - 1500 300 (ovinos) - 500 (bovinos)<br />
Elem<strong>en</strong>tos no es<strong>en</strong>ciales para el ganado<br />
As 0,01 – 1 3 – 10 50<br />
Cd 0,1 – 1 5 – 700 0,5<br />
Pb 2 – 5 - 30<br />
Tl 0,03 – 0,3 20<br />
Elem<strong>en</strong>tos pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te tóxicos, As, Bi, Cd, Pb, Sb y Tl.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong>tre el pasto afectado y no afectado sólo resultaron significativas<br />
(p < 0,05) <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos As, Cd, Pb y Tl (Fig. 2). Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> Bi y Sb<br />
resultaron <strong>de</strong>l mismo ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> ambas áreas: 0,03 (Bi) y 0,5 (Sb), primavera, y 0,04 (Bi) y 0,4 (Sb),<br />
otoño. Salvo casos muy puntuales (p. ej., 2,04 mg kg -1 <strong>de</strong> Tl <strong>en</strong> una muestra ais<strong>la</strong>da), <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos más tóxicos se mantuvieron d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> límites tolerables para el ganado<br />
(Tab<strong>la</strong> 2). Sólo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l Cd parec<strong>en</strong> re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>tes conc<strong>en</strong>traciones altas <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos<br />
<strong>de</strong> otoño (valor medio próximo a 0,5 mg kg -1 , Fig. 2), aunque exist<strong>en</strong> autores que consi<strong>de</strong>ran<br />
que <strong>la</strong> tolerancia al Cd es mayor que <strong>la</strong> indicada (Beyer, 2000). De cualquier forma, el Cd es uno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos cuya monitorización periódica parece aconsejable <strong>en</strong> el área afectada.<br />
Figura 2. Conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> pasto <strong>de</strong> zonas afectadas (N=90, barras grises)<br />
y no afectadas (N=10, barras b<strong>la</strong>ncas) recogidas <strong>en</strong> primavera y otoño. Valores medios ± estándar,<br />
materia seca. Para <strong>la</strong>s zonas afectadas se indican <strong>los</strong> máximos valores <strong>en</strong>contrados (<strong>en</strong>tre paréntesis).<br />
2.0<br />
1.5<br />
1.0<br />
0.5<br />
As<br />
mg kg -1<br />
(1,09)<br />
(17,8) 0.5<br />
Cd<br />
Cu<br />
mg kg -1 12<br />
mg kg -1 (39)<br />
10<br />
0.4<br />
(3,26)<br />
8<br />
0.3<br />
6<br />
(13,8)<br />
0.2<br />
4<br />
0.1<br />
2<br />
Primavera<br />
Otoño<br />
5<br />
Pb<br />
mg kg -1 (33,6)<br />
T<br />
0.06 (2,04)<br />
mg l kg -1<br />
80 Zn<br />
mg kg -1 (595)<br />
4<br />
3<br />
0.04<br />
(0,45)<br />
60<br />
40<br />
(185)<br />
2<br />
1<br />
(7,08)<br />
0.02<br />
20<br />
102
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Ingesta diaria <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza por el ganado<br />
Los valores estimados <strong>de</strong> ingesta diaria por el ganado (Tab<strong>la</strong> 3) corroboran lo indicado <strong>en</strong> el apartado<br />
anterior: se trata <strong>de</strong> pastos cuyo consumo es tolerable para el ganado.<br />
Por citar un ejemplo, se han registrado efectos muy negativos sobre équidos tras una ingesta diaria<br />
<strong>de</strong> 2,4 - 99,5 mg Pb / kg peso /día (Pa<strong>la</strong>cios et al., 2002), 120 – 1047 veces mayor que <strong>la</strong><br />
estimada <strong>en</strong> este estudio (0,020 – 0,095, Tab<strong>la</strong> 3). Algo simi<strong>la</strong>r podría <strong>de</strong>cirse para <strong>los</strong> restantes<br />
elem<strong>en</strong>tos.<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Ingesta <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza es<strong>en</strong>ciales y no-es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> el área afectada (valores medios, n = 90)<br />
y <strong>en</strong> el control (n = 10). Ingesta estimada para ganado equino, mg elem<strong>en</strong>to/ kg <strong>de</strong> peso y día (estima basada<br />
para un consumo diario <strong>de</strong> 21 g <strong>de</strong> MS por kg <strong>de</strong> peso corporal)<br />
Elem<strong>en</strong>to Área afectada Control Razón afectada/control<br />
primavera otoño primavera otoño primavera Otoño<br />
Elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales para el ganado<br />
Cu 0,14 0,23 0,12 0,18 1,16 1,28<br />
Zn 0,81 1,28 0,32 0,86 2,56 1,52<br />
Elem<strong>en</strong>tos no es<strong>en</strong>ciales para el ganado<br />
As 0,005 0,038 0,0004 0,002 12,6 18,8<br />
Bi 0,0009 0,0009 0,0004 0,0009 2,14 1,03<br />
Cd 0,006 0,008 0,0004 0,0005 13,9 14,9<br />
Pb 0,020 0,095 0,007 0,019 2,76 4,99<br />
Sb 0,011 0,009 0,016 0,009 0,69 1,06<br />
Tl 0,0009 0,0009 0,00008 0,0001 10,5 7,1<br />
CONCLUSIONES<br />
Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> este estudio indican que, tomando <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bidas precauciones, es posible<br />
el pastoreo <strong>en</strong> el espacio protegido ‘Corredor Ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Guadiamar’ con ganado equino no <strong>de</strong>stinado<br />
al consumo. No convi<strong>en</strong>e com<strong>en</strong>zar el mismo con pastos poco <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, ya que esto<br />
implicaría que <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza fueran mayores, y también una mayor probabilidad<br />
<strong>de</strong> ingesta <strong>de</strong> suelo contaminado, adherido al pasto. Una vez que el pasto alcanza sufici<strong>en</strong>te<br />
biomasa, <strong>la</strong> dilución <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos traza parece resultar efectiva, si<strong>en</strong>do su ingesta tolerable<br />
para el ganado equino, no <strong>de</strong>stinado a consumo.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
El pres<strong>en</strong>te estudio ha sido financiado por <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ALHAMAD, M.N., 2006. Ecological and species diversity of arid Mediterranean grazing <strong>la</strong>nd vegetation.<br />
Journal of Arid Environm<strong>en</strong>ts, 66, 698-715.<br />
BEYER, WN. 2000., Hazards to wildlife from soil-borne cadmium reconsi<strong>de</strong>red. Journal of Environm<strong>en</strong>tal<br />
Quality, 29, 1380-1384.<br />
103
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CABRERA, F.; ARIZA, J.; MADEJÓN, E.; MADEJÓN, P.; MURILLO JM., 2008. Mercury and other trace<br />
elem<strong>en</strong>ts in soils affected by the mine tailing spill in Aznalcól<strong>la</strong>r (SW Spain). Sci<strong>en</strong>ce of the<br />
Total Environm<strong>en</strong>t, 390, 311-322.<br />
CMA., 2003. Ci<strong>en</strong>cia y Restauración <strong>de</strong>l Río Guadiamar (PICOVER 1998-2002). Consejería <strong>de</strong><br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te, Junta <strong>de</strong> Andalucía, 578 pp, Sevil<strong>la</strong><br />
CHANEY, RL., 1989. Toxic elem<strong>en</strong>t accumu<strong>la</strong>tion in soils and crops: protecting soil fertility and agricultural<br />
food-chains. En: Inorganic Contaminants in the Vadose Zone, 140-158. Eds. B. Bar-<br />
Yosef, N.J. Barrow, J. Goldshmid. Springer-Ver<strong>la</strong>g, Berlin (Alemania).<br />
DOMÍNGUEZ, M.T.; MARAÑÓN, T.; MURILLO, J.M.; SCHULIN, R.; ROBINSON, B.H., 2008., Trace elem<strong>en</strong>t<br />
accumu<strong>la</strong>tion in woody p<strong>la</strong>nts of the Guadiamar Valley, SW Spain: A <strong>la</strong>rge-scale phytomanagem<strong>en</strong>t<br />
case study. Environm<strong>en</strong>tal Pollution (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
GARCÍA, M.; PALACIOS-ORUETA, A.; USTIN, S.L., 2001., Análisis <strong>de</strong> patrones espacio-temporales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación <strong>en</strong> ecosistemas Mediterráneos a distintas esca<strong>la</strong>s. Revista<br />
Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Tele<strong>de</strong>tección, 16, 29-36.<br />
GRIMALT, J.O.; MACPHERSON, E., (editores) 1999. The Environm<strong>en</strong>tal impact of the mine tailing<br />
accid<strong>en</strong>t in Aznalcól<strong>la</strong>r (Volum<strong>en</strong> especial), The Sci<strong>en</strong>ce of the Total Environm<strong>en</strong>t, 242, 1-337.<br />
KABATA-PENDIAS, A.; PENDIAS, H., 1992. Trace elem<strong>en</strong>ts in soils and p<strong>la</strong>nts. CRC Press, 365 pp.<br />
Boca Ratón (USA).<br />
MADEJÓN, P.; MURILLO, J.M.; MARAÑÓN, T.; CABRERA, F.; LÓPEZ R., 2002. Bioaccumu<strong>la</strong>tion of<br />
As, Cd, Cu, Fe and Pb in wild grasses affected by the Aznalcól<strong>la</strong>r mine spill (SW Spain). The<br />
Sci<strong>en</strong>ce of the Total Environm<strong>en</strong>t, 290, 105-120.<br />
PALACIOS, H.; IRIBARREN, I.; OLALLA, M.J.; CALA, V., 2002. Lead poisoning of horses in the vicinity<br />
of a battery recycling P<strong>la</strong>nt. The Sci<strong>en</strong>ce of the Total Environm<strong>en</strong>t, 290, 81–89.<br />
TRACE ELEMENTS IN PASTURE OF SOIL AFFECTED BY THE<br />
MINING SPILL OF AZNÁLCOLLAR (SEVILLE)<br />
SUMMARY<br />
The Guadiamar Gre<strong>en</strong> Corridor was established after the Aznalcól<strong>la</strong>r mine accid<strong>en</strong>t. It was afforested<br />
with native woody p<strong>la</strong>nts and inclu<strong>de</strong>d within the RENPA net. Grazing was them forbidd<strong>en</strong><br />
because of the soil pollution; however, the possibility of grazing with horses (non human-edible livestock)<br />
is being curr<strong>en</strong>tly consi<strong>de</strong>red. We analysed the As, Bi, Cd, Cu, Pb, Sb, Tl y Zn trace elem<strong>en</strong>t<br />
conc<strong>en</strong>trations in the pasture of 7 affected areas of the Corridor (Spring and Autumn) in comparison<br />
to those of an unaffected area. Tolerable levels for cattle were reached by dilution of the trace<br />
elem<strong>en</strong>t conc<strong>en</strong>trations in the pasture biomass (with a pot<strong>en</strong>tial daily ingestion of e.g. 0,038 mg As,<br />
0,008 mg Cd, and 0,095 mg Pb, per kg animal weight). Thus, grazing must be started wh<strong>en</strong> pastures<br />
reach <strong>en</strong>ough growth, which could also avoid pasture consumption with soil adhered.<br />
Key words: grazing, heavy metals, pasture toxicity.<br />
104
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
IDENTIFICACIÓN DE HONGOS ENDOFÍTICOS DE GRAMÍNEAS<br />
MEDIANTE TECNOLOGÍA NIRS<br />
C. PETISCO, I. ZABALGOGEAZCOA, B.R. VÁZQUEZ DE ALDANA,<br />
B. GARCÍA CRIADO Y A. GARCÍA CIUDAD<br />
Instituto <strong>de</strong> Recursos Naturales y Agrobiología, IRNA-CSIC, Apdo. 257, 37071-Sa<strong>la</strong>manca<br />
RESUMEN<br />
Se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conocer el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> espectroscopía Vis-NIR (400-2498 nm), para <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación<br />
<strong>de</strong> tres especies morfológicam<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dofíticos asociados a gramíneas.<br />
Para ello se registraron <strong>los</strong> espectros <strong>de</strong> 34 ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> Epichloë sylvatica, 32 <strong>de</strong> Epichloë typhina<br />
y 38 <strong>de</strong> Epichloë festucae, sobre micelio intacto. A continuación se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación mediante un método <strong>de</strong> análisis discriminante basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> regresión<br />
por mínimos cuadrados parciales modificada (MPLS), empleando varios pretratami<strong>en</strong>tos espectrales.<br />
Los mejores mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> predicción se obtuvieron aplicando conjuntam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> corrección<br />
<strong>de</strong>l efecto multiplicativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> dispersión (transformación MSC) y primera <strong>de</strong>rivada (1D) <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
datos espectrales, tratami<strong>en</strong>to con el que se consigue c<strong>la</strong>sificar correctam<strong>en</strong>te el 100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
muestras <strong>de</strong> validación externa <strong>de</strong> E. typhina, el 66.7% <strong>de</strong> E. festucae y el 63.6% <strong>de</strong> E. sylvatica.<br />
Estos resultados preliminares, sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> espectroscopía Vis-NIR pue<strong>de</strong> ser un método rápido<br />
y eficaz para <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> hongos fi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tosos.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: hongos, Epichloë, c<strong>la</strong>sificación, espectroscopía Vis-NIR<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción gramínea-hongo <strong>en</strong>dofítico <strong>en</strong> ecosistemas naturales adquiere gran<br />
importancia <strong>en</strong> nuestro país, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría sobre <strong>los</strong> pastos naturales.<br />
Las p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> gramíneas hospedadoras pued<strong>en</strong> no mostrar ningún síntoma externo durante <strong>la</strong> fase<br />
vegetativa <strong>de</strong> su ciclo <strong>de</strong> vida. Sin embargo, <strong>en</strong> esta fase <strong>la</strong>s hifas <strong>de</strong>l hongo colonizan el espacio<br />
intercelu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> hojas, vainas foliares y tal<strong>los</strong>. En ocasiones, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas sí que muestran síntomas y<br />
se forma un estroma fúngico <strong>en</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> reproductivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta huésped que impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> espiga y el tallo es esterilizado. La asociación gramínea-<strong>en</strong>dofito es <strong>de</strong> carácter dura<strong>de</strong>ro,<br />
y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, una vez infectada <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, ésta continúa infectada durante toda su vida.<br />
La asociación <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>dofitos y gramíneas es <strong>de</strong> carácter mutualista: el hongo se b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta al <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> su interior un nicho y obt<strong>en</strong>er nutri<strong>en</strong>tes, así como un medio <strong>de</strong> dispersión<br />
<strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s; por su parte, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas infectadas se b<strong>en</strong>efician al t<strong>en</strong>er una protección<br />
contra herbívoros mediada por alcaloi<strong>de</strong>s, así como una mayor tolerancia a ciertos estreses<br />
abióticos. La toxicidad para el ganado, así como <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios obt<strong>en</strong>idos por <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas infectadas,<br />
ha <strong>de</strong>spertado un gran interés con vistas a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>en</strong>dofitos para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> gramíneas.<br />
De esta forma, <strong>la</strong> simbiosis mutualista <strong>en</strong>tre gramíneas y hongos <strong>en</strong>dofíticos ha sido citada<br />
como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre interacciones <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas y microorganismos<br />
<strong>de</strong> mayor interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad (Scholthof, 2001).<br />
105
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Hasta el mom<strong>en</strong>to, el criterio predominante para <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> hongos, es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación<br />
<strong>en</strong> base a caracteres morfológicos o molecu<strong>la</strong>res (tales como secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> algunas<br />
zonas <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>oma). En cultivos puros, <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> Epichloë son muy simi<strong>la</strong>res morfológicam<strong>en</strong>te,<br />
motivo por el que <strong>la</strong> caracterización basada <strong>en</strong> secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> nucleótidos, ha sido<br />
ampliam<strong>en</strong>te usada para <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación y para el estudio <strong>de</strong> sus re<strong>la</strong>ciones taxonómicas (C<strong>la</strong>y y<br />
Schardl, 2002). Sin embargo este método resulta <strong>la</strong>rgo y tedioso.<br />
La tecnología NIRS pres<strong>en</strong>ta v<strong>en</strong>tajas sobre <strong>los</strong> métodos empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> hongos:<br />
<strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra es más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>, <strong>los</strong> costes <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio son m<strong>en</strong>ores y es<br />
ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te más respetuosa, puesto que no se requier<strong>en</strong> reactivos químicos. En <strong>los</strong> últimos<br />
años <strong>la</strong> espectroscopía <strong>de</strong> infrarrojo, basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> tranformada <strong>de</strong> Fourier, empleando <strong>la</strong> región<br />
<strong>de</strong>l infrarrojo medio (FT-IR, 500-4000 cm -1 ), ha sido usada para discriminar e id<strong>en</strong>tificar varios<br />
microorganismos, incluy<strong>en</strong>do hongos, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> estos estudios llevados a cabo con<br />
levaduras (Mariey et al., 2001).<br />
El objetivo que se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> este trabajo es conocer el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> espectroscopía Vis-NIR<br />
(región <strong>de</strong>l visible e infrarrojo cercano), combinada con análisis multivariante, para id<strong>en</strong>tificar tres<br />
especies, muy simi<strong>la</strong>res morfológicam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dofíticos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al género Epichloë<br />
(E. sylvatica, E. typhina y E. festucae). La importancia <strong>de</strong>l trabajo resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> que es <strong>la</strong> primera<br />
vez que se id<strong>en</strong>tifican difer<strong>en</strong>tes especies <strong>de</strong> hongos fi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tosos mediante Vis-NIR.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Gramíneas hospedadoras<br />
Se recogieron p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> tres especies <strong>de</strong> gramíneas (34 <strong>de</strong> Brachypodium sylvaticum, 32 <strong>de</strong><br />
Dactylis glomerata y 38 <strong>de</strong> Festuca rubra), <strong>en</strong> 10 localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca y La<br />
Coruña. El muestreo se efectuó durante <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> Mayo a Agosto <strong>de</strong> 2004, <strong>en</strong> esta época<br />
<strong>la</strong>s gramíneas espigan y se id<strong>en</strong>tifican con re<strong>la</strong>tiva facilidad. Las p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> D. glomerata infectadas<br />
por Epichloë typhina fueron reconocidas por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estromas <strong>en</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> (Sampson,<br />
1933); sin embargo, <strong>la</strong>s infecciones <strong>de</strong> E. festucae y E. sylvatica, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son asintomáticas,<br />
por lo que <strong>en</strong> estos casos, <strong>los</strong> ais<strong>la</strong>dos se obtuvieron <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas sanas <strong>de</strong> F. rubra y B. sylvaticum<br />
(Leuchtmann y Schardl, 1998). La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>dofitos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas asintomáticas fue<br />
<strong>de</strong>terminada mediante análisis por microscopía <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> médu<strong>la</strong> <strong>de</strong> tallo teñidas con azul<br />
<strong>de</strong> anilina (Bacon y White, 1994).<br />
Método <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to e id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dofíticos<br />
El ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hongos se llevó a cabo <strong>en</strong> p<strong>la</strong>cas Petri con agar <strong>de</strong> patata y <strong>de</strong>xtrosa (PDA), a<br />
partir <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tal<strong>los</strong> o vainas foliares (Figura 1a). Todas <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>cas se prepararon a <strong>la</strong><br />
vez, con el objeto <strong>de</strong> que pert<strong>en</strong>ecieran al mismo lote y pres<strong>en</strong>taran mayor uniformidad <strong>en</strong> su composición<br />
para <strong>la</strong>s posteriores medidas por NIRS. Previam<strong>en</strong>te se realizó una <strong>de</strong>sinfección superficial<br />
<strong>de</strong>l material vegetal con una solución <strong>de</strong> lejía al 20%. Las p<strong>la</strong>cas se incubaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> oscuridad,<br />
a temperatura ambi<strong>en</strong>te, y según fueron emergi<strong>en</strong>do <strong>los</strong> hongos, el micelio fue transferido a p<strong>la</strong>cas<br />
<strong>de</strong> PDA (Figura 1b), preparándose 5 réplicas <strong>de</strong> cada ais<strong>la</strong>do.<br />
106
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Figura 1. Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Epichloë: (a) p<strong>la</strong>queo <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tallo y vaina foliar <strong>en</strong> PDA, (b) ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> cada <strong>en</strong>dofito <strong>en</strong> una nueva p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> PDA<br />
(a)<br />
(b)<br />
Los <strong>en</strong>dofitos ais<strong>la</strong>dos fueron id<strong>en</strong>tificados mediante observación microscópica <strong>de</strong> sus caracteres<br />
morfológicos. A<strong>de</strong>más <strong>la</strong> propia p<strong>la</strong>nta hospedadora confirmó <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> ais<strong>la</strong>dos,<br />
ya que Epichloë typhina es <strong>la</strong> única especie conocida <strong>de</strong> Epichloë que infecta a D. glomerata,<br />
E. festucae es <strong>la</strong> única especie que infecta a F.rubra y B. sylvaticum es el único hospedador<br />
conocido <strong>de</strong> E. sylvatica (Leuchtmann y Schardl, 1998; C<strong>la</strong>y y Schardl, 2002).<br />
Espectroscopía Vis-NIR<br />
Los 5 cultivos preparados <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> 104 ais<strong>la</strong>dos se mantuvieron <strong>en</strong> oscuridad a una<br />
temperatura <strong>en</strong>tre 22-25º C y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cuatro semanas alcanzaron un tamaño a<strong>de</strong>cuado (diámetro<br />
<strong>de</strong> 30-40 mm), para efectuar <strong>de</strong> manera aleatoria el registro <strong>de</strong> <strong>los</strong> espectros. Para ello, <strong>de</strong><br />
cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>cas Petri preparadas, se tomaron discos <strong>de</strong> micelio y se situó directam<strong>en</strong>te<br />
sobre una celda <strong>de</strong> cuarzo circu<strong>la</strong>r (Figura 2).<br />
Figura 2. Ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Epichloë situado <strong>en</strong> una cápsu<strong>la</strong> <strong>de</strong> cuarzo circu<strong>la</strong>r para su pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el<br />
espectrofotómetro<br />
Los espectros <strong>de</strong> cada ais<strong>la</strong>do fueron recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l visible e infrarrojo cercano (400-<br />
2498 nm) cada 2 nm, realizándose un total <strong>de</strong> 1040 registros, <strong>en</strong> un equipo FOSS NIRSystem<br />
Mod. 6500. Durante el proceso <strong>de</strong> medida por NIRS se mantuvo una temperatura <strong>de</strong> 24 ± 3 ºC.<br />
Se registraron dos espectros <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cinco cultivos preparados <strong>de</strong> cada ais<strong>la</strong>do, obt<strong>en</strong>iéndose<br />
posteriorm<strong>en</strong>te su espectro medio que fue el empleado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> diversos<br />
mo<strong>de</strong><strong>los</strong>. Una vez promediados <strong>los</strong> espectros, se obtuvieron un total <strong>de</strong> 104 espectros a partir <strong>de</strong><br />
107
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
34 ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> E. sylvatica, 32 <strong>de</strong> E. typhina y 38 <strong>de</strong> E. festucae, que fueron almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> formato<br />
log 1/R (Figura 3). La selección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras se realizó al azar: 71 muestras para calibración<br />
y 33 muestras para validación externa.<br />
Se aplicaron nueve tipos distintos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos matemáticos a <strong>los</strong> datos espectrales. Así, <strong>los</strong><br />
mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> análisis discriminante se obtuvieron con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> absorbancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> espectros<br />
sin transformar (log 1/R) y transformados mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> primera <strong>de</strong>rivada (1,4,4,1) y<br />
segunda <strong>de</strong>rivada (2,12,2,2), con y sin <strong>la</strong> utilización previa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones MSC (multiplicative<br />
scatter correction) y SNV-DT (standard normal variate and <strong>de</strong>tr<strong>en</strong>d). También se utilizaron<br />
MSC y SNV-DT sin combinarse con el uso <strong>de</strong> <strong>de</strong>rivadas.<br />
Un análisis <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes principales (PCA), realizado previam<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación, permitió una inspección preliminar <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos y <strong>de</strong> posibles outliers (muestras<br />
atípicas). A continuación, se empleó <strong>la</strong> regresión por mínimos cuadrados parciales modificada<br />
(MPLS), con un nivel <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong>l 95% y se asignaron variables dummy a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
muestras pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> hongos. Los mo<strong>de</strong><strong>los</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron asignando<br />
el valor dummy <strong>de</strong> 1 a <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> E. sylvatica, <strong>de</strong> 2 a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> E. typhina y <strong>de</strong> 3 a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> E. festucae,<br />
con el fin <strong>de</strong> establecer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> hongos a partir <strong>de</strong><br />
sus datos espectrales. Así, una muestra se c<strong>la</strong>sifica como E. sylvatica si su valor dummy predicho<br />
está compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 0.5 y 1.5; como E. typhina si el valor predicho está <strong>en</strong>tre 1.5 y 2.5, y finalm<strong>en</strong>te<br />
se c<strong>la</strong>sifica como E. festucae si osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 2.5 y 3.5 (ver Figura 4). Finalm<strong>en</strong>te el error <strong>de</strong><br />
cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> fue estimado mediante el cálculo <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> muestras correctam<strong>en</strong>te<br />
c<strong>la</strong>sificadas.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Los 104 espectros (400-2498 nm), correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> 34 ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> E. sylvatica, 32 <strong>de</strong> E.<br />
typhina y 38 <strong>de</strong> E. festucae, se reflejan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 3.<br />
Los principales picos <strong>de</strong>l espectro correspond<strong>en</strong> a <strong>los</strong> pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> H <strong>de</strong>l agua (970, 1190, 1450<br />
y 1940 nm), <strong>los</strong> cuales absorb<strong>en</strong> fuertem<strong>en</strong>te radiación infrarroja, contribuy<strong>en</strong>do a una elevada dispersión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> luz (Segtnan et al., 2001).<br />
Mediante el análisis <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes principales no se <strong>de</strong>tectaron muestras atípicas, sin embargo<br />
si que se aprecia cierta separación, aunque no <strong>de</strong>masiado nítida, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> Epichloë<br />
consi<strong>de</strong>radas.<br />
Figura 3. Espectros <strong>de</strong> 104 ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> tres especies <strong>de</strong> hongos <strong>de</strong>l género Epichloë<br />
108
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Una síntesis <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos mediante MPLS, para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 33 muestras<br />
<strong>de</strong> validación externa, se expone <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1. El mo<strong>de</strong>lo que proporcionó un mayor porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación fue el obt<strong>en</strong>ido, usando como transformación, <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong>l efecto<br />
multiplicativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> dispersión (MSC) seguida <strong>de</strong> primera <strong>de</strong>rivada (1D) (Tab<strong>la</strong> 1). Este tratami<strong>en</strong>to<br />
minimizó <strong>los</strong> efectos provocados por <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz, reduci<strong>en</strong>do el <strong>en</strong>mascarami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
información química cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>los</strong> espectros. Esto provoca mayores difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s especies<br />
<strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dofíticos <strong>de</strong>l género Epichloë consi<strong>de</strong>radas. Dicho tratami<strong>en</strong>to id<strong>en</strong>tificó correctam<strong>en</strong>te<br />
el 100%, 66.7% y 63.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> validación externa <strong>de</strong> E. typhina, E. festucae<br />
y E. sylvatica, respectivam<strong>en</strong>te (Tab<strong>la</strong> 1, Figura 4). En g<strong>en</strong>eral se observaron mayores porc<strong>en</strong>tajes<br />
<strong>de</strong> éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> E. typhina, si<strong>en</strong>do superior al 80% con todas <strong>la</strong>s transformaciones<br />
matemáticas propuestas. La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras dos especies resultó muy simi<strong>la</strong>r,<br />
alcanzándose para ambas especies porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> correcta c<strong>la</strong>sificación inferiores al 70% <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación para <strong>la</strong> validación externa (n=33) <strong>de</strong> tres especies <strong>de</strong> Epichloë, empleando<br />
MPLS como regresión y diversas transformaciones matemáticas<br />
Transformación<br />
% <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación correcta (muestras <strong>de</strong> validación)<br />
matemática E. typhina (n=10) E. festucae (n=12) E. sylvatica (n=11)<br />
Log 1/R 80.0 58.3 45.5<br />
MSC 70.0 58.3 63.6<br />
SNV-DT 80.0 66.6 72.7<br />
1D 90.0 58.3 72.7<br />
MSC + 1D 100 66.7 63.6<br />
SNV-DT + 1D 90.0 58.3 63.9<br />
2D 80.0 66.7 72.7<br />
MSC + 2D 90.0 66.7 54.5<br />
SNV-DT + 2D 100 66.7 54.5<br />
MSC: multiplicative scatter correction; SNV-DT: standard normal variate and <strong>de</strong>tr<strong>en</strong>d; 1D: primera <strong>de</strong>rivada; 2D: segunda<br />
<strong>de</strong>rivada.<br />
Figura 4. Discriminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> Epichloë, <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> validación externa,<br />
con el método MPLS y <strong>la</strong> transformación MSC + 1D<br />
3,5<br />
3<br />
2,5<br />
SCORES<br />
2<br />
1,5<br />
1<br />
0,5<br />
0<br />
E. sylvatica<br />
Score = 1±0.5<br />
E. typhina<br />
Score = 2±0.5<br />
E. festucae<br />
Score = 3±0.5<br />
109
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
El estudio realizado sugiere que <strong>la</strong> espectroscopía Vis-NIR pue<strong>de</strong> ser empleada con éxito para<br />
id<strong>en</strong>tificar especies morfológicam<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> hongos fi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tosos. Aunque <strong>en</strong> este caso<br />
particu<strong>la</strong>r, se han empleado tres especies <strong>de</strong> Epichloë como material experim<strong>en</strong>tal, el método<br />
podría ser utilizado <strong>en</strong> situaciones simi<strong>la</strong>res con otras especies <strong>de</strong> hongos. Por todo ello se<br />
pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> técnica Vis-NIR como una herrami<strong>en</strong>ta complem<strong>en</strong>taria, rápida y eficaz <strong>en</strong><br />
estudios microbiológicos.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo ha sido financiado con el proyecto AGL2005-02839/AGR <strong>de</strong>l MECD y con el soporte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> beca FPU concedida por el MECD a C. Petisco. Asimismo se agra<strong>de</strong>ce <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración prestada<br />
por María Romo.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BACON, C.W.; WHITE, J.F., 1994. Strains, media and procedures for analysing <strong>en</strong>dophytes. En: Biotechnology<br />
of <strong>en</strong>dophytic fungi of grasses, 47-56. Eds. BACON, C.W. and WHITE, J.F. CRC<br />
Press, Boca Raton (USA).<br />
CLAY, K.; SCHARDL, C.L., 2002. Evolutionary origins and ecological consequ<strong>en</strong>ces of <strong>en</strong>dophyte<br />
symbiosis with grasses. American Naturalist, 160S, 99-127.<br />
LEUCHTMANN, A.; SCHARD, C.L., 1998. Mating compatibility and phylog<strong>en</strong>etic re<strong>la</strong>tionships<br />
among two new species of Epichloë and other cong<strong>en</strong>eric European species. Mycological<br />
Research, 102, 1169-1182.<br />
MARIEY, L.; SIGNOLLE, J.P.; AMIEL, C.; TRAVERT, J., 2001. Review: Discrimination, c<strong>la</strong>ssification,<br />
id<strong>en</strong>tification of microorganisms using FTIR spectroscopy and chemometrics. Vibrational<br />
Spectroscopy, 26, 151-159.<br />
SAMPSON, K., 1933. The systemic infection of grasses by Epichloë typhina (Pers.) Tul. Transactions<br />
of the British Mycological Society, 18, 30-47.<br />
SCHOLTHOF, H.B., 2001. Molecu<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nt-microbe interactions that cut the mustard. P<strong>la</strong>nt Physiology,<br />
127, 1476-1483.<br />
SEGTNAN, B.H.; SASIC, S.; ISAKSSON, T.; OZAKI, Y., 2001. Studies on the structure of water using<br />
two-dim<strong>en</strong>sional near-infrared corre<strong>la</strong>tion spectroscopy and principal compon<strong>en</strong>t analysis.<br />
Analytical Chemistry, 73, 3153-3161.<br />
IDENTIFICATION OF ENDOPHYTIC FUNGI OF GRASSES BY NIRS<br />
SUMMARY<br />
In this work we try to know the pot<strong>en</strong>tial of Vis-NIR spectroscopy (400-2498 nm) for the id<strong>en</strong>tification<br />
of three morphologically simi<strong>la</strong>r species of <strong>en</strong>dophytic fungi of grasses. For this purpose there<br />
were recor<strong>de</strong>d spectra using intact mycelium from 34 iso<strong>la</strong>tes of Epichloë sylvatica, 32 of Epichloë<br />
typhina and 38 of Epichloë festucae. After that, the c<strong>la</strong>ssification mo<strong>de</strong>ls were <strong>de</strong>veloped by<br />
means of a discriminant analysis method based on modified partial least squares regression<br />
(MPLS), using several spectra pre-treatm<strong>en</strong>ts. The best prediction mo<strong>de</strong>ls were obtained using<br />
110
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
jointly multiplicative scatter correction (MSC) and first <strong>de</strong>rivative (1D); with this method, 100% of<br />
E. typhina, 66.7% of E. festucae and 63.6% of E. sylvatica samples were successfully c<strong>la</strong>ssified in<br />
the external validation set. These results suggest that Vis-NIR spectroscopy can be a rapid and<br />
effective method for the id<strong>en</strong>tification of species of fi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tous fungi.<br />
Key words: fungi, Epichloë, c<strong>la</strong>ssification, Vis-NIR spectroscopy.<br />
111
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
APLICACIÓN DE LA TECNOLOGÍA NIR PARA LA DETERMINACIÓN<br />
DE LA COMPOSICIÓN BOTÁNICA DE PRADERAS<br />
A. SOLDADO, A. MARTÍNEZ- FERNÁNDEZ, S., N. PEDROL, A. MARTÍNEZ Y B. DE<br />
LA ROZA-DELGADO<br />
Servicio Regional <strong>de</strong> Investigación y Desarrollo Agroalim<strong>en</strong>tario (SERIDA).<br />
Área <strong>de</strong> Nutrición Animal, <strong>Pastos</strong> y Forrajes. Apdo. 13. E-33300 Vil<strong>la</strong>viciosa,<br />
broza@serida.org<br />
RESUMEN<br />
El propósito <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo ha sido utilizar <strong>la</strong> tecnología NIRS como herrami<strong>en</strong>ta para <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>la</strong> composición botánica <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras sembradas <strong>de</strong> zonas temp<strong>la</strong>das húmedas, y evitar el<br />
tedioso trabajo <strong>de</strong> separación y cuantificación manual <strong>de</strong> especies. Se recogieron <strong>los</strong> espectros <strong>de</strong><br />
150 muestras proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes sistemas <strong>de</strong> manejo y estados vegetativos, coincid<strong>en</strong>tes<br />
con <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos reales efectuados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas, utilizando un equipo monocromador<br />
FOSS NIRSystems 6500 dotado <strong>de</strong> módulo <strong>de</strong> transporte, con rango <strong>de</strong> medida <strong>en</strong>tre 400-2500<br />
nm. Los espectros se tomaron directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>en</strong> su estado ver<strong>de</strong>, sin realizar preparación<br />
previa, utilizándose <strong>la</strong> cápsu<strong>la</strong> para productos naturales con una v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> 20x4,7 cm.<br />
Se almac<strong>en</strong>aron dos espectros por muestra, empleándose el espectro promedio <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />
calibración. Como datos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> composición botánica mediante separación<br />
manual y posterior cuantificación <strong>de</strong> especies, <strong>en</strong> base a <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes grupos: especies sembradas,<br />
otras especies y materia muerta. Los resultados obt<strong>en</strong>idos confirman <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />
espectrales <strong>en</strong>tre géneros y abre expectativas sobre <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> predicción NIRS <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
composición botánica <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras sembradas. Las ecuaciones preliminares obt<strong>en</strong>idas pose<strong>en</strong><br />
errores <strong>de</strong> validación cruzada <strong>en</strong>tre 4 y 13 % y coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>en</strong>tre 0,82 y 0,95%.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: espectroscopia <strong>en</strong> el infrarrojo cercano, NIRS, composición botánica, Lolium sp.,<br />
Trifolium sp.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Las asociaciones <strong>de</strong> especies (imitando <strong>la</strong> diversidad natural) y <strong>la</strong> rotación <strong>de</strong> cultivos (evitando el<br />
agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te disminución <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos) son <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>s para mant<strong>en</strong>er el<br />
equilibrio dinámico <strong>de</strong> un agrosistema <strong>en</strong> el tiempo. Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> cultivos se<br />
obti<strong>en</strong><strong>en</strong> producciones <strong>de</strong> mayor cantidad y calidad que <strong>los</strong> monocultivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas especies <strong>en</strong><br />
una superficie equival<strong>en</strong>te (Jolliffe, 1997). En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> prat<strong>en</strong>ses, se ha <strong>de</strong>mostrado<br />
que el cultivo mixto con leguminosas pue<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> masa foliar <strong>de</strong> <strong>la</strong> gramínea (Shehu et<br />
al., 1999), y ejercer un control más efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s hierbas que <strong>los</strong> monocultivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />
especies. Buscando estos b<strong>en</strong>eficios, <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> prat<strong>en</strong>ses raigrás-trébol son a<strong>de</strong>cuadas<br />
para introducir<strong>la</strong>s <strong>en</strong> rotaciones forrajeras conv<strong>en</strong>cionales y ecológicas <strong>de</strong> zonas temp<strong>la</strong>do húmedas.<br />
La composición botánica es un indicador <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> una pra<strong>de</strong>ra y resulta es<strong>en</strong>cial para estudios<br />
agronómicos y ecológicos. La evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición botánica se efectúa tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
por dos métodos. El primero re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te preciso consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> separación manual <strong>de</strong><br />
113
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
especies, método tedioso, que <strong>de</strong>manda importante cantidad <strong>de</strong> tiempo y trabajo (Shaffer et al.,<br />
1990). El segundo está basado <strong>en</strong> una estimación visual <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies por<br />
unidad <strong>de</strong> área, más rápido que el anterior pero con muchas imprecisiones (García-Criado et al.,<br />
1991).<br />
La espectroscopía <strong>en</strong> el infrarrojo cercano (NIRS) ha <strong>de</strong>mostrado ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 80,<br />
una mo<strong>de</strong>sta capacidad para difer<strong>en</strong>ciar especies y pre<strong>de</strong>cir <strong>la</strong> composición botánica <strong>en</strong> mezc<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> prat<strong>en</strong>ses (Coleman et al., 1985, Peters<strong>en</strong> et al., 1987, García-Criado et al., 1991, Wach<strong>en</strong>dorf<br />
et al., 1998), <strong>en</strong>tre otros. Sin embargo, todos estos trabajos se han realizado <strong>en</strong> muestras<br />
<strong>de</strong> forraje <strong>de</strong>secado y molido. La segunda g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos NIRS, aportó universalidad<br />
a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> información espectral y se abrieron <strong>en</strong>ormes expectativas. Estos instrum<strong>en</strong>tos permit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tre otros, el análisis directo <strong>de</strong> forrajes ver<strong>de</strong>s y conservados sobre muestras <strong>en</strong> su estado<br />
natural empleando cápsu<strong>la</strong>s con amplias v<strong>en</strong>tanas <strong>de</strong> cuarzo (Martínez et al., 2004, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza-<br />
Delgado et al., 2006). A<strong>de</strong>más, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos algoritmos han posibilitado nuevas estrategias<br />
con <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> exactitud y precisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> calibración (<strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza-Delgado<br />
et al., 2006, Soldado et al., 2007). Por tanto, el objetivo <strong>de</strong> este trabajo ha sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y<br />
evaluar mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> regresión NIRS que permitan el análisis instantáneo proximal <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición<br />
botánica <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> zonas temp<strong>la</strong>das húmedas <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> forraje <strong>en</strong> su estado<br />
ver<strong>de</strong> y tras el aprovechami<strong>en</strong>to.<br />
MATERIAL MÉTODOS<br />
a. Diseño experim<strong>en</strong>tal<br />
El material vegetal se obtuvo <strong>de</strong> unos <strong>en</strong>sayos establecidos con el propósito <strong>de</strong> contrastar condiciones<br />
<strong>de</strong> manejo conv<strong>en</strong>cionales fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura ecológica (CEE,<br />
1991), que com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> otoño <strong>de</strong> 2006, <strong>de</strong> unas pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> corta duración <strong>de</strong> raigrás italianotrébol<br />
violeta (Lolium multiflorum Lam. cv. Ansyl-Trifolium prat<strong>en</strong>se L. cv. Violetta) y otras <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga<br />
duración <strong>de</strong> raigrás inglés- Trébol b<strong>la</strong>nco (Lolium per<strong>en</strong>ne L. cv. Tove -Trifolium rep<strong>en</strong>s cv. Huia),<br />
ubicadas <strong>en</strong> un valle interior (43,23N 6,07O) y una zona costera (43,28N 5,27O) <strong>de</strong> Asturias. En<br />
<strong>la</strong> zona costera, <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos se realizaron <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> tamaño explotación (1,5 ha), que se<br />
muestrearon <strong>en</strong> cuatro zonas at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong> zona interior, se establecieron<br />
<strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> 90 m 2 , <strong>en</strong> un diseño <strong>en</strong> bloques al azar con cuatro réplicas<br />
por tratami<strong>en</strong>to. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo vegetativo, tanto <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s experim<strong>en</strong>tales como<br />
a nivel explotación y, para cada una <strong>de</strong> <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos realizados, <strong>en</strong>tre marzo y noviembre<br />
<strong>de</strong> 2007, se recogieron <strong>los</strong> espectros <strong>de</strong> absorción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> forraje ver<strong>de</strong> correspondi<strong>en</strong>tes<br />
a dos zonas <strong>de</strong> muestreo (zona medio-alta y zona medio-baja) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s a nivel <strong>de</strong><br />
explotación y <strong>de</strong> cada repetición <strong>en</strong> <strong>la</strong>s experim<strong>en</strong>tales, directam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> muestra <strong>en</strong> ver<strong>de</strong>,<br />
con el propósito <strong>de</strong> evaluar <strong>la</strong> variación <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición botánica <strong>en</strong> el tiempo para ambos tipos<br />
<strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras. A<strong>de</strong>más, se recogió información espectral <strong>de</strong> especies puras, separadas <strong>de</strong>l resto<br />
manualm<strong>en</strong>te, para disponer <strong>de</strong>l espectro <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> éstas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estados vegetativos.<br />
El forraje ver<strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eizado fue subdividido <strong>en</strong> tres fracciones para ser analizado para <strong>de</strong>finir<br />
sus características <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>bilidad (<strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza-Delgado et al., 2004), composición química por NIRS<br />
y composición botánica <strong>en</strong> un total <strong>de</strong> 150 muestras, según método manual.<br />
b. Análisis NIRS<br />
La recogida <strong>de</strong> datos espectrales NIRS se llevó a cabo <strong>en</strong> un equipo monocromador FOSS NIRSystems<br />
6500, (Silver Spring, MD, USA) dotado <strong>de</strong> módulo <strong>de</strong> transporte, con rango compr<strong>en</strong>dido<br />
<strong>en</strong>tre 400-2500 nm. Los espectros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> se recogieron utilizando una cápsu<strong>la</strong><br />
especial para productos naturales con v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> cuarzo <strong>de</strong> 20x4,7 cm (superficie <strong>de</strong> irradiación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> 94 cm 2 ). Se analizaron dos espectros por muestra y se utilizó el espectro<br />
114
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
promedio <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> calibración. La recogida <strong>de</strong> datos espectrales y el análisis quimiométrico<br />
se llevó a cabo mediante el programa WinISI II versión 1.50 (Infrasoft International, Port Matilda,<br />
PA, USA, 2000).<br />
Las ecuaciones <strong>de</strong> calibración fueron <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das mediante regresión <strong>de</strong> mínimos cuadrados<br />
parciales modificada (MPLS) con una transformación previa <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos espectroscópicos<br />
mediante tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> corrección <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz ó scatter (Standard Normal Variate<br />
and Detr<strong>en</strong>d) y segunda <strong>de</strong>rivada (Sh<strong>en</strong>k y Westerhaus, 1996). La elección <strong>de</strong> MPLS como mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> regresión se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> evitar problemas <strong>de</strong> colinearidad, al trabajar con<br />
muchas bandas <strong>en</strong> el espectro que permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida cuantitativa (Murray, 2004). Para <strong>la</strong> evaluación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> precisión y exactitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones se emplearon <strong>los</strong> estadísticos: error estándar<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> residuales obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> calibración (ETC) y <strong>la</strong> validación cruzada (ETVC) y <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación para <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> calibración (R 2 ) y validación cruzada (r 2 ), respectivam<strong>en</strong>te<br />
(Sh<strong>en</strong>k y Westerhaus, 1995).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Se realizó <strong>la</strong> separación manual <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración botánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras, mediante el cálculo<br />
<strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong> raigrás italiano, raigrás inglés, trébol b<strong>la</strong>nco, trébol violeta, materia muerta y<br />
otras especies. En <strong>la</strong> Figura 1, se pued<strong>en</strong> ver <strong>los</strong> espectros <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especies<br />
puras, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia muerta. Como pue<strong>de</strong> observarse, <strong>los</strong> espectros pres<strong>en</strong>tan<br />
difer<strong>en</strong>cias apreciables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bandas <strong>de</strong> absorción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones visible, más ac<strong>en</strong>tuadas<br />
<strong>en</strong>tre 500-800 nm, y NIR (1400-1570 nm, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2000 nm) y como era <strong>de</strong> prever,<br />
<strong>en</strong> especial <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> materia muerta y el resto <strong>de</strong> especies <strong>en</strong> todo el rango y, m<strong>en</strong>os marcadas<br />
<strong>en</strong> lo que se refiere a ambas especies <strong>de</strong> tréboles, si bi<strong>en</strong> éstas se ac<strong>en</strong>túan cuando aplicamos<br />
un pretratami<strong>en</strong>to matemático a <strong>la</strong> señal espectral, esto podría indicar que resulta difícil<br />
discriminar <strong>en</strong>tre trébol b<strong>la</strong>nco y violeta. At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al raigrás, se observan, <strong>en</strong>tre otras, una<br />
c<strong>la</strong>ra difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el raigrás inglés y el italiano, lo que nos lleva a p<strong>en</strong>sar que una vez establecida<br />
una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia con sufici<strong>en</strong>te número <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> composición conocida,<br />
correspondi<strong>en</strong>tes a su vez con distintos estados vegetativos, condiciones <strong>de</strong> manejo y<br />
años (difer<strong>en</strong>te climatología), dispondremos <strong>de</strong> una a<strong>de</strong>cuada variabilidad que permita el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> robustos y fiables.<br />
Una vez establecidas <strong>la</strong>s “huel<strong>la</strong>s espectrales” <strong>de</strong> cada grupo botánico, lo que ha permitido valorar<br />
<strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calibración NIRS para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición, se aplicó<br />
el algoritmo CENTER (Sh<strong>en</strong>k y Westerhaus, 1991) para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> outliers o muestras<br />
atípicas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> calibración, que permite calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> distancia H <strong>de</strong><br />
Maha<strong>la</strong>nobis <strong>de</strong> cada muestra al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> cual se estima a partir <strong>de</strong> un análisis<br />
<strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes principales <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos espectrales. Se efectuó un pretratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> señal<br />
espectral aplicando <strong>la</strong> transformación matemática SNVD que corrige <strong>la</strong> línea base y elimina <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre espectros correspondi<strong>en</strong>tes a muestras <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>r composición (Barnes et al.,<br />
1989). A<strong>de</strong>más, se realizó un tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> primera <strong>de</strong>rivada (1,5,5,1) don<strong>de</strong> el primer dígito<br />
es el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivada, el segundo dígito es el segm<strong>en</strong>to y el tercer y cuarto dígito correspond<strong>en</strong><br />
al suavizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> señal (ISI, 2000). La <strong>de</strong>rivación se usó fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con tres propósitos:<br />
discriminación espectral, ac<strong>en</strong>tuando pequeñas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre espectros prácticam<strong>en</strong>te<br />
iguales, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución espectral, increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> resolución apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bandas<br />
espectrales so<strong>la</strong>padas, y análisis cualitativo, como técnica <strong>de</strong> corrección <strong>de</strong> absorciones irrelevantes<br />
re<strong>la</strong>cionadas con ruido <strong>de</strong> fondo y para facilitar el análisis multicompon<strong>en</strong>te. Los resultados<br />
se muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1.<br />
115
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 1. Espectro <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> materia muerta y especies puras <strong>de</strong> raigrás y trébol<br />
1,6<br />
1,2<br />
log 1/R<br />
0,8<br />
MATMU<br />
RAINGL<br />
0,4<br />
TRBLANC<br />
TREVIO L<br />
RAITAL<br />
0<br />
400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400<br />
nm<br />
TRBLANC: Trébol b<strong>la</strong>nco; TREVIOL: Trébol violeta; RAITAL: Raigrás italiano; RAINGL: Raigrás inglés; MATMU: Materia muerta.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Estadísticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones NIRS para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición botánica <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras<br />
<strong>de</strong> zonas temp<strong>la</strong>das húmedas (N=150)<br />
Parámetro RANGO MEDIA DT ETC R2 ETVC r 2<br />
TRBLANC 0 – 65,88 8,47 19,13 5,78 0,91 7,93 0,83<br />
TREVIOL 0 – 100 17,82 30,94 10,9 0,87 13,23 0,82<br />
RAITOTAL 0 – 100 48,01 38,13 7,41 0,96 8,86 0,95<br />
MATMU 0 – 42,27 9,76 10,84 3,44 0,90 4,08 0,86<br />
TRBLANC: % Trébol b<strong>la</strong>nco; TREVIOL: % Trébol violeta; RAITOTAL: % raigrás italiano+raigrás inglés; MATMU: % Materia<br />
muerta; DT: Desviación estándar; ETC y ETCV Error típico <strong>de</strong> calibración y <strong>de</strong> validación cruzada; R2 y ; r2: coefici<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> calibración y validación cruzada.<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones obt<strong>en</strong>idas para pre<strong>de</strong>cir <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> cada especie o grupo<br />
a <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> total pres<strong>en</strong>taron elevados valores para <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cuatro grupos <strong>de</strong> herbáceas, sobre muestra real proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes cortes<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un año y disponi<strong>en</strong>do exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 150<br />
muestras <strong>de</strong> un único año. En este s<strong>en</strong>tido Alomar et al.; (2002) obtuvieron valores <strong>de</strong> r 2 <strong>de</strong> 0,95,<br />
pero sólo discriminaba <strong>en</strong>tre trébol b<strong>la</strong>nco y raigrás inglés, estudios realizados únicam<strong>en</strong>te sobre<br />
muestras <strong>de</strong> composición sintética. Por su parte <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong> Roumet et al. (2006), también<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos sobre muestras preparadas artificialm<strong>en</strong>te, difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong>tre tres géneros: Festuca<br />
sp., Lolium sp. y Holcus sp.<br />
Las ecuaciones <strong>de</strong> predicción muestran para <strong>los</strong> tréboles b<strong>la</strong>nco y violeta valores <strong>de</strong> RER<br />
(Rango/ETVC) <strong>de</strong> 8,3 y 7,6, respectivam<strong>en</strong>te y para el raigrás y <strong>la</strong> materia muerta por <strong>en</strong>cima<br />
<strong>de</strong> 10. Asimismo, <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> regresión pres<strong>en</strong>tan mejores estadísticos cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />
ecuaciones individualizadas para trébol b<strong>la</strong>nco (ETVC 4,08 y r 2 0,86) y trébol violeta<br />
(ETVC 13,23 y r 2 0,82) que cuando <strong>la</strong> ecuación trata <strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> tréboles total<br />
(ETVC 14,68 y r 2 0,80). Para el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> raigrases <strong>la</strong> situación es inversa, habiéndose obt<strong>en</strong>ido<br />
para el raigrás italiano un valor <strong>de</strong> ETVC <strong>de</strong> 21,04 y r 2 0,74 y para el raigrás inglés ETVC<br />
16,63 y r 2 0,56.<br />
116
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
CONCLUSIONES<br />
Cada género <strong>de</strong> especie herbácea estudiada y <strong>la</strong> materia muerta, mostraron características espectrales<br />
difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> zonas concretas <strong>de</strong> bandas <strong>de</strong> absorción.<br />
Los resultados preliminares ya han <strong>de</strong>mostrado <strong>la</strong> aplicabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología NIRS <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> composición botánica <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras sembradas cosechadas <strong>en</strong> forma<br />
natural y con composición <strong>de</strong>sconocida. Aunque es necesario ampliar <strong>la</strong> variabilidad espectral con<br />
posteriores estudios, <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos ofrec<strong>en</strong> una exactitud aceptable.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Los autores <strong>de</strong>sean expresar su agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to al INIA por <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l proyecto RTA2006-<br />
00082-C02, así como al personal <strong>de</strong> campo y técnico <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Nutrición, <strong>Pastos</strong> y Forrajes <strong>de</strong>l<br />
SERIDA por su co<strong>la</strong>boración.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGÁFICAS<br />
ALOMAR, D.; BLANCO, A.; FUCHSLOCHER, R., 2002. Predicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución específica <strong>en</strong><br />
mezc<strong>la</strong>s e<strong>la</strong>boradas con muestras puras <strong>de</strong> trébol b<strong>la</strong>nco (Trifolium rep<strong>en</strong>s) y ballica inglesa<br />
(Lolium per<strong>en</strong>ne), mediante espectroscopia <strong>de</strong> reflectancia cercana al infrarrojo (NIRS). Agro<br />
Sur, 30.<br />
BARNES R.J., DHANOA M.S., LISTER S.J., 1989. Standard Normal Variate Transformation and Detr<strong>en</strong>ding<br />
of Near-Infrared Diffuse Reflectance Spectra. Appl Spectrosc., 43 (5), 772-777.<br />
CEE, 1991. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to nº 2092/91 <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> 24/6/1991 sobre <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong><br />
cológica y su indicación <strong>en</strong> <strong>los</strong> productos agrarios y alim<strong>en</strong>tarios.<br />
COLEMAN, S. W.; BARTON II, F. E.; MEYER, R. D., 1985. The use of near-infrared reflectance to<br />
predict species composition of forage mixtures. Crop. Sci., 25, 834-837.<br />
GARCÍA-CRIADO, B.; GARCÍA-CIUDAD, A.; PÉREZ-CORONA, M. E., 1991. Prediction of Botanical<br />
Composition in Grass<strong>la</strong>nd Herbage Samples by Near Infrared Reflectance Spectroscopy. J.<br />
Sci. Food Agric., 57, 507-515.<br />
ISI, 2000. The complete software solution using a single scre<strong>en</strong> for routine analysis, robust calibrations,<br />
and networking. Manual. FOSS NIRSystems/TECATOR. Infrasoft International, LLC.<br />
Sylver Spring MD, USA.<br />
JOLLIFFE, P.A., 1997. Are mixed popu<strong>la</strong>tions of p<strong>la</strong>nt species more productive than pure stands?<br />
Oikos, 80, 595-602.<br />
MARTÍNEZ, A.; MARTÍNEZ, S.; FERRERO, I.; FERNÁNDEZ, O.; MODROÑO, S.; JIMENO, V.; SOLDA-<br />
DO, A.; PÉREZ-HUGALDE, C.; FUENTES-PILA, J.; DE LA ROZA –DELGADO, B., 2004. The<br />
pot<strong>en</strong>tial of calibration transfer to quality control of undried maize si<strong>la</strong>ge. En: Near Infrared<br />
Spectroscopy. Proceedings of 11th International Confer<strong>en</strong>ce, 285-290. Ed. A. M. C. DAVIES,<br />
A. GARRIDO-VARO. NIR Publications. Chichester (UK).<br />
MURRAY, I., 2004. Scattered information: phi<strong>los</strong>ophy and practice of near infrared spectroscopy.<br />
En: Proceedings of the 11th International Confer<strong>en</strong>ce. 1-12. Ed. A.M.C. DAVIES, A. GARRIDO-<br />
VARO. NIR Publications, Chichester, (UK).<br />
PETERSEN, J. C.; BARTON II, F. E.; WINDHAM, W. R.; HOVELAND, C. S., 1987. Botanical composition<br />
<strong>de</strong>finition of tall fescue/white clover mixtures by near infrared reflectance spectroscopy.<br />
Crop. Sci., 27, 1077-1080.<br />
117
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
ROZA-DELGADO, B <strong>de</strong> <strong>la</strong>.; MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; SOLDADO-CABEZUELO, A.; ARGAMENTERÍA<br />
GUTIÉRREZ, A., 2004. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>en</strong>si<strong>la</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación triticale<br />
haboncil<strong>los</strong>, según su estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. En: <strong>Pastos</strong> y Gana<strong>de</strong>ría Ext<strong>en</strong>siva, 273-277. Ed.<br />
B. García Criado.; A. García Ciudad.; B. Vázquez <strong>de</strong> Aldana.; I. Zabalgogeazcoa. Sa<strong>la</strong>manca<br />
(España).<br />
ROZA-DELGADO, B. <strong>de</strong> <strong>la</strong>; SOLDADO, A.; MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; VICENTE, F.; MODROÑO, S.,<br />
2006. NIRS as a tool to predict nutritive quality of raw Total Mixed Rations with si<strong>la</strong>ges incorporated.<br />
En: Sustainable Grass<strong>la</strong>nd Productivity. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe. Ed: J. Lloveras;<br />
A. González-Rodríguez; O. Vázquez Yánez; J. Piñeiro; O. Santamaría; L. Olea y M. J. Pob<strong>la</strong>ciones.<br />
Vol: 11. pp: 571-573.<br />
ROUMET, C.; PICON-COCHARD, C.; DAWSON, L.A.; JOFFRE, R.; MAYES, R. ; BLANCHARD, A. ;<br />
BREWER, M.J., 2006. Quantifying species composition in root mixtures using two methods:<br />
Near-Infrared reflectance spectroscopy and p<strong>la</strong>nt wax markers. New Phyteologist, 170, 631-<br />
638.<br />
SHAFFER, J. A.; WESTERHAUS, M. O.; HOOVER, M. R., 1990. Estimation of botanical composition<br />
in alfalfa/ryegrass mixtures by near infrared spectroscopy. Agronomy J., 82, 669.<br />
SHEHU, Y.; ALHASSAN, W.S.; PAL, U.R.; PHILLIPS, C.J.C., 1999. The effect of intercropping Lab<strong>la</strong>b<br />
purpureus L. with sorghum on yield and chemical composition of fod<strong>de</strong>r. Journal of Agronomy<br />
and Crop Sci<strong>en</strong>ce, 183, 73-79.<br />
SHENK J.S, WESTERHAUS M.O., 1991. Popu<strong>la</strong>tion <strong>de</strong>finition sample selection and calibration procedures<br />
for near infrared spectra and modified partial least squares regression. Crop Sci.,<br />
31, 469-474.<br />
SHENK J.S, WESTERHAUS M.O., 1995. Analysis of Agriculture and Food Prpducts by Near Infrared<br />
reflectance Spectroscopy. Monograph, NIRSystem.<br />
SHENK, J. S.; WESTERHAUS, M. O., 1996. Routine operation and calibration <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t manual.<br />
NIRSystems, Tech Toad, Siver Spring, MD 20904. PN IS-0119. USA.<br />
SOLDADO, A.; MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; MODROÑO, S.; GALIANO-GARCÍA, R.; DE LA ROZA-DEL-<br />
GADO. B., 2007. Valor nutritivo <strong>en</strong> dietas completas (unifeed): Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> biblioteca<br />
espectral <strong>en</strong> <strong>los</strong> estadísticos NIRS. En: Los sistemas forrajeros: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción y el paisaje.<br />
Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLVI Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP., 319-325<br />
WACHENDORF, M.; INGWERSEN, B.; TAUBE, F., 1998. Prediction of the clover cont<strong>en</strong>t of red clover-and<br />
white clover-grass mixtures by near infrared reflectance spectroscopy. Grass and<br />
Forage Sci., 54, 87-90.<br />
USE OF NIR TECHNOLOGY TO EVALUATE BOTANICAL COMPOSITION<br />
OF SOWN MEADOW<br />
SUMMARY<br />
The goal of this work has be<strong>en</strong> to evaluate NIRS technology to predict the botanical composition<br />
in sown meadows in the North West of Spain in or<strong>de</strong>r to avoid the tedious task of separating the<br />
species by hand. Spectral data of 150 samples were collected from differ<strong>en</strong>t managem<strong>en</strong>t systems<br />
and vegetative states, using a monochromator FOSS NIRSystems 6500 instrum<strong>en</strong>t with<br />
transport module, measuring range betwe<strong>en</strong> 400-2500 nm. Two spectra per sample were recor<strong>de</strong>d<br />
directly in the samples in its gre<strong>en</strong> state, without any prior preparation and th<strong>en</strong> the average<br />
118
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
spectrum was used in the calibration process. As refer<strong>en</strong>ce data, botanical composition was <strong>de</strong>termined<br />
by manual separation and subsequ<strong>en</strong>t quantification of species, based on the following<br />
groups: sown species, other species and <strong>de</strong>ad matter. Preliminary results confirm the exist<strong>en</strong>ce of<br />
spectral differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> species and shown promising results for the proximate analysis by<br />
NIRS of botanical composition of meadows with cross validation errors betwe<strong>en</strong> 4 and 13% coeffici<strong>en</strong>t<br />
of <strong>de</strong>termination betwe<strong>en</strong> 0.82 and 0.95%<br />
Key words: Near infrared spectroscopy, NIRS, botanical composition, Lolium sp., Trifolium sp.<br />
119
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
CALIDAD BROMATOLÓGICA DE LOS PASTOS SUPRAFORESTALES<br />
DEL PARQUE NACIONAL DE AIGÜESTORTES I ESTANY DE<br />
SANT MAURICI (PIRINEOS CENTRALES, CATALUNYA)<br />
MARC TAULL 1 , CRISTINA CHOCARRO 2 Y ROSARIO FANLO 2<br />
1 Àrea d’Ecologia Vegetal, C<strong>en</strong>tre Tecnològic Forestal <strong>de</strong> Catalunya. Pujada <strong>de</strong>l Seminari<br />
s/n, 25280. Solsona (Lleida). Tlf: +34 973 481752 Fax: +34 973 481392 E-mail:<br />
marc.taull@ctfc.es 2 Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Producció Vegetal i Ciència Forestal, Esco<strong>la</strong><br />
Tècnica Superior d’Enginyeria Agrària. UdL. Av. Rovira Roure nº 191. 25198. Lleida<br />
RESUMEN<br />
El objetivo <strong>de</strong>l trabajo es re<strong>la</strong>cionar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> puerto, <strong>de</strong>terminada con <strong>la</strong> metodología<br />
<strong>de</strong>l Valor Pastoral, con <strong>la</strong> calidad obt<strong>en</strong>ida mediante análisis bromatológicos (NIRS). A<strong>de</strong>más,<br />
esta calidad se re<strong>la</strong>ciona con indicadores <strong>de</strong> diversidad (nº especies, índice Shannon). El<br />
estudio se llevó a cabo <strong>en</strong> pastos <strong>de</strong> puerto <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Aigüestortes i Estany <strong>de</strong> Sant<br />
Maurici que aún manti<strong>en</strong><strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> aprovechami<strong>en</strong>to gana<strong>de</strong>ro. Se muestrearon pastos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />
a comunida<strong>de</strong>s vegetales <strong>de</strong> Festuca eskia, Festuca nigresc<strong>en</strong>s y Nardus stricta durante<br />
el verano <strong>de</strong> 2006. Se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> composición florística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras recogidas y con ello,<br />
se pudieron obt<strong>en</strong>er índices <strong>de</strong> calidad (VP) y diversidad (nº especies por muestra e índice Shannon).<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, estas mismas muestras se analizaron <strong>en</strong> el Laboratori Agroalim<strong>en</strong>tari <strong>de</strong><br />
Cabrils (G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya) para cuantificar su calidad nutritiva mediante <strong>la</strong> tecnología NIRS.<br />
Los pastos con mayor valor nutritivo fueron <strong>los</strong> <strong>de</strong> Nardus stricta, seguidos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
Festuca nigresc<strong>en</strong>s. Los <strong>de</strong> Festuca eskia pres<strong>en</strong>taron valores inferiores (p< 0,001) <strong>en</strong> todos <strong>los</strong><br />
parámetros. La corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre calidad obt<strong>en</strong>ida con VP y <strong>la</strong> calidad bromatológica fue muy alta<br />
(valores <strong>de</strong> R 2 adj superiores a 0,80), así como <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> diversidad y <strong>la</strong><br />
calidad bromatológica.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: comunidad vegetal, calidad nutritiva, diversidad, gestión gana<strong>de</strong>ra<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Un 32% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Aigüestortes i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici (12.620 ha)<br />
está ocupada por comunida<strong>de</strong>s vegetales herbáceas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que 3.620 ha correspond<strong>en</strong> a pastos<br />
<strong>de</strong> tipo subalpino y alpino (Carrillo y Ninot, 1998). La práctica totalidad <strong>de</strong> estos últimos son utilizados<br />
por rebaños <strong>de</strong> ganado ovino y vacuno <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona y, también, por <strong>la</strong> fauna salvaje, especialm<strong>en</strong>te<br />
sarrios. En <strong>la</strong>s últimas décadas se ha producido un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña gana<strong>de</strong>ra y<br />
una transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma: durante <strong>los</strong> años cincu<strong>en</strong>ta había un predominio <strong>de</strong>l ganado ovino<br />
con un c<strong>en</strong>so <strong>de</strong> unas 12.000 ovejas y 500 vacas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad el número <strong>de</strong><br />
cabezas <strong>de</strong> ganado está alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 4.000 ovejas y 1.000 vacas (González et al., 2006).<br />
Los pastos <strong>de</strong> tipología subalpina más abundantes pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a comunida<strong>de</strong>s situadas sobre sustratos<br />
ácidos, con difer<strong>en</strong>tes grados <strong>de</strong> humedad edáfica, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong>s gramíneas Nardus stricta,<br />
Festuca eskia y Festuca nigresc<strong>en</strong>s, junto con algunas especies <strong>de</strong>l género Carex, son mayoritarias<br />
(alianzas <strong>de</strong>l Nardion strictae Br.-Bl. 1926, Festucion eskiae Br.-Bl. 1948 y Festucion airoidis<br />
121
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Br.-Bl. 1948 (Rivas-Martínez et al., 2002). El pastoreo <strong>de</strong> ganado vacuno y ovino se realiza durante<br />
<strong>la</strong> época estival: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> junio a finales <strong>de</strong> septiembre, variando ligeram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s fechas<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida a <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pastoreo, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> climatología <strong>de</strong>l año. En cualquier<br />
caso, <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década <strong>la</strong>s cargas gana<strong>de</strong>ras soportadas se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s admisibles<br />
(Bas et al., 1996; González et al., 2006).<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es poner <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción dos métodos <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad forrajera<br />
como son el Valor Pastoral (Daget y Poissonet, 1972) y <strong>la</strong> metodología NIRS, y esta calidad con<br />
indicadores <strong>de</strong> diversidad (nº <strong>de</strong> especies total por parce<strong>la</strong>, S), e índice Shannon, H’).<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Entre el 25 <strong>de</strong> julio y el 10 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2006 se llevó a cabo un muestreo <strong>de</strong> vegetación <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
zonas <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Aigüestortes i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad unas cargas gana<strong>de</strong>ras óptimas y situadas <strong>en</strong>tre 0,1 UGM/ ha y año y 0,24 UGM/ ha y<br />
año (González et al., 2006). Estas zonas correspond<strong>en</strong> a cuatro localizaciones y tres comunida<strong>de</strong>s<br />
vegetales difer<strong>en</strong>tes: <strong>en</strong> el sector ori<strong>en</strong>tal se muestreó <strong>en</strong> Quatre Pins (pastos <strong>de</strong> Festuca<br />
eskia) y Sub<strong>en</strong>uix (pastos <strong>de</strong> Nardus stricta). En el sector occid<strong>en</strong>tal <strong>la</strong>s localizaciones muestreadas<br />
fueron Estany Negre <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>s (Festuca eskia) y Ribera <strong>de</strong> L<strong>la</strong>cs (Festuca nigresc<strong>en</strong>s). Todos<br />
estos pastos, compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 2.000 y 2.200 m s.n.m., son aprovechados únicam<strong>en</strong>te por<br />
ganado vacuno durante <strong>los</strong> meses <strong>de</strong> verano.<br />
Se muestrearon un total <strong>de</strong> 12 parce<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes (5 <strong>en</strong> pastos <strong>de</strong> Festuca eskia, 4 <strong>en</strong> pastos <strong>de</strong><br />
Festuca nigresc<strong>en</strong>s y 3 <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Nardus stricta). En cada una <strong>de</strong> éstas se cortaron dos<br />
cuadrados <strong>de</strong> 0,5 m x 0,5 m para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> biomasa y tres cuadrados <strong>de</strong> 0,25 m x 0,25 m<br />
para el estudio <strong>de</strong> su composición florística por pesos secos. Posteriorm<strong>en</strong>te se secaron <strong>en</strong> estufa<br />
a 60 o C durante 48 horas. Con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición florística (% <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> cada especie,<br />
tab<strong>la</strong> 1) se calculó <strong>la</strong> calidad mediante <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l Valor Pastoral y difer<strong>en</strong>tes índices<br />
<strong>de</strong> biodiversidad, como son el nº total <strong>de</strong> especies e índice Shannon (Taull et al., 2007).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Composición florística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tipologías vegetales estudiadas.<br />
COMUNIDAD FESTUCA ESKIA COMUNIDAD FESTUCA NIGRESCENS COMUNIDAD NARDUS STRICTA<br />
Principales proporción Principales proporción Principales proporción<br />
especies (%) especies (%) especies (%)<br />
Festuca eskia 63,3 Festuca nigresc<strong>en</strong>s 13,6 Agrostis capil<strong>la</strong>ris 18,7<br />
Nardus stricta 11,4 Carex sp. 12,3 Festuca nigresc<strong>en</strong>s 7,9<br />
Deschampsia flexuosa 3,0 Nardus sricta 12,3 Carex sp. 6,0<br />
Carex sempervir<strong>en</strong>s 0,6 Lotus cornicu<strong>la</strong>tus 5,7 Dactilys glomerata 4,6<br />
Agrostis capil<strong>la</strong>ris 4,5 Trifolium rep<strong>en</strong>s 4,2<br />
P<strong>la</strong>ntago media 2,8 Nardus stricta 4,0<br />
Trifolium prat<strong>en</strong>se 2,4 A. mille foulium 4,0<br />
P<strong>la</strong>ntago media 2,7<br />
Phleum alpinum 2,4<br />
En el año 2007, el Laborarori Agroalim<strong>en</strong>tari <strong>de</strong> Cabrils (Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Agricultura, Alim<strong>en</strong>tación<br />
y Acción Rural, G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya), analizó <strong>la</strong> calidad bromatológica <strong>de</strong> estas muestras<br />
mediante <strong>la</strong> metodología NIRS y se <strong>de</strong>terminaron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes parámetros: extracto etéreo (EE),<br />
122
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
proteína bruta (PB), fibra bruta (FB), fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FAD), fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FND), lignina<br />
ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (LAD); también se calcu<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s forrajeras por kg MS (UF) y <strong>la</strong><br />
digestibilidad <strong>en</strong>zimática (D<strong>en</strong>z).<br />
Con <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos, se realizó un análisis <strong>de</strong> varianza para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />
el valor nutritivo <strong>en</strong>tre comunida<strong>de</strong>s vegetales, así como <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> medias con el test <strong>de</strong><br />
Tukey. También se calculó <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción lineal <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> calidad (VP) y diversidad (número<br />
<strong>de</strong> especies, S, e índice Shannon, H’) con <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad bromatológica <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos.<br />
RESULTADOS<br />
El cont<strong>en</strong>ido proteico <strong>de</strong> <strong>la</strong> MS (PB) <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Nardus stricta (16,2 ± 1,8) fue superior a<br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s, con un nivel <strong>de</strong> significación <strong>de</strong> p< 0,001, si<strong>en</strong>do <strong>los</strong> <strong>de</strong> Festuca<br />
eskia <strong>los</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido proteico. Por el contrario, <strong>la</strong> fibra bruta (FB) <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Nardus<br />
stricta y Festuca nigresc<strong>en</strong>s fue inferior a <strong>la</strong> mostrada por <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Festuca eskia (p<<br />
0,001, tab<strong>la</strong>2). En el análisis <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> fibras, <strong>la</strong> FAD mostró tres grupos difer<strong>en</strong>ciados (p<<br />
0,001) mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> FND, el valor <strong>de</strong> Festuca eskia fue superior al <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong><br />
comunida<strong>de</strong>s (p< 0,001, tab<strong>la</strong> 2). El valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s forrajeras (UF kg MS -1 ) <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos<br />
<strong>de</strong> Nardus stricta fue mayor (0,80 UF ± 0,06 por kg <strong>de</strong> materia seca) que <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s.<br />
Mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>en</strong>zimática (D<strong>en</strong>z) muestran valores casi<br />
idénticos para <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Nardus stricta y Festuca nigresc<strong>en</strong>s, y significativam<strong>en</strong>te superiores<br />
(p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 1. Re<strong>la</strong>ción lineal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l Valor Pastoral y <strong>los</strong> parámetros<br />
<strong>de</strong> Proteína Bruta (PB) y Unida<strong>de</strong>s Forrajeras (UF), <strong>de</strong>terminadas a través <strong>de</strong> análisis bromatológico.<br />
VALOR PASTORAL vs UNIDADES FORRAJERAS<br />
VA LOR P ASTORAL vs P ROTEINA BRUTA<br />
0,9<br />
20<br />
R2 adj: 0,8 1<br />
R 2 ad j: 0,84<br />
0,8<br />
15<br />
0,7<br />
10<br />
0,6<br />
5<br />
UNIDADES FORRAJERAS,<br />
0,5<br />
0 10 20 30 40 50<br />
VALOR PASTORAL<br />
N ARD US STRIC TA<br />
FES TU CA NIGR ESCE NS<br />
FES TU CA ESKI A<br />
PROTEÍNA BRUTA (% sms)<br />
0<br />
0 10 20 30 40 50<br />
N ARDUS STRICTA<br />
FESTUC A NIGRESC ENS<br />
FESTUC A ESKIA<br />
VALOR PASTORAL<br />
La corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el índice <strong>de</strong> Shannon y <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> calidad (PB y UF) también muestra valores<br />
altos ( R 2 = 0,74 y R 2 =0,82 respectivam<strong>en</strong>te, figura 2).<br />
Figura 2. Re<strong>la</strong>ción lineal <strong>en</strong>tre el índice <strong>de</strong> Shannon y <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> Proteína Bruta (PB) y Unida<strong>de</strong>s Forrajeras<br />
(UF), <strong>de</strong>terminadas a través <strong>de</strong> análisis bromatológico.<br />
PROTEINA BRUTA vs ÍNDICE SHANNON<br />
UNIDADES FORRAJERAS vs ÍNDICE SHANNON<br />
20<br />
0,9<br />
R 2 adj: 0,74<br />
R 2 adj: 0,82<br />
15<br />
0,8<br />
10<br />
0,7<br />
5<br />
0,6<br />
PROTEÍNA BRUTA (% sms)<br />
0<br />
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5<br />
ÍNDICE SHANNON<br />
NARDUS STRICTA<br />
FESTUCA NIGRESCENS<br />
FE STUCA ES KI A<br />
UNIDADES FORRAJERAS, kg<br />
0,5<br />
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5<br />
SHANNON<br />
NARDUS STRICTA<br />
FESTUCA NIGRESCENS<br />
FESTUCA ESKIA<br />
DISCUSIÓN<br />
Los parámetros <strong>de</strong> calidad nutritiva <strong>de</strong>terminados con metodología NIRS muestran cómo <strong>los</strong> pastos<br />
<strong>de</strong> Nardus stricta y Festuca nigresc<strong>en</strong>s pres<strong>en</strong>tan valores elevados, con una media <strong>de</strong> 16,2 %<br />
PB y 0,80 UF para <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Nardus sricta y 12,6 % PB y 0,76 UF para <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Festuca<br />
nigresc<strong>en</strong>s. La bu<strong>en</strong>a calidad <strong>de</strong> estos pastos pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bida al estado f<strong>en</strong>ológico temprano<br />
<strong>en</strong> que se recogieron <strong>la</strong>s muestras, así como a <strong>la</strong> poca acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materia seca y <strong>la</strong> contribución<br />
<strong>de</strong> gramíneas consi<strong>de</strong>radas bu<strong>en</strong>as forrajeras (Agrostis capil<strong>la</strong>ris, Festuca nigresc<strong>en</strong>s,<br />
Dactilys glomerata o Phleum alpinum). Comparando <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Nardus stricta con otros <strong>de</strong> esta<br />
comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cordillera pir<strong>en</strong>aica, po<strong>de</strong>mos comprobar como <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> PB y UF <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />
estudio son mejores a <strong>los</strong> <strong>de</strong> otros estudios realizados <strong>en</strong> Aigüestortes (<strong>en</strong>tre 10,95 % y<br />
12,95 % <strong>de</strong> PB, y <strong>en</strong>tre 0,67 y 0,77 UF, Fanlo et al., 2000) y <strong>los</strong> citados por Ibànyez et al., (2004)<br />
124
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
con 7,85 % PB, para zonas próximas <strong>de</strong>l Pirineo. Otros autores, sin embargo, han <strong>en</strong>contrado<br />
valores más simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> nuestros, como <strong>los</strong> citados por Ascaso et al., 1991 (<strong>en</strong>tre 14,3 % y<br />
15,0 % PB, Pirineo <strong>de</strong> Huesca) y por Domènech et al., 2006 (15,6 % PB y 0,81 UF <strong>en</strong> el Valle <strong>de</strong>l<br />
Madriu, Andorra).<br />
La gestión gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios, <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos estudiados, ha sido el aprovechami<strong>en</strong>to<br />
mediante ganado vacuno exclusivam<strong>en</strong>te, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una presión gana<strong>de</strong>ra más o<br />
m<strong>en</strong>os constante y por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga admisible. Este hecho, pue<strong>de</strong> haber sido<br />
un elem<strong>en</strong>to mejorador <strong>de</strong>l pasto ya que <strong>la</strong>s vacas consum<strong>en</strong> Nardus stricta y evitan <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> materia seca, permiti<strong>en</strong>do una mayor diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición florística, hecho<br />
que a su vez inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre índices <strong>de</strong> diversidad y calidad bromatológica.<br />
Los pastos <strong>de</strong> Festuca eskia pres<strong>en</strong>tan un porc<strong>en</strong>taje medio <strong>de</strong> PB <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia seca <strong>de</strong> 7,2 y<br />
0,64 UF. Si lo comparamos con otros estudios pir<strong>en</strong>aicos, se observa como estos datos son re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
bajos. Así, Ayuso (2004) y Bas et al. (1996), <strong>en</strong>contraron valores <strong>de</strong> 6,9 % PB y 0,63<br />
UF y 9,5 % PB y 0,65 UF, respectivam<strong>en</strong>te, para pastos <strong>de</strong> Festuca eskia <strong>en</strong> otras localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
Parque <strong>de</strong> Aigüestortes; mi<strong>en</strong>tras que Doménech et al. (2006), obtuvieron 10,7 % <strong>de</strong> PB y 0,69<br />
UF <strong>en</strong> el Valle <strong>de</strong>l Madriu (Andorra).<br />
El escaso valor proteico <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> esta comunidad <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te estudio se pue<strong>de</strong> explicar<br />
por el gran dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie Festuca eskia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s muestreadas (alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />
70 % <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos), y pue<strong>de</strong> estar re<strong>la</strong>cionado con una pérdida <strong>de</strong> carga gana<strong>de</strong>ra (Fanlo et<br />
al., 2000; Ros, 2001), hecho que favorece el <strong>de</strong>sarrollo excesivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s macol<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Festuca eskia<br />
y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> otras especies <strong>de</strong> mayor valor forrajero. Según González et al. (2006), <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad hay cuatro veces m<strong>en</strong>os carga gana<strong>de</strong>ra que hace 10 años (Bas et al., 1996) <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
pastos <strong>de</strong> Festuca eskia <strong>de</strong> <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> Quatre Pins, y también se pue<strong>de</strong> contrastar cómo<br />
se ha producido una disminución <strong>en</strong> el aporte proteico <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia seca <strong>en</strong> el mismo período,<br />
pasando <strong>de</strong> un 9,5 % (Bas et al., 1996) a 7,0 % <strong>en</strong> 2006.<br />
La bu<strong>en</strong>a corre<strong>la</strong>ción obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong>tre ambos métodos <strong>de</strong> cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad forrajera (Figura 2),<br />
así como <strong>la</strong> comparación con <strong>los</strong> resultados anteriorm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tados (Taull et al., 2007), <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
que se comprobaba una bu<strong>en</strong>a re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> diversidad y VP, nos permite establecer<br />
una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre diversidad y calidad forrajera para <strong>los</strong> pastos estudiados.<br />
CONCLUSIONES<br />
La calidad bromatológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s estudiadas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> valores<br />
obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> estudios simi<strong>la</strong>res, aunque para <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> Nardus stricta y Festuca nigresc<strong>en</strong>s<br />
<strong>los</strong> valores se sitúan <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong>l intervalo esperado.<br />
Los valores <strong>de</strong> proteína bruta y unida<strong>de</strong>s forrajeras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Nardus stricta son significativam<strong>en</strong>te<br />
superiores a <strong>los</strong> <strong>de</strong> Festuca nigresc<strong>en</strong>s y éstos a <strong>los</strong> <strong>de</strong> Festuca eskia. Por el contrario,<br />
<strong>la</strong> fibra bruta y <strong>la</strong> digestibilidad <strong>en</strong>zimática sólo permite establecer dos grupos <strong>de</strong> pastos:<br />
Nardus stricta junto a Festuca nigresc<strong>en</strong>s con bajos valores <strong>de</strong> fibras y alta digestibilidad fr<strong>en</strong>te a<br />
<strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Festuca eskia con mayor fibra y m<strong>en</strong>or digestibilidad.<br />
La alta corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>terminada por valor pastoral y calidad bromatológica, nos<br />
indica que <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> VP utilizados son válidos para nuestras comunida<strong>de</strong>s vegetales y se<br />
ajustan a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te al valor bromatológico <strong>de</strong>l pasto. Esta alta corre<strong>la</strong>ción pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bida<br />
al contraste <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> Festuca eskia, con bajo valor pastoral, gran acumu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> materia seca y dominio p<strong>la</strong>ntas poco pa<strong>la</strong>tables, con <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Nardus stricta<br />
y Festuca nigresc<strong>en</strong>s, que muestran gran variedad <strong>de</strong> gramíneas c<strong>la</strong>sificadas como bu<strong>en</strong>as<br />
forrajeras.<br />
125
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Agra<strong>de</strong>cemos <strong>la</strong> ayuda prestada al Parque Nacional <strong>de</strong> Aigüestortes y i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici, y<br />
al Laboratori Agroalim<strong>en</strong>tari <strong>de</strong> Cabrils (DAR, G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya)<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ASCASO, J.; FERRER, C.; MAESTRO, M.; BROCA, A.;AMELLA, A.,1991. Producción y calidad <strong>de</strong><br />
pastos <strong>de</strong> montaña (Pirineo C<strong>en</strong>tral) <strong>de</strong> alto valor pastoral. XXXI Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
S.E.E.P.,249-256. Murcia.<br />
AYUSO, M., 2004. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminució <strong>de</strong> <strong>la</strong> càrrega rama<strong>de</strong>ra sobre <strong>la</strong> qualitat farratgera<br />
<strong>de</strong> les pastures <strong>de</strong> Festuca eskia. Proyecto Final <strong>de</strong> Carrera, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción<br />
Vegetal y Ci<strong>en</strong>cia Forestal, Universidad <strong>de</strong> Lleida. 73 pp. Lleida (España)<br />
BAS, J.; MORENO, A.; MARTINEZ, J.; FANLO, R.,1996. La rama<strong>de</strong>ria al Parc Nacional d´Aigüestotes<br />
i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici. Documet 1: Memòria. Publicación interna <strong>de</strong> difusión restringida,<br />
195 pp. Universitat <strong>de</strong> Lleida (España).<br />
CARRILLO, E. & NINOT, J.M .1998. Mapa <strong>de</strong> Vegetació <strong>de</strong> Catalunya 1:50.000. Hoja 181 (33-9)<br />
Esterri d´Àneu. Ed. Institut Cartogràfic <strong>de</strong> Catalunya. y Departam<strong>en</strong>t d´Agricultura, Rama<strong>de</strong>ria<br />
i Pesca. G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />
DAGET, P.; POISSONET, J., 1972.Une procédé d’estimation <strong>de</strong> <strong>la</strong> valeur pastorale <strong>de</strong>s fourrages.<br />
Fourrages, 49 : 31-39.<br />
DOMÈNECH, M.; PEREZ-BUTRÓN, C.; FANLO, R., 2006. Diversidad vegetal y calidad forrajera <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> pastos supraforestales <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong>l Madriu-Perafita-C<strong>la</strong>ror (Principado <strong>de</strong> Andorra). <strong>Pastos</strong>,<br />
XXXV (2), 131-140.<br />
FANLO, R.; GARCÍA, A.; SANUY, D., 2000. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra sobre<br />
<strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Nardus stricta <strong>en</strong> el Parc Nacional d’Aigüestortes i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici. III<br />
Reunión Ibérica <strong>de</strong> pastos y forrajes, 117-120.<br />
GONZÁLEZ, M. J.; FANLO, R.; CHOCARRO, C.; SERRA, N.; GALLEGO, L.; SEGURA, J.; TAULL, M.;<br />
LLORENTE, J., 2006. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga gana<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> el Parque Nacional. VII<br />
Jorna<strong>de</strong>s sobre Recerca al Parc Nacional d’Aigüestortes i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici. Ed. G<strong>en</strong>eralitat<br />
<strong>de</strong> Catalunya. En pr<strong>en</strong>sa.<br />
IBÀNYEZ, L.; AMORÓS, J.; CASALS, P.; TAULL, M., 2004. Estudi integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> rama<strong>de</strong>ria a <strong>la</strong> comarca<br />
<strong>de</strong> l’Alta Ribagorça.235 pp. Àrea d’Ecologia Vegetal i Botànica Forestal. CTFC. Solsona.<br />
ROS, M.; FANLO, R., 2001. Canvis <strong>en</strong> <strong>la</strong> producció i qualitat <strong>en</strong> pastures <strong>de</strong> Festuca eskia abandonadse<br />
dins el Parc Nacional d’Aigüestortes i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici, sector d’Espot. V Jorna<strong>de</strong>s<br />
sobre Recerca al Parc Nacional d’Aigüestortes i Estany <strong>de</strong> Sant Maurici. Ed. G<strong>en</strong>eralitat<br />
<strong>de</strong> Catalunya, pp: 117-120. Lleida.<br />
RIVAS-MARTÍNEZ, S.; DÍAZ, T. E.; FÉRNADEZ-GONZÁLEZ, F.; IZCO, J.; LOIDI, J.; LOUSA, M.; PENAS,<br />
A., 2002 onwards. Vascu<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nt communities of Spain and Portugal. Add<strong>en</strong>da to the syntaxonomicl<br />
checklist of 2001. Itineraria Geobotanica 15. http://www.ucm.es/info<br />
/cif/book/add<strong>en</strong>da/add<strong>en</strong>da1_00.htm [accessed 10 October 2006; 10:30 GMT].<br />
TAULL, M.; CHOCARRO, C.; FANLO R., 2007. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre parámetros <strong>de</strong> calidad forrajera y<br />
diverversidad florísica <strong>en</strong> pastos subalpinos <strong>de</strong>l parque Nacional <strong>de</strong> Aigüestortes i Estany <strong>de</strong><br />
San Maurici (Lleida). Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLVI Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP. 17-24. Vitoria-Gasteiz.<br />
126
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
BROMATOLOGIC QUALITY OF ALPINE AND SUBALPINE GRASSLAND<br />
IN AIGÜESTORTES AND ESTANY DE SANT MAURICI NATIONAL<br />
PARK (CENTRAL PYRENEES, CATALONIA)<br />
SUMMARY<br />
The aim of this work is the re<strong>la</strong>tion betwe<strong>en</strong> the forage quality, obtained by means of two methods<br />
(Pastoral Value and NIRS analysis) and of this one with parameters of diversity (richness and Shannon<br />
in<strong>de</strong>x). The study was carried in upper timber pastures of Festuca eskia, Festuca nigresc<strong>en</strong>s and Nardus<br />
stricta from the Aigüestortes National Park at the Pyr<strong>en</strong>ees. The results show that Nardus stricta<br />
pastures has the highest value of quality and diversity and Festuca eskia pastures the least. The<br />
corre<strong>la</strong>tion betwe<strong>en</strong> both methods of forage quality calcu<strong>la</strong>tion was very strong (R 2 adj >0,80).<br />
Key words: vegetation community, forage quality, diversity, range managem<strong>en</strong>t.<br />
127
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
EFECTO DEL PASTOREO Y EL DESBROCE SOBRE EL ÉXITO<br />
REPRODUCTIVO SEXUAL DE DAPHNE CNEORUM L., UNA<br />
ESPECIE AMENAZADA DE LA CAPV<br />
L. URIARTE 12 , A. ALDEZABAL 2* , M. AZPIROZ 12 Y E. ARBELAITZ 1<br />
1<br />
Aranzadi Institutua. Zorroaga gaina, 11. 20014 Donostia (Gipuzkoa), 2 Landare<strong>en</strong><br />
Biologia eta Ekologia Sai<strong>la</strong>/Zi<strong>en</strong>tzia eta Teknologia Fakultatea Euskal Herriko<br />
Unibertsitatea-Universidad <strong>de</strong>l Pais Vasco (EHU-UPV) 644 p.k., 48080 Bilbo (Bizkaia).<br />
*arantza.al<strong>de</strong>zabal@ehu.es<br />
RESUMEN<br />
Daphne cneorum es un caméfito catalogado como <strong>de</strong> interés especial <strong>en</strong> <strong>la</strong> CAPV. La mayor pob<strong>la</strong>ción<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el Parque Natural <strong>de</strong> Aiako Harria (Irun, Gipuzkoa) y fue <strong>de</strong>sbrozada <strong>en</strong> el año<br />
2004. Con el fin <strong>de</strong> analizar el efecto <strong>de</strong>l pastoreo (h) y el <strong>de</strong>sbroce (D) sobre el éxito reproductivo<br />
sexual <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, se diseñó un experim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>finimos 4 tratami<strong>en</strong>tos (D + h + , D + h -<br />
, D - h + , D - h - ), estando cada uno repres<strong>en</strong>tado por 3 parce<strong>la</strong>s. Se realizó un marcaje y seguimi<strong>en</strong>to<br />
individual <strong>de</strong> 150 ejemp<strong>la</strong>res durante el periodo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 2006. Los resultados indican<br />
que cuanto mayor es el número <strong>de</strong> ramas totales producidas por un ejemp<strong>la</strong>r, m<strong>en</strong>or es <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> fructificación. Asimismo, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> fructificación muestra una corre<strong>la</strong>ción significativa<br />
negativa con el número total <strong>de</strong> flores producidas por el ejemp<strong>la</strong>r y una corre<strong>la</strong>ción positiva con el<br />
promedio <strong>de</strong> frutos producidos por rama, pero no pres<strong>en</strong>ta ninguna corre<strong>la</strong>ción con el tamaño <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. Aunque no sea significativa, se pue<strong>de</strong> apreciar una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> fructificación<br />
<strong>en</strong> zonas con pastoreo sea mayor que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s no pastadas. El <strong>de</strong>sbroce y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />
carga <strong>en</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos con pastoreo, no afectaron <strong>de</strong> forma significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
variables analizadas. No obstante, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> gran variabilidad mostrada por dichas variables d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> cada tratami<strong>en</strong>to, estos resultados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser interpretados con caute<strong>la</strong>.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: caméfito, tasa <strong>de</strong> fructificación, carga gana<strong>de</strong>ra, gestión, conservación.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Daphne cneorum L. es un caméfito am<strong>en</strong>azado <strong>en</strong> <strong>la</strong> CAPV, catalogado como “<strong>de</strong> interés especial”<br />
(BOPV, 1998), con muy pocas pob<strong>la</strong>ciones conocidas (Pérez <strong>de</strong> Ana, 2004; Aizpuru et al., 2006),<br />
por <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> el límite occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> su distribución y por vivir <strong>en</strong> un tipo <strong>de</strong> hábitat muy interv<strong>en</strong>ido<br />
por el hombre (brezal-argomal abierto <strong>en</strong> mosaico con pastos <strong>de</strong> montaña). Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
un estudio sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>tomocomunidad <strong>de</strong> D. cneorum <strong>de</strong> Aiako Harria ha reve<strong>la</strong>do <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> una gran riqueza <strong>de</strong> fitófagos <strong>de</strong> gran interés <strong>de</strong> conservación por su rareza, lo cual increm<strong>en</strong>ta<br />
el interés por <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta (Arbe<strong>la</strong>itz y Al<strong>de</strong>zabal, 2006).<br />
Hasta el mom<strong>en</strong>to sabemos que: (1) aún si<strong>en</strong>do una pob<strong>la</strong>ción que ha sufrido muchas perturbaciones<br />
re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y mejora <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos herbáceos (principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sbroces),<br />
parece que pue<strong>de</strong> recuperarse y persistir con éxito dirigi<strong>en</strong>do sus recursos <strong>en</strong>ergéticos<br />
129
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
sobre todo a su crecimi<strong>en</strong>to por reproducción vegetativa; (2) el pastoreo <strong>de</strong>l ganado doméstico<br />
facilita el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> ejemp<strong>la</strong>res ya que reduce <strong>la</strong> vegetación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta (Arbe<strong>la</strong>itz<br />
et al., 2007). Aún así <strong>en</strong> ciertos núcleos <strong>de</strong> gran presión gana<strong>de</strong>ra, el efecto <strong>de</strong>l pastoreo<br />
pue<strong>de</strong> resultar negativo (por ejemplo <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>tos y/o el pisoteo). A<strong>de</strong>más,<br />
hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> gran variabilidad que existe <strong>en</strong> cada núcleo pob<strong>la</strong>cional. Por todo esto,<br />
el objetivo principal <strong>de</strong> este trabajo es analizar el efecto que produc<strong>en</strong> tanto el <strong>de</strong>sbroce como el<br />
herbivorismo sobre <strong>la</strong> reproducción sexual <strong>de</strong> Daphne cneorum.<br />
MATERIALES Y METODOS<br />
Daphne cneorum es una p<strong>la</strong>nta vivaz que <strong>en</strong> nuestro territorio vive <strong>en</strong> pastos acidófi<strong>los</strong> con argoma<br />
(Ulex europaeus L.). Desarrol<strong>la</strong> flores <strong>de</strong> color rosa muy olorosas, 6-10 <strong>en</strong> fascícu<strong>los</strong> terminales,<br />
y frutos pardo-amarill<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> drupa con exocarpo coriáceo, incluido hasta que madura <strong>en</strong> el<br />
hipanto. Florece <strong>en</strong>tre marzo y junio. Cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta no es autógama.<br />
Diseño experim<strong>en</strong>tal<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> mayor ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> CAPV se sitúa <strong>en</strong> el Parque Natural <strong>de</strong> Aiako<br />
Harria, <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Irún (Gipuzkoa), a una altitud <strong>de</strong> 420m, con al m<strong>en</strong>os 6 núcleos o subpob<strong>la</strong>ciones<br />
y con un total <strong>de</strong> 900 ejemp<strong>la</strong>res (Arbe<strong>la</strong>itz et al., 2007). Se analizaron <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong><br />
dos tipos <strong>de</strong> perturbaciones: el <strong>de</strong>sbroce (D) y el herbivorismo (h). El diseño experim<strong>en</strong>tal fue factorial,<br />
combinando una zona <strong>de</strong>sbrozada (D + ; significa que se ha eliminado drásticam<strong>en</strong>te toda <strong>la</strong><br />
cobertura vegetal leñosa, y gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> herbácea) y otra zona sin <strong>de</strong>sbrozar (D - ; área no perturbada,<br />
al m<strong>en</strong>os durante <strong>los</strong> últimos 10 años) con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia (h + ) y aus<strong>en</strong>cia (h - ) <strong>de</strong> herbívoros.<br />
El <strong>de</strong>sbroce se realizó con cad<strong>en</strong>as a ras <strong>de</strong> suelo <strong>en</strong> Diciembre <strong>de</strong> 2004. En cada zona (<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>sbrozada y <strong>en</strong> <strong>la</strong> no-<strong>de</strong>sbrozada), se insta<strong>la</strong>ron tres cercados perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 10 x 20 m (<strong>en</strong><br />
total 6) <strong>en</strong> Marzo <strong>de</strong> 2005, para obt<strong>en</strong>er subzonas con aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong>l pastoreo (h - ). De<br />
forma contigua o parale<strong>la</strong> a cada cercado, se colocó una parce<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mismo tamaño <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />
afectada por el pastoreo (h + ). Así, cada tratami<strong>en</strong>to quedó repres<strong>en</strong>tado por tres parce<strong>la</strong>s, si<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> total 4 tratami<strong>en</strong>tos (D + h + , D + h - , D - h + , D - h - ) y 12 parce<strong>la</strong>s. Debido a que, ni <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />
pastoreo, ni <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> especies <strong>de</strong> ganado (equino, vacuno y ovino) fueron homogéneas<br />
<strong>en</strong> el área <strong>de</strong> estudio, se <strong>de</strong>finieron tres tipos <strong>de</strong> carga/int<strong>en</strong>sidad gana<strong>de</strong>ra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos<br />
“h + ”, expresadas <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> Unidad Animal por hectárea, tal y como se <strong>de</strong>fine <strong>en</strong> Mandaluniz<br />
et al. (2005): baja (1= 0-150 UA/ha), mo<strong>de</strong>rada (2= 150-350 UA/ha), alta (3= >350<br />
UA/ha). Los pesos vivos utilizados <strong>en</strong> el cálculo para cada especie animal han sido <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
equino 525 Kg, vacuno 500 Kg, ovino <strong>de</strong> raza Latxa 50 Kg. Para más <strong>de</strong>talles, véase Arbe<strong>la</strong>itz y<br />
Al<strong>de</strong>zabal (2006).<br />
Marcaje individual<br />
Esta especie se reproduce vegetativam<strong>en</strong>te con gran éxito, y no sabemos exactam<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />
límites <strong>de</strong>l individuo. Decidimos d<strong>en</strong>ominar “ejemp<strong>la</strong>r” a <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> marcaje (es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> unidad<br />
funcional para el muestreo). El ejemp<strong>la</strong>r está constituido por una agrupación <strong>de</strong> ramas<br />
principales; cada rama pue<strong>de</strong> ser o no un tallo florífero y éste pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r más <strong>de</strong> una<br />
infloresc<strong>en</strong>cia (produce flores <strong>en</strong> infloresc<strong>en</strong>cias terminales). Creemos que todas <strong>la</strong>s flores son<br />
hermafroditas. En 2005 no hubo floración por lo que estudiamos el éxito reproductivo con <strong>los</strong><br />
datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> 2006. En total se marcaron 150 ejemp<strong>la</strong>res <strong>en</strong> Abril-Mayo <strong>de</strong> 2006, pero<br />
por diversas causas (pérdida <strong>de</strong> etiquetas y/o recolección <strong>de</strong> ramas florales por turistas), se<br />
pudo medir <strong>en</strong> 145 ejemp<strong>la</strong>res, repartidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera por tratami<strong>en</strong>to: 69 <strong>de</strong> D + h + ,<br />
19 <strong>de</strong> D + h - , 31 <strong>de</strong> D - h + , 26 <strong>de</strong> D - h - . A nivel <strong>de</strong> ejemp<strong>la</strong>r, se midieron directam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
variables: número <strong>de</strong> ramas florales (rF), número <strong>de</strong> ramas no florales (rNF) y número total<br />
<strong>de</strong> ramas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das (rT). Para estimar el éxito reproductivo sexual, se marcaron 5 ramas<br />
130
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
florales <strong>en</strong> cada ejemp<strong>la</strong>r y se anotaron el número <strong>de</strong> flores y el número <strong>de</strong> frutos producidos<br />
por rama. Posteriorm<strong>en</strong>te, se calculó el promedio <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> flores (promF/r) y frutos por<br />
rama (promFR/r), y multiplicándolo con el número <strong>de</strong> ramas florales, se obtuvo <strong>la</strong> extrapo<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l número total <strong>de</strong> flores (F/ejem) y frutos (FR/ejem) producidos por el ejemp<strong>la</strong>r. Por último,<br />
se estimó <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> fructificación <strong>de</strong>l ejemp<strong>la</strong>r (FRt/ejem), <strong>de</strong>finido como el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
flores que llega a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un fruto maduro, aplicando <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te fórmu<strong>la</strong>:<br />
[FR/ejem]/[F/ejem] x 100.<br />
Análisis estadísticos<br />
Primeram<strong>en</strong>te, comprobamos si <strong>la</strong>s variables estudiadas se ajustaban bi<strong>en</strong> a <strong>la</strong> distribución normal<br />
mediante <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> Kolmogorov-Smirnov y <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> varianzas con <strong>la</strong> Prueba <strong>de</strong> contraste<br />
<strong>de</strong> Lev<strong>en</strong>e. Ninguna variable se ajustó a <strong>la</strong> distribución normal, por lo que fueron transformadas<br />
logarítmicam<strong>en</strong>te (excepto <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> ramas florales y no florales). En primer<br />
lugar, se realizó un análisis <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ciones (Pearson con <strong>la</strong>s variables logaritmizadas y Spearman<br />
con el resto) para conocer <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables estudiadas. Creímos conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
incluir <strong>en</strong> estas corre<strong>la</strong>ciones una variable <strong>de</strong> tamaño (elipse, que también fue transformada logarítmicam<strong>en</strong>te),<br />
ya que es esperable que algunas variables (p.ej.: “rT”, “F/ejem”, “FR/ejem”) sean<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong>l ejemp<strong>la</strong>r. Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable “elipse” se tomaron <strong>de</strong> Arbe<strong>la</strong>itz<br />
y Al<strong>de</strong>zabal (2006). En segundo lugar se realizó un ANOVA 1-factorial para analizar el efecto <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> “tratami<strong>en</strong>tos” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes variables: “rT”, “LogF/NF”, “promF/r”, “promFR/r”, “F/ejem”,<br />
“FR/ejem”, “FRt/ejem”. Por último, se analizó el efecto <strong>de</strong>l “<strong>de</strong>sbroce” y <strong>la</strong> “int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> carga”<br />
sobre <strong>la</strong>s mismas variables mediante un ANOVA 2-factorial, únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos con<br />
pastoreo (h + ).<br />
RESULTADOS Y DISCUSION<br />
La producción <strong>de</strong> frutos vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>terminada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta y el<br />
número <strong>de</strong> flores (Albert et al., 2001) y estas variables se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran también influidas por <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>sidad o el tipo <strong>de</strong> herbivorismo y por el nivel <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. Los resultados<br />
más <strong>de</strong>stacables <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes: (1) existe una corre<strong>la</strong>ción significativa<br />
positiva <strong>en</strong>tre el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta y el número total <strong>de</strong> ramas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das; (2) cuanto mayor<br />
es el número total <strong>de</strong> ramas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, mayor es <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> ramas florales fr<strong>en</strong>te a<br />
<strong>la</strong>s no florales; (3) <strong>la</strong> producción total <strong>de</strong> flores y frutos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, si<strong>en</strong>do<br />
más alta <strong>en</strong> <strong>los</strong> ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> mayor tamaño; (4) sin embargo, no existe ninguna corre<strong>la</strong>ción<br />
significativa <strong>en</strong>tre el tamaño y el promedio <strong>de</strong> flores y frutos producidos por rama, (5) <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> frutos por ejemp<strong>la</strong>r aum<strong>en</strong>ta cuando el promedio <strong>de</strong> flores y frutos por rama es<br />
mayor; (6) <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> fructificación muestra una corre<strong>la</strong>ción significativa negativa con el número<br />
total <strong>de</strong> ramas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y el número total <strong>de</strong> flores producidas por el ejemp<strong>la</strong>r; <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción<br />
es positiva con el promedio <strong>de</strong> frutos producidos por rama, y no existe corre<strong>la</strong>ción con<br />
el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
131
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ciones significativas. Se indican <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pearson (Spearman <strong>en</strong> el caso<br />
<strong>de</strong> %rF y %rNF):<br />
elipse rT rF% rNF% logF/NF promF/r F/ejem promFR/r FR/ejem FRt/ejem<br />
elipse 0,64(**) 0,57(**) 0,55(**)<br />
rT 0,17(*) -0,17(*) 0,20(*) 0,90(**) -0,20(*) 0,80(**) -0,23(**)<br />
rF% 0,17(*) 0,52(**) 0,48(**)<br />
ABREVIATURAS: rNF% -0,17(*) -0,52(**) -0,48(**)<br />
elipse=área <strong>de</strong>l elipse logF/NF 0,18(*) 0,49(**) 0,47(**)<br />
%rF= porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> ramas florales promF/r 0,32(**) 0,36(**) 0,24(**)<br />
%rNF=porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> ramas no florales F/ejem 0,91(**) -0,22(*)<br />
rT=número total <strong>de</strong> ramas (rF+rNF) promFR/r 0,31(**) 0,89(**)<br />
logF/NF=división logarítmica <strong>en</strong>tre ramas florales y ramas no florales FR/ejem 0,21(*)<br />
promF/r= promedio <strong>de</strong> número <strong>de</strong> flores por rama<br />
FRt/ejem<br />
F/ejem=número absoluto <strong>de</strong> flores por ejemp<strong>la</strong>r<br />
promFR/r= promedio <strong>de</strong> número <strong>de</strong> frutos por rama<br />
FR/ejem=número absoluto <strong>de</strong> frutos por ejemp<strong>la</strong>r<br />
FRt/ejem=tasa <strong>de</strong> fructificación por ejemp<strong>la</strong>r (número <strong>de</strong> frutos x 100/número <strong>de</strong> flores)<br />
(*) La corre<strong>la</strong>ción es significativa al nivel 0,05 (bi<strong>la</strong>teral).(**) La corre<strong>la</strong>ción es significativa al nivel 0,01 (bi<strong>la</strong>teral).<br />
Figura 1. Datos <strong>de</strong>l éxito reproductivo <strong>de</strong> Daphne cneorum indicados <strong>en</strong> diagramas y por tratami<strong>en</strong>to. Izda.:<br />
número total <strong>de</strong> flores por ejemp<strong>la</strong>r (F/ejem). Dcha: tasa <strong>de</strong> fructificación por ejemp<strong>la</strong>r (FRt/ejem)<br />
En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> Figura 1, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que el “tratami<strong>en</strong>to” no ha t<strong>en</strong>ido efecto significativo<br />
sobre ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables estudiadas. Las p<strong>la</strong>ntas que sufr<strong>en</strong> herbivorismo pued<strong>en</strong> ser<br />
capaces <strong>de</strong> dirigir <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus recursos hacia <strong>la</strong> maduración <strong>de</strong> frutos, mitigando<br />
así <strong>los</strong> efectos negativos producidos por el daño o <strong>la</strong> retirada <strong>de</strong> estructuras reproductivas<br />
(Low<strong>en</strong>berg, 1994). Sin embargo, éste no es el caso <strong>de</strong> D. cneorum, ya que <strong>los</strong> animales<br />
domésticos no <strong>la</strong> consum<strong>en</strong> (es una p<strong>la</strong>nta tóxica). Aunque no sea significativa, se pue<strong>de</strong><br />
apreciar una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> fructificación <strong>en</strong> zonas con pastoreo sea mayor que<br />
132
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s no pastadas (Figura 1, dcha.), <strong>de</strong>bido a que el promedio <strong>de</strong> frutos producidos por rama<br />
es significativam<strong>en</strong>te mayor (p350 UA/ha (alta). Las barras <strong>de</strong> error indican el IC <strong>de</strong> 95%.<br />
CONCLUSIONES<br />
Los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> D. cneorum sometidos a pastoreo pres<strong>en</strong>tan una mayor efici<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />
convertir <strong>en</strong> fruto <strong>la</strong>s flores <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, aunque no significativa. La m<strong>en</strong>or tasa <strong>de</strong> fructificación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> ejemp<strong>la</strong>res que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l cercado se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ber a que <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta no es autógama<br />
y por lo tanto si <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta requiere polinización cruzada se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia por<br />
<strong>los</strong> polinizadores sea mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas no afectadas por <strong>los</strong> herbívoros, no sólo por <strong>la</strong>s flores <strong>de</strong><br />
otras especies <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas, sino porque <strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas y <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> sus ramas<br />
pued<strong>en</strong> dificultar <strong>la</strong> polinización <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos <strong>de</strong> Daphne. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>l éxito<br />
reproductivo han mostrado una alta variabilidad y esto dificultó <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />
Cabe <strong>de</strong>stacar que sólo son datos correspondi<strong>en</strong>tes a un año (2006), y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> gran<br />
133
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones meteorológicas tanto <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to vegetativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta (Arbe<strong>la</strong>itz<br />
et al., 2007), como <strong>en</strong> su éxito reproductivo sexual por condicionar <strong>la</strong> actividad y el comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> sus polinizadores, no sería prud<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eralizar estas conclusiones sin haber<strong>la</strong>s confirmado<br />
con un seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> años consecutivos.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo ha sido financiado por <strong>la</strong> Diputación Foral <strong>de</strong> Gipuzkoa. Queremos agra<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> ayuda<br />
prestada por <strong>los</strong> compañeros <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.C. Aranzadi <strong>en</strong> <strong>los</strong> muestreos, así como <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada<br />
por <strong>los</strong> guardas <strong>de</strong>l parque.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AIZPURU, I.; GARMENDIA, J; ZENDOIA, I.; ARBELAITZ, E., 2006. Contribuciones al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> flora <strong>de</strong>l País Vasco (VII). Munibe (Ci<strong>en</strong>cias Naturales), 56. (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa)<br />
ALBERT, M.J.; ESCUDERO A.; IRIONDO J.M., 2001. Female reproductive success of narrow <strong>en</strong><strong>de</strong>mic<br />
Erodium pau<strong>la</strong>r<strong>en</strong>se in contrasting microhabitats. Ecology, 82, 1734-1747.<br />
ARBELAITZ, E.; ALDEZABAL, 2006. Aiako Harria Parke Naturalean, Daphne cneorum <strong>la</strong>ndare-espezie<br />
mehatxatuar<strong>en</strong> berreskurap<strong>en</strong>a lortzeko <strong>la</strong>nak. 2006ko ekim<strong>en</strong>ak. Informe Técnico. Diputación<br />
Foral <strong>de</strong> Gipuzkoa.<br />
ARBELAITZ, E.; ALDEZABAL, A.; FELIPE, A.; URIARTE, L.; AZPIROZ, M., 2007. Efecto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sbroce<br />
y el pastoreo sobre el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Daphne cneorum L., una especie am<strong>en</strong>azada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
CAPV. Pp: 25-31. En: Los sistemas forrajeros: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción y el paisaje), Pinto, M (Ed.).<br />
NEIKER, Gasteiz.<br />
BOPV. 1998. Catálogo Vasco <strong>de</strong> Especies am<strong>en</strong>azadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fauna y Flora, Silvestre y Marina.<br />
BOPV, 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1998.<br />
MANDALUNIZ, N.; RUIZ, R.; OREGUI, L.M., 2005. Propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Unidad Animal y metodología<br />
<strong>de</strong> estimación, para su aplicación <strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> pastoreo ext<strong>en</strong>sivo. Pp: 275-282.<br />
En: Producciones agrogana<strong>de</strong>ras: gestión efici<strong>en</strong>te y conservación <strong>de</strong>l medio natural (vol. I),<br />
Osoro, K.; Argam<strong>en</strong>tería, A.; Larraceleta, A. (Eds). SERIDA, Oviedo.<br />
LOWENBERG, G.J. 1994. Effects of floral herbivory on maternal reproduction in Sanicu<strong>la</strong> arctopoi<strong>de</strong>s<br />
(Apiaceae). Ecology, 75, 359-369.<br />
PEREZ DE ANA, J.M., 2004. Nuevas citas <strong>de</strong> flora am<strong>en</strong>azada y escasa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Encartaciones<br />
(oeste <strong>de</strong>l País Vasco). Est. Mus. Ci<strong>en</strong>c. Nat. Á<strong>la</strong>va (2003-2004), 18-19:69-79.<br />
THE EFFECT OF GRAZING AND CLEARING OFF ON THE SEXUAL<br />
REPRODUCTIVE SUCCESS OF DAPHNE CNEORUM L., A<br />
THREATENED SPECIES IN THE BASQUE COUNTRY<br />
SUMMARY<br />
Daphne cneorum is a threat<strong>en</strong>ed chamaephyte of the Basque Country, catalogued as a species of<br />
“especial interest”. The major popu<strong>la</strong>tion is located in the Aiako Harria Natural Park (Irun, Gipuzkoa),<br />
which was cleared off in 2004. The aim of this work is to analyze the effect of clearing off<br />
(shrub-removal, D) and livestock grazing (herbivory, h) on the sexual reproductive success of the<br />
p<strong>la</strong>nt. We <strong>de</strong>signed an experim<strong>en</strong>t of 4 treatm<strong>en</strong>ts, each one repres<strong>en</strong>ted by 3 plots: D + h + , D + h - ,<br />
134
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
D - h + , D - h - . A total of 150 individual p<strong>la</strong>nts were tagged and monitored during the growing seasons<br />
of 2006. Results indicate that fruit set per ramet <strong>de</strong>creases as higher is the total number of branches.<br />
The fruit set is negatively corre<strong>la</strong>ted to the total number of flowers per ramet, and positively<br />
corre<strong>la</strong>ted to the average of fruits per branche, but there is not corre<strong>la</strong>tion with the p<strong>la</strong>nt size. Although<br />
it is not significant, a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy of increasing fruit set could be observed in grazing treatm<strong>en</strong>ts<br />
(outsi<strong>de</strong> the exc<strong>los</strong>ures). The clearing off and stoking rate (or grazing int<strong>en</strong>sity) of grazing<br />
treatm<strong>en</strong>ts did not significantly influ<strong>en</strong>ce on the most of studied parameters. However, due to the<br />
high variability of fruit set within treatm<strong>en</strong>ts, these results would be interpreted with caution.<br />
Key words: chamaephyte , fruit set, stocking rate, managem<strong>en</strong>t, conservation.<br />
135
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
APROVECHAMIENTO CON GANADO DE LA CUBIERTA VEGETAL<br />
DEL OLIVAR ECOLÓGICO: ESTUDIOS DE DIVERSIDAD<br />
FLORÍSTICA Y PARÁMETROS EDÁFICOS<br />
A. GARCÍA FUENTES, J. A. TORRES CORDERO Y L. RUIZ VALENZUELA<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Biología Animal, Biología Vegetal y Ecología. Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />
Experim<strong>en</strong>tales. Universidad <strong>de</strong> Jaén. 23071 Jaén (España). E-mail: agarcia@uja<strong>en</strong>.es<br />
RESUMEN<br />
El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una cubierta vegetal es una práctica agronómica necesaria para <strong>los</strong> cultivos<br />
<strong>de</strong> olivar ecológico. Se trata <strong>de</strong> una herrami<strong>en</strong>ta eficaz para combatir <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os erosivos,<br />
sobre todo <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> olivares <strong>de</strong> montaña, con fuertes p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. No obstante, el control <strong>de</strong><br />
esta cubierta vegetal es una constante preocupación para estos agricultores. Muchos <strong>de</strong> el<strong>los</strong><br />
optan por una siega <strong>de</strong> control, realizando varios pases <strong>en</strong> <strong>la</strong> primavera y <strong>de</strong>jando el material segado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong>l olivar, a modo <strong>de</strong> “abono ver<strong>de</strong>”. En este trabajo se pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> resultados<br />
obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> un proyecto <strong>de</strong> investigación don<strong>de</strong> se ha utilizado ganado ovino y equino para contro<strong>la</strong>r<br />
estas cubiertas vegetales. Se analizaron <strong>la</strong> diversidad y composición florística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cubiertas<br />
vegetales, valor pastoral y el estado <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros edáficos <strong>en</strong> cinco parce<strong>la</strong>s con manejo<br />
difer<strong>en</strong>te: olivar ecológico con ganado ovino durante todo el año, olivar ecológico con ganado<br />
ovino <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> temporal, con ganado equino también temporal y <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ecológico sin<br />
manejo gana<strong>de</strong>ro; así como una parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> olivar con técnicas conv<strong>en</strong>cionales.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: agrosistema, biodiversidad, fitoc<strong>en</strong>osis, manejo agrogana<strong>de</strong>ro, suelo.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
En <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> cubiertas vegetales <strong>en</strong> agricultura ecológica es una práctica muy<br />
ext<strong>en</strong>dida porque aporta b<strong>en</strong>eficios netos al sistema. En el olivar ecológico sus v<strong>en</strong>tajas están re<strong>la</strong>cionadas<br />
con <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l suelo (Pastor et al., 1997), <strong>la</strong> economía hídrica y el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
biodiversidad <strong>en</strong> el cultivo, favoreci<strong>en</strong>do a su vez un mayor grado <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. Sin embargo<br />
un manejo ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas pue<strong>de</strong> suponer <strong>de</strong>sequilibrios <strong>en</strong> el agrosistema, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia por el agua <strong>en</strong> periodos <strong>de</strong>sfavorables, <strong>de</strong> ahí que el agricultor <strong>de</strong>ba <strong>de</strong><br />
establecer pautas precisas para su control. En este s<strong>en</strong>tido, el manejo más ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> agricultura<br />
ecológica es el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cubiertas naturales con posterior incorporación al suelo<br />
mediante cultivador (Pajarón et al., 1996). También, y al igual que <strong>en</strong> el olivar conv<strong>en</strong>cional, suel<strong>en</strong><br />
imp<strong>la</strong>ntarse cubiertas sembradas, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te con mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> gramíneas y difer<strong>en</strong>tes leguminosas<br />
que <strong>en</strong> unos casos se contro<strong>la</strong>n mediante <strong>de</strong>sbrozadota mecánica, y <strong>en</strong> otros, es incorporada<br />
mediante el pase <strong>de</strong> cultivador u otro apero (Foraster et al., 2006).<br />
No obstante, y a pesar <strong>de</strong> que el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cubiertas naturales suele ser <strong>la</strong> técnica más<br />
empleada <strong>en</strong> olivar ecológico, exist<strong>en</strong> pocas refer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía ci<strong>en</strong>tífica re<strong>la</strong>cionadas<br />
con su control mediante el uso <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ría (García Fu<strong>en</strong>tes et al., 2007a, 2007b), aún cuando<br />
137
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
esta forma <strong>de</strong> manejo se manifiesta como una técnica viable <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta, y por su<br />
aporte <strong>de</strong> abono orgánico y conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad, como una alternativa atractiva para<br />
<strong>la</strong> mayor diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad agropecuaria.<br />
Se pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> resultados provisionales <strong>de</strong>l estudio que actualm<strong>en</strong>te realizamos <strong>en</strong> varias fincas<br />
<strong>de</strong> olivar ecológico don<strong>de</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal se realiza mediante distintos tipos <strong>de</strong><br />
ganado, haci<strong>en</strong>do hincapié <strong>en</strong> el posible aprovechami<strong>en</strong>to forrajero <strong>de</strong> estas cubiertas espontáneas.<br />
Estos resultados se correspond<strong>en</strong> con dos años consecutivos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> datos y se muestran<br />
<strong>la</strong>s posibles alteraciones <strong>en</strong> suelo o <strong>en</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ganado.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Se seleccionaron <strong>en</strong> total cinco parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> una hectárea todas el<strong>la</strong>s. La primera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se localiza<br />
<strong>en</strong> el término municipal <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong>l Trabuco (Má<strong>la</strong>ga), es un olivar ecológico con ganado<br />
ovino durante todo el año [VT]. En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizar <strong>los</strong> estudios era su tercer año consecutivo<br />
con ganado ovino. Las <strong>de</strong>más parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> estudio se localizan <strong>en</strong> Beas <strong>de</strong> Segura (Jaén): una<br />
t<strong>en</strong>ía aprovechami<strong>en</strong>to gana<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta <strong>en</strong> primavera y otoño con ganado equino [BS(eq)],<br />
otra con iguales tratami<strong>en</strong>tos pero con ganado ovino [BS(ov)] y una tercera <strong>de</strong> olivar ecológico sin<br />
aprovechami<strong>en</strong>to gana<strong>de</strong>ro [BS(sg)]. La cuarta parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> Beas <strong>de</strong> Segura es <strong>de</strong> olivar conv<strong>en</strong>cional<br />
con sistema <strong>de</strong> “no <strong>la</strong>boreo” [BS(conv)]. Las parce<strong>la</strong>s pastoreadas lo v<strong>en</strong>ían si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />
al m<strong>en</strong>os dos años consecutivos. En <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> VT existe una carga <strong>de</strong> 4,41 cabezas <strong>de</strong> ovino por<br />
hectárea y año. En <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> BS(eq) se utilizó una cabeza <strong>de</strong> equino por hectárea y año, y <strong>en</strong> BS(ov)<br />
se practicaron varias <strong>en</strong>tradas a <strong>la</strong> finca con cargas instantáneas <strong>de</strong> 20 cabezas <strong>de</strong> ovino.<br />
Ambas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estudio pres<strong>en</strong>tan sue<strong>los</strong> con pH básico, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> margas y margocalizas<br />
<strong>de</strong>l cuaternario. En el caso <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong>l Trabuco se trata <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> más <strong>en</strong>riquecidos <strong>en</strong><br />
arcil<strong>la</strong>s. Las parce<strong>la</strong>s estudiadas <strong>en</strong> Beas <strong>de</strong> Segura son zonas colindantes a terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong> monte,<br />
con aflorami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca caliza, <strong>de</strong> fuertes p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, superiores a un 10% todas. Los sue<strong>los</strong><br />
son <strong>de</strong> tipo cambisol calcáreo y regosol cálcico.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> bioclimatología, ambas localida<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>tan características muy parecidas.<br />
Ambas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un ombrotipo seco superior, pres<strong>en</strong>tando un régim<strong>en</strong> y cantidad <strong>de</strong> precipitaciones<br />
simi<strong>la</strong>r. En cuanto a <strong>la</strong>s temperaturas medias, <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> Archidona (<strong>la</strong> más próxima a <strong>la</strong> localidad<br />
<strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong>l Trabuco) pres<strong>en</strong>ta una temperatura media anual <strong>de</strong> 15,9 ºC y Beas <strong>de</strong> Segura<br />
<strong>de</strong> 14,5 ºC. El período <strong>de</strong> probabilidad <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> he<strong>la</strong>das es mayor <strong>en</strong> Beas <strong>de</strong> Segura.<br />
Para el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución y composición florística <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal se realizaron diez<br />
muestreos fitosociológicos (Braun-B<strong>la</strong>nquet, 1979) <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> estudio, repiti<strong>en</strong>do<br />
<strong>los</strong> muestreos al sigui<strong>en</strong>te año <strong>de</strong> estudio para comprobar posibles cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cubiertas y<br />
suelo. El área muestreada <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos fue <strong>de</strong> 2 m 2 siempre <strong>en</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> olivos.<br />
Sobre cada uno <strong>de</strong> estos muestreos se calculó <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> Shannon (Shannon & Weaver,<br />
1981), este índice se utilizó como una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal<br />
al comprobar su posible variación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s durante <strong>los</strong> años <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> datos.<br />
Para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l valor pastoral (VP) se siguió <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> Daget y Poissonet (1972)<br />
y su <strong>de</strong>sarrollo aplicado a <strong>los</strong> inv<strong>en</strong>tarios fitosociológicos (Amel<strong>la</strong> y Ferrer, 1979; Ascaso et al.,<br />
1996 y Barrantes et al. 2004). Para cada parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> estudio se tomaron <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong><br />
contribución específica (Cs) <strong>de</strong> <strong>los</strong> diez inv<strong>en</strong>tarios, y se realizó un solo cálculo <strong>de</strong>l VP por parce<strong>la</strong><br />
con <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>los</strong> diez muestreos. Se procedió <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma para el cálculo <strong>de</strong>l suelo<br />
<strong>de</strong>snudo y <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> índices <strong>de</strong>l VP.<br />
Como medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición florística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cubiertas también se calculó el índice<br />
Cs para <strong>la</strong>s leguminosas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> diez inv<strong>en</strong>tarios (Cs(%)Leg) y para <strong>la</strong>s gramíneas<br />
(Cs(%)Gr), obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un valor medio <strong>de</strong> <strong>los</strong> diez muestreos para cada parce<strong>la</strong> y año <strong>de</strong> toma <strong>de</strong><br />
138
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
datos. Se tomaron estas dos familias como refer<strong>en</strong>tes por ser siempre <strong>la</strong>s mejores repres<strong>en</strong>tadas<br />
y <strong>la</strong>s que aportan mayor valor pascíco<strong>la</strong> <strong>en</strong> un pastizal mediterráneo.<br />
Las muestras <strong>de</strong> suelo se tomaron con una barr<strong>en</strong>a apropiada para ello y se embolsaron <strong>la</strong>s muestras<br />
<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 1 kg <strong>de</strong> tierra, llevándose a analizar al Laboratorio Agroalim<strong>en</strong>tario <strong>de</strong><br />
Córdoba, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía. En <strong>los</strong> mismos puntos don<strong>de</strong> se tomaron <strong>los</strong> inv<strong>en</strong>tarios<br />
fitosociológicos, se extrajeron <strong>la</strong>s muestras edáficas, repitiéndose también estos muestreos<br />
al año sigui<strong>en</strong>te.<br />
Todos <strong>los</strong> datos edáficos y <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> especies fueron tratados mediante un contraste <strong>de</strong><br />
medias (ANOVA <strong>de</strong> un factor) utilizando el programa SPSS (ver. 15 para Windows). Para <strong>los</strong> datos<br />
<strong>de</strong> VP y sus índices se trabajó so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong> <strong>los</strong> diez muestreos obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un solo<br />
dato por parce<strong>la</strong> y año.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En <strong>la</strong> figura 1 se observa un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong> riqueza específica <strong>en</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s, salvo para <strong>la</strong> <strong>de</strong> ovino temporal y <strong>la</strong> <strong>de</strong> olivar conv<strong>en</strong>cional. Para <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> diversidad<br />
es lógico que se haya producido un hecho simi<strong>la</strong>r, si bi<strong>en</strong> es verdad que <strong>la</strong>s osci<strong>la</strong>ciones son<br />
pequeñas <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2 se aprecia que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te son significativos estos cambios<br />
para <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> pastoreada con ovino <strong>de</strong> forma perman<strong>en</strong>te, y se reflejan como un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> misma. No obstante, analizando <strong>los</strong> muestreos fitosociológicos, se aprecia que el número <strong>de</strong> especies<br />
<strong>de</strong> leguminosas y gramíneas no ha <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dido, sino que <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> diversidad han caído<br />
<strong>de</strong>bido al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies acompañantes que no pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a estas familias botánicas.<br />
El VP <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s si<strong>en</strong>do muy l<strong>la</strong>mativo <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> BS(ov) y BS(sg) (tab<strong>la</strong> 1). En <strong>la</strong> primera se da un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución específica<br />
aportada por gramíneas, observándose parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un pequeño repunte al alza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
leguminosas.<br />
Otro hecho <strong>de</strong>stacable es que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> suelo <strong>de</strong>snudo aum<strong>en</strong>ta significativam<strong>en</strong>te (tab<strong>la</strong><br />
2) <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> BS(ov), y también lo hace <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> VT. En <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> BS(sg) se da un hecho<br />
simi<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>l suelo, aunque no es estadísticam<strong>en</strong>te significativo, pero si se observa<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> inv<strong>en</strong>tarios fitosociológicos una fuerte inversión <strong>de</strong> especies, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> contribución<br />
aportada por <strong>la</strong>s leguminosas (sobre todo <strong>en</strong> Medicago minima) y dándose un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
gramíneas terofíticas como Brachypodium distachyon y Aegilops g<strong>en</strong>icu<strong>la</strong>ta.<br />
En <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> VT se da una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas y un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución específica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas, reflejado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie Medicago polymorpha y subi<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Hor<strong>de</strong>um leporinum y Bromus diandrus.<br />
En <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> BS(eq) se produce un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so m<strong>en</strong>os acusado <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> leguminosas y<br />
un fuerte aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas <strong>de</strong>bido a una <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie Bromus diandrus con casi<br />
un 20% <strong>de</strong> Cs.<br />
Los valores <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros edáficos (tab<strong>la</strong> 2), no parec<strong>en</strong> mostrar muchos cambios significativos.<br />
Si analizamos <strong>en</strong> primer lugar <strong>los</strong> cambios producidos <strong>en</strong> el complejo NPK, tan sólo varía al<br />
alza <strong>de</strong> forma significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> VT el nitróg<strong>en</strong>o, y el fósforo <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> olivar conv<strong>en</strong>cional<br />
que lo hace a <strong>la</strong> baja. Otro hecho a <strong>de</strong>stacar es que <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> con ovino perman<strong>en</strong>te<br />
<strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong>l complejo NPK son superiores <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to al resto <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s.<br />
El Na es otro macronutri<strong>en</strong>te que varía significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> VT, <strong>en</strong> BS(eq) y <strong>en</strong><br />
BS(conv). En <strong>la</strong>s tres pres<strong>en</strong>ta un consi<strong>de</strong>rable aum<strong>en</strong>to, superior para aquel<strong>la</strong>s con manejo gana<strong>de</strong>ro<br />
con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> olivar conv<strong>en</strong>cional.<br />
139
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Del resto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos, <strong>los</strong> sulfatos han variado significativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un año para otro <strong>en</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s. Este hecho pue<strong>de</strong> estar re<strong>la</strong>cionado con <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong>l pH y <strong>la</strong> conductividad <strong>en</strong><br />
algunas parce<strong>la</strong>s; aunque estas últimas variables, si bi<strong>en</strong> teóricam<strong>en</strong>te están corre<strong>la</strong>cionadas, no<br />
varían <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s como lo hac<strong>en</strong> <strong>los</strong> sulfatos.<br />
Figura 1. Valores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong> riqueza específica y <strong>de</strong> índice <strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> Shannon (H’)<br />
30<br />
25<br />
20<br />
21,7<br />
19,2<br />
25,3<br />
24,7<br />
22,1<br />
20,7<br />
19,5<br />
17,7<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
3,02<br />
3,19<br />
2,97<br />
2,90<br />
2,89<br />
3,15<br />
3,05<br />
2,80 2,3 2,9 0,73<br />
0,95<br />
VT BS(eq) BS(ov) BS(sg) BS(conv)<br />
Nº especies 2006 Nº especies 2007 H' 2006 H' 2007<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Síntesis <strong>de</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> muestreo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su valor pastoral<br />
(VP), contribución específica (Cs) (Leg: leguminosas, Gr: gramíneas) y cobertura<br />
VP(UF/ha/año) Cs(%) Cs(%)Leg Cs(%)Gr Suelo <strong>de</strong>snudo(%)<br />
2006 2007 2006 2007 2006 2007 2006 2007 2006 2007<br />
VT 1.274,50 1.110,00 99,8 92,5 33,82 2,41 51,26 78,98 0,2 7,5<br />
BS(eq) 769,93 708,17 84,5 81,5 69,94 40,26 7,85 27,92 15,5 18,5<br />
BS(ov) 1.104,68 447,36 86,0 69,0 29,08 37,29 55,11 9,48 14,0 31,0<br />
BS(sg) 825,96 490,85 82,0 76,5 61,62 7,61 16,91 67,24 18,0 23,5<br />
BS(conv) 4,45 0,00 3,1 0,0 0,13 0,00 0,00 0,00 96,9 100,0<br />
140
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Valores <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros edáficos, diversidad <strong>de</strong> Shannon (H’) y suelo <strong>de</strong>snudo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
parce<strong>la</strong>s contrastando <strong>los</strong> dos años <strong>de</strong> estudio. Se repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> cada columna el estadístico F-Sne<strong>de</strong>cor y<br />
el valor <strong>de</strong> significación (<strong>en</strong> negrita <strong>los</strong> que pres<strong>en</strong>tan cambios estadísticam<strong>en</strong>te relevantes)<br />
VT BS (eq) BS (ov) BS (sg) BS (conv)<br />
F Sig. F Sig. F Sig. F Sig. F Sig.<br />
N 10,736 0,004 0,018 0,894 0,000 1,000 0,637 0,435 0,028 0,870<br />
P 1,695 0,209 1,679 0,211 0,975 0,337 0,269 0,610 11,650 0,003<br />
K 0,022 0,885 0,928 0,348 0,121 0,732 0,217 0,647 0,580 0,456<br />
Na 39,267 0,000 168,145 0,000 1,946 0,180 3,699 0,070 5.696 0,028<br />
Mg 0,573 0,459 0,569 0,460 0,026 0,874 8,477 0,009 5,992 0,025<br />
Ca 4,293 0,053 1,757 0,202 0,150 0,703 0,340 0,567 1,241 0,280<br />
Carbonat. 9,715 0,006 0,196 0,663 0,974 0,337 2,534 0,129 0,319 0,579<br />
Sulf. 5,572 0,028 48,856 0,000 14,993 0,001 7,549 0,013 143,642 0,000<br />
MOO 3,925 0,063 1,689 0,210 0,037 0,851 0,012 0,914 0,066 0,800<br />
C/N 0,313 0,583 18,963 0,000 0,988 0,333 6,761 0,018 0,105 0,750<br />
pH 7,415 0,014 12,101 0,003 5,056 0,037 0,003 0,956 3,621 0,073<br />
Conduct. 1,153 0,297 58,657 0,000 27,905 0,000 5,196 0,035 46,090 0,000<br />
CCC 5,210 0,035 2,245 0,151 0,068 0,978 0,004 0,950 2,594 0,125<br />
H´ 8,659 0,009 0,252 0,622 3,249 0,088 1,607 0,221 0,915 0,352<br />
Suelo 5,24 0,034 0,72 0,407 25,25 0,000 0,82 0,377 1,37 0,256<br />
<strong>de</strong>snudo(%)<br />
CONCLUSIONES<br />
Consi<strong>de</strong>rando que <strong>los</strong> dos años <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> muestreo son pocos como para emitir conclusiones<br />
fi<strong>de</strong>dignas, se podría afirmar con lo anteriorm<strong>en</strong>te expuesto que <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
parámetros edáficos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> pastoreada con ovino <strong>de</strong> forma perman<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>ta<br />
valores absolutos superiores <strong>en</strong> cuanto a <strong>los</strong> macronutri<strong>en</strong>tes fundam<strong>en</strong>tales (NPK) y materia orgánica.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> variación <strong>en</strong>tre años se han producido, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, pocos cambios <strong>en</strong> el suelo<br />
durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l experim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas parce<strong>la</strong>s.<br />
Los cambios <strong>en</strong> diversidad han sido pequeños <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> pastoreo durante todo<br />
el año con ovino han podido influir <strong>de</strong> forma negativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> cubierta con respecto a este indicador.<br />
El valor pastoral también se ha visto negativam<strong>en</strong>te afectado <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s seleccionadas.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo ha sido posible gracias a <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Jaén. Proyecto concedido<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> UJA (2005) d<strong>en</strong>ominado Estudio y mejoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cubiertas vegetales <strong>de</strong> olivar ecológico mediante el aprovechami<strong>en</strong>to gana<strong>de</strong>ro. Agra<strong>de</strong>cemos<br />
igualm<strong>en</strong>te a D. Jose María Pacios, D. Marcos Hita <strong>de</strong>l Cid y D. Manuel Núñez su co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong><br />
todo mom<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l trabajo.<br />
141
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AMELLA, A.; FERRER, C., 1979. Utilización <strong>de</strong> un método fitosociológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l valor<br />
nutritivo <strong>de</strong> pastos. Trabajos <strong>de</strong>l I.E.P.G.E., 37. CSIC-Universidad <strong>de</strong> Zaragoza, 10pp. Zaragoza.<br />
ASCASO, J.; FERRER, C.; MAESTRO, M., 1996. Valoración estacional y anual <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos pastables<br />
<strong>en</strong> Maestrazgo <strong>de</strong> Castellón. En: Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXVI Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P.<br />
161-166.<br />
BARRANTES, O.; REINÉ, R.; ASCASO, J.; MENDOZA, A.; BROCA, A.; FERRER, C., 2004. <strong>Pastos</strong><br />
arbustivos y pastizales <strong>de</strong>l tipo <strong>la</strong>sto-timo-aliagar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Depresión <strong>de</strong>l Ebro <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong><br />
Huesca. Tipificación, cartografía y valoración. En: <strong>Pastos</strong> y Gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva, 601-611. Ed.<br />
B. GARCÍA CRIADO; A. GARCÍA CIUDAD; B.R. VÁZQUEZ DE ALDANA; I. ZABALGOGEAZCOA.<br />
Sa<strong>la</strong>manca (España).<br />
BRAUN-BLANQUET, J., 1979. Fitosociología: bases para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s vegetales.<br />
Ed. Blume, 820 pp. Madrid.<br />
DAGET, P.; POISSONET, J. 1972. Un procédé d’estimation <strong>de</strong> <strong>la</strong> valeur pastorale <strong>de</strong>s paturages.<br />
Fourrages, 49,31-39.<br />
FORASTER, L.; LORITE, M.J.; MUDARRA, I.; ALONSO, A.M.; PUJADAS-SALVÁ, A.; GUZMÁN, G.,<br />
2006. Evaluación <strong>de</strong> distintos manejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cubiertas vegetales <strong>en</strong> olivar ecológico. Actas<br />
VII Congreso SEAE, Comunicación nº 14. Zaragoza.<br />
GARCÍA-FUENTES, A.; RUIZ VALENZUELA, L.; TORRES, J.A., 2007a. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta<br />
vegetal <strong>en</strong> olivar ecológico mant<strong>en</strong>ida mediante pastoreo. En: La malherbología <strong>en</strong> <strong>los</strong> nuevos<br />
sistemas <strong>de</strong> producción agraria. Actas XI Congreso <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Malherbología,<br />
275-280. Ed. J. MANSILLA; ARTIAGO, A.; MONREAL, J.A. Albacete (España).<br />
GARCÍA-FUENTES, A.; TORRES, J.A.; RUIZ, L., 2007b. Estudio sobre el aprovechami<strong>en</strong>to gana<strong>de</strong>ro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cubiertas vegetales <strong>de</strong>l olivar ecológico. Pon<strong>en</strong>cia. VI Jornadas Internacionales <strong>de</strong><br />
Olivar Ecológico. Pu<strong>en</strong>te Génave (Jaén).<br />
PASTOR, M.; CASTRO, J.; HUMANES, M.D.; SAAVEDRA, M., 1997. La erosión y el olivar: cultivo<br />
con cubierta vegetal. Comunicación I +D Agroalim<strong>en</strong>taria 22/97. Junta <strong>de</strong> Andalucía. Consejería<br />
<strong>de</strong> Agricultura y Pesca, 24 pp. Sevil<strong>la</strong>.<br />
SHANNON, C.E.; WEAVER, W., 1981. Teoría matemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación (primera edición <strong>en</strong><br />
inglés: 1949). Editorial Forja. 355 pp. Madrid.<br />
LIVESTOCK USE OF THE GRASS COVER IN ECOLOGICAL OLIVE<br />
GROVES: STUDIES OF FLORISTIC DIVERSITY AND SOIL PARAMETERS<br />
SUMMARY<br />
In ecological olive groves, maint<strong>en</strong>ance of a grass cover is necessary. Grass cover is an effective<br />
tool to slow the erosive process, especially wh<strong>en</strong> olive groves are in rough <strong>la</strong>ndscapes and steep slopes.<br />
Nevertheless, farmers have a constant problem for the grass cover control. Many farmers carry<br />
out several passes of mowing control in the spring and leave the cut material on the floor as an organic<br />
fertilizer. In this work we pres<strong>en</strong>t the results obtained of the project of investigation where we have<br />
used sheep and horses in or<strong>de</strong>r to control grassy vegetation. We analyzed floristic diversity, species<br />
composition and soil parameters of five plots managed differ<strong>en</strong>tly: the first had sheep during all year<br />
round, the second and third plot were grazed temporarily by sheep and horses, the fourth plot had<br />
not livestock managem<strong>en</strong>t and the <strong>la</strong>st one received conv<strong>en</strong>tional managem<strong>en</strong>t practices.<br />
Key words: olive grove, biodiversity, grassy community, livestock managem<strong>en</strong>t, soil<br />
142
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
COMUNIDADES VEGETALES DE ANTIGUOS VERTEDEROS<br />
SELLADOS PASTADOS POR OVINOS. CARACTERIZACIÓN<br />
BOTÁNICA Y SUELOS<br />
HERNÁNDEZ, A. J. 1 , BARTOLOMÉ, C. 2 , ÁLVAREZ, J. 2 , PASTOR, J. 3<br />
1<br />
Dpto. Ecología Universidad <strong>de</strong> Alcalá; 2 Dpto.<strong>de</strong> Biología Vegetal y Fisiología Vegetal<br />
Universidad <strong>de</strong> Alcalá.; 3 Dpto. Ecología <strong>de</strong> Sistemas, CCMA, CSIC, Madrid.<br />
RESUMEN<br />
Son varios <strong>los</strong> rebaños <strong>de</strong> ovino que pastan y/o pasan por <strong>los</strong> talu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> verte<strong>de</strong>ros sel<strong>la</strong>dos por<br />
vez primera hace unos 20 años <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma <strong>de</strong> Madrid (CAM), así como por sus<br />
p<strong>la</strong>taformas, <strong>de</strong> camino para beber el agua <strong>de</strong> <strong>los</strong> arroyos y humedales, principales áreas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos. Se estudian tres gran<strong>de</strong>s verte<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> sustratos calizos y margosos, con<br />
un pH simi<strong>la</strong>r (<strong>en</strong>tre 7,5 y 8,1). Sin embargo con niveles muy difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> aniones (especialm<strong>en</strong>te<br />
nitratos y sulfatos) y <strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos asimi<strong>la</strong>bles, Ca sobre todo. Estas características condicionan<br />
difer<strong>en</strong>cias no solo <strong>en</strong>tre verte<strong>de</strong>ros, sino también <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> talu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada uno. Sus<br />
comunida<strong>de</strong>s están condicionadas es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te por condiciones físicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, ori<strong>en</strong>tación,<br />
humedad, salinidad y el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes aniones. Se muestra su caracterización<br />
fitosociológica, junto con otras consi<strong>de</strong>raciones acerca <strong>de</strong> su evolución. Las activida<strong>de</strong>s gana<strong>de</strong>ras<br />
y cinegéticas pued<strong>en</strong> ayudar a <strong>de</strong>finir mejor <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre pastos incipi<strong>en</strong>tes y comunida<strong>de</strong>s<br />
ru<strong>de</strong>rales.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: salinidad, aniones <strong>de</strong>l suelo, comunida<strong>de</strong>s ru<strong>de</strong>rales, pastos incipi<strong>en</strong>tes.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Una <strong>de</strong> nuestras líneas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos 15 años ha estado vincu<strong>la</strong>da a conocer <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s herbáceas <strong>de</strong> verte<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> residuos urbanos, sel<strong>la</strong>dos con sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> sus respectivos<br />
<strong>en</strong>tornos. Resultados acerca <strong>de</strong> sus características edáficas, como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> pasto <strong>de</strong> estas comunida<strong>de</strong>s, han v<strong>en</strong>ido si<strong>en</strong>do expuestos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes trabajos (Pastor<br />
et al., 1993; Adarve, et al., 1995; Hernán<strong>de</strong>z et al., 1998), realizados principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
verte<strong>de</strong>ros sobre sustrato arcósico <strong>de</strong> carácter neutro-ácido, por su alta probabilidad <strong>de</strong> contaminación<br />
por metales pesados. No obstante, hemos abordado algunas cuestiones g<strong>en</strong>erales, re<strong>la</strong>cionadas<br />
con <strong>la</strong>s características edáficas <strong>de</strong> <strong>los</strong> verte<strong>de</strong>ros (Pastor y Hernán<strong>de</strong>z, 2002), así como<br />
con <strong>la</strong>s características botánicas <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s ru<strong>de</strong>rales y nitrófi<strong>la</strong>s <strong>en</strong> este territorio (Peinado<br />
et al., 1985 y 1986; Bartolomé, 1987).<br />
En este trabajo nos proponemos profundizar <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> verte<strong>de</strong>ros<br />
<strong>de</strong> <strong>territorios</strong> calizo-margosos sel<strong>la</strong>dos por 1ª vez hace 20 años y que se localizan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s po<strong>los</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo industrial y urbano.<br />
143
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Se ha realizado un muestreo estratificado <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa superficial edáfica <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s<br />
morfológicas predominantes <strong>en</strong> <strong>los</strong> verte<strong>de</strong>ros (p<strong>la</strong>taforma y talu<strong>de</strong>s) correspondi<strong>en</strong>tes a<br />
tres verte<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> CAM (Torrejón <strong>de</strong> Ardoz, Getafe y Arganda <strong>de</strong>l Rey). También se ha consi<strong>de</strong>rado<br />
<strong>la</strong> antigüedad <strong>de</strong>l sel<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos y <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se han recogido al azar muestras<br />
<strong>de</strong> suelo, formando una muestra media correspondi<strong>en</strong>te al talud y a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong>l verte<strong>de</strong>ro.<br />
La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1. Su análisis se ha efectuado mediante<br />
técnicas y métodos homologados y usuales <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Medioambi<strong>en</strong>tales (CCMA)<br />
<strong>de</strong>l CSIC; muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s pued<strong>en</strong> verse <strong>en</strong> Hernán<strong>de</strong>z y Pastor (1989), así como <strong>en</strong> Pastor et al.<br />
(1993). Los muestreos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad (a <strong>los</strong> 20 años <strong>de</strong>l 1º sel<strong>la</strong>do) han sido<br />
contrastados con trabajos <strong>de</strong> Peinado et al., 1985, 1986, 1989 y Rivas Martínez et al, 2001. El<br />
método <strong>de</strong> muestreo es fácil, porque <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o se observan manchas muy homogéneas <strong>de</strong><br />
vegetación. En el<strong>la</strong>s, <strong>los</strong> metros cuadrados <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies a<br />
consi<strong>de</strong>rar, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te 10m 2 , porque son herbáceas. En cada unidad <strong>de</strong> muestreo se inv<strong>en</strong>tarían<br />
<strong>la</strong>s especies pres<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> abundancia, que <strong>en</strong> este caso coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> dominancia,<br />
se concluye a que comunidad pert<strong>en</strong>ece. No es un método fitosociológico estricto puesto<br />
que no consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong> sociabilidad. Se realizaron inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> abundancia-dominancia.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> estudiados.<br />
Suelo Verte<strong>de</strong>ro Suelo Verte<strong>de</strong>ro<br />
Tr-1 Torrejón p<strong>la</strong>taforma 1, sin p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te G-6 Getafe talud 6<br />
Tr-2 Torrejón p<strong>la</strong>taforma 2 “ G-7 Getafe talud 7<br />
Tr-3 Torrejón talud 1 más antiguo G-8 Getafe talud 8<br />
Tr-4 Torrejón talud 2 más antiguo A-1 Arganda talud 1a, el más antiguo, <strong>de</strong>bajo está el arroyo<br />
Tr-5 Torrejón talud 3 más mo<strong>de</strong>rno A-2 Arganda talud 1b, antiguo (mismo sitio que el anterior)<br />
Tr-6 Torrejón talud 4 más mo<strong>de</strong>rno A-3 Arganda talud 2a, es un talud más mo<strong>de</strong>rno<br />
G-1 Getafe talud 1, el más mo<strong>de</strong>rno A-4 Arganda talud 2b, a continuación <strong>de</strong>l anterior<br />
G-2 Getafe talud 2 A-5 Arganda talud 3a “<br />
G-3 Getafe talud 3 A-6 Arganda talud 3b “<br />
G-4 Getafe talud 4 A-7 Arganda p<strong>la</strong>taforma 1 (don<strong>de</strong> habían repob<strong>la</strong>do)<br />
G-5 Getafe talud 5 A-8 Arganda p<strong>la</strong>taforma 2 (gran cantidad <strong>de</strong> biomasa)<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Aunque se trata <strong>de</strong> tres verte<strong>de</strong>ros (Torrejón <strong>de</strong> Ardoz, Getafe y Arganda <strong>de</strong>l Rey) ubicados sobre<br />
calizas y margas, con residuos <strong>de</strong> carácter mixto, sin tratami<strong>en</strong>to alguno cuando fueron sel<strong>la</strong>dos<br />
por 1ª vez hace 20 años, pres<strong>en</strong>tan algunas características simi<strong>la</strong>res como son el escaso espesor<br />
<strong>de</strong>l material edáfico inicial <strong>de</strong> cobertura, el que todos pres<strong>en</strong>tan más <strong>de</strong> un talud, con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
elevadas que, <strong>en</strong> ocasiones, están superpuestos, <strong>de</strong>bido a posteriores vertidos <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />
lo ya sel<strong>la</strong>do, o dispersados <strong>en</strong> un amplio territorio a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos industriales y<br />
escombros. El sustrato geológico don<strong>de</strong> se ubica el verte<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> residuos sólidos urbanos (VRSU)<br />
<strong>de</strong> Arganda correspon<strong>de</strong> a calizas y margas y el <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros dos verte<strong>de</strong>ros a conglomerados<br />
sobre arcil<strong>la</strong>s y margas yesíferas. Los residuos <strong>de</strong>positados <strong>en</strong> el<strong>los</strong>, son mixtos (sólidos urbanos,<br />
144
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
industriales, sanitarios e inertes), sin ningún tipo <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to previo. El material edáfico <strong>de</strong><br />
cobertura no sobrepasó <strong>los</strong> 40 cm <strong>de</strong> profundidad. Todos pres<strong>en</strong>tan más <strong>de</strong> un talud que, por lo<br />
g<strong>en</strong>eral, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más <strong>de</strong> 15 m <strong>de</strong> altura y, <strong>en</strong> ocasiones están superpuestos <strong>de</strong>bido a posteriores<br />
reutilizaciones para nuevos vertidos. Por otra parte, <strong>los</strong> talu<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>tan p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes muy acusadas,<br />
por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 40% <strong>en</strong> muchas zonas. Después <strong>de</strong> sel<strong>la</strong>rse el VRSU <strong>de</strong> Getafe (1º sel<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />
1988), se volvió a utilizar para poner <strong>en</strong>cima, <strong>en</strong> teoría, inertes, pero <strong>en</strong> realidad había también<br />
residuos industriales y residuos orgánicos. Posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1993-94 se utilizó nuevam<strong>en</strong>te para<br />
<strong>de</strong>positar escombros industriales, especialm<strong>en</strong>te escorias <strong>de</strong> hierro y <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>l acero.<br />
Son varios <strong>los</strong> rebaños que pastan y/o pasan por <strong>los</strong> talu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos verte<strong>de</strong>ros y sus p<strong>la</strong>taformas,<br />
<strong>de</strong> camino a beber el agua <strong>de</strong> arroyos y humedales. Sus principales características pued<strong>en</strong><br />
verse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> sus sue<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Características g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres verte<strong>de</strong>ros.<br />
VRSU Ecosistema Algunos ev<strong>en</strong>tos posteriores al sel<strong>la</strong>do Nº total<br />
principal<br />
<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga<br />
talu<strong>de</strong>s<br />
Torrejón Humedal Siembra <strong>de</strong> pinos; uso para nuevos vertidos y más rell<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l 3<br />
<strong>de</strong> Ardoz<br />
humedal con residuos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> múltiple<br />
Getafe Humedal Reutilizado con nuevos vertidos <strong>de</strong> inertes, industriales y escombros 12<br />
Arganda Arroyo Incontro<strong>la</strong>do, se sigu<strong>en</strong> <strong>de</strong>positando basuras e inertes 3<br />
En ésta po<strong>de</strong>mos ver que <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> M.O y N son variables d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada verte<strong>de</strong>ro, si bi<strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos medios más elevados son <strong>los</strong> <strong>de</strong> Torrejón (5,8 y 0,488%), mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> <strong>de</strong> Getafe<br />
y Arganda son simi<strong>la</strong>res (3,9-4,1 y 0,167-0,171%). Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> P 2 O 5 son bastante variables<br />
pero c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te más altos, con excepciones, <strong>en</strong> Torrejón (una media <strong>de</strong> 42,6 fr<strong>en</strong>te a 26,3 y 19,0).<br />
Los <strong>de</strong> Ca son más variables <strong>en</strong> Getafe que <strong>en</strong> Torrejón y Arganda. El Mg y Na pres<strong>en</strong>tan también<br />
cont<strong>en</strong>idos más altos <strong>en</strong> Torrejón y Getafe. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> NO 3 y PO 4 son más elevados <strong>en</strong> Arganda,<br />
con un valor excepcionalm<strong>en</strong>te alto cercano a 20.000 ppm <strong>en</strong> un suelo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma. Ahora<br />
bi<strong>en</strong> hay valores elevados <strong>en</strong> <strong>los</strong> otros dos verte<strong>de</strong>ros, más <strong>en</strong> Getafe que <strong>en</strong> Torrejón. Los cont<strong>en</strong>idos<br />
<strong>de</strong> F y Cl son más elevados <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> Getafe y <strong>los</strong> <strong>de</strong> NO 2 son más bajos. Los cont<strong>en</strong>idos<br />
<strong>de</strong> SO 4 y <strong>la</strong> conductividad son mucho más elevados <strong>en</strong> Torrejón (2696,4 mg/kg, 1521µS/cm) y<br />
Getafe (2318,2 mg/kg, 2202,3 µS/cm) que <strong>en</strong> Arganda (497,3 mg/kg, 641,8 µS/cm).<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 4 vemos, a <strong>los</strong> 10 años <strong>de</strong>l 1º sel<strong>la</strong>do, <strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> pH, y <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />
medios <strong>de</strong> N total y aniones <strong>en</strong> <strong>los</strong> verte<strong>de</strong>ros y <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, pudiéndose observar<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>.<br />
El VRSU <strong>de</strong> Torrejón, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad pres<strong>en</strong>ta más <strong>de</strong>positos <strong>de</strong> residuos <strong>en</strong> <strong>los</strong> talu<strong>de</strong>s más viejos.<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis edáficos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma sin p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, correspond<strong>en</strong><br />
a <strong>la</strong>s muestras Tr-1 y Tr-2 (<strong>la</strong>s zonas más antiguas <strong>de</strong>l sel<strong>la</strong>do) y se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />
como una gran exp<strong>la</strong>nada con estrechos caminos por don<strong>de</strong> pasa <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, por lo que <strong>la</strong> acción<br />
antrópica y el pisoteo <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños apelmazan <strong>la</strong> capa superficial edáfica. Son sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> granulometría<br />
fina sin gran<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>stos naturales o artificiales y por tanto peor aireados. Por ahí va el ganado<br />
pastoreando por <strong>la</strong> exp<strong>la</strong>nada y <strong>los</strong> compacta. Los caminos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> vegetación porque el pisoteo<br />
humano y el paso <strong>de</strong> vehícu<strong>los</strong> <strong>los</strong> ha presionado <strong>en</strong> exceso, <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s no se <strong>en</strong>tierran y por<br />
tanto <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas no germinan. Sin embargo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras <strong>los</strong> materiales edáficos están sueltos, y<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> están <strong>los</strong> cardales, incluso cicutales; al cavar sal<strong>en</strong> piedras gran<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>dril<strong>los</strong>, plásticos<br />
etc. que contribuy<strong>en</strong> a que <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> sean más porosos. Los talu<strong>de</strong>s más antiguos (Tr-3 y Tr-4) y<br />
145
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>los</strong> que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> residuos más reci<strong>en</strong>tes (Tr-5 y Tr-6) pres<strong>en</strong>tan muchos canales <strong>de</strong><br />
escorr<strong>en</strong>tía superficial; el suelo <strong>de</strong> cobertura es escaso, <strong>de</strong>jando muchos residuos <strong>en</strong> superficie,<br />
g<strong>en</strong>erando huecos don<strong>de</strong> es más difícil <strong>la</strong> colonización vegetal.<br />
Tab<strong>la</strong> 3. pH, M.O, N (%), elem<strong>en</strong>tos asimi<strong>la</strong>bles (mg/100g), aniones (mg/kg) y conductividad eléctrica<br />
(µS/cm) <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>.<br />
Suelo pH M.O N P 2 O 5 Ca Mg K Na F Cl NO 2 NO 3 PO 4 SO 4 C.E<br />
Tr-1 7,7 3,6 0,188 20,0 445,2 15,7 43,5 1,32 0,88 11,3 1,93 14,9 1,05 53,3 231<br />
Tr-2 7,5 3,4 0,178 60,5 460,7 12,7 64,3 1,33 0,43 9,15 0,95 47,5 0,0 1071,9 1011<br />
Tr-3 7,6 6,7 0,900 36,5 948,1 226,5 63,1 23,37 3,73 89,2 123,8 21,7 0,0 7132,5 3210<br />
Tr-4 7,6 9,2 1,075 35,0 758,5 179,7 91,8 13,89 2,4 46,1 7,0 252,5 3,75 4145,1 1879<br />
Tr-5 7,6 4,2 0,248 38,5 491,3 21,2 49,6 1,87 1,15 44,0 3,05 19,7 0,0 610,4 595<br />
Tr-6 7,5 7,6 0,328 65,0 681,6 28,2 98,4 4,04 0,68 29,4 3,5 31,3 2,33 3165,0 2200<br />
G-1 7,7 4,2 0,195 12,0 2414,3 184,0 20,5 94,30 8,6 7570 0,0 495,0 0,0 5917,5 8220<br />
G-2 7,7 2,0 0,110 16,0 914,8 20,0 30,4 5,41 2,85 198,6 2,28 29,4 0,0 3830,0 2350<br />
G-3 7,7 6,2 0,285 14,0 521,6 51,3 71,5 16,82 3,83 134,5 2,85 93,4 1,98 1937,5 1490<br />
G-4 7,8 7,8 0,365 22,0 602,7 57,8 57,9 8,50 1,55 77,3 1,50 0,0 0,0 3321,9 1961<br />
G-5 7,9 0,9 0,060 14,0 211,8 41,1 45,7 6,02 3,18 33,0 1,23 28,0 0,0 95,6 274<br />
G-6 7,6 2,1 0,090 20,0 274,4 51,9 47,7 3,74 1,63 30,1 1,53 110,3 5,38 67,1 344<br />
G-7 7,5 3,8 0,130 105,0 246,3 18,1 41,4 4,15 3,7 124,6 1,85 148,0 2,93 1647,3 1489<br />
G-8 7,8 3,8 0,100 7,0 216,1 29,3 29,3 5,74 2,95 43,3 1,03 33,5 0,0 1728,8 1490<br />
A-1 8,0 3,0 0,115 9,5 512,8 18,8 21,1 0,46 0,70 7,6 1,9 74,0 1,35 66,6 337<br />
A-2 8,1 3,2 0,155 7,0 534,2 20,3 22,1 0,47 1,0 7,7 1,58 113,2 0,0 43,9 292<br />
A-3 7,8 3,1 0,139 11,0 545,1 6,0 24,5 0,80 0,45 12,0 2,2 153,8 0,0 3163,8 1947<br />
A-4 8,0 3,3 0,092 18,0 417,0 9,2 28,1 0,74 0,48 7,6 2,43 110,1 1,48 327,7 690<br />
A-5 7,9 8,5 0,412 41,5 494,0 21,2 91,3 2,52 0,78 64,4 5,58 156,9 2,48 283,9 629<br />
A-6 8,0 7,6 0,267 18,5 463,1 19,0 66,4 1,72 0,68 14,6 2,53 220,5 1,9 41,4 439<br />
A-7 7,9 2,0 0,104 20,0 394,9 20,3 78,5 1,07 1,4 17,8 3,6 127,3 2,33 22,5 378<br />
A-8 8,0 2,2 0,087 26,5 396,2 20,2 52,9 4,50 0,93 27,8 3,45 19795 3,15 28,6 422<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Comparación <strong>de</strong> parámetros edáficos (medias) <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> verte<strong>de</strong>ros (V) y pastos <strong>de</strong> sus respectivos<br />
<strong>en</strong>tornos (E) a <strong>los</strong> 10 años <strong>de</strong> su 1º sel<strong>la</strong>do.<br />
Parámetros <strong>de</strong>l suelo Arganda Getafe Torrejón<br />
V E V E V E<br />
pH 7,4 7,9 7,3 7,2 7,6 7,4<br />
Conductividad (µS/cm) 1430 530 8065 2960 11045 3940<br />
Cloruros (mg/kg) 335 50 1775 70 765 180<br />
146
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Parámetros <strong>de</strong>l suelo Arganda Getafe Torrejón<br />
V E V E V E<br />
Sulfatos (mg/kg) 685 10 5210 3450 45440 4120<br />
Nitratos (mg/kg) 42 20 91 25 313 198<br />
Amonio (mg/kg) 11 9 15 10 26 14<br />
N total (%) 0,250 0,200 0,450 0,200 0,300 0,300<br />
En su conjunto está dominado por comunida<strong>de</strong>s ru<strong>de</strong>rales que han t<strong>en</strong>ido poca evolución d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica sucesional y que se han v<strong>en</strong>ido sustituy<strong>en</strong>do unas a otras <strong>en</strong> función más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> compactación <strong>de</strong>l material <strong>de</strong> sel<strong>la</strong>do. Así po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
está influida por <strong>la</strong> compactación <strong>de</strong>l suelo y por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> c<strong>la</strong>stos o <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> aireación, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> humedad (zonas bajas próximas<br />
al humedal <strong>de</strong> su principal área <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga) y <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong> talu<strong>de</strong>s. Así <strong>en</strong> <strong>los</strong> lugares<br />
l<strong>la</strong>nos, con caminos, nos <strong>en</strong>contramos un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros, ejidos, y otros medios habituales<br />
con mucha presión gana<strong>de</strong>ra. Aparec<strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s ru<strong>de</strong>rales, que soportan gran int<strong>en</strong>sidad<br />
lumínica, que se empiezan a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> primavera y que persist<strong>en</strong> hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado el<br />
verano. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista fitosociológico estarían <strong>en</strong>cuadradas <strong>en</strong> el Carlyno corymbosae-<br />
Carthametum <strong>la</strong>nati. Dominan biótipos <strong>de</strong> carácter bianual y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista dinámico,<br />
constituye el estadío <strong>de</strong> sucesión más avanzado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nuestro ámbito <strong>de</strong> estudio. Entre sus<br />
especies t<strong>en</strong>emos: Carthamus <strong>la</strong>natus, Carlyna corymbosa, Daucus maximus, Fo<strong>en</strong>iculum vulgare,<br />
Phlomis herba-v<strong>en</strong>ti, Cychorium inthybus, Lactuca serrio<strong>la</strong>, Trixago apu<strong>la</strong>, Malva sylvestis, Medicago<br />
sativa, Onopordum nervosum, Marrubium vulgare, Mantisalca salmantica, Medicago sativa,<br />
Echium asperrimum, así como gramíneas <strong>de</strong>l género Bromus (B. rub<strong>en</strong>s, B. madrit<strong>en</strong>sis, B. sterilis,<br />
etc), Hor<strong>de</strong>um leporinun, y especies anuales que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran su óptimo <strong>en</strong> otros ambi<strong>en</strong>tes. Es<br />
una comunidad muy estable <strong>en</strong> el tiempo, <strong>de</strong>bido a que <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> suelo no<br />
contaminado <strong>en</strong> estos ambi<strong>en</strong>tes son muy dificultosos. En <strong>la</strong>s verti<strong>en</strong>tes inclinadas, con exposición<br />
<strong>de</strong> so<strong>la</strong>na, con suelo superficial <strong>de</strong> aspecto más negruzco y m<strong>en</strong>os compacto, don<strong>de</strong> afloran elem<strong>en</strong>tos<br />
inorgánicos más groseros (<strong>la</strong>dril<strong>los</strong>, fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> yeso, vertidos <strong>de</strong> construcción, restos<br />
<strong>de</strong> plástico y chatarra), aparec<strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s ricas <strong>en</strong> cardos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> As. Carduo<br />
bourgeani-Silybetum mariani, comunidad bianual, <strong>de</strong> lugares frescos, con c<strong>la</strong>stos gran<strong>de</strong>s que provocan<br />
oqueda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l medio y mayor aireación. Sus especies más comunes son: Sylibum<br />
marianum, Carduus t<strong>en</strong>uiflorus, C. bourgeanus, Fo<strong>en</strong>iculum vulgare, Lolium per<strong>en</strong>ne, Hor<strong>de</strong>um<br />
leporinum, Eruca vesicaria, Anacyclus c<strong>la</strong>vatus, Urtica ur<strong>en</strong>s. Como es normal <strong>en</strong> <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes<br />
alterados <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes comunida<strong>de</strong>s compart<strong>en</strong> especies pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista fisionómico<br />
po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l g. Carduus y Urtica <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma. En situaciones,<br />
apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> anteriores, pero con ori<strong>en</strong>tación N, <strong>los</strong> cardales son sustituidos por<br />
el Galio aparineae-Conietum macu<strong>la</strong>ti, comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran tal<strong>la</strong> (> 2 m. <strong>de</strong> altura) y con cobertura<br />
<strong>de</strong>l 100%, que prácticam<strong>en</strong>te no dan paso a otras especies vegetales. Entre <strong>los</strong> pequeños<br />
huecos que <strong>de</strong>jan <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s cicutas (Conium macu<strong>la</strong>tum), aparec<strong>en</strong> especies <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te anterior,<br />
pero <strong>de</strong> forma casi testimonial: Silybum marianum, Galium aparine, Av<strong>en</strong>a sterilis, Asperugo<br />
procumb<strong>en</strong>s, Urtica ur<strong>en</strong>s, Bromus rub<strong>en</strong>s, B. tectorum, etc. En todo el tiempo que el verte<strong>de</strong>ro<br />
lleva sel<strong>la</strong>do se han mant<strong>en</strong>ido estables. Prácticam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes únicos <strong>de</strong> especies<br />
leñosas, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma l<strong>la</strong>na y son dos individuos <strong>de</strong> Retama sphaerocarpa y<br />
otros dos <strong>de</strong> Salso<strong>la</strong> vermicu<strong>la</strong>ta.<br />
El VRS <strong>de</strong> Getafe es mixto, con talu<strong>de</strong>s superpuestos. Después <strong>de</strong>l 1º sel<strong>la</strong>do, hacia 1988-90, el<br />
área <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga estuvo sembrada <strong>de</strong> cereal. Ahora <strong>de</strong>ja ver un humedal <strong>en</strong>orme, muy afectado<br />
por <strong>los</strong> vertidos. En él beb<strong>en</strong> ovejas, aves y otros animales. Ya lo estudiamos cuando acababa <strong>de</strong><br />
hacerse el 1º sel<strong>la</strong>do, <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> 1994, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Está as<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un humedal sobre<br />
147
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
margas y yesos <strong>en</strong> el que, <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> agua freática o <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga, cargada <strong>de</strong> sales por <strong>la</strong><br />
naturaleza <strong>de</strong>l sustrato, se constituy<strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Juncus acutus con prados <strong>de</strong> Spergu<strong>la</strong>ria<br />
media, Sonchus crassifolius, P<strong>la</strong>ntago maritima, Sph<strong>en</strong>opus divaricatus, Parapholis incurva, Galium<br />
parisi<strong>en</strong>se, Minuartia hybrida, que indican suelo salino sin un horizonte orgánico superior, acompañadas<br />
<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s estables con tréboles Trifolium scabrum, T. prat<strong>en</strong>se, Medicago rigidu<strong>la</strong>,<br />
Torilis nodosa, que <strong>la</strong>s hac<strong>en</strong> apetecibles para el ganado y que son pastoreadas con asiduidad,<br />
a pesar <strong>de</strong> su dudosa calidad <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l alto grado <strong>de</strong> contaminación esperable <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong><br />
vertido con <strong>de</strong>scarga hídrica. Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas freáticam<strong>en</strong>te activas, cabe distinguir <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
talu<strong>de</strong>s inclinados y <strong>la</strong> parte superior, horizontal; <strong>en</strong> ésta ap<strong>en</strong>as existe hoy crecimi<strong>en</strong>to vegetal.<br />
En <strong>la</strong>s citadas <strong>la</strong><strong>de</strong>ras aparece un tapiz difer<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> so<strong>la</strong>na o <strong>la</strong> umbría. En <strong>la</strong> so<strong>la</strong>na<br />
crece una comunidad anual prácticam<strong>en</strong>te monoestrata y <strong>de</strong> escaso porte, que cubre <strong>la</strong> última<br />
capa <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tos y sue<strong>los</strong> utilizados para sel<strong>la</strong>r el verte<strong>de</strong>ro, con Cal<strong>en</strong>du<strong>la</strong> arv<strong>en</strong>sis, acompañada<br />
<strong>de</strong> Bromus rub<strong>en</strong>s, C<strong>en</strong>taurea melit<strong>en</strong>sis, Malva parviflora, M. pusil<strong>la</strong>, Eruca sativa y Herniaria<br />
hirsuta <strong>en</strong>tre otras, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más inferiores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas cárcavas creadas<br />
por el agua <strong>de</strong> arroyada, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones reci<strong>en</strong>tes, se forman pequeñas manchas<br />
<strong>de</strong> Cardus bourgeanus, C. t<strong>en</strong>uiflorus y Sylibum marianun (As. Carduo bourg<strong>en</strong>i-Silybetum<br />
mariani). Estas manchas se difer<strong>en</strong>cian bi<strong>en</strong> visualm<strong>en</strong>te ya que pres<strong>en</strong>tan mayor d<strong>en</strong>sidad. Esta<br />
comunidad es <strong>la</strong> que recubre prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l talud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas norte. Sin embargo,<br />
no son apetecibles para el ganado y no están pastadas.<br />
El VRSU <strong>de</strong> Arganda ha ido sufri<strong>en</strong>do muchas variaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su 1º sel<strong>la</strong>do <strong>en</strong> 1987 hasta <strong>la</strong><br />
actualidad, por haberse ido utilizando mayor superficie para el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> residuos. Las muestras<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros talu<strong>de</strong>s (A-1 y A-2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1) con unos 25 m <strong>de</strong> altura distan<br />
<strong>de</strong>l arroyo situado <strong>en</strong> su cota inferior <strong>en</strong>tre 25 y 75 m; son <strong>los</strong> más antiguos. Se trata <strong>de</strong> un<br />
verte<strong>de</strong>ro coronado por una p<strong>la</strong>taforma, que incluye el camino <strong>de</strong> acceso, bor<strong>de</strong>ado por talu<strong>de</strong>s<br />
con inclinaciones <strong>de</strong> un 40%. En sus sue<strong>los</strong> predominan NO 3 y PO 4 . En <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma se llevó a<br />
cabo una repob<strong>la</strong>ción con pinos, que ha fracasado. Está colonizada por Urtica ur<strong>en</strong>s, que tolera<br />
bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> altos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> nitratos, acompañada principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Cardus bourgeanus y C.<br />
t<strong>en</strong>uiflorus, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pequeñas <strong>de</strong>presiones, <strong>de</strong> Conium macu<strong>la</strong>tum. Se ve c<strong>la</strong>ra alternancia<br />
<strong>de</strong> 3 comunida<strong>de</strong>s: Sisymbrio irio-Malvetum parviflorae, que aparece como prácticam<strong>en</strong>te<br />
monoespecífica con Urtica ur<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios más secos, nitrificados y compactos, y que alterna<br />
con el Carduo bourgeani-Silybetum mariani y con el Galio-Conietum macu<strong>la</strong>ti, según <strong>la</strong> mayor o<br />
m<strong>en</strong>or humedad y aireación <strong>de</strong>l suelo. En <strong>los</strong> talu<strong>de</strong>s soleados, don<strong>de</strong> afloran inertes reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
incorporados, dominan: Papaver rhoeas, P. hybridum, Fumaria officinalis, F. parviflora, P<strong>la</strong>ticapnos<br />
spicata, G<strong>la</strong>ucium cornicu<strong>la</strong>tum, Diplotaxis eurcoi<strong>de</strong>s, D. virgata y Eruca sativa. Son<br />
comunida<strong>de</strong>s que necesitan para su <strong>de</strong>sarrollo medios abiertos aus<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia y se<br />
<strong>en</strong>cuadraría <strong>en</strong> el Papaveri rhoeas-Diplotaxietum virgate. Aproximándose a <strong>los</strong> talu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> umbría,<br />
van si<strong>en</strong>do sustituídas por cardales <strong>de</strong> Carduus bourgeanus, C. t<strong>en</strong>uiflorus y Sylibum marianum,<br />
con coberturas prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l 100%, salpicadas esporadicam<strong>en</strong>te por Conium macu<strong>la</strong>tum,<br />
Hor<strong>de</strong>um murinum y especies <strong>de</strong> Bromus. A medida que nos acercamos a <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l talud, <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong><br />
y alternan con algunas manchas <strong>de</strong> cicuta y <strong>de</strong>l matorral subnitrófilo <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, con Thymus<br />
vulgaris, Salvia <strong>la</strong>vandulifolia, Santonina squarrosa, Artemisia herba alba, etc.<br />
CONCLUSIONES<br />
Dado que el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> estos verte<strong>de</strong>ros ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dos usos fundam<strong>en</strong>tales:<br />
pastoreo <strong>de</strong> ovinos y uso cinegético (conejo), herbívoros que aprovechan <strong>los</strong> brotes frescos o raíces<br />
<strong>de</strong> unas especies que cre<strong>en</strong> <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> alta salinidad, <strong>la</strong> propuesta prev<strong>en</strong>tiva e inmediata<br />
que nos parece más apropiada consistiría <strong>en</strong> impedir con val<strong>la</strong>dos <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ovejas e<br />
impedir su uso cinegético. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación podríamos consi<strong>de</strong>rar<strong>los</strong><br />
como sistemas emerg<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que pued<strong>en</strong> verse tanto procesos <strong>de</strong> sucesión<br />
148
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
secundaria <strong>de</strong>bido al banco <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s que posee el material <strong>de</strong> sel<strong>la</strong>do, como procesos <strong>de</strong> sucesión<br />
primaria ya que se trata <strong>de</strong> nuevos lugares para <strong>la</strong> vida. De todos modos po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos diez años <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s han evolucionado poco, estando siempre<br />
<strong>de</strong>terminadas por especies pioneras con pocos requerimi<strong>en</strong>tos edáficos. Es evid<strong>en</strong>te que estos<br />
mantos ayudan a estabilizar el sel<strong>la</strong>do, formando débiles capas <strong>de</strong> humus, pero <strong>los</strong> procesos metanogénicos<br />
unidos a <strong>los</strong> vertidos sucesivos impid<strong>en</strong> <strong>la</strong> germinación y el <strong>en</strong>raizami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> especies<br />
más exig<strong>en</strong>tes.<br />
AGRADECIMIENTOS:<br />
Proyectos CTM2005-02165/TECNO-MEC y EIADES-CM.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ADARVE, Mª J.; HERNÁNDEZ, A. J.; PASTOR, J. 1995. Degradación química <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> Madrid<br />
por <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos verte<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> residuos sólidos urbanos. En: Degradación y Conservación<br />
<strong>de</strong> Sue<strong>los</strong>, pp. 13-21. Universidad Complut<strong>en</strong>se, Madrid.<br />
BARTOLOMÉ, C, 1987. La vegetación nitrófi<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> campiña <strong>de</strong> Guada<strong>la</strong>jara. Tesis Doctoral. Alcalá<br />
<strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares.<br />
HERNÁNDEZ A. J.; PASTOR J., 1989. Técnicas analíticas para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones suelop<strong>la</strong>nta.<br />
H<strong>en</strong>ares Rev. Geol. 3: 67-102.<br />
HERNÁNDEZ, A. J.; ADARVE, Mª J.; PASTOR, J., 1998. Some impacts of urban waste <strong>la</strong>ndfills on<br />
mediterranean soils. Land Degradation & Developm<strong>en</strong>t, 9: 21-33<br />
PASTOR J.; URCELAY A.; OLIVER, S.; HERNÁNDEZ, A. J.,1993. Impact of Municipal Waste on Mediterranean<br />
Dry Environm<strong>en</strong>ts. Geomicr. Journal, 11: 247-260.<br />
PASTOR, J.; HERNÁNDEZ, A. J., 2002. Estudio <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> verte<strong>de</strong>ros sel<strong>la</strong>dos y <strong>de</strong> sus especies<br />
vegetales espontáneas para <strong>la</strong> fitorrestauración <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong>gradados y contaminados<br />
<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> España. Anales Biol., 24: 145-153<br />
PEINADO, M.; BARTOLOMÉ, C.; MARTÍNEZ-PARRAS, J. M., 1985. Notas sobre vegetación nitrófi<strong>la</strong><br />
I. Studia Bot. 4: 27-33.<br />
PEINADO, M.; MARTÍNEZ-PARRAS, J.M.; BARTOLOMÉ, C. 1986. Notas sobre vegetación nitrófi<strong>la</strong> II.<br />
Studia Bot. 5: 53-69.<br />
PEINADO, M.; MARTÍNEZ, J. M.; BARTOLOMÉ, C.; ALCARAZ, F., 1989. Síntesis sintaxonómica <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>se Pegano-Salsoletea <strong>en</strong> España 1. Doc. Phytosoc. 11: 283-301.<br />
RIVAS-MARTÍNEZ, S.; FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, F.; LOIDI, J.; LOSA, M.; PENAS, A., 2001. Syntaxonomical<br />
checklist of vascu<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nt communities of Spain and Portugal to association level. Itinera<br />
Geobot. 14:5-301.<br />
149
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
PLANT COMMUNITIES GROWING IN THE SOIL COVER OF OLD<br />
LANDFILLS GRAZED BY SHEEP. BOTANICAL CHARACTERIZATION<br />
AND SOILS<br />
SUMMARY<br />
In the Comunidad Autonoma <strong>de</strong> Madrid (CAM), it is common to see sheep herds grazing on the slopes<br />
and terraces of <strong>la</strong>ndfills sealed with soil for the first time some 20 years ago. These sheep<br />
also drink from the streams and wet<strong>la</strong>nds that are the main discharge areas of the <strong>la</strong>ndfills. In this<br />
study, we examined three <strong>la</strong>rge <strong>la</strong>ndfills on limestone and marl substrates, whose soils are of simi<strong>la</strong>r<br />
pH (7.5 to 8.1) yet contained very differ<strong>en</strong>t levels of anions (especially nitrates and sulphates)<br />
and avai<strong>la</strong>ble elem<strong>en</strong>ts. These features <strong>de</strong>termine differ<strong>en</strong>ces both among <strong>la</strong>ndfills and among the<br />
slopes of a giv<strong>en</strong> <strong>la</strong>ndfill. The p<strong>la</strong>nt communities growing at these sites are mainly conditioned by<br />
the physical properties of the soils, their ori<strong>en</strong>tation, and moisture, salt and anion cont<strong>en</strong>ts. The<br />
sites are characterised in phytosociological terms and we discuss how they have changed over the<br />
years. Activities such as livestock rearing and hunting can help exp<strong>la</strong>in the re<strong>la</strong>tionships observed<br />
betwe<strong>en</strong> incipi<strong>en</strong>t pastures and ru<strong>de</strong>ral communities.<br />
Key words: salinity, soil anions, ru<strong>de</strong>ral communities, incipi<strong>en</strong>t grass<strong>la</strong>nds.<br />
150
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
EFECTOS DEL ABANDONO AGRÍCOLA SOBRE LA COMPOSICIÓN<br />
BOTÁNICA DE PRADOS DE SIEGA DE MONTAÑA<br />
F. LÓPEZ-I-GELATS Y J. BARTOLOMÉ<br />
Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Ciència Animal i <strong>de</strong>ls Alim<strong>en</strong>ts, Grup <strong>de</strong> Recerca <strong>en</strong> Remugants,<br />
Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona, Campus UAB, Bel<strong>la</strong>terra (Cerdanyo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Vallès)<br />
08193, Catalunya (España)<br />
RESUMEN<br />
El proceso <strong>de</strong> abandono agríco<strong>la</strong> vi<strong>en</strong>e produciéndose durante <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong> manera a<strong>la</strong>rmante<br />
<strong>en</strong> Europa. Este proceso ti<strong>en</strong>e especial incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gana<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> montaña, como es<br />
el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se lleva a cabo <strong>en</strong> <strong>los</strong> Pirineos cata<strong>la</strong>nes, caracterizada por una gestión ext<strong>en</strong>siva<br />
<strong>de</strong>l rebaño <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> pastos alpinos <strong>en</strong> verano y <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong> <strong>los</strong> valles<br />
<strong>en</strong> invierno. El proceso <strong>de</strong> abandono agríco<strong>la</strong>, a parte <strong>de</strong>l obvio cierre <strong>de</strong> explotaciones, a m<strong>en</strong>udo<br />
se expresa también <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> pau<strong>la</strong>tina disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> manejo, que <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se manifiesta principalm<strong>en</strong>te por: (a) substitución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> siega por un pastoreo adicional; y (b) adopción <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciones gana<strong>de</strong>ras m<strong>en</strong>os<br />
exig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra y tiempo, como <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría equina. El efecto <strong>de</strong> estos factores sobre<br />
<strong>la</strong> formación vegetal <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña se ha estudiado mediante el análisis <strong>de</strong>l<br />
comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un paquete <strong>de</strong> variables, especialm<strong>en</strong>te distintos grupos funcionales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas.<br />
Finalm<strong>en</strong>te parece c<strong>la</strong>ro que el abandono agríco<strong>la</strong> está <strong>de</strong>gradando <strong>la</strong> formación vegetal<br />
característica <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> montaña, grupos funcionales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas, Pirineos.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La actividad agríco<strong>la</strong> ya no es esa actividad crucial <strong>de</strong> antaño y <strong>en</strong> su papel principal está si<strong>en</strong>do<br />
substituida por el sector terciario. Como el resto <strong>de</strong> regiones montañosas <strong>de</strong> Europa (MacDonald<br />
et al., 2000), éste es también el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong>l Pal<strong>la</strong>rs Sobirà. En esta comarca el número<br />
<strong>de</strong> explotaciones gana<strong>de</strong>ras disminuyó <strong>en</strong>tre 1982 y 2005 <strong>en</strong> un 70% (Institut d’Estadística <strong>de</strong><br />
Catalunya, 2005). El Pal<strong>la</strong>rs Sobirà está situado <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o Pirineo Catalán. Debido a <strong>la</strong>s duras condiciones,<br />
tanto climáticas como <strong>de</strong> relieve y a <strong>la</strong> peculiar distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forrajeros<br />
que el <strong>en</strong>torno montañoso por su propia es<strong>en</strong>cia conlleva, <strong>la</strong> única actividad agraria viable <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
zona ha sido ya históricam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría trashumante, y reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría transtermitante,<br />
que se caracteriza por una gestión ext<strong>en</strong>siva <strong>de</strong>l rebaño (bovino, ovino y equino) <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
pastos alpinos durante <strong>los</strong> meses más cálidos y <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes medias y bajas<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> valles. El manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega consiste <strong>en</strong> un corte <strong>en</strong> verano, para h<strong>en</strong>o para<br />
invierno, y un pastoreo <strong>en</strong> otoño.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este estudio es analizar <strong>los</strong> efectos que el abandono agríco<strong>la</strong> provoca sobre uno <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> puntos <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> montaña: <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega. Para<br />
ello analizamos dos <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales cambios <strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega que el proceso<br />
151
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>de</strong> abandono agríco<strong>la</strong> induce al estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> manejo: (a) substitución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> siega por un pastoreo adicional; y (b) adopción <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciones gana<strong>de</strong>ras m<strong>en</strong>os exig<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra y tiempo, <strong>en</strong> este caso implica el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría equina <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> bovina y ovina. Para este efecto se han consi<strong>de</strong>rado distintos grupos funcionales <strong>de</strong><br />
p<strong>la</strong>ntas y también parámetros <strong>de</strong> diversidad botánica y producción.<br />
El interés para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l cambio global sobre <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación ha<br />
impulsado <strong>la</strong> investigación sobre nuevos métodos <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies vegetales <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> su simi<strong>la</strong>r respuesta a <strong>de</strong>terminados factores ambi<strong>en</strong>tales, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados<br />
rasgos funcionales. Los grupos funcionales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como agrupaciones no<br />
filog<strong>en</strong>éticas <strong>de</strong> especies que pres<strong>en</strong>tan un comportami<strong>en</strong>to simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> un ecosistema <strong>en</strong> base a<br />
una serie <strong>de</strong> atributos biológicos comunes (Lavorel et al., 1997, pp. 475). Las c<strong>la</strong>sificaciones funcionales<br />
proporcionan un marco particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuado para <strong>de</strong>scribir cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> vegetación<br />
<strong>de</strong> ecosistemas: <strong>en</strong> primer lugar porque reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> inicial complejidad <strong>de</strong> especies a unos<br />
pocos grupos funcionales; y <strong>en</strong> segundo lugar porque <strong>la</strong>s agrupaciones se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> función<br />
no <strong>de</strong> <strong>la</strong> proximidad filog<strong>en</strong>ética sino <strong>en</strong> función <strong>de</strong> distintas características biológicas cuyas variaciones<br />
nos ofrec<strong>en</strong> más información acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos que provocan <strong>los</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales<br />
cambiantes. La utilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos funcionales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas es pues particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te relevante<br />
para el estudio <strong>de</strong> respuestas a perturbaciones (McIntyre et al., 1995; Lavorel et al., 1997). En<br />
este caso, se han empleado para analizar como <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> el manejo inducidos por el proceso<br />
<strong>de</strong> abandono agríco<strong>la</strong> modifican <strong>los</strong> atributos biológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación vegetal <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados<br />
<strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña (Arrh<strong>en</strong>atherion a<strong>la</strong>tioris).<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Un total <strong>de</strong> 22 prados <strong>de</strong> siega fueron estudiados <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> años 2005 y 2006. Cabe m<strong>en</strong>cionar<br />
que <strong>los</strong> prados consi<strong>de</strong>rados eran todos <strong>de</strong> características parejas: aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> irrigación artificial,<br />
más <strong>de</strong> 20 años <strong>de</strong> fi<strong>de</strong>lidad al mismo tipo <strong>de</strong> manejo, <strong>en</strong>tre 1100 y 1400 msnm, ori<strong>en</strong>tados<br />
hacia el oeste, y finalm<strong>en</strong>te habían sido campos <strong>de</strong> cereales <strong>en</strong> el pasado. La cobertura vegetal<br />
fue estimada mediante el método <strong>de</strong> intercepción lineal, <strong>de</strong>scrito para prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pirineos<br />
Cata<strong>la</strong>nes por Sebastià (1991). Cada prado fue muestreado dos veces al año: una <strong>en</strong> verano<br />
antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> siega o el pastoreo, y <strong>la</strong> otra <strong>en</strong> otoño antes <strong>de</strong>l pastoreo. Cada muestreo consistía<br />
<strong>en</strong> cuatro transectos lineales distribuidos <strong>de</strong> manera aleatoria por el prado. Se registraron <strong>los</strong><br />
contactos cada 10 cm <strong>de</strong> longitud. Para el análisis funcional una serie <strong>de</strong> rasgos fueron preseleccionados<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> su presunta s<strong>en</strong>sibilidad para con <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> manejo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> datos (Tab<strong>la</strong> 1). Adicionalm<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>raron otros parámetros: producción <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> prados (d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> especies, <strong>en</strong> especies/10 cm; producción, <strong>en</strong> kg/ha <strong>de</strong> peso seco, a partir<br />
<strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> 0,25 m? <strong>de</strong> hierba que se cortaron junto cada transecto; altura, <strong>en</strong> cm, resultado<br />
<strong>de</strong>l promedio obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco alturas máximas obt<strong>en</strong>idas por transecto al final <strong>de</strong> cada<br />
metro) y diversidad botánica (Riqueza <strong>de</strong> especies, Índice <strong>de</strong> Simpson, Índice <strong>de</strong> Shannon-Wi<strong>en</strong>er<br />
y Índice <strong>de</strong> Uniformidad).<br />
Se ha consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tres factores sobre <strong>la</strong>s distintas variables consi<strong>de</strong>radas: año<br />
(2005 o 2006); manejo <strong>de</strong>l prado (siega y pastoreo o doble pastoreo, es <strong>de</strong>cir, prados <strong>de</strong> siega<br />
fr<strong>en</strong>te a prados <strong>de</strong> siega semiabandonados <strong>en</strong> que el corte ha sido substituido por un pastoreo<br />
adicional <strong>en</strong> verano); y ori<strong>en</strong>tación gana<strong>de</strong>ra (bovino, ovino o equino). Para el análisis estadístico<br />
<strong>de</strong> estos datos se procedió <strong>en</strong> primer lugar a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> normalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables. Las que<br />
no cumplían <strong>los</strong> supuestos <strong>de</strong> normalidad fueron transformadas mediante log (x) o arcsin√(x).<br />
Luego se procedió a un análisis ANOVA <strong>de</strong> tres factores y <strong>la</strong> pueba post hoc <strong>de</strong> Fisher mediante<br />
el paquete informático StatView (SAS Institute Inc.).<br />
152
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el efecto <strong>de</strong>l año (Tab<strong>la</strong> 1 y Figura 1) es necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> <strong>los</strong> años<br />
2005 y 2006, tomando como refer<strong>en</strong>cia Sort, <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca, se registraron <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>sos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones <strong>de</strong>l 15% y <strong>de</strong> más <strong>de</strong>l 30% respectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> media anual <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> últimos 20 años (Meteosort, 2008). Se trató pues <strong>de</strong> dos años muy secos, especialm<strong>en</strong>te el<br />
2006. Así <strong>en</strong> este año se observa una mayor riqueza <strong>de</strong> especies pero una m<strong>en</strong>or uniformidad. La<br />
producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega fue m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> este segundo año, y también su altura. En el<br />
2006 se <strong>de</strong>tecta un mayor número <strong>de</strong> especies no características <strong>de</strong> estos prados, a saber:<br />
m<strong>en</strong>os leguminosas, mas especies muy poco comunes, y mas especies <strong>de</strong> floración corta y primaveral.<br />
El estrés hídrico que pa<strong>de</strong>cieron <strong>los</strong> prados este año se tradujo <strong>en</strong> una mayor pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> especies ru<strong>de</strong>rales y oportunistas <strong>en</strong> el 2006 respecto el 2005. En este s<strong>en</strong>tido apuntan todas<br />
<strong>la</strong>s variables, excepto <strong>la</strong> corología <strong>en</strong> que se registró mas especies pluriregionales. La falta <strong>de</strong> precipitaciones<br />
<strong>de</strong>l año 2006 supuso pues una perturbación importante para <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega.<br />
Cabe t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> m<strong>en</strong>te que <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong>l Pirineo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el límite meridional <strong>de</strong><br />
su área distribución, que Fil<strong>la</strong>t et al. (1993) establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s isoyetas <strong>de</strong> 900-1000 mm anuales.<br />
Típicos <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes atlánticos, sólo p<strong>en</strong>etran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regiones más húmedas <strong>de</strong>l clima mediterráneo.<br />
Esto explica que estos agroecosistemas sean particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibles al estrés hídrico.<br />
Este hecho ha quedado pat<strong>en</strong>te al comparar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas variables <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
años 2005 y 2006.<br />
Respecto al manejo <strong>de</strong>l prado (Tab<strong>la</strong> 1 y Figura 1), se <strong>de</strong>tecta que <strong>la</strong> composición botánica y<br />
estructura <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>en</strong> que <strong>la</strong> siega ha sido substituida por un pastoreo adicional se aleja <strong>de</strong><br />
lo que se espera <strong>de</strong> un prado <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña característico. En estos prados <strong>de</strong> siega semiabandonados<br />
<strong>la</strong> producción es m<strong>en</strong>or, se registra una mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> especies impropias <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> alianza, a <strong>la</strong> vez que una m<strong>en</strong>or pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> especies propias, a saber: hemicriptófitos, leguminosas,<br />
gramíneas, especies <strong>de</strong> floración veraniega, especies eurosiberianas y especies comunes<br />
<strong>de</strong> esta formación vegetal. Lo que apunta a que <strong>la</strong> siega es imprescindible para <strong>la</strong> conservación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega, y que su substitución por un pastoreo adicional constituye una perturbación<br />
que favorece <strong>la</strong> colonización por parte <strong>de</strong> especies oportunistas y especies propias <strong>de</strong><br />
otros ambi<strong>en</strong>tes.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Efectos <strong>de</strong>l año, manejo y ori<strong>en</strong>tación gana<strong>de</strong>ra sobre <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> grupos funcionales<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas, y otros parámetros <strong>de</strong> biodiversidad y producción <strong>de</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong>l Pal<strong>la</strong>rs Sobirà, <strong>en</strong><br />
el Pirineo Catalán, mediante una ANOVA <strong>de</strong> tres factores<br />
Grupos Funcionales <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ntas Año Manejo Ori<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l prado<br />
gana<strong>de</strong>ra<br />
(a) Rasgos Morfológicos:<br />
FORMAS DE VIDA (1)<br />
Leguminosas *** *** ***<br />
Gramíneas Ns. * **<br />
Otras familias ** *** *<br />
FORMAS DE VIDA (2)<br />
Terófitos Ns. Ns. ***<br />
Hemicriptófitos cespitosos Ns. * ***<br />
Hemicriptófitos escaposos Ns. ** Ns.<br />
Hemicriptofitos rosu<strong>la</strong>dos * * Ns.<br />
153
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Grupos Funcionales <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ntas Año Manejo Ori<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l prado<br />
gana<strong>de</strong>ra<br />
ALTURA DE LAS PLANTAS<br />
P<strong>la</strong>ntas Bajas Ns. Ns. Ns.<br />
P<strong>la</strong>ntas Altas Ns. Ns. Ns.<br />
(b) Rasgos Reproductivos:<br />
ÉPOCA DE FLORACIÓN<br />
Floración <strong>en</strong> Verano *** *** **<br />
Floración <strong>en</strong> Primavera *** *** **<br />
DURACIÓN DE LA FLORACIÓN<br />
Periodo <strong>de</strong> Floración Corto ** Ns. **<br />
Periodo <strong>de</strong> Floración Medio *** Ns. ***<br />
Periodo <strong>de</strong> Floración Largo Ns. Ns. ***<br />
Periodo <strong>de</strong> Floración Muy Largo *** ** ***<br />
(c) Rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Formación Vegetal:<br />
COROLOGÍA<br />
Especies Eurosiberianas ** ** ***<br />
Especies Pluriregionales *** *** ***<br />
FIDELIDAD A LA ALIANZA<br />
Especies Muy Comunes *** *** Ns.<br />
Especies Comunes Ns. Ns. Ns.<br />
Especies Poco Comunes * *** ***<br />
Especies Muy Poco Comunes *** *** *<br />
(d) Otros Parámetros:<br />
BIODIVERSIDAD<br />
Riqueza <strong>de</strong> Especies *** Ns. Ns.<br />
Índice <strong>de</strong> Simpson Ns. Ns. ***<br />
Índice <strong>de</strong> Shannon-Wi<strong>en</strong>er Ns. Ns. Ns.<br />
Índice <strong>de</strong> Uniformidad *** Ns. **<br />
PRODUCCIÓN<br />
D<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> Especies (nº contactos/10cm) Ns. *** ***<br />
Producción (kg./ha) *** *** ***<br />
Altura (cm) ** *** ***<br />
Nota: * p< 0,05; ** p
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Por lo que hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación gana<strong>de</strong>ra (Tab<strong>la</strong> 1 y Figura 1), se observa una fuerte<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a que <strong>los</strong> prados pastados por cabal<strong>los</strong> pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> características distintas a <strong>los</strong> pastados<br />
por ovejas o vacas. Re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> biodiversidad, <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> equino pres<strong>en</strong>tan<br />
una m<strong>en</strong>or uniformidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frecu<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies, mi<strong>en</strong>tras<br />
que no se observa comportami<strong>en</strong>tos distintos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> ovino y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> bovino.<br />
Acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, son <strong>los</strong> prados pastados por ovejas <strong>los</strong> que pres<strong>en</strong>tan una mayor<br />
producción, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> cabal<strong>los</strong> <strong>de</strong>stacan por ser <strong>los</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or producción. En<br />
<strong>los</strong> rasgos morfológicos, otra vez <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> équidos con <strong>los</strong> prados <strong>en</strong> que<br />
se registran más terófitos y m<strong>en</strong>os gramíneas. También <strong>en</strong> <strong>los</strong> rasgos reproductivos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />
vegetal el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> cabal<strong>los</strong> se distingue <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />
ori<strong>en</strong>taciones gana<strong>de</strong>ras al pres<strong>en</strong>tar más especies <strong>de</strong> floración tardía y muy <strong>la</strong>rga, y especies<br />
muy poco comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación vegetal <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña. Parece pues que<br />
<strong>los</strong> prados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> équidos se alejan <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura y composición características<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña.<br />
Figura 1. Efectos estadísticam<strong>en</strong>te significativos más <strong>de</strong>stacados <strong>de</strong>l año, manejo y ori<strong>en</strong>tación gana<strong>de</strong>ra<br />
sobre <strong>la</strong>s variables consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong>l Pal<strong>la</strong>rs Sobirà, <strong>en</strong> el Pirineo Catalán (media ± ES)<br />
CONCLUSIONES<br />
La falta <strong>de</strong> lluvias, <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> siega y el manejo que se lleva a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
<strong>de</strong> equino, como hemos <strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> este estudio <strong>en</strong> el Pirineo catalán, <strong>de</strong>gradan <strong>la</strong> formación<br />
vegetal característica <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña y constituy<strong>en</strong> perturbaciones que alteran<br />
<strong>la</strong> dinámica natural <strong>de</strong> este agroecosistema. Po<strong>de</strong>mos afirmar pues que el proceso <strong>de</strong> abandono<br />
agríco<strong>la</strong> no favorece <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong> montaña: no sólo por <strong>la</strong> obvia<br />
razón <strong>de</strong> implicar a m<strong>en</strong>udo el cierre <strong>de</strong> explotaciones gana<strong>de</strong>ras, sino también a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina<br />
disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> manejo que también supone, que <strong>en</strong> este caso se refleja <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> siega y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>taciones gana<strong>de</strong>ras m<strong>en</strong>os exig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> mano <strong>de</strong><br />
obra y tiempo, como es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría equina.<br />
155
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Los autores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundació Abertis. También el apoyo mostrado por el<br />
Dr. Martí Boada. Nuestro más s<strong>en</strong>tido agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to también para todos <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros que con<br />
tanta amabilidad nos facilitaron <strong>los</strong> prados para muestrear.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
FILLAT, F., FANLO, R., CHOCARRO, C. y GODED, L., 1993. Los prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong>l Pirineo C<strong>en</strong>tral<br />
Español: su función <strong>en</strong> el ciclo gana<strong>de</strong>ro tradicional y perspectivas, 15-34. II Seminario <strong>de</strong><br />
Zonas Áridas y <strong>de</strong> Montaña y Re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> Conservación <strong>de</strong>l Medio Natural. Granada.<br />
INSTITUT D’ESTADÍSTICA DE CATALUNYA, 2005. Estadística bàsica territorial <strong>de</strong> comarques:<br />
Pal<strong>la</strong>rs Sobirà. I<strong>de</strong>scat, 17 pp. Barcelona (España).<br />
LAVOREL, S., MCINTYRE, S., LANDSBERG, J. y FORBES, T.D.A., 1997. P<strong>la</strong>nt functional c<strong>la</strong>ssifications:<br />
from g<strong>en</strong>eral groups to specific groups base don response to disturbance. Tr<strong>en</strong>ds in<br />
Ecology and Evolution, 12, 474-478.<br />
MACDONALD, D., GRABTREE, J.R., WIESINGER, G., DAX, T., STAMOU, N., FLEURY, P., GUTIERREZ LAZ-<br />
PITA, J. y GIBON, A., 2000. Agricultural abandonm<strong>en</strong>t in mountain areas of Europe: Environm<strong>en</strong>tal<br />
consequ<strong>en</strong>ces and policy response. Journal of Environm<strong>en</strong>tal Managem<strong>en</strong>t, 59, 47-69.<br />
MCINTYRE, S., LAVOREL, S. y TREMONT, R.M., 1995. P<strong>la</strong>nt life-history attributes: their re<strong>la</strong>tionship<br />
to disturbance response in herbaceous vegetation. Journal of Ecology, 83, 31-44.<br />
METEOSORT, 2008. Pluviometría <strong>en</strong> Sort. Período 1986-2006. Sort (España). http://www.meteosort.com/<br />
(10-1-2008).<br />
SEBASTIÀ M.T., 1991. Els prats alpins prepirin<strong>en</strong>cs i els factors ambi<strong>en</strong>tals. Tesi Doctoral. Universitat<br />
<strong>de</strong> Barcelona. Facultat <strong>de</strong> Biologia, 351 pp.<br />
THE EFFECTS OF AGRICULTURAL ABANDONMENT ON THE<br />
BOTANICAL COMPOSITION OF MOUNTAIN HAY MEADOWS<br />
SUMMURY<br />
The process of agricultural abandonm<strong>en</strong>t has be<strong>en</strong> taking p<strong>la</strong>ce for the <strong>la</strong>st <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s all around<br />
Europe. This process has special effect on mountain livestock farming, as it is the case of that of<br />
Cata<strong>la</strong>n Pyr<strong>en</strong>ees, which is characterised by an ext<strong>en</strong>sive managem<strong>en</strong>t of the herd betwe<strong>en</strong> the<br />
alpine grass<strong>la</strong>nds in summer and the hay meadow of the lower valleys in winter. The process of<br />
agricultural abandonm<strong>en</strong>t, apart from the obvious c<strong>los</strong>ing down of the exploitations, also implies a<br />
gradual <strong>de</strong>crease of the managem<strong>en</strong>t int<strong>en</strong>sity of the farming exploitation. In the region, in the case<br />
of the hay meadows’ managem<strong>en</strong>t, it <strong>en</strong>tails two main tr<strong>en</strong>ds: (a) substitution of the cutting by an<br />
additional grazing; and (b) implem<strong>en</strong>tation of kinds of livestock farming less <strong>la</strong>bour int<strong>en</strong>sive and<br />
time consuming, as it is the case of horse farming to the <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>t of sheep and cattle farming.<br />
The effect of these factors on the vegetal formation of the mountain hay meadows has be<strong>en</strong> assessed<br />
by analysing the performance of a set of variables, particu<strong>la</strong>rly differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt functional types.<br />
the process of agricultural abandonm<strong>en</strong>t<br />
156
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
EFECTO DE LA EXCLUSIÓN AL PASTOREO DE PEQUEÑOS<br />
RUMIANTES SOBRE LA COBERTURA VEGETAL Y SOBRE LA<br />
DIVERSIDAD VEGETAL EN CUATRO AÑOS DE SEGUIMIENTO EN<br />
ESPACIOS NATURALES DE CANARIAS<br />
A. PEÑA, L.A. BERMEJO, J. MATA, L. DE NASCIMENTO Y A. CAMACHO<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería, Producción y Economía Agraria. Universidad <strong>de</strong> La<br />
Laguna. Carretera <strong>de</strong> G<strong>en</strong>eto nº2. La Laguna.38201. Santa Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife. España.<br />
RESUMEN<br />
Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación como son <strong>la</strong> diversidad o <strong>la</strong> cobertura vegetal son parámetros<br />
indicadores <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva sobre el territorio. El estudio se llevó a cabo<br />
durante cuatro años, <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> pastoreo, <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vadas <strong>en</strong> tres espacios naturales protegidos <strong>de</strong><br />
dos is<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Archipié<strong>la</strong>go Canario, <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuales se insta<strong>la</strong>ron 31 val<strong>la</strong>dos que ais<strong>la</strong>ron a <strong>la</strong> vegetación<br />
<strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales. Por este método se evaluó como cambia <strong>la</strong> cobertura vegetal<br />
y <strong>la</strong> diversidad d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas ais<strong>la</strong>das, fr<strong>en</strong>te a zonas que se siguieron pastoreando. La discusión<br />
se aborda tratando <strong>de</strong> valorar cuál es el impacto <strong>de</strong>l abandono <strong>de</strong>l pastoreo <strong>en</strong> zonas que<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te han soportado esta actividad, evaluando al mismo tiempo el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> variación<br />
interanual. Los resultados aportan que <strong>la</strong> cobertura aum<strong>en</strong>ta con el abandono <strong>de</strong>l pastoreo,<br />
al contrario que <strong>la</strong> diversidad que disminuye <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> espacios, sin que el efecto <strong>de</strong>l año fuera<br />
importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: gestión gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El equilibrio que se da <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas naturales es especial, ya que guarda un cierto carácter dinámico,<br />
pero se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir a éste, como el estado <strong>de</strong> un ecosistema cuya bioc<strong>en</strong>osis se manti<strong>en</strong>e<br />
un tiempo <strong>de</strong> duración variable, sin gran<strong>de</strong>s cambios <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias climáticas,<br />
edáficas y bióticas son estables (Holling, 1996). Las alteraciones como el pastoreo pued<strong>en</strong> romper<br />
este equilibrio, aunque <strong>de</strong>bemos consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>te histórica <strong>de</strong> éstas, y se pue<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar<br />
<strong>en</strong> el pastoreo como una perturbación <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastizales. En otras zonas <strong>la</strong> evolución<br />
actual <strong>de</strong>l paisaje está íntimam<strong>en</strong>te empar<strong>en</strong>tada con <strong>la</strong> actividad animal, <strong>en</strong> algunas regiones<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace más <strong>de</strong> 5000 años (Facelli et al., 1988; Milchunas et al., 1988; Sternberg et al.,<br />
2003), si<strong>en</strong>do un compon<strong>en</strong>te incorporado al ecosistema cuya <strong>de</strong>saparición cambiaria su estructura<br />
tal y como <strong>la</strong> conocemos (Osem et al., 2004).<br />
El efecto que produzcan <strong>la</strong>s alteraciones <strong>en</strong> el medio <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> su magnitud, tipo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l ecosistema ( Hickman et al., 2004; Holechek et al., 2006). Entraría aquí <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>de</strong>finida como <strong>la</strong> capacidad absorb<strong>en</strong>te que ti<strong>en</strong>e el medio <strong>de</strong> dispersar <strong>la</strong>s agresiones. Los<br />
problemas aparec<strong>en</strong> cuando se superan <strong>los</strong> límites <strong>de</strong> esta resili<strong>en</strong>cia y se pierd<strong>en</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s que<br />
ti<strong>en</strong>e el ecosistema para soportar una forma <strong>de</strong> vida sost<strong>en</strong>ible (Scheffer y Carp<strong>en</strong>ter, 2003).<br />
157
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Las zonas <strong>de</strong> estudio se ubicaron <strong>en</strong> <strong>los</strong> Parque Rurales <strong>de</strong> Valle Gran Rey (1992,8 ha) situado <strong>en</strong><br />
el sector suroccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> La Gomera), <strong>de</strong> T<strong>en</strong>o (8063,6 ha) <strong>en</strong> el extremo noroeste <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife al igual que el <strong>de</strong> Anaga (14418,7 ha) localizado <strong>en</strong> extremo norori<strong>en</strong>tal.<br />
El clima <strong>de</strong> estas regiones <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación, por <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> vi<strong>en</strong>tos alisios<br />
<strong>de</strong> compon<strong>en</strong>te noreste, si<strong>en</strong>do estas verti<strong>en</strong>tes más húmedas, como <strong>de</strong> <strong>la</strong> altitud (Fernán<strong>de</strong>z-Pa<strong>la</strong>cios<br />
y <strong>de</strong> Nicolás, 1995), pudiéndose hacer una difer<strong>en</strong>ciación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l clima según <strong>la</strong> altitud,<br />
como se indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Zonas climáticas según altitud Tª y precipitaciones medias<br />
Espacio\ Cota 0-200 m.s.n.m. 200-600 m.s.n.m. >600 m.s.n.m.<br />
Valle Gran Rey 650 mm., 15ºC<br />
T<strong>en</strong>o 800 mm., 15ºC<br />
Anaga 900 mm., 16ºC<br />
Es muy importante <strong>de</strong>stacar el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lluvias <strong>de</strong> tipo mediterráneo, sucedi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s precipitaciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> meses <strong>de</strong> octubre y marzo, con veranos muy secos. La suma <strong>de</strong><br />
todas <strong>la</strong>s condiciones anteriores provoca que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> meses exista un déficit hídrico,<br />
a excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> cumbre.<br />
Las especies que habitualm<strong>en</strong>te pastorean <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas son ovejas y cabras, mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
segundas aunque <strong>en</strong> Valle Gran Rey son frecu<strong>en</strong>tes <strong>los</strong> rebaños mixtos. El pastoreo es continuo y<br />
diurno, con suplem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>los</strong> corrales.<br />
La vegetación es muy <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores circunstancias, pero a gran<strong>de</strong>s rasgos <strong>en</strong>contramos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> 0 a 400 m.s.n.m. matorrales xéricos y vegetación muy <strong>la</strong>xa, dominada por arbustos<br />
crasos como Euphorbia sp., Kleinia neriifolia, Plocama p<strong>en</strong>du<strong>la</strong>, etc., con un gran cortejo <strong>de</strong> herbáceas<br />
don<strong>de</strong> dominan Hyparrh<strong>en</strong>ia hirta y C<strong>en</strong>chrus ciliaris. Le seguiría un bosque abierto <strong>de</strong> carácter termófilo<br />
con bosquetes <strong>de</strong> Juniperus turbinata, acebuchales (Olea europaea ssp cerassiformis), retamares<br />
(Retama rhodorhizoi<strong>de</strong>s), etc. pero actualm<strong>en</strong>te muy reducido por <strong>la</strong> actividad humana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />
<strong>de</strong> medianías. En <strong>la</strong>s partes altas y húmedas se establece un montever<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se mezc<strong>la</strong>n elem<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l fayal brezal (Myrica faya y Erica arborea) con especies <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>urisilva más pura, como Ilex canari<strong>en</strong>sis,<br />
Laurus novocanari<strong>en</strong>sis, Persea indica, etc. (Bramwell y Bramwell 1994). Situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />
intermedia, fruto <strong>de</strong> una antigua actividad agríco<strong>la</strong> o pastoril, <strong>en</strong>contramos pastizales con una alta diversidad<br />
florística dominada por especies <strong>de</strong> ciclo corto pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes géneros: Av<strong>en</strong>a,<br />
Bromus, Hor<strong>de</strong>um, Brachypodium, Lolium, Medicago, Trifolium, P<strong>la</strong>ntago, Ga<strong>la</strong>ctites y Leontodon.<br />
En <strong>los</strong> espacios <strong>de</strong>scritos se construyeron unos cuadros <strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> 25 m 2 , ocho <strong>en</strong> Valle Gran<br />
Rey, diez <strong>en</strong> T<strong>en</strong>o y ocho <strong>en</strong> Anaga, y a <strong>los</strong> mismos se les asoció un punto <strong>de</strong> muestreo con el que comparar<br />
el pastoreo con <strong>la</strong> exclusión La toma <strong>de</strong> muestras se realizó mediante transectos lineales sigui<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> Daget y Poissonet (1971). En <strong>los</strong> cuadros <strong>de</strong> exclusión se realizaron <strong>la</strong>s mediciones<br />
sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s dos diagonales <strong>de</strong>l cuadro y <strong>en</strong> <strong>los</strong> asociados <strong>de</strong> manera lineal con una longitud<br />
<strong>de</strong> 30 metros. La cobertura vegetal queda <strong>de</strong>finida como <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> observación que<br />
tocaron alguna especie vegetal, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> totalidad que ti<strong>en</strong>e el transecto. La diversidad fue expresada<br />
por medio <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> Whittaker (ß) (Mor<strong>en</strong>o, 2001) <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera que <strong>de</strong>scribe sigui<strong>en</strong>te fórmu<strong>la</strong>.<br />
ß= S {<br />
S = número <strong>de</strong> epecies registradas <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> muestras<br />
∝ ∝ = Número promedio <strong>de</strong> especies <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras<br />
158
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Los datos fueron tratados con el programa informático SSPS 14, comprobando que <strong>los</strong> mismos<br />
tuvieran una distribución normal por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> Kolmogorov-Smirnov y Shapiro-Wilk<br />
y <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza por el método estadístico <strong>de</strong> Lev<strong>en</strong>e. El análisis <strong>de</strong> varianza elegido<br />
fue el Mo<strong>de</strong>lo Lineal G<strong>en</strong>eral Univariante, optando por un mo<strong>de</strong>lo personalizado sin interacciones<br />
<strong>en</strong>tre el año y el uso.<br />
RESULTADOS<br />
Como se expone <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2 para todos <strong>los</strong> espacios y <strong>en</strong> el análisis hecho <strong>en</strong> conjunto, aparec<strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>cias significativas cuando se compara el pastoreo con <strong>la</strong> exclusión, tanto para <strong>la</strong> cobertura<br />
vegetal como para <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> especies. En <strong>la</strong> cobertura, el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión fue<br />
bastante pat<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s zonas ais<strong>la</strong>das aum<strong>en</strong>tó (figura 1). Por espacios, <strong>en</strong> Valle Gran<br />
Rey una vez situados <strong>los</strong> val<strong>la</strong>dos se pasa <strong>de</strong> un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> 64,69%±21,52 a un<br />
81,02%±19,70, si<strong>en</strong>do el espacio don<strong>de</strong> mayor difer<strong>en</strong>cia ocurre. En T<strong>en</strong>o obt<strong>en</strong>emos<br />
81,74±14,84% y 92,24±7,14% y <strong>en</strong> Anaga se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> un 70,41%±20,54 <strong>en</strong> pastoreo y<br />
85,23%±17,81 <strong>en</strong> exclusión. Para <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localizaciones <strong>los</strong> valores variaron <strong>en</strong>tre<br />
72,38%±20,21y 86,23%±16,30. En cuanto al efecto <strong>de</strong>l año solo tuvo significación <strong>en</strong> el Parque<br />
Rural <strong>de</strong> Valle Gran Rey.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Análisis <strong>de</strong> varianza <strong>en</strong>tre excluido y no excluido, para <strong>la</strong> cobertura y diversidad<br />
Variable Cobertura Diversidad<br />
Espacio Factores gl F p F p<br />
Valle Gran Rey Año 3 7,46 0,000*** 7,46 0,000***<br />
Exclusión 1 12,36 0,001** 12,36 0,003**<br />
T<strong>en</strong>o Año 3 3,842 0,835 8,005 0,914<br />
Exclusión 1 1,549 0,026* 9,462 0,000***<br />
Anaga Año 3 0,603 0,616 11,35 0,000***<br />
Exclusión 1 8,454 0,005** 4,705 0,005**<br />
Todos Año 3 2,074 0,088 11,35 0,000***<br />
Exclusión 1 20,562 0,000*** 4,705 0,000***<br />
Significativa a nivel: ***p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Cobertura<br />
Diversidad<br />
NO EXCLUIDO<br />
EXCLUIDO<br />
V.G. Rey T<strong>en</strong>o Anaga Todos V.G. Rey T<strong>en</strong>o Anaga Todos<br />
DISCUSIÓN<br />
Queda c<strong>la</strong>ro por nuestros resultados que <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas pastoreadas ti<strong>en</strong>e un efecto<br />
sobre <strong>la</strong> cobertura y <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas a corto p<strong>la</strong>zo, aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> primera, lo que coinci<strong>de</strong><br />
con <strong>los</strong> resultados hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias parecidas por All<strong>en</strong>-Díaz y Randall (2000), Courtois<br />
et al. (2004) y Savadogo et al. (2007) <strong>en</strong>tre otros, y mermando <strong>la</strong> segunda don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
que por abandono <strong>de</strong>l pastoreo o regim<strong>en</strong>es livianos <strong>la</strong> diversidad retroce<strong>de</strong> (Facelli et al.,<br />
1988; Osem et al., 2004; Hickman et al., 2004; Ruthv<strong>en</strong>, 2007; etc.)<br />
Las causas <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura por el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to son bastante evid<strong>en</strong>tes, <strong>los</strong> animales<br />
reduc<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera directa <strong>los</strong> tejidos aéreos lo que pue<strong>de</strong> ocasionar <strong>en</strong> casos extremos <strong>la</strong> muerte<br />
<strong>de</strong>l vegetal al no t<strong>en</strong>er tejidos con <strong>los</strong> que producir alim<strong>en</strong>tos. De manera indirecta estaría <strong>la</strong><br />
acción <strong>de</strong>l pisoteo, que aparte <strong>de</strong> lesionar <strong>la</strong>s estructuras aéreas <strong>de</strong>l vegetal, provoca <strong>la</strong> erosión<br />
<strong>de</strong>l suelo, altera el ciclo <strong>de</strong> <strong>los</strong> nutri<strong>en</strong>tes y pue<strong>de</strong> limitar el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas especies<br />
bi<strong>en</strong> por <strong>la</strong> merma física bi<strong>en</strong> por limitar <strong>la</strong> germinación (Hatch et al., 1999; Osem et al., 2004).<br />
La cobertura y <strong>la</strong> diversidad para muchos autores están re<strong>la</strong>cionadas. Cuando una especie está<br />
<strong>en</strong> su nicho, ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ocupar <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong>l suelo y <strong>los</strong> recursos y no <strong>de</strong>ja que se establezcan otras<br />
p<strong>la</strong>ntas. Un hecho que se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuadros <strong>de</strong> exclusión y que coinci<strong>de</strong> con lo apuntado<br />
por algunos autores, es <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> especies gramíneas per<strong>en</strong>nes <strong>de</strong> tamaño medio, que<br />
al no pastorearse son muy competitivas (McIntyre y Lavorel, 2001). Para nuestro caso fueron <strong>la</strong>s<br />
especies <strong>de</strong> amplia distribución Hyparrh<strong>en</strong>ia hirta, C<strong>en</strong>chrus ciliaris y Pha<strong>la</strong>ris caerulesc<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
algunas zonas <strong>de</strong> T<strong>en</strong>o. Estas especies aum<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> cobertura total, pero como consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha por <strong>la</strong> luz y <strong>los</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más especies, sobre todo anuales. El<br />
pastoreo <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva promueve <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muchas especies, cuando es mo<strong>de</strong>rado por<br />
tanto <strong>la</strong> diversidad es m<strong>en</strong>or al disminuir <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> colonización. Por otro <strong>la</strong>do, cuando<br />
zonas tradicionalm<strong>en</strong>te pastoreadas son excluidas, se disminuye el número <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s, sobre<br />
todo <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s que necesitan <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales para propagarse (Osem et al., 2004; Haretche y<br />
Rodríguez, 2006).<br />
En cuanto al efecto <strong>de</strong>l año, a pesar <strong>de</strong> que no se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> años<br />
<strong>de</strong> estudio, <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> que se produzcan difer<strong>en</strong>cias ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con esta variable. Tanto <strong>la</strong><br />
diversidad como <strong>la</strong> cobertura aum<strong>en</strong>tan cuando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l medio son favorables ya que<br />
hay más disponibilidad <strong>de</strong> agua y recursos y por tanto <strong>los</strong> tejidos vegetales se recuperan <strong>en</strong> mayor<br />
medida al aum<strong>en</strong>tar el metabolismo, y <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s o especies m<strong>en</strong>os resist<strong>en</strong>tes<br />
pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse mejor sin <strong>de</strong>saparecer (Milchunas et al., 1988; Osem et al., 2004 ; Hickman<br />
et al., 2004).<br />
160
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
CONCLUSIONES<br />
El efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión <strong>en</strong> zonas tradicionalm<strong>en</strong>te pastoreadas pue<strong>de</strong> hacerse pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cortos<br />
periodos <strong>de</strong> tiempo ya que se rompe el equilibrio inicial <strong>de</strong> estas comunida<strong>de</strong>s.<br />
La cobertura vegetal aum<strong>en</strong>ta por <strong>la</strong> exclusión al no ser eliminados ni <strong>de</strong>struidos <strong>los</strong> órganos<br />
vegetales.<br />
La diversidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas disminuye al retirar el ganado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas pastoreadas ya que no se<br />
rompe <strong>la</strong> dominancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas especies <strong>en</strong> el territorio.<br />
El factor año también produce cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura y diversidad vegetal, que ti<strong>en</strong>e que ver<br />
sobre todo con el difer<strong>en</strong>te volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> lluvias interanuales.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ALLEN-DÍAZ, B. ; RANDALL D.J., 2000. Grazing effects on spring ecosystem vegetation of California’s<br />
hardwood range<strong>la</strong>nds. Journal of Range Managem<strong>en</strong>t, 53, 215-220<br />
BRAMWELL, D.; Z. BRAMWELL, 1994. Flores Silvestres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias (3ª ed. rev.) Editorial<br />
Rueda S.L., Madrid. 376 pp.<br />
COURTOIS D.R., PERRYMAN B.L., HUSSEIN, H.S., 2004. Vegetation change after 65 years of grazing<br />
and grazing exclusion. Range<strong>la</strong>nd Ecology and Managem<strong>en</strong>t, 57(6), 574–582.<br />
DAGET, P.H. ; POISSONET, J., 1971. Une métho<strong>de</strong> d’analyse phytologuique <strong>de</strong>s prairies. Critres<br />
d’application, Ann. Agron. 22 (1), 5-41.<br />
FACELLI J.M., MONTERO, C..M., LEÓN, R.J.C., 1988. Effect of differ<strong>en</strong>t disturbance regim<strong>en</strong> on<br />
seminatural grass<strong>la</strong>nds from the subhumid Pampa. Flora, 180, 241-249.<br />
FERNÁNDEZ-PALACIOS, J.M. ; DE NICOLÁS, J.P. 1995. Altitudinal pattern of vegetation variation on<br />
T<strong>en</strong>erife. Journal of Vegetation Sci<strong>en</strong>ce, 6, 183-190.<br />
HARETCHE, F. ; RODRÍGUEZ, C., 2006. Banco <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un pastizal uruguayo bajo difer<strong>en</strong>tes<br />
condiciones <strong>de</strong> pastoreo. Ecología Austral, 16, 105-113.<br />
HATCH, D.A., BARTOLOME, J.W., FEHMI, J.S., HILLYARD, D.S., 1999. Effects of burning and grazing<br />
on a coastal California grass<strong>la</strong>nd. Restoration Ecology, 7(4), 376-381.<br />
HICKMAN K.R., HARTNETT D.C., COCHRAN R.C., OWENSBY C.E., 2004. Grazing managem<strong>en</strong>t<br />
effects on p<strong>la</strong>nt species diversity in tallgrass prairie. Range<strong>la</strong>nd Ecology and Managem<strong>en</strong>t,<br />
57(1), 58-65.<br />
HOLECHEK, J.L., GALT, D., KHUMALO, G., 2006, Grazing and grazing exclusion effects on New<br />
Mexico shortgrass prairie. Range<strong>la</strong>nd Ecology and Managem<strong>en</strong>t, 59(6), 655-659.<br />
HOLLING, C.S. ,1996. Surprise for sci<strong>en</strong>ce, resili<strong>en</strong>ce for ecosystems, and inc<strong>en</strong>tives for people.<br />
Ecological Applications, 6(3), 733–735.<br />
MCINTYRE, S. LAVOREL, S., 2001. Livestock grazing in subtropical pastures: steps in the analysis<br />
of attribute response and p<strong>la</strong>nt functional types. Journal of Ecology, 89(2), 209-226.<br />
MILCHUNAS, D.G., SALA, O.E. AND LAUENROTH, W.K ,1988, A g<strong>en</strong>eralized mo<strong>de</strong>l of the effects<br />
of grazing by <strong>la</strong>rge herbivores on grass<strong>la</strong>nd community structure. American Naturalist, 132(1),<br />
87-106.<br />
161
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MORENO, C. E. ,2001). Métodos para medir <strong>la</strong> biodiversidad. MandT–Manuales y Tesis SEA,1.<br />
Zaragoza, 84 pp.<br />
OSEM, Y., PEREVOLOTSKY, A., KIGEL., J., 2004. Site productivity and p<strong>la</strong>nt size exp<strong>la</strong>in the response<br />
of annual species to grazing exclusion in a Mediterranean semi-arid range<strong>la</strong>nd. Journal<br />
of Ecology, 92(2), 297-309.<br />
RUTHVEN, D.C., 2007. Grazing effects on forb diversity and abundance in a honey mesquite park<strong>la</strong>nd.<br />
Journal of Arid Environm<strong>en</strong>ts 68(3), 668–677.<br />
SAVADOGO, P., SAWADOGO, L., TIVEAU, D., 2007. Effects of grazing int<strong>en</strong>sity and prescribed fire<br />
on soil physical and hydrological properties and pasture yield in the savanna wood<strong>la</strong>nds of Burkina<br />
Faso. Agriculture Ecosystems and Environm<strong>en</strong>t, 118, 80-92.<br />
SCHEFFER, M.; CARPENTER S.R., 2003. Catastrophic regime shifts in ecosystems: linking theory<br />
to observation. Tr<strong>en</strong>ds in Ecology and Evolution, 18(12), 648-656.<br />
STERNBERG, M., GUTMAN, M., PEREVOLOTSKY, A., KIGEL, J., 2003. Effects of grazing on soil<br />
seed bank dynamics in a Mediterranean herbaceous community: an approach with functional<br />
groups. Journal of Vegetation Sci<strong>en</strong>ce., 14, 375-386.<br />
GRAZING OF SMALL RUMINANTS EXCLUTION EFFECT ON BARE<br />
GROUND AND ON BOTANIC DIVERSITY AFTER FOUR YEARS OF<br />
MONITORING IN PROTECTED AREAS OF THE CANARY ISLANDS<br />
SUMMARY<br />
Characteristics of the vegetation such as diversity or bare ground are indicators of ext<strong>en</strong>sive livestock<br />
impact on ecosystems. This study was carried out during four years in grazed zones located<br />
in three protected areas of the Canary Is<strong>la</strong>nds, were 31 f<strong>en</strong>ces were built in or<strong>de</strong>r to iso<strong>la</strong>te vegetation<br />
from animal action. Changes of vegetation betwe<strong>en</strong> iso<strong>la</strong>ted and already grazed zones were<br />
evaluated through to this procedure. The impact of grazing abandon is discussed in p<strong>la</strong>ces were<br />
the activity was traditionally <strong>de</strong>veloped. The reults points that the vegetal cover<br />
162
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
COMPOSICIÓN FLORÍSTICA DE LOS PASTIZALES<br />
MEDITERRÁNEOS CANTÁBRICOS<br />
J.A. OLIVEIRA PRENDES 1 , M. MAYOR LÓPEZ 2 Y E. AFIF KHOURI 3<br />
1<br />
Área <strong>de</strong> Producción Vegetal. Dpto. <strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Organismos y Sistemas. Campus<br />
<strong>de</strong> Mieres. Universidad <strong>de</strong> Oviedo. 33600 Mieres, Asturias. 2 Área <strong>de</strong> Botánica. Dpto.<br />
<strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Organismos y Sistemas. Campus <strong>de</strong>l Cristo. Universidad <strong>de</strong> Oviedo.<br />
33701 Oviedo, Asturias. 3 Área <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Agroforestal. Dpto. <strong>de</strong> Biología <strong>de</strong><br />
Organismos y Sistemas. Campus <strong>de</strong> Mieres. Universidad <strong>de</strong> Oviedo. 33600 Mieres,<br />
Asturias; E-mail: oliveira@uniovi.es<br />
RESUMEN<br />
Sigui<strong>en</strong>do el método fitosociológico <strong>de</strong> Braun-B<strong>la</strong>nquet, se tomaron cuatro inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
pascíco<strong>la</strong>s pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses Helianthemetea guttati y Festuco hystricis-Ononi<strong>de</strong>tea<br />
striatae <strong>en</strong> Val<strong>de</strong>murio (Sierra <strong>de</strong>l Aramo, Asturias), Castro (Somiedo, Asturias), capil<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Pruneda (Léon) y Mirantes <strong>de</strong> Luna (León). El objetivo fue el <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s especies pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
este tipo <strong>de</strong> pastizales poco frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el Noroeste <strong>de</strong> España <strong>de</strong> modo que se puedan utilizar<br />
con fines didácticos <strong>en</strong> el futuro.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: fitosociología, pastizales<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Asturias se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong> dos gran<strong>de</strong> regiones biogeográficas: Mediterránea y Atlántico<br />
c<strong>en</strong>troeuropea. Si bi<strong>en</strong> es verdad que su paisaje está dominado por una vegetación atlántica,<br />
<strong>los</strong> estudios realizados por el Área <strong>de</strong> Botánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Oviedo pusieron <strong>de</strong> manifiesto<br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> flora mediterránea <strong>en</strong> el Principado (Mayor et al., 1982; Díaz y Prieto, 1994).<br />
Para nuestro estudio elegimos <strong>los</strong> pastizales xero-termófi<strong>los</strong> mediterráneos sobre su sustrato calizo,<br />
que forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> sucesión <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> melojos (Quercus pyr<strong>en</strong>aica),<br />
<strong>en</strong>cinas (Quercus ilex), alcornoques (Quercus suber) y quejigos (Quercus faginea). Se analizó <strong>la</strong><br />
composición florística actual <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> pastizales <strong>en</strong> cuatro localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Asturias y León<br />
con el fin <strong>de</strong> utilizar esta información con fines didácticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Oviedo.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Se siguió el método fitosociológico <strong>de</strong> Braun-B<strong>la</strong>nquet, tanto <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tarios<br />
como al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s fitosociológicas consultadas y <strong>la</strong>s aportaciones introducidas<br />
por Poore (1955) sobre el uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> métodos fitosociológicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones ecológicas.<br />
Se seleccionaron cuatro hábitats situados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cordillera Cantábrica, si<strong>en</strong>do éstos: Val<strong>de</strong>murio<br />
(Sierra <strong>de</strong>l Aramo, Asturias), Castro (Somiedo, Asturias), capil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pruneda (Léon) y Mirantes <strong>de</strong><br />
Luna (León), <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se tomó un inv<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> cada localidad. Se anotaron <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> cobertura/abundancia<br />
para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies pres<strong>en</strong>tes. En total se consi<strong>de</strong>raron seis códigos<br />
163
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>de</strong> cobertura/abundancia (c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> Braun-B<strong>la</strong>nquet): +: pocos individuos, cobertura insignificante,<br />
1: individuos dispersos (cobertura 1-5%), 2: cobertura <strong>de</strong>l 5-25%, 3: cobertura <strong>de</strong>l 25-50%, 4:<br />
cobertura <strong>de</strong>l 50-75%, 5: cobertura <strong>de</strong>l 75-100% (Mueller-Dombois y Ellemberg, 1974). Usando el<br />
GPS, se tomaron <strong>la</strong>s coord<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas zonas con el propósito <strong>de</strong> seguir su evolución<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> próximos años.<br />
Con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> <strong>los</strong> inv<strong>en</strong>tarios se creó una tab<strong>la</strong> resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> cada<br />
localidad, que es lo que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> este trabajo.<br />
Para <strong>la</strong> correcta <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies recolectadas, se consultó el Herbario <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Organismos y Sistemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Oviedo.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1 con información sobre <strong>la</strong>s especies pres<strong>en</strong>tes y su grado <strong>de</strong> abundancia <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s cuatro localida<strong>de</strong>s estudiadas.<br />
En Val<strong>de</strong>murio (Quirós), Sierra <strong>de</strong>l Aramo, Latitud 43º 11’ 58,8’’ N, Long. 6º 01’ 8,0” O, Alt. 324<br />
m. Inclinación 70% Cobertura 80%, Exposición Sur, Sustrato calizas cantábricas, Suelo esquelético,<br />
se trata <strong>de</strong> un <strong>la</strong><strong>de</strong>ra inclinada que manti<strong>en</strong>e residuos <strong>de</strong> <strong>la</strong> clímax <strong>de</strong> un <strong>en</strong>cinar con un matorral<br />
<strong>de</strong> sustitución con G<strong>en</strong>ista occid<strong>en</strong>talis y un pastizal xero-termófilo con Ononis reclinata como<br />
especie más abundante<br />
En Castro (Somiedo), Lat. 43º 08’ 15,00’’ N, Long. 6º 15’ 19,20’’ O, Alt. 530 m. Inclinación 70%,<br />
Exposición Sur, Sustrato calizas cantábricas, se trata igual que <strong>en</strong> Val<strong>de</strong>murio <strong>de</strong> una <strong>la</strong><strong>de</strong>ra inclinada<br />
con una vegetación pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinas y quejigos, con un matorral <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ista<br />
occid<strong>en</strong>talis y unos pastizales per<strong>en</strong>nes xerófi<strong>los</strong> con Helianthemum canum y Ar<strong>en</strong>aria grandiflora<br />
como especies más abundantes y unos pastizales anuales mediterráneos con Medicago mínima,<br />
Brachypodium distachyon, Ononis reclinata, Saxifraga tridactylites, Bombyci<strong>la</strong><strong>en</strong>a erecta, Bupleurum<br />
bald<strong>en</strong>se y Minuartia hybrida como especies más abundantes.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Especies y grado <strong>de</strong> abundancia (<strong>en</strong>tre paréntesis) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro zonas <strong>de</strong> estudio:Val<strong>de</strong>murio (Sierra<br />
<strong>de</strong>l Aramo, Asturias), Castro (Somiedo, Asturias), capil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pruneda (León) y Mirantes <strong>de</strong> Luna (León)<br />
Val<strong>de</strong>murio Castro Pruneda Mirantes <strong>de</strong> Luna<br />
Encinar Encinar y quejigal Pastizal Enebral-sabinar<br />
Quercus rotundifolia (4) Quercus ilex (3) Fumana procumb<strong>en</strong>s (2) Juniperus sabina (3)<br />
Rhamnus a<strong>la</strong>ternus (2) Quercus faginea (3) Seseli montanum (2) Juniperus thurifera (3)<br />
Arbutus unedo (1) Rhamnus a<strong>la</strong>ternus (2) Helianthemum canum (2) Au<strong>la</strong>gar<br />
Rubia peregrina (2) Au<strong>la</strong>gar Bromus erectus (1) Fumana procumb<strong>en</strong>s (2)<br />
Smi<strong>la</strong>x aspera (3) Fumana procumb<strong>en</strong>s (2) Coronil<strong>la</strong> minima (2) G<strong>en</strong>ista scorpius (2)<br />
Au<strong>la</strong>gar G<strong>en</strong>ista occid<strong>en</strong>talis (3) Poa ligu<strong>la</strong>ta (2) Thymus mastichina (2)<br />
Fumana procumb<strong>en</strong>s (2) Seseli montanum (3) Av<strong>en</strong>u<strong>la</strong> prat<strong>en</strong>sis (2) Santolina chamaecyparissus (3)<br />
G<strong>en</strong>ista occid<strong>en</strong>talis (3) Cistus salvifolius (1) Festuca hystrix (3) Helianthemum canum (3)<br />
Helianthemum canum (2) Erica vagans (2) Koeleria vallesiana (3) Coronil<strong>la</strong> mínima (3)<br />
Helianthemum nummu<strong>la</strong>rium (2) Pastizal Brachypodium distachyon (2) Pastizal<br />
Teucrium chamaedrys (1) Bromus erectus (1) Minuartia hybrida (2) Brachypodium distachyon (2)<br />
Erica vagans (2) Av<strong>en</strong>a prat<strong>en</strong>sis (1) Ar<strong>en</strong>aria serpyllifolia (2) Ar<strong>en</strong>aria serpyllifolia (2)<br />
Pastizal Helianthemum canum (3) Bombici<strong>la</strong><strong>en</strong>a erecta (3) Bombyci<strong>la</strong><strong>en</strong>a erecta (3)<br />
Bromus erectus (2) Ar<strong>en</strong>aria grandiflora (3) Xeranthemum inapertum (3) Medicago minima (3)<br />
Scabiosa columbaria (2) Brachypodium distachyon (2) Buplerum bald<strong>en</strong>se (3)<br />
Asperu<strong>la</strong> aristata (2) Ononis reclinata (2)<br />
164
Botánica y ecología <strong>de</strong> pastos<br />
Val<strong>de</strong>murio Castro Pruneda Mirantes <strong>de</strong> Luna<br />
Picris hieracioi<strong>de</strong>s (1) Saxifraga tridactylites (2)<br />
Origanum vulgare (2) Ar<strong>en</strong>aria serpyllifolia (1)<br />
Si<strong>de</strong>ritis hyssopifolia (2) Medicago minima (3)<br />
Brachypodium distachyon (2) Bombyci<strong>la</strong><strong>en</strong>a erecta (2)<br />
Buplerum bald<strong>en</strong>se (2) Buplerum bald<strong>en</strong>se (2)<br />
Ononis reclinata (3) Linun strictum (1)<br />
Minuartia hybrida (2)<br />
En <strong>los</strong> alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> capil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pruneda (León), Lat. 42º 56’ 17,58’’ N, Long. 5º 58’ 23,94’’ O,<br />
Alt. 1132 m. Inclinación 40%, Sustrato calizo, alternan <strong>los</strong> pastizales xerófi<strong>los</strong> calizos per<strong>en</strong>nes <strong>de</strong><br />
Festuca hystrix formados por <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes especies más abundantes Festuca hystrix, Koeleria<br />
vallesiana, con <strong>los</strong> pastizales anuales formados por Bombici<strong>la</strong><strong>en</strong>a erecta y Xeranthemum inapertum,<br />
como especies más frecu<strong>en</strong>tes.<br />
En Mirantes <strong>de</strong> Luna (León), Lat. 42º 53’ 1,62’’ N, Long. 5º 51’ 49,38’’ O, Alt. 1096 m. Inclinación<br />
70%, Sustrato calizo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran bosque <strong>de</strong> <strong>en</strong>ebros y sabinas formados por Juniperus sabina<br />
y Juniperus thurifera y como etapas <strong>de</strong> sustitución t<strong>en</strong>emos un au<strong>la</strong>gar con Santolina chamaecyparissus,<br />
Helianthemum canum y Coronil<strong>la</strong> minima como especies más abundantes y pastizales<br />
anuales mediterráneos con Bombyci<strong>la</strong><strong>en</strong>a erecta, Medicago minima y Bupleurum bald<strong>en</strong>se como<br />
especies más abundantes.<br />
Las dos localida<strong>de</strong>s estudiadas <strong>en</strong> León se sitúan <strong>en</strong> el piso supramediterráneo (<strong>en</strong>tre 900 y 1800<br />
m), mi<strong>en</strong>tras que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos localida<strong>de</strong>s asturianas, <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Castro (Somiedo) se sitúa <strong>en</strong> el<br />
piso colino (400 a 900 m) y Val<strong>de</strong>murio (Sierra <strong>de</strong>l Aramo) <strong>en</strong> el termocolino (por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 400 m<br />
<strong>de</strong> altitud).<br />
CONCLUSIÓN<br />
Este estudio <strong>de</strong> algunos pastizales mediterráneos cantábricos sobre sustrato calizo permitió <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales especies pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> mismos y <strong>de</strong>bido a su localización exacta con<br />
el GPS, permitirá seguir su evolución <strong>en</strong> <strong>los</strong> próximos años y su utilización con fines didácticos.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo se ha podido realizar gracias a <strong>la</strong> financiación concedida al proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong> Oviedo UNOV-07-MB-201.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
DÍAZ, T.E., FERNÁNDEZ PRIETO, J.A. (1994). La vegetación <strong>de</strong> Asturias. Itinera Geobotánica, 8,<br />
243-528.<br />
MAYOR LOPEZ, M.; FERNANDEZ CASADO, M. A.; NAVA FERNANDEZ, H. S.;<br />
ALONSO FERNANDEZ, J. R.; LASTRA MENENDEZ, J. J.; HOMET GARCIACERNUDA,<br />
J. M., 1982. Comportami<strong>en</strong>to ecológico <strong>de</strong> Festuca hystrix <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica con especialrefer<strong>en</strong>cia<br />
a <strong>los</strong> montes CántabroAstures. Bol. Ci<strong>en</strong>. Nat. R.I.D.E.A., 30, 93-106.<br />
MUELLER-DOMBOIS, D.; ELLEMBERG, H., 1974. Aims and methods of vegetation ecology. Ed.<br />
Wiley, 547 pp. Nueva York (Estados Unidos).<br />
165
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
POORE, M. E. D., 1955.The use of phytosociological methods in ecological investigations. II. Practical<br />
issues involved in an attempt to apply the Braun B<strong>la</strong>nquet system. Journal of Ecology, 43,<br />
245269.<br />
FLORISTIC COMPOSITION OF CANTABRIAN MEDITERRANEAN PASTURES<br />
SUMMARY<br />
According to the phytosociologycal method of Braun-B<strong>la</strong>nquet, four inv<strong>en</strong>tories were tak<strong>en</strong> on<br />
the pasture communities belonging to the phytosociologycal c<strong>la</strong>sses: Helianthemetea guttati and<br />
Festuco hystricis-Ononi<strong>de</strong>tea striatae at Val<strong>de</strong>murio (Sierra <strong>de</strong>l Aramo, Asturias), Castro (Somiedo,<br />
Asturias), chapel of Pruneda (Léon) and Mirantes <strong>de</strong> Luna (León). The objective was to <strong>de</strong>scribe the<br />
pres<strong>en</strong>t species in this type of pastures in the Northwest of Spain so that they are possible to be<br />
used with didactic aims in the future.<br />
Key words: pastures, phytosociology.<br />
166
Segunda Parte<br />
PRODUCCIÓN VEGETAL
Producción vegetal<br />
TENDENCIAS EN LOS PASTOS CULTIVADOS. DESDE LA<br />
RECUPERACIÓN DE VARIEDADES AUTÓCTONAS HACIA EL<br />
DESARROLLO DE LOS TRANSGÉNICOS<br />
J. I. CUBERO SALMERÓN 1 Y S. NADAL MOYANO 2<br />
1<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ética. E.T.S.I.A.M., Universidad <strong>de</strong> Córdoba, 14071 Córdoba.<br />
2<br />
Área <strong>de</strong> Mejora y Biotecnología Vegetal. IFAPA C<strong>en</strong>tro “A<strong>la</strong>meda <strong>de</strong>l Obispo“ Avda.<br />
M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z Pidal s/n. Apdo. 14004 Córdoba<br />
PASTOS CULTIVADOS<br />
Si por “pasto” se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> el alim<strong>en</strong>to que se le da al ganado doméstico, recuperando el significado<br />
<strong>la</strong>tino original, <strong>en</strong> estas páginas habría que tratar todo tipo <strong>de</strong> vegetales, pues todo es consumible<br />
por <strong>los</strong> animales. En efecto, todas <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>l Reino Vegetal pued<strong>en</strong> suministrar alim<strong>en</strong>tos<br />
para producción animal. En caso <strong>de</strong> necesidad se ha hecho así. En <strong>la</strong> agricultura romana<br />
se llegaron a utilizar, dada su p<strong>en</strong>uria crónica <strong>de</strong> forraje fresco e incluso <strong>de</strong> paja, <strong>la</strong>s cosas<br />
más diversas: orujo <strong>de</strong> uva, hojas <strong>de</strong> árboles como olmos, sauces, hayas, higueras, olivo, incluso<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>cina y roble, ni que <strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e que granos variados <strong>de</strong> cereales y leguminosas, a veces<br />
incluso tostados.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s “t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias” pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes campos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puram<strong>en</strong>te<br />
agronómico hasta el industrial, incluso al <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> suelo. Se restringirá <strong>en</strong> lo posible a<br />
<strong>la</strong>s acciones que caigan d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mejora g<strong>en</strong>ética aunque se tome <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
amplio.<br />
Hay dos gran<strong>de</strong>s familias que han suministrado alim<strong>en</strong>to para <strong>los</strong> animales más que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más:<br />
<strong>la</strong>s gramíneas y <strong>la</strong>s leguminosas. La razón es que forman <strong>los</strong> pastizales <strong>de</strong> todo el mundo, <strong>en</strong> casi<br />
todas <strong>la</strong>s zonas climáticas. De el<strong>la</strong>s han salido no sólo nuestras actuales forrajeras, sino también<br />
<strong>la</strong>s especies cultivadas productoras <strong>de</strong> grano tanto para pi<strong>en</strong>so como para alim<strong>en</strong>tación humana.<br />
Una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> granos que alim<strong>en</strong>tan al mundo eran p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> pastos naturales. Por ello,<br />
casi cualquier especie cultivada <strong>de</strong> una u otra <strong>de</strong> dichas familias ti<strong>en</strong>e aún t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a ser auténtica<br />
p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> pasto, no sólo como forrajera sino como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong>l pastizal.<br />
Pero no son <strong>la</strong>s únicas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pasto que, como se ha dicho, pue<strong>de</strong> ser cualquier alim<strong>en</strong>to.<br />
Numerosas familias botánicas contribuy<strong>en</strong> a ello. FAO codificó y catalogó <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 15 grupos<br />
<strong>los</strong> cultivos pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> ser usados como pastos (Tab<strong>la</strong> 1). Entre <strong>la</strong>s crucíferas, <strong>la</strong>s especies<br />
<strong>de</strong>l género Brassica (nabos, coles etc.) y re<strong>la</strong>cionadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> especial importancia por sus hojas<br />
y raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona atlántica europea. Entre <strong>la</strong>s cucurbitáceas <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s ca<strong>la</strong>bazas. Todas el<strong>la</strong>s<br />
permitieron cubrir <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> forraje <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones.<br />
169
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Código y c<strong>la</strong>sificación FAO <strong>de</strong> especies aprovechadas como pastos<br />
Código Cultivos Especies Aprovechami<strong>en</strong>to<br />
0636 Maíz forrajero Segado <strong>en</strong> ver<strong>de</strong><br />
0637 Sorgo forrajero Segado <strong>en</strong> ver<strong>de</strong><br />
638 Rye grass forrajero Ryegrass italiano (Lolium multiflorum),<br />
Ryegrass per<strong>en</strong>ne inglés (L. per<strong>en</strong>ne)<br />
0640 Tréboles forrajeros Trifolium spp. Utilizadas como pra<strong>de</strong>ras, forraje<br />
o para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
0641 Alfalfa forrajera Medicago sativa Utilizada como forraje ver<strong>de</strong>, para<br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, h<strong>en</strong>ificado y como prat<strong>en</strong>se<br />
0642 Oleaginosas Segado <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
0643 Leguminosas Lotus cornicu<strong>la</strong>tus, Lespe<strong>de</strong>za spp., Segadas <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> como forrajeras<br />
Pueraria lobata, Sesbania spp.,<br />
Onobrychis sativa, Hedysarum coronarium<br />
0639 Gramineas forrajeras Agrostis spp., Poa spp., Sorghum almum,<br />
Festuca spp., P<strong>en</strong>isetum purpureum,<br />
Dactylis glomerata, Chloris gayana,<br />
Sorghum vulgare var. sudan<strong>en</strong>se,<br />
Phleum prat<strong>en</strong>se<br />
Segadas <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> como forraje<br />
0644 Coles forrajeras Brassica chin<strong>en</strong>sis, B. oleracea Especialm<strong>en</strong>te cultivadas como<br />
forrajeras<br />
0645 Ca<strong>la</strong>bazas para forraje Cucurbita spp. Especialm<strong>en</strong>te cultivadas para forraje<br />
0646 Nabos forrajeros Brassica rapa var. rapifera Especialm<strong>en</strong>te cultivada para forraje<br />
0647 Remo<strong>la</strong>cha forrajera Beta vulgaris Especialm<strong>en</strong>te cultivada para forraje<br />
0648 Zanahoria forrajera Daucus carota Especialm<strong>en</strong>te cultivada para forraje<br />
0649 Colinabos Brassica napus var. napobrassica Especialm<strong>en</strong>te cultivados para forraje<br />
Fu<strong>en</strong>te: www.fao.org<br />
NECESIDAD DE CULTIVAR PASTOS<br />
Los pastos naturales escasearon siempre <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura clásica al haberse transformado <strong>en</strong> tierras<br />
<strong>de</strong> cultivo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo. Se conservaron como tales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tierras comunes y <strong>de</strong> propios<br />
para al pastoreo, pero siempre con <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s gana<strong>de</strong>ros y <strong>de</strong> <strong>los</strong> políticos<br />
reformistas puesta <strong>en</strong> el<strong>los</strong>. Los pastizales se fueron reduci<strong>en</strong>do a zonas marginales hasta el punto<br />
<strong>de</strong> sugerir con su m<strong>en</strong>ción tierras secas y pobres con hierbas ra<strong>la</strong>s y escasas. Es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> disociación <strong>en</strong>tre agricultura (<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto) y gana<strong>de</strong>ría, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s luchas eternas<br />
<strong>en</strong>tre gana<strong>de</strong>ros y agricultores.<br />
En <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores <strong>de</strong> este trabajo, <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong>berían ser una parte integrante <strong>de</strong> un<br />
sistema racional <strong>de</strong> explotación <strong>de</strong>l suelo que lograría mejorar éste al mismo tiempo que alim<strong>en</strong>tar<br />
el ganado. El famoso “cultivo al tercio”, practicado hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado el siglo XX <strong>en</strong> gran parte<br />
<strong>de</strong> España y, sobre todo, <strong>en</strong> Andalucía, lo integraba. Mal compr<strong>en</strong>dido por <strong>los</strong> reformistas <strong>de</strong>bido<br />
a <strong>los</strong> abusos <strong>de</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesta, tardó <strong>en</strong> <strong>de</strong>saparecer porque cumplía una función<br />
es<strong>en</strong>cial, pero para ello había que gestionarlo bi<strong>en</strong>, y no era <strong>la</strong> norma. Al cultivo al tercio le sobraba,<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> barbecho, pero no <strong>la</strong> <strong>de</strong> pasto.<br />
170
Producción vegetal<br />
Al <strong>de</strong>saparecer o <strong>de</strong>gradarse muchos pastizales, también <strong>de</strong>saparecieron muchos <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes,<br />
sin que se haya t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> recuperar<strong>los</strong> para su cultivo por separado o para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> prados y pastos artificiales. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que lo mejor es el pasto o prado natural porque<br />
ha evolucionado adaptándose a un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminado no resiste <strong>la</strong> crítica más amable.<br />
Dos pra<strong>de</strong>ras “naturales” colindantes pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er composiciones distintas porque, como <strong>en</strong> tantas<br />
otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>idas por “naturales”, lo que <strong>la</strong>s ha formado es <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l hombre. Este<br />
sí era un <strong>de</strong>fecto <strong>de</strong>l cultivo “al tercio”: <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> pasto se ignoraba y se sobrepastoreaba; <strong>en</strong> realidad,<br />
era una tierra inculta, que no es lo mismo que un prado como <strong>de</strong>bería ser.<br />
Pocas veces se han extraído compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pastos naturales para formar especies forrajeras<br />
per se. La más importante, pero no <strong>la</strong> única, es <strong>la</strong> alfalfa. La llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> alfalfa significó un alivio<br />
para <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roma Imperial, lo mismo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> California <strong>de</strong>l XIX. Algo simi<strong>la</strong>r sucedió<br />
con <strong>los</strong> tréboles <strong>en</strong> <strong>la</strong> Europa atlántica. Asimismo, algunos cultivos quedaron para exclusivo<br />
uso animal cuando por distintas razones se <strong>en</strong>contraron sustitutos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong>l hombre. Por<br />
ejemplo, el nabo se <strong>de</strong>dicó casi exclusivam<strong>en</strong>te a alim<strong>en</strong>tación animal (evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da) sólo cuando se popu<strong>la</strong>rizó <strong>la</strong> patata <strong>en</strong> Europa.<br />
A medida que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> agricultura ci<strong>en</strong>tífica se produjo una especialización <strong>de</strong> cultivos y<br />
para el animal se fueron quedando <strong>los</strong> prados, que adquirieron su connotación <strong>de</strong> tierra inculta<br />
don<strong>de</strong> crec<strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s hierbas y matorrales.<br />
El producto <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er diversos usos: pastoreo directo, h<strong>en</strong>ificado o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do y<br />
doble uso para pasto y grano. Si el prado está formado por una so<strong>la</strong> especie, cab<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más otras<br />
posibilida<strong>de</strong>s, pues al ser el producto homogéneo y po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>sos<br />
con mayor facilidad que <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s.<br />
El doble uso es típico <strong>de</strong> regiones áridas; <strong>en</strong> el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sierto sirio, por ejemplo, se siembra<br />
cebada (razas locales adaptadas), se lleva el ganado (oveja) a pastar ligeram<strong>en</strong>te y el rebrote se<br />
aprovecha para grano, aunque <strong>la</strong> producción no llega a <strong>los</strong> 200 kg/ha. No lo consi<strong>de</strong>raremos <strong>en</strong><br />
el pres<strong>en</strong>te trabajo.<br />
Los animales han comido partes vegetativas (normalm<strong>en</strong>te hojas o brotes, pero también cortezas<br />
y raíces) y órganos reproductivos (normalm<strong>en</strong>te semil<strong>la</strong>s). Hay infinitam<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />
que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s segundas, pero <strong>la</strong> gran masa vegetativa sólo <strong>la</strong> aprovechan, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido global, <strong>los</strong><br />
rumiantes. De ahí que <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> mejora sobre pastos y forrajes se haya dirigido hacia compon<strong>en</strong>tes<br />
tales como <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tabilidad, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> rápida reg<strong>en</strong>eración, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> limbo<br />
foliar a partes leñosas, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l h<strong>en</strong>o, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al pastoreo (pisoteo), a condiciones<br />
adversas (frío, he<strong>la</strong>das, calor, etc.), a condiciones <strong>de</strong> suelo, al espigado si éste es in<strong>de</strong>seable, etc.<br />
No han t<strong>en</strong>ido gran importancia <strong>los</strong> factores tóxicos, más diluidos, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s partes vegetativas<br />
que <strong>en</strong> el grano, aunque es cierto que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> algunas especies; pero si el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
el<strong>los</strong> es alto, lo que es raro, se formu<strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s al preparar el prado.<br />
UTILIZACIÓN DIRECTA<br />
Como se ha dicho antes, el prado <strong>de</strong>bería ser un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> agricultura,<br />
sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que contempl<strong>en</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad, pues permit<strong>en</strong> conservar<br />
<strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l suelo e incluso mejorar<strong>la</strong>s. En <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación que hace Catón (siglo II aC) <strong>de</strong><br />
mayor a m<strong>en</strong>or interés <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura ext<strong>en</strong>siva romana, <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras ocupan<br />
el 5º lugar, tras el olivar y antes que el trigo. Y <strong>en</strong> tercer lugar está para él <strong>la</strong> sauceda, como fu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra y varas pero también <strong>de</strong> forraje (hojas) para el ganado.<br />
Se sobre<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> aquí que se trata <strong>de</strong> pastos artificiales, combinando a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s especies<br />
elegidas, o reg<strong>en</strong>erados sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> misma tónica. Las especies que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />
han <strong>de</strong> ser tolerantes al pastoreo que influye tanto por <strong>la</strong>s pisadas como por <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te<br />
171
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
manera <strong>de</strong> arrancar o cortar <strong>la</strong> hierba distintas c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> ganado. La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> mejora hay que realizar<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong> cada compon<strong>en</strong>te; el carácter usual <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección es <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> rebrote tanto <strong>en</strong><br />
número <strong>de</strong> tal<strong>los</strong> como <strong>en</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> recuperación. Se pue<strong>de</strong> simu<strong>la</strong>r por el mejorador con cortes<br />
y distintas presiones <strong>en</strong> distintas fases <strong>de</strong>l ciclo vegetativo, pero, como es g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora<br />
por resist<strong>en</strong>cia, se requiere validación <strong>en</strong> condiciones naturales.<br />
El rebrote es importante pero no el único carácter a consi<strong>de</strong>rar. Los compon<strong>en</strong>tes han <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />
bajo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> productos antinutritivos, pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s especies vegetales, algunos<br />
manifiestam<strong>en</strong>te tóxicos (<strong>los</strong> casos más conocidos son <strong>los</strong> <strong>de</strong> algunas especies <strong>de</strong> Lolium<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s gramíneas y <strong>de</strong> Lotus <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s leguminosas). El mejorador pue<strong>de</strong> seleccionar para cont<strong>en</strong>idos<br />
por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l umbral crítico, pero <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> prados artificiales, es más fácil elegir<br />
especies próximas con <strong>la</strong> misma calidad y directam<strong>en</strong>te con bajos cont<strong>en</strong>idos.<br />
Otro carácter importante concierne tan sólo a <strong>la</strong>s leguminosas: <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> asociación con<br />
bacterias fijadoras <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>os (rizobios). Por ello, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>be evitar <strong>la</strong><br />
inclusión <strong>de</strong> leguminosas forrajeras exóticas a m<strong>en</strong>os que se haya <strong>de</strong>mostrado que <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />
hay rizobios compatibles; si no es el caso, habría que inocu<strong>la</strong>r artificialm<strong>en</strong>te, con lo que <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra<br />
pier<strong>de</strong> parte <strong>de</strong> su v<strong>en</strong>taja económica y quizá su estabilidad, porque habría que estudiar <strong>la</strong><br />
persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l rizobio exótico <strong>en</strong> el suelo. La mejora para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong><br />
nitróg<strong>en</strong>o es muy difícil, por lo que lo más aconsejable <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l prado es consi<strong>de</strong>rar <strong>de</strong><br />
especies autóctonas bi<strong>en</strong> adaptadas a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> rizobios <strong>de</strong>l suelo.<br />
Asimismo es importante elegir o seleccionar formas con bu<strong>en</strong> sistema radicu<strong>la</strong>r que explore capas<br />
profundas <strong>de</strong>l suelo, para que salve <strong>la</strong> estación seca, pues se trata <strong>de</strong> buscar <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l prado<br />
cara al pastoreo y, simultáneam<strong>en</strong>te mejorar <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s físicas <strong>de</strong>l suelo. La raíz ha sido el órgano<br />
más olvidado por <strong>la</strong> Mejora, <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> doble dificultad <strong>de</strong> estudio: <strong>en</strong> condiciones<br />
naturales y a <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tales condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio. No obstante, <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años se<br />
han realizado algunos trabajos y se han publicado ext<strong>en</strong>sas obras <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia; si difícil es estimar<br />
heredabilida<strong>de</strong>s, por ejemplo, <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> cosecha (proporción <strong>de</strong>l grano a <strong>la</strong> masa vegetativa),<br />
mucho más lo es hacerlo con un “índice radicu<strong>la</strong>r”, que sería <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> masa radicu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> masa<br />
vegetativa total <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. El terr<strong>en</strong>o, nunca mejor dicho, está todavía bastante inexplorado.<br />
Como el prado ha <strong>de</strong> permanecer varios años <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o, <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be incluir sólo especies<br />
(o varieda<strong>de</strong>s) per<strong>en</strong>nes. Hay una fuerte re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre per<strong>en</strong>nidad y poliploidía, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te<br />
a que <strong>los</strong> poliploi<strong>de</strong>s forman más yemas <strong>en</strong> el cuello <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, por lo que <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser poliploi<strong>de</strong>s. Las tres principales familias (gramíneas, leguminosas y crucíferas)<br />
están formadas por complejos poliploi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> que es posible elegir el grado <strong>de</strong> ploidía<br />
requerido. De otra forma, hay que duplicar artificialm<strong>en</strong>te el número <strong>de</strong> cromosomas, lo que es<br />
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te fácil <strong>en</strong> gramíneas y crucíferas pero no <strong>en</strong> leguminosas, a pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> cual se lo<br />
pue<strong>de</strong> conseguir (el trébol violeta “Goliat” fue un tetraploi<strong>de</strong> artificial).<br />
La composición a base <strong>de</strong> especies o varieda<strong>de</strong>s anuales <strong>de</strong> autoresiembra ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> germinación e insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> un prado totalm<strong>en</strong>te cubierto por especies ya<br />
establecidas, a m<strong>en</strong>os que todas <strong>la</strong>s especies fueran <strong>de</strong> ese mismo tipo, y <strong>en</strong>tonces habría que asegurar<br />
<strong>la</strong> producción simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s por cada especie para garantizar <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>l banco <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años. No obstante, cabe <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras monoespecíficas con<br />
autoresiembra. Exist<strong>en</strong> especies con tal posibilidad, algunas anuales (Vicia amphicarpa por ejemplo).<br />
Se han puesto <strong>en</strong> práctica, a<strong>de</strong>más, otras estrategias, como <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
alguna forrajera (Medicago rigidu<strong>la</strong>), con <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia seminal <strong>de</strong> un año, <strong>de</strong> tal forma que se siembra<br />
un año, el sigui<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> sembrarse otro cultivo (un cereal, por ejemplo), y al tercero <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong> M. rigidu<strong>la</strong> vuelve a reconstituirse por sí misma. Si<strong>en</strong>do un caso interesante y <strong>en</strong>sayado, el manejo<br />
requiere un “paquete técnico” global y <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong> que <strong>la</strong> resiembra <strong>en</strong> ese tercer año es<br />
homogénea y económicam<strong>en</strong>te r<strong>en</strong>table. En todo caso, <strong>de</strong>be seña<strong>la</strong>rse que <strong>la</strong>s mielgas y carretones<br />
están aún por estudiar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s agronómicas.<br />
172
Producción vegetal<br />
CULTIVOS FORRAJEROS<br />
En cultivo simple, <strong>la</strong> alfalfa quizá sea <strong>la</strong> primera forrajera <strong>en</strong> haber sido cultivada, muy probablem<strong>en</strong>te<br />
a mediados <strong>de</strong>l primer mil<strong>en</strong>io adC. Cabe m<strong>en</strong>cionar también <strong>los</strong> tréboles, sobre todo el violeta<br />
(Trifolium prat<strong>en</strong>se), conocidos por <strong>los</strong> romanos introducidos <strong>de</strong> forma sistemática <strong>en</strong> <strong>la</strong> Baja<br />
Edad Media <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas atlánticas europeas. Esparceta (Onobrychis sativa), alholva (Trigonel<strong>la</strong><br />
fo<strong>en</strong>um-graecum), zul<strong>la</strong> (Hedisarum coronarium), varias especies <strong>de</strong>l género Vicia (especialm<strong>en</strong>te<br />
V. sativa y especies <strong>de</strong>l subgénero Cracca) y Lathyrus (L. sativus, L. cicera) también se han llegado<br />
a cultivar pos sí mismas, algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s con frecu<strong>en</strong>cia con doble aptitud, forraje y grano. En<br />
interesante indicar que <strong>la</strong> soja se introdujo <strong>en</strong> <strong>los</strong> EEUU a principios <strong>de</strong>l siglo XX p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> utilizar<strong>la</strong><br />
como forrajera. También <strong>de</strong>be seña<strong>la</strong>rse que no se ha explorado sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el uso<br />
puram<strong>en</strong>te forrajero <strong>de</strong> especies típicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> grano como <strong>la</strong>s habas (Vicia faba) que, sin embargo,<br />
produce una masa ver<strong>de</strong> superior a muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies típicam<strong>en</strong>te forrajeras.<br />
Entre <strong>la</strong>s gramíneas, se han utilizado un gran número <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s como forrajeras, incluy<strong>en</strong>do maíz,<br />
sorgo, cebada (so<strong>la</strong>, l<strong>la</strong>mándose <strong>en</strong>tonces alcacel, o <strong>en</strong> mezc<strong>la</strong> con alguna leguminosa, especialm<strong>en</strong>te<br />
veza común), vallicos (Lolium spp.), Agropyron spp., etc. Se int<strong>en</strong>tó hace más <strong>de</strong> medio<br />
siglo el cruzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trigo harinero con algunas especies <strong>de</strong> Agropyron, con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a inicial <strong>de</strong><br />
conseguir un trigo per<strong>en</strong>ne p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> grano. Los híbridos y aloploi<strong>de</strong>s se obtuvieron,<br />
pero formaban masas cespitosas y espigas insignificantes. En <strong>la</strong> actualidad se pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong><br />
tales formas para uso forrajero.<br />
Otras p<strong>la</strong>ntas cultivadas pued<strong>en</strong> utilizarse como forrajeras: remo<strong>la</strong>cha (Beta vulgaris), nabo, colinabo<br />
(ambas <strong>de</strong>l género Brassica), etc., con frecu<strong>en</strong>cia con doble uso <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tación humana y<br />
animal. Justam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este género admit<strong>en</strong> <strong>los</strong> cruzami<strong>en</strong>tos interespecíficos <strong>en</strong>tre<br />
el<strong>la</strong>s e incluso con especies <strong>de</strong> otros géneros próximos como Raphanus; aparte <strong>de</strong> buscarse <strong>en</strong><br />
esos híbridos o aloploi<strong>de</strong>s características <strong>de</strong> grano, podrían utilizarse también para su aprovechami<strong>en</strong>to<br />
forrajero, como <strong>de</strong> hecho hizo <strong>la</strong> Naturaleza con nabos, colinabos, etc.<br />
De po<strong>de</strong>rse p<strong>la</strong>ntar <strong>en</strong> climas temp<strong>la</strong>dos, también lo serían <strong>la</strong>s raíces fecul<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mandioca<br />
(Manihot escul<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> única euforbiácea que sirve <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to, l<strong>la</strong>mada <strong>en</strong> inglés yuca sin re<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong> yuca botánica), <strong>los</strong> ñames (Dioscorea spp.), taro (Colocasia escul<strong>en</strong>ta) y especies re<strong>la</strong>cionadas,<br />
pero <strong>en</strong> el cinturón tropical son alim<strong>en</strong>to base <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
LOS CRITERIOS DE MEJORA<br />
Caracteres g<strong>en</strong>erales. Sobre p<strong>la</strong>ntas forrajeras <strong>en</strong> cultivo puro se ha realizado, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, una<br />
escasa <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> mejora. En muy pocas especies exist<strong>en</strong> varieda<strong>de</strong>s seleccionadas per se para<br />
forraje que respondan a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una agricultura mo<strong>de</strong>rna, esto es, capaces <strong>de</strong> recogida<br />
mecánica, homogéneas <strong>en</strong> cuanto a floración y fructificación (para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> siembra), resist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, adaptadas a ambi<strong>en</strong>tes diversos y <strong>de</strong><br />
bu<strong>en</strong>os r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos. En realidad, se <strong>de</strong>dica a forraje lo que se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> no utilizar como alim<strong>en</strong>to<br />
para el hombre, pero requier<strong>en</strong> una selección propia que t<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta parámetros distintos a<br />
<strong>los</strong> utilizados para otros usos.<br />
Parámetros propios <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a forrajera son <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> azúcares, fibra, lignina, sustancias<br />
antinutritivas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tabilidad, <strong>la</strong> subida a flor <strong>en</strong> su caso o <strong>la</strong> autoincompatibilidad<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas anuales, etc., así como <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> utilizar u obt<strong>en</strong>er varieda<strong>de</strong>s poliploi<strong>de</strong>s,<br />
ya que el poliploi<strong>de</strong>, <strong>de</strong> por sí, favorece el gigantismo y favorece <strong>la</strong> infertilidad. En el caso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas, como se dijo antes, ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su asociación con bacterias fijadoras<br />
<strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o, si<strong>en</strong>do preferible elegir especies cuyos rizobios estén pres<strong>en</strong>tes antes que<br />
inocu<strong>la</strong>r artificialm<strong>en</strong>te, a m<strong>en</strong>os que el inóculo permita formar pob<strong>la</strong>ciones bacterianas perman<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o.<br />
173
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Las especies forrajeras <strong>en</strong> cultivo per se no van a utilizarse <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> pastoreo, salvo <strong>en</strong><br />
rastrojera o <strong>en</strong> circunstancias especiales, y pocas veces <strong>en</strong> consumo directo tras el corte. Lo<br />
mismo que hace para su propio alim<strong>en</strong>to, el hombre transforma el <strong>de</strong> sus animales por medio<br />
<strong>de</strong> secado, moli<strong>en</strong>da, <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, h<strong>en</strong>ificado, extrusionado, peletizado, etc. No sólo se modifican<br />
así <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s organolépticas, lo que increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ingesta, sino que el valor biológico<br />
aum<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong>tre otras razones por <strong>de</strong>saparecer algunos compon<strong>en</strong>tes tóxicos, lo que se hacía<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura antigua con el <strong>de</strong>scascaril<strong>la</strong>do (para eliminar parte <strong>de</strong> taninos) y el lixiviado<br />
(para eliminar alcaloi<strong>de</strong>s).<br />
La parada invernal. Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales limitantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguo <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción gana<strong>de</strong>ra <strong>en</strong><br />
nuestras condiciones mediterráneas ha sido y es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> pastos durante el invierno. Refranes<br />
como “si siempre fuese mayo todo el mundo t<strong>en</strong>dría caballo” sintetizan perfectam<strong>en</strong>te este problema.<br />
Por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mejora g<strong>en</strong>ética se ha int<strong>en</strong>tado paliar este problema. Un ejemplo, convertido<br />
actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una paradoja que nos ilustra <strong>de</strong> lo dinámico <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas agríco<strong>la</strong>s y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s actuales, lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> alfalfa.<br />
Los materiales antiguos <strong>de</strong> alfalfa (pob<strong>la</strong>ciones locales, ecotipos, ) se caracterizaban, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> por<br />
otras cualida<strong>de</strong>s adaptativas, por pres<strong>en</strong>tar periodos más o m<strong>en</strong>os ext<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> parada invernal, permiti<strong>en</strong>do<br />
sólo tres cortes <strong>en</strong> el periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre abril y junio <strong>en</strong> condiciones mediterráneas<br />
. Era un factor más que contribuía a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to para el ganado durante el invierno, ya<br />
que <strong>en</strong> <strong>los</strong> meses <strong>de</strong> frío el cultivo estaba <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te y no producía forraje. Ante esto el gana<strong>de</strong>ro t<strong>en</strong>dría<br />
que acudir a forrajes <strong>de</strong>shidratados o pi<strong>en</strong>sos para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su ganado.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos ya <strong>en</strong>umerados <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> forrajes <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>los</strong> criterios prioritarios<br />
<strong>de</strong> selección han ido <strong>en</strong>caminados al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> materiales que ap<strong>en</strong>as si pres<strong>en</strong>tan parada<br />
invernal, proporcionando al agricultor hasta siete cortes <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña. De esta manera se consigue<br />
ampliar <strong>la</strong> producción y el periodo productivo significativam<strong>en</strong>te. Sin embargo, esta presumible<br />
v<strong>en</strong>taja, se convierte <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja cuando llevamos estos materiales a típicas condiciones<br />
andaluzas, con inviernos suaves y veranos muy cálidos. En estas condiciones, <strong>los</strong> primeros cortes,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña, no suel<strong>en</strong> sobrepasar <strong>los</strong> 3000 kg/ha. Esto <strong>de</strong>terminará unos altísimos costes<br />
unitarios <strong>de</strong> recolección, que hace inviable el cultivo. Sería preferible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
contable realizar sólo tres cortes, pero <strong>de</strong> alta producción. Por ello, y para <strong>de</strong>terminadas condiciones<br />
andaluzas, como <strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el Bajo Guadalquivir, nueva zona alfalfera andaluza, es<br />
necesario id<strong>en</strong>tificar o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevos materiales que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar una alta calidad <strong>de</strong><br />
forraje se adapt<strong>en</strong> a un manejo <strong>de</strong> no más <strong>de</strong> tres cortes <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> máxima producción.<br />
Nuevam<strong>en</strong>te, tanto <strong>la</strong> Mejora como <strong>la</strong> Agronomía t<strong>en</strong>drán que ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano, ya que no sólo sería<br />
<strong>de</strong> interés el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> materiales específicos para este ambi<strong>en</strong>te y sus condicionantes, sino<br />
que habría que evaluar el comportami<strong>en</strong>to agronómico <strong>en</strong> estas y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>ciales zonas <strong>de</strong> cultivo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s más <strong>de</strong> 300 varieda<strong>de</strong>s inscritas <strong>en</strong> el Registro <strong>de</strong> Varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, y<br />
más <strong>de</strong> 30 <strong>en</strong> el Catálogo Español <strong>de</strong> Varieda<strong>de</strong>s (DAA,2005). Por <strong>de</strong>sgracia, ap<strong>en</strong>as si existe<br />
información acerca <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to agronómico <strong>de</strong> dichas varieda<strong>de</strong>s, si<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
escasa, o muy g<strong>en</strong>eral o referida a condiciones muy particu<strong>la</strong>res (Lloveras et al., 1995, 1998).<br />
Queda pues mucho trabajo por realizar.<br />
Resuelta o no resuelta <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación o el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> cultivares con estas especificida<strong>de</strong>s, el<br />
problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong> periodo invernal continúa. Es necesario, por tanto, <strong>la</strong> evaluación<br />
<strong>de</strong> especies, y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> éstas <strong>de</strong> <strong>los</strong> g<strong>en</strong>otipos que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> un rápido crecimi<strong>en</strong>to invernal,<br />
procurando <strong>de</strong> tal forma sufici<strong>en</strong>te biomasa. Tal y como anteriorm<strong>en</strong>te se com<strong>en</strong>tó, trabajos<br />
preliminares <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> nuestro grupo han puesto <strong>de</strong> manifiesto elevadas producciones <strong>en</strong><br />
forraje ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> siembras tempranas <strong>de</strong> habas, más 50.000 kg/ha. Otra especie a estudiar con<br />
estos requerimi<strong>en</strong>tos serían <strong>los</strong> alberjones (Vicia narbon<strong>en</strong>sis), que pres<strong>en</strong>tan también un rápido<br />
crecimi<strong>en</strong>to invernal.<br />
174
Producción vegetal<br />
Eficacia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l agua. El otro gran condicionante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones mediterráneas es <strong>la</strong> falta<br />
<strong>de</strong> agua. La continua escasez <strong>de</strong> agua, así como <strong>la</strong> presión social reacia a cons<strong>en</strong>tir gastos elevados<br />
<strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to, obliga a incluir como nuevo criterio <strong>de</strong> mejora <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> g<strong>en</strong>otipos<br />
que se adapt<strong>en</strong> mejor a un riego <strong>de</strong>ficitario, así como <strong>la</strong> diversificación a especies adaptadas a<br />
condiciones <strong>de</strong> secano mediterráneas. En lo refer<strong>en</strong>te al primer caso, <strong>en</strong> materiales seleccionados<br />
para su cultivo <strong>en</strong> riego <strong>de</strong>ficitario, y tomando nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> alfalfa como ejemplo, al criterio<br />
antes m<strong>en</strong>cionado para su cultivo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l Bajo Guadalquivir (no más <strong>de</strong> tres cortes),<br />
habría que añadir <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> no más <strong>de</strong> 2500 m 3 /ha <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> agua. Aquel<strong>los</strong><br />
g<strong>en</strong>otipos que mejor se adapt<strong>en</strong> a estas nuevas condiciones <strong>de</strong> cultivo serán <strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
social y económica.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> diversificación a cultivos forrajeros <strong>de</strong> secano, actualm<strong>en</strong>te nuestro grupo dispone<br />
ya <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 30 pob<strong>la</strong>ciones naturales <strong>de</strong> zul<strong>la</strong> (Hedysarum coronarium), leguminosa forrajera<br />
per<strong>en</strong>ne <strong>de</strong> alta producción, que se están evaluando para tales condiciones <strong>en</strong> distintas localida<strong>de</strong>s<br />
andaluzas.<br />
Otros caracteres. Un ejemplo <strong>de</strong> lo difer<strong>en</strong>te que pued<strong>en</strong> ser <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> selección <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong>l uso que se le <strong>de</strong> al cultivo pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l altramuz amarillo (Lupinus luteus), interesante<br />
por su tolerancia <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> muy ácidos, cuyo grano es muy rico <strong>en</strong> proteína (llega al 50%<br />
<strong>de</strong> materia seca) y ti<strong>en</strong>e una bu<strong>en</strong>a proporción <strong>de</strong> lípidos (roza el 20%). Se seleccionaron formas<br />
dulces (sin alcaloi<strong>de</strong>s) e in<strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Alemania y Polonia para su uso como pi<strong>en</strong>so directo,<br />
pero no llegaron a sembrarse <strong>en</strong> nuestro país; por el contrario, algunos agricultores onub<strong>en</strong>ses<br />
<strong>los</strong> sembraron <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> pobres para pasto <strong>de</strong> ovejas, seleccionando <strong>de</strong> forma intuitiva<br />
varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> porte bajo y muy <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>tes, esto último con un doble objetivo: evitar que <strong>la</strong> oveja<br />
se comiera <strong>de</strong> una vez todo el racimo maduro (por <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> proteína y alcaloi<strong>de</strong>s que<br />
ingeriría <strong>en</strong> un solo bocado) y permitir <strong>la</strong> resiembra por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s caídas.<br />
Cab<strong>en</strong> otras líneas <strong>de</strong> trabajo, posibilitando <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un producto difer<strong>en</strong>ciado, que es lo<br />
perseguido por cualquier empresa. Así, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> forrajes con cont<strong>en</strong>idos específicos <strong>en</strong><br />
taninos cond<strong>en</strong>sados (t<strong>en</strong>idos por antinutritivos), disminuy<strong>en</strong>do <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l meteorismo<br />
y contro<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> parásitos intestinales (Iqbal et al., 2002) es un nuevo criterio<br />
<strong>de</strong> mejora perseguido, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materiales <strong>de</strong>stinados a sistemas <strong>de</strong> producción<br />
integrada o ecológica. De nuevo se produce <strong>la</strong> paradoja <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> criterio.<br />
LA INGENIERÍA GENÉTICA<br />
Un trabajo <strong>de</strong> Mejora g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong>be examinar <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> una especie forrajera respecto a cualquiera<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> métodos <strong>de</strong> transformación exist<strong>en</strong>tes. La ing<strong>en</strong>iería g<strong>en</strong>ética es un método po<strong>de</strong>roso<br />
para transferir un solo g<strong>en</strong> <strong>de</strong> cualquier especie a cualquier otra, perfeccionando así un método<br />
<strong>de</strong> mejora tradicional como es el retrocruzami<strong>en</strong>to. En 2007 se han sembrado <strong>en</strong> todo el<br />
mundo unos 115 millones <strong>de</strong> hectáreas <strong>de</strong> cultivos transgénicos, <strong>la</strong> inm<strong>en</strong>sa mayor parte <strong>de</strong> soja,<br />
maíz, algodón y colza (James, 2008). Lógicam<strong>en</strong>te, como todo material <strong>en</strong> el que se inicia un<br />
nuevo método <strong>de</strong> Mejora, <strong>los</strong> productos obt<strong>en</strong>idos son alta r<strong>en</strong>tabilidad; así, aunque el maíz Bt<br />
resist<strong>en</strong>te a ta<strong>la</strong>dro pueda utilizarse como forraje, nadie lo hará <strong>en</strong> principio salvo que ocurran circunstancias<br />
muy adversas. Asimismo, se ha conseguido y <strong>en</strong>sayado una remo<strong>la</strong>cha azucarera tolerante<br />
a herbicidas, pero ni es aún comercial ni se ha p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> un uso forrajero. Todo llegará,<br />
no obstante.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> única especie forrajera por sí misma sobre <strong>la</strong> que se han realizado trabajos <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia extraespecífica por ing<strong>en</strong>iería g<strong>en</strong>ética es <strong>la</strong> alfalfa (Huimin et al., 2005), existi<strong>en</strong>do<br />
ya varieda<strong>de</strong>s transgénicas comerciales como es <strong>la</strong> alfalfa RR <strong>de</strong> Monsanto con tolerancia al herbicida<br />
glifosato. Ni que <strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e que, como todos <strong>los</strong> organismos transgénicos que no produzcan<br />
medicinas, está sujeta a una oposición feroz por parte <strong>de</strong> grupos ecofundam<strong>en</strong>talistas.<br />
175
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
DAA, 2005. El cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alfalfa <strong>en</strong> Aragón. Informaciones Técnicas, Nº 157. Dirección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Desarrollo Rural. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura y alim<strong>en</strong>tación. Gobierno <strong>de</strong> Aragón.<br />
HUIMIN, L.; YANG, X; ZHONGXU, S; TAINING, W.; DEXI, L.; GUOLIAN, W.; JIAN, H.; SHOUYI,<br />
C.,2005. Establishm<strong>en</strong>t of g<strong>en</strong>etic transformation system of Medicago sativa mediated by<br />
Agrobacterium. Journal of Agricultural Biotechnology, 13 (2), 152-153<br />
IQBAL, Z.; AFTAB, M.; NISAR, M. 2002. Anthelmintic effect of cond<strong>en</strong>sed tannins. International Journal<br />
of agriculture & Biology, 4 (3), 438-440<br />
JAMES, CLIVE. 2008. Situación mundial <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivos biotecnológicos/transgénicos <strong>en</strong> 2007.<br />
ISAAA, Resum<strong>en</strong> ejecutivo.<br />
LLOVERAS, J.; LANZACO, O.; PEDRÓS, C.; GRACIA, P.; SOLDEVILA, J.; MERINO, E.; BETBESÉ, J.A.;<br />
ARENY. J.; LÓPEZ, A., 1995. Varietats d´alfals <strong>en</strong> els regadius <strong>de</strong> Lleida. Catalunya Rural i<br />
Agraria. 8, 11-15.<br />
LLOVERAS, J.; LÓPEZ, A.; BETBESÉ, J.A.; BAGÁ, M., 1998. Evaluación <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alfalfa <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> regadíos <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong>l Ebro. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias intervarietales. <strong>Pastos</strong>, 28 (1), 37-56<br />
176
Producción vegetal<br />
LEGUMINOSAS ANUALES PARA LA MEJORA DE PASTOS EN<br />
GALICIA<br />
J. PIÑEIRO-ANDIÓN 1,2 , N. DÍAZ-DÍAZ1, J. FERNÁNDEZ-PAZ 1 , M. CASTRO-LOSADA 3<br />
Y M.J. BANDE-CASTRO 1<br />
1<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciónes Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo. Apartado 10. E-15080 A Coruña<br />
(España). 2 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción Vexetal. Universidad <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Composte<strong>la</strong>. E-27002 Lugo (España). 3Roimelo, 4. E-32660 Al<strong>la</strong>riz. Our<strong>en</strong>se (España)<br />
RESUMEN<br />
Para mejorar el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> trébol <strong>de</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> raigrás inglés, dactilo y trébol b<strong>la</strong>nco, sembrada<br />
<strong>en</strong> 2003 <strong>en</strong> tierras <strong>de</strong> matorral, <strong>en</strong> otoño <strong>de</strong> 2006 se hizo una siembra directa <strong>de</strong> una mezc<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> nueve leguminosas: Trébol subterráneo (Trifolium subterraneum), t. migueliano (T. michelianum),<br />
t. vesicu<strong>los</strong>o (T. vesicu<strong>los</strong>um), t. persa (T. resupinatum ssp. resupinatum), t. <strong>en</strong>carnado (T.<br />
incarnatum), t. b<strong>la</strong>nco (T. rep<strong>en</strong>s), t. fresa (T. fragiferum), serra<strong>de</strong><strong>la</strong> (Ornithopus sativus) y aserruche<br />
(Biserru<strong>la</strong> pelecinus). Entre <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s sembradas se <strong>de</strong>jaron zonas sin sembrar para comparación.<br />
El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el invierno hasta mayo <strong>de</strong> 2007 fue <strong>de</strong> 1,5 y 3,5 t/ha MS <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas sin sembrar y sembradas, respectivam<strong>en</strong>te. Las producciones se elevaron a 6,6 y 9,6 t/ha<br />
a finales <strong>de</strong> junio.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: inc<strong>en</strong>dios forestales, agricultura ecológica, siembra directa, Trifolium.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Los inc<strong>en</strong>dios forestales, que se conc<strong>en</strong>tran sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Our<strong>en</strong>se, comi<strong>en</strong>zan a<br />
ser un problema <strong>en</strong> Galicia a mediados <strong>de</strong> <strong>los</strong> set<strong>en</strong>ta, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />
tradicional ocasionada por el cambio <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> uso múltiple <strong>de</strong>l monte, que dio paso a un<br />
aprovechami<strong>en</strong>to disociado <strong>de</strong>l territorio <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> Galicia quedó dividida <strong>en</strong> tres<br />
partes casi iguales para: 1) Activida<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>s y gana<strong>de</strong>ras, 2) Monte arbo<strong>la</strong>do y 3) Monte abandonado<br />
o con una escasa utilización, ocupado por matorrales que han perdido su función <strong>de</strong> suministro<br />
<strong>de</strong> leña y <strong>de</strong> cama para el ganado (Sineiro, 2005).<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> lucha contra <strong>los</strong> inc<strong>en</strong>dios, el Ayuntami<strong>en</strong>to our<strong>en</strong>sano <strong>de</strong> Al<strong>la</strong>riz creó<br />
<strong>la</strong> sociedad mixta ‘Al<strong>la</strong>rluz S.A’ a mediados <strong>de</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>ta, que promovió <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una<br />
pequeña c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> combustión <strong>de</strong> fitomasa <strong>de</strong> 2,3 MW para g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía eléctrica, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que parte <strong>de</strong>l combustible utilizado proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> corta <strong>de</strong> matorrales y otra parte <strong>de</strong> subproductos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria ma<strong>de</strong>rera. Esto permite limpiar superficies importantes <strong>de</strong> matorral cuando se<br />
dispone <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones para costear <strong>la</strong> corta y el transporte <strong>de</strong>l material hasta <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral. El programa<br />
necesita <strong>de</strong> apoyo financiero público porque <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía con biomasa extraída<br />
<strong>de</strong> matorrales supera <strong>los</strong> 0,12 euros/kWh, mi<strong>en</strong>tras que el costo medio utilizando <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> otras<br />
fu<strong>en</strong>tes es <strong>de</strong> 0,04 euros/kWh (Prada et al., 2005). En todo caso, el rápido rebrote <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación<br />
arbustiva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas limpias alertó a <strong>los</strong> primeros responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ‘Al<strong>la</strong>rluz’<br />
sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> buscar un método alternativo que evitase una nueva invasión <strong>de</strong>l matorral.<br />
177
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Éste fue el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Gan<strong>de</strong>iros <strong>de</strong> P<strong>en</strong>amá, creada <strong>en</strong> 2001 con el <strong>de</strong>cisivo impulso<br />
<strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Al<strong>la</strong>riz, que procedió a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos seis años al cierre <strong>de</strong> 200<br />
has <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o a monte, con el objetivo <strong>de</strong> convertirlo <strong>en</strong> pastos, por siembra <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras, para<br />
<strong>la</strong> cría y recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza autóctona <strong>de</strong> vacuno Limiá, por <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> más am<strong>en</strong>azada <strong>de</strong><br />
Europa, y evitar <strong>de</strong> este modo <strong>la</strong> reimp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l matorral. Parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> matorrales <strong>de</strong> P<strong>en</strong>amá<br />
se habían cortado para abastecer <strong>de</strong> biomasa a ‘Al<strong>la</strong>rluz’ y estaban revirti<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />
abandono inicial.<br />
Se transformaron <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras 85 ha por siembra <strong>de</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> raigrás inglés, dactilo y trébol<br />
b<strong>la</strong>nco sobre sue<strong>los</strong> previam<strong>en</strong>te ocupados por matorrales o pinares. La mezc<strong>la</strong> utilizada parecía<br />
ser <strong>la</strong> más a<strong>de</strong>cuada, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones sobre mezc<strong>la</strong>s (Piñeiro y Pérez,<br />
1993). La explotación gana<strong>de</strong>ra se gestiona d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> producción ecológica, lo<br />
que implica, <strong>en</strong>tre otros requisitos, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> abono nitrog<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> síntesis como<br />
factor <strong>de</strong> producción. Por ello, el N atmosférico es <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l N <strong>en</strong> el sistema<br />
(Younie y Piñeiro, 1999) a través <strong>de</strong> su fijación por <strong>la</strong>s leguminosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra. Es, por<br />
tanto, imprescindible el bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l trébol.<br />
En el transcurso <strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros años se observó una baja producción g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras<br />
y una escasa persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l raigrás inglés y <strong>de</strong>l trébol b<strong>la</strong>nco, <strong>de</strong>bido sobre todo a <strong>la</strong> escasa<br />
fertilidad inicial <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>, muy ácidos y muy escasos <strong>en</strong> fósforo y potasio, y a <strong>la</strong>s condiciones<br />
climáticas extremas, con inviernos <strong>la</strong>rgos y fríos y veranos muy secos, sequía que se ac<strong>en</strong>túa<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> P<strong>en</strong>amá por <strong>la</strong> naturaleza granítica <strong>de</strong> sus sue<strong>los</strong>, ligeros y con escasa capacidad<br />
para <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua. La aci<strong>de</strong>z se fue corrigi<strong>en</strong>do mediante aplicación <strong>de</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das<br />
<strong>en</strong>ca<strong>la</strong>ntes y <strong>la</strong> fertilidad <strong>de</strong>l suelo se fue mejorando mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> estiércoles <strong>de</strong> pollo<br />
y vaca compostados, y <strong>de</strong> abonos <strong>de</strong> roca fosfórica. La falta <strong>de</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trébol b<strong>la</strong>nco llevó<br />
una gran escasez <strong>de</strong> leguminosas, lo que se convirtió <strong>en</strong> el problema principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> granja porque<br />
limitó <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> producción y <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos. Dada <strong>la</strong> ac<strong>en</strong>tuada mediterraneidad <strong>de</strong>l<br />
clima, que se manifiesta sobre todo por <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> verano, se han <strong>en</strong>sayado sobre<br />
todo especies leguminosas anuales adaptadas a climas semiáridos y sue<strong>los</strong> ácidos.<br />
Los objetivos principales <strong>de</strong>l programa experim<strong>en</strong>tal fueron: 1) La búsqueda <strong>de</strong> nuevas especies<br />
leguminosas, distintas <strong>de</strong>l trébol b<strong>la</strong>nco y 2) Búsqueda <strong>de</strong> un método <strong>de</strong> siembra sin <strong>la</strong>boreo, para<br />
introducir<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras establecidas. En esta comunicación se pres<strong>en</strong>tarán resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
siembras realizadas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l segundo objetivo.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Situación geográfica, clima y fertilidad <strong>de</strong> suelo<br />
La finca está situada <strong>en</strong> el sur <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Al<strong>la</strong>riz (Our<strong>en</strong>se), a 850 m <strong>de</strong> altitud, sobre sue<strong>los</strong><br />
graníticos con profundidad variable, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy poco a bastante profundos, con abundante<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> piedras. La temperatura media anual <strong>de</strong> montes <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno es <strong>de</strong> 11,7 ºC, osci<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>en</strong>tre 5,2 ºC <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero y 19,4 ºC <strong>en</strong> julio. La lluvia anual es <strong>de</strong> 750 mm, con fuerte sequía<br />
<strong>de</strong> verano, que pue<strong>de</strong> empezar <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> mayo. La lluvia media <strong>de</strong> mayo, junio, julio y agosto<br />
es <strong>de</strong> 65, 35, 19 y 18 mm, respectivam<strong>en</strong>te. Datos tomados <strong>de</strong>l Monte Castelo da P<strong>en</strong>a (Anónimo,<br />
1995). Las lluvias <strong>de</strong> otoño <strong>de</strong> 2006 empezaron tres días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra, lo que<br />
acompañado <strong>de</strong> temperaturas muy suaves <strong>en</strong> el otoño e invierno dio lugar a un bu<strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s sembradas. La lluvia <strong>de</strong> primavera <strong>de</strong> 2007 fue también abundante, resultando<br />
un año favorable para un bu<strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos. Los resultados<br />
<strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> suelo <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 2006 fueron: pH (H 2 O) 5,9; P (Ols<strong>en</strong>, extraído <strong>en</strong> CO 3 HNa) 27 mg<br />
kg -1 , K (extraído <strong>en</strong> NH 4 NO 3 ) 160 mg kg -1 , saturación por aluminio <strong>de</strong>l complejo <strong>de</strong> intercambio<br />
catiónico 1,1 (Al CIC -1 ).<br />
178
Producción vegetal<br />
Diseño experim<strong>en</strong>tal<br />
Por formar parte <strong>de</strong>l Proyecto INIA nº RTA2006-0153 <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Tecnología, d<strong>en</strong>ominado<br />
“Leguminosas para Explotaciones Gana<strong>de</strong>ras Atlánticas”, el diseño adoptado es <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
parce<strong>la</strong>s o franjas y/o zonas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que puedan estar sometidas<br />
al manejo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> granja y que puedan ser objeto <strong>de</strong> visitas frecu<strong>en</strong>tes por personas<br />
interesadas <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados. Aunque el programa experim<strong>en</strong>tal se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> varias parce<strong>la</strong>s,<br />
<strong>en</strong> esta comunicación se com<strong>en</strong>tarán so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> ‘A Chaira’,<br />
<strong>de</strong> 7,6 ha, por estimar que es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> finca.<br />
Tratami<strong>en</strong>tos<br />
Zona <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional<br />
Es una franja <strong>de</strong> 20 m <strong>de</strong> ancho y 300 <strong>de</strong> longitud, ocupada previam<strong>en</strong>te por un camino <strong>de</strong> acceso<br />
a <strong>la</strong> finca, que se cambió <strong>de</strong> ubicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva parce<strong>la</strong>ción y cercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca. Se preparó<br />
una bu<strong>en</strong>a cama <strong>de</strong> siembra por <strong>la</strong>boreo completo <strong>de</strong>l suelo, <strong>en</strong>ca<strong>la</strong>do y abonado. Dado que<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> trébol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca fue siempre muy escaso, se aprovechó esta ocasión<br />
para sembrarlo <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2005 con una mezc<strong>la</strong> muy compleja constituida por raigrás<br />
italiano alternativo (Lolium multiflorum ssp. westerwoldicum), r. inglés (L. per<strong>en</strong>ne), fa<strong>la</strong>ris (Pha<strong>la</strong>ris<br />
aquatica), dactilo (Dactylis glomerata), t. subterráneo (Trifolium subterraneum), t. migueliano (T.<br />
michelianum), t. vesicu<strong>los</strong>o (T. vesicu<strong>los</strong>um), t. persa (T. resupinatum ssp. resupinatum), t. <strong>en</strong>carnado<br />
(T. incarnatum), t. b<strong>la</strong>nco (T. rep<strong>en</strong>s), t. fresa (T. fragiferum), serra<strong>de</strong><strong>la</strong> (Ornithopus sativus)<br />
y aserruche (Biserru<strong>la</strong> pelecinus), con el objetivo <strong>de</strong> ver <strong>la</strong> capacidad productiva y <strong>de</strong> adaptación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas leguminosas. Esta franja se conoce <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad como el ‘Camino <strong>de</strong>l trébol’<br />
porque tuvo una bu<strong>en</strong>a producción <strong>de</strong> trébol <strong>en</strong> 2006, <strong>de</strong>stacando por su vistosidad <strong>en</strong> el conjunto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> finca <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración. No se permitió el acceso <strong>de</strong>l ganado hasta principios <strong>de</strong><br />
julio <strong>de</strong> 2006 para permitir que el trébol tuviese <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> bi<strong>en</strong> formada.<br />
Zona <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras establecidas<br />
La parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> ‘A Chaira’ se sembró, <strong>en</strong> primavera <strong>de</strong> 2003, con una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> raigrás inglés, dactilo<br />
y trébol b<strong>la</strong>nco, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l matorral por <strong>la</strong>boreo completo. Esta pra<strong>de</strong>ra,<br />
que tuvo siempre un cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> trébol muy escaso, se utilizó <strong>en</strong> otoño <strong>de</strong> 2006 como base para<br />
probar un método <strong>de</strong> siembra directa <strong>de</strong> leguminosas <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras viejas con flora <strong>de</strong>teriorada,<br />
con el objetivo <strong>de</strong> mejorar su producción y calidad, sin recurrir al <strong>la</strong>boreo completo <strong>de</strong>l suelo. Se<br />
establecieron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes sub-tratami<strong>en</strong>tos:<br />
Zona no sembrada I<br />
Ocupa una franja <strong>de</strong> 7 m <strong>de</strong> ancho y 150 <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>en</strong>tre dos zonas sembradas por siembra <strong>en</strong><br />
superficie sin <strong>la</strong>boreo. Es el testigo para comparar <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra inicial con <strong>la</strong> mejorada.<br />
Zona no sembrada II<br />
Ocupa cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> el<strong>la</strong> está lo que más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se l<strong>la</strong>mará<br />
‘Zona <strong>de</strong> acampada’. Sirve también <strong>de</strong> testigo.<br />
Zona <strong>de</strong> siembra directa<br />
Ocupa dos franjas <strong>de</strong> 40 m <strong>de</strong> ancho y 150 <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, situadas a uno y otro <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘Zona no<br />
sembrada I’. Se sembró el 5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2006 con una mezc<strong>la</strong> compleja que cont<strong>en</strong>ía <strong>la</strong>s<br />
nueve leguminosas sembradas <strong>en</strong> 2005 <strong>en</strong> el ‘Camino <strong>de</strong>l trébol’. Se utilizó una máquina <strong>de</strong> siembra<br />
directa, marca Sulky, dotada <strong>de</strong> unos discos que abr<strong>en</strong> unos surcos <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>. Detrás <strong>de</strong> cada disco hay un rodillo pesado que lo cierra y pone<br />
<strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> contacto con el suelo. Para facilitar el arrastre <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> inocu<strong>la</strong>da por <strong>los</strong> distribuidores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina, <strong>la</strong>s leguminosas se mezc<strong>la</strong>ron con semil<strong>la</strong> vieja <strong>de</strong> dactilo y raigrás inglés,<br />
179
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
ambos con muy escasa capacidad germinativa. El suelo estaba muy seco <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
siembra, <strong>la</strong> sembradora funcionó muy bi<strong>en</strong>.<br />
Zona <strong>de</strong> acampada<br />
El pastoreo <strong>en</strong> 2006 <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘Zona <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional’ por ganado con libertad para moverse<br />
por toda <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> dio lugar a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una pra<strong>de</strong>ra con un excel<strong>en</strong>te cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> leguminosas<br />
<strong>en</strong> una amplia ‘Zona <strong>de</strong> acampada’, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> ‘A Chaira’, que se estableció <strong>en</strong> el otoño <strong>de</strong><br />
2006 <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lluvias <strong>de</strong> Septiembre.<br />
Medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
Los crecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otoño <strong>de</strong> 2006 se aprovecharon <strong>en</strong> pastoreo, sin medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
habida. En febrero <strong>de</strong> 2007 se retiró el ganado <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> para <strong>de</strong>stinar todo el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
primavera a un corte para h<strong>en</strong>o, realizado el 4 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 2007. Se midió <strong>la</strong> producción pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> cada tratami<strong>en</strong>to el 8 <strong>de</strong> Mayo y el 26 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2007, para lo que se cortaron <strong>en</strong>tre 4 y<br />
6 franjas/tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 0,90 m <strong>de</strong> ancho por 6 m <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo con una motosegadora dotada <strong>de</strong> una<br />
barra <strong>de</strong> corte <strong>de</strong> 0,90 m <strong>de</strong> ancho. La producción <strong>de</strong> cada franja se pesó <strong>en</strong> campo y se tomó<br />
una muestra <strong>de</strong> 1-2 kg para llevar al <strong>la</strong>boratorio y <strong>de</strong>terminar: cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca, composición<br />
botánica y calidad forrajera. La primera medición da información sobre <strong>la</strong> precocidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> segunda sobre <strong>la</strong> producción disponible <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l corte para h<strong>en</strong>o. En<br />
el <strong>la</strong>boratorio se hicieron dos submuestras/muestra: una, <strong>de</strong> 500 g, se utilizó para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca por <strong>de</strong>secación <strong>en</strong> estufa <strong>de</strong> aire forzado a 80 ºC durante 17<br />
horas y <strong>la</strong> otra, aproximadam<strong>en</strong>te 1 kg, se utilizó para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> composición botánica, <strong>en</strong><br />
peso seco, por separación manual <strong>en</strong> gramíneas, leguminosas y otras p<strong>la</strong>ntas. Una vez seca <strong>la</strong><br />
muestra <strong>de</strong> 500 g se molió <strong>en</strong> molino con tamiz <strong>de</strong> 1 mm para análisis químico. El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
proteína bruta se <strong>de</strong>terminó <strong>en</strong> un espectrofotómetro NIRSystem 6500.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Año 2006: Zona <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional<br />
La pra<strong>de</strong>ra se estableció muy bi<strong>en</strong>, dominando c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s leguminosas sobre <strong>la</strong>s gramíneas<br />
porque no se utilizó abono nitrog<strong>en</strong>ado. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas <strong>de</strong>stacó sobre todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />
el trébol migueliano, <strong>de</strong> tal modo que <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2006 había una abundante masa <strong>de</strong> trébol con<br />
flor b<strong>la</strong>nca que correspondía precisam<strong>en</strong>te al t. migueliano. El t. <strong>en</strong>carnado ocupaba el segundo<br />
lugar, seguido <strong>de</strong> <strong>los</strong> tréboles vesicu<strong>los</strong>o y persa. Después <strong>de</strong> una jornada <strong>de</strong> divulgación, celebrada<br />
el 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2006 esta franja se acabó d<strong>en</strong>ominando el ‘Camino <strong>de</strong>l trébol’, nombre<br />
con el que se hizo muy popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre todos <strong>los</strong> visitantes <strong>de</strong> P<strong>en</strong>amá. En este bu<strong>en</strong> resultado se<br />
apoyó el programa posterior <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> leguminosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca.<br />
Año 2007: Producciones y composición botánica <strong>de</strong> todas <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos<br />
Toda <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> se <strong>de</strong>stinó a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> h<strong>en</strong>o <strong>en</strong> 2007. Por ello, se <strong>de</strong>jó crecer ininterrumpidam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2007, época <strong>en</strong> que se retiró el ganado <strong>de</strong>l pastoreo, hasta el corte<br />
para h<strong>en</strong>o, el 4 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 2007. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3 se recoge <strong>la</strong> producción y composición botánica<br />
durante este período <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, medida <strong>en</strong> dos fechas, 08-05-2007 y 26-06-2007. La ‘Zona<br />
no sembrada II’ se muestreó so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda fecha.<br />
En el primer muestreo (8-05-07) <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘Zona <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional’ y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ‘Zona <strong>de</strong> acampada’, tanto <strong>en</strong> producción como <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> leguminosas, le sigue <strong>la</strong> ‘Zona<br />
<strong>de</strong> siembra directa’, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> ‘Zona no sembrada I’ <strong>la</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or producción y m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
leguminosas. La producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ‘Zonas <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional y <strong>de</strong> acampada’ fue 3,5 veces<br />
superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘Zona no sembrada I’, lo que da una bu<strong>en</strong>a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora<br />
180
Producción vegetal<br />
con <strong>la</strong> siembra <strong>de</strong> leguminosas anuales. Quizá sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> el alto cont<strong>en</strong>ido porc<strong>en</strong>tual <strong>en</strong> leguminosas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘Zona no sembrada I’. Esto se <strong>de</strong>be a que esta zona recibió alguna semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> trébol<br />
a través <strong>de</strong>l ganado que pastó sobre el ‘Camino <strong>de</strong>l trébol’ <strong>en</strong> 2006, que germinó y dio lugar al<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas p<strong>la</strong>ntas ais<strong>la</strong>das que t<strong>en</strong>ían cierto <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera fecha <strong>de</strong><br />
muestreo, aunque <strong>en</strong> cantidad muy inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> ‘Zona <strong>de</strong> acampada’, <strong>de</strong> modo que aproximadam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasa producción conseguida prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas. La mayor producción<br />
<strong>en</strong> esta época <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ‘Zonas <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional y <strong>de</strong> acampada’ se atribuye a <strong>la</strong><br />
mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> t. migueliano <strong>en</strong> ambas, <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to precoz.<br />
En el segundo muestreo (26-06-07) <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> ‘Zona <strong>de</strong> siembra directa’, con una altísima producción<br />
que se atribuye a una importante pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> tréboles vesicu<strong>los</strong>o y <strong>en</strong>carnado, algo<br />
más tardíos, y <strong>de</strong> porte más erecto que el <strong>de</strong>l trébol migueliano. La ‘Zona <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional’,<br />
quedó <strong>en</strong> esta fecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>os productivas <strong>de</strong>bido, probablem<strong>en</strong>te, al fuerte <strong>en</strong>camado<br />
que se produce <strong>en</strong> esta especie, lo que limita su crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> estado avanzado <strong>de</strong> madurez<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. Las ‘Zonas no sembradas’ muestran también una bu<strong>en</strong>a producción <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
fecha pero con un cont<strong>en</strong>ido bajo <strong>en</strong> trébol, sobre todo <strong>la</strong> ‘Zona no sembrada II’, con so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
un 6,6 % <strong>de</strong> leguminosas.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Producción (t/ha MS) y cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína bruta (PB, % MS) y sus <strong>de</strong>sviaciones típicas, y composición<br />
botánica (% sobre MS. P<strong>en</strong>amá (Al<strong>la</strong>riz, OU). Parce<strong>la</strong> ‘A Chaira’<br />
Tratami<strong>en</strong>tos Producción PB Composición botánica<br />
(t/ha MS) (% MS) G L OE<br />
Fecha <strong>de</strong> muestreo: 8-05-07<br />
Zona <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional 5,2 ±1,0 14,0 ±0,8 26,8 71,8 1,4<br />
Zona <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras establecidas:<br />
Zona no sembrada I 1,5±0,1 12,5±0,9 42,5 49,8 7,7<br />
Zona <strong>de</strong> siembra directa 3,5±1,0 15,3±0,9 28,7 63,2 8,1<br />
Zona <strong>de</strong> acampada 5,3±1,0 14,4±1,1 15,9 79,6 4,5<br />
Fecha <strong>de</strong> muestreo: 26-06-07<br />
Zona <strong>de</strong> siembra conv<strong>en</strong>cional 6,2±1,0 10,1±1,2 53,9 44,9 1,2<br />
Zona <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras establecidas:<br />
Zona no sembrada I 6.4±0,1 6,8±0,8 61,8 22,8 15,4<br />
Zona no sembrada II 6,8±0,8 5,9±1,0 72,2 6,6 21,2<br />
Zona <strong>de</strong> siembra directa 9,6±1,2 10,9±0,8 24,2 73,4 2,4<br />
Zona <strong>de</strong> acampada 7,1±1,5 11,6±1,0 18,1 78,3 3,6<br />
G = gramíneas, L = leguminosas, OE =otras especies.<br />
CONCLUSIÓN<br />
Se concluye que <strong>la</strong>s leguminosas anuales pued<strong>en</strong> ayudar a resolver el problema <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> leguminosas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas más secas <strong>de</strong> Galicia.<br />
181
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Se agra<strong>de</strong>ce al INIA <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l Proyecto RTA2006-0153-C01 “Leguminosas para Explotaciones<br />
Gana<strong>de</strong>ras Atlánticas” y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Al<strong>la</strong>riz.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ANÓNIMO, 1995. Resumo <strong>de</strong> datos climatolóxicos. Período 1955-94. Consellería <strong>de</strong> Agricultura,<br />
Gan<strong>de</strong>ría e Montes, 252 p. Xunta <strong>de</strong> Galicia. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> (España).<br />
PIÑEIRO ANDION, J.; PÉREZ FERNÁNDEZ, M., 1993. Mezc<strong>la</strong>s prat<strong>en</strong>ses para <strong>la</strong> España húmeda.<br />
Hojas Divulgadoras, nº 8/92 HD. MAPA (España).<br />
PRADA BLANCO, A.; VÁZQUEZ RODRÍGUEZ, M.X.; SOLIÑO MILLÁN, M., 2005. En: Os inc<strong>en</strong>dios<br />
forestais <strong>en</strong> Galicia, 204-238. Coord. F. DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA, P. BAAMONDE. Consello da<br />
Cultura Galega. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> (España).<br />
SINEIRO GARCÍA, F., 2005. As causas estructurais dos inc<strong>en</strong>dios forestais <strong>en</strong> Galicia. En: Os inc<strong>en</strong>dios<br />
forestais <strong>en</strong> Galicia, 77-92. Coord. F. DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA, P. BAAMONDE. Consello<br />
da Cultura Galega. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> (España).<br />
YOUNIE, D., PIÑEIRO, J., 1999. El papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>en</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría ecológica. En: Producción<br />
<strong>de</strong> pastos ext<strong>en</strong>sivos y ecológicos, 135-154. Ed. J. PIÑEIRO; N. DÍAZ. Xunta <strong>de</strong> Galicia. A<br />
Coruña (España).<br />
ANNUAL LEGUMES FOR PASTURES IMPROVEMENT IN GALICIA<br />
(NW SPAIN)<br />
SUMMARY<br />
A mixture of nine legumes were direct drilled in Autumn 2006 to improve the clover cont<strong>en</strong>t of a<br />
mixture of per<strong>en</strong>nial ryegrass, cocksfoot and white clover, sown in 2003 on rec<strong>la</strong>imed scrub<strong>la</strong>nds.<br />
Legumes sown were: Trifolium subterraneum, T. michelianum, T. vesicu<strong>los</strong>um, T. resupinatum ssp.<br />
resupinatum, T. incarnatum, T. rep<strong>en</strong>s, T. fragiferum, Ornithopus sativus and Biserru<strong>la</strong> pelecinus.<br />
Some not drilled areas were left for comparison. Growth from winter until May 2007 was 1,5 y 3,5<br />
t/ha DM on unsown and sown areas, respectively. Yield increased to 6,6 y 9,6 t/ha at <strong>en</strong>d of June.<br />
Key words: forest fires, organic agriculture, direct drilling, Trifolium.<br />
182
Producción vegetal<br />
INTRODUCCIÓN DE GUISANTE, VEZA Y HABONCILLO<br />
FORRAJEROS EN LA EXPLOTACIÓN GANADERA GALLEGA<br />
M.J. BANDE-CASTRO 1 , N. DÍAZ DÍAZ 1 , J. FERNÁNDEZ-PAZ 1 Y<br />
J. PIÑEIRO-ANDIÓN 1,2<br />
1 C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigacións Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo. Apartado 10. E-15080 A Coruña<br />
(España). 2 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción Vexetal. Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Composte<strong>la</strong>. E-27002 Lugo (España)<br />
RESUMEN<br />
Con el objetivo <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>dar <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> investigación conseguidos <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años a <strong>la</strong>s<br />
explotaciones <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> vacuno <strong>de</strong> Galicia, se han sembrado gran<strong>de</strong>s parce<strong>la</strong>s<br />
con <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s ‘triticale-guisante’(t-g), ‘triticale-veza’(t-v) y ‘triticale-haboncillo’(t-h), con el fin <strong>de</strong> sustituir<br />
al ‘raigrás italiano’ <strong>en</strong> <strong>la</strong> rotación ‘raigrás italiano (invierno)-maíz forrajero (verano)’, muy utilizada<br />
pero que ti<strong>en</strong>e algunos problemas <strong>de</strong> manejo. Las parce<strong>la</strong>s se establecieron <strong>en</strong> explotaciones<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s Cooperativas <strong>de</strong> Os Irmandiños (Comarca <strong>de</strong> A Mariña Ori<strong>en</strong>tal e <strong>de</strong> Terra<br />
Chá), Melisanto (Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong>), Feiraco (Comarca <strong>de</strong> Xal<strong>la</strong>s) y Cobi<strong>de</strong>za (Comarca <strong>de</strong> Deza). La<br />
producción (P, t/ha MS) y el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína bruta (PB, % sobre MS) osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> <strong>los</strong> interva<strong>los</strong><br />
sigui<strong>en</strong>tes: ‘t-g’ (P:4,3-7,5; PB: 13,7-16,8), ‘t-v’ (P: 3,0-6,4; PB: 11,2-19,4), ‘t-h’ (P: 4,4-4,8;<br />
PB: 11,1-11,9), ‘raigrás italiano’ (P: 5,0-8,2; PB: 7,8-12,4).<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: asociación cereal-leguminosa, rotación int<strong>en</strong>siva, cultivo invernal.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El proceso <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción forrajera <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> vacuno <strong>de</strong> leche<br />
<strong>en</strong> Galicia, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que recurrir a <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> forrajes y conc<strong>en</strong>trados para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> su re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te alta carga gana<strong>de</strong>ra, ha motivado una creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> información<br />
sobre cultivos forrajeros <strong>de</strong> invierno con un mayor cont<strong>en</strong>ido proteico y que supongan una<br />
alternativa al raigrás italiano <strong>en</strong> rotación anual con el maíz (Flores et al., 2003), que es <strong>la</strong> rotación<br />
<strong>de</strong> cultivos más utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones lecheras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cornisa Cantábrica y Galicia. Por otro<br />
<strong>la</strong>do, dados <strong>los</strong> cambios habidos <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos 20 años <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ganado<br />
<strong>en</strong> estas explotaciones gana<strong>de</strong>ras, se ha g<strong>en</strong>eralizado el uso <strong>de</strong> raciones completas casi exclusivam<strong>en</strong>te<br />
a base <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el año, lo que lleva a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> buscar nuevos<br />
forrajes para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>r con altos cont<strong>en</strong>idos proteicos, que contribuyan a at<strong>en</strong>uar <strong>los</strong> gastos <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación (Martínez et al., 2005).<br />
El raigrás italiano ha pasado <strong>de</strong> ser un cultivo muy apreciado por su capacidad <strong>de</strong> producir forraje<br />
<strong>en</strong> épocas frías para alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> ver<strong>de</strong>, a constituirse <strong>en</strong> un problema por <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong><br />
cosechar <strong>los</strong> crecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> primavera, época <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s condiciones climáticas no<br />
son a<strong>de</strong>cuadas para hacer un presecado previo al <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l forraje cosechado, que suele t<strong>en</strong>er<br />
un cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> humedad muy alto. Ello ha llevado a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> nuevos cultivos forrajeros<br />
183
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
anuales <strong>de</strong> invierno que conc<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> su producción <strong>en</strong> primavera. Como, por otro <strong>la</strong>do, se requería<br />
un forraje con un alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína, se estudiaron especies leguminosas con bu<strong>en</strong>os crecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> primavera tras una siembra <strong>de</strong> otoño, como es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> guisantes forrajeros<br />
(Pisum sativum), <strong>la</strong> veza (Vicia sativa y V. vil<strong>los</strong>a) y <strong>los</strong> haboncil<strong>los</strong> (Vicia faba), todos el<strong>los</strong> cultivados<br />
<strong>en</strong> mezc<strong>la</strong> con triticale (x Triticosecale), que sirve <strong>de</strong> tutor para evitar el <strong>en</strong>camado <strong>de</strong> guisantes<br />
y veza.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es tras<strong>la</strong>dar <strong>los</strong> resultados experim<strong>en</strong>tales positivos conseguidos <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
últimos años, tanto <strong>en</strong> guisantes (Flores et al., 2003) como <strong>en</strong> veza y haboncil<strong>los</strong> (Martínez et al.,<br />
2005), a <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> vacuno <strong>de</strong> Galicia, <strong>en</strong> comparación con el<br />
‘raigrás italiano’ <strong>en</strong> rotación con maíz forrajero.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Localización<br />
Los <strong>en</strong>sayos se han llevado a cabo <strong>en</strong> 2007 <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> agricultores con explotaciones <strong>de</strong> producción<br />
<strong>de</strong> leche <strong>de</strong> vacuno repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> distintas zonas <strong>de</strong> Galicia, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s Cooperativas<br />
<strong>de</strong> Melisanto, Os Irmandiños, Feiraco o Cobi<strong>de</strong>za, <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong> Terra<br />
<strong>de</strong> Meli<strong>de</strong> (Meli<strong>de</strong>, SE Coruña), Terra Chá [Pastoriza, c<strong>en</strong>tro (C) Lugo], A Mariña Ori<strong>en</strong>tal (Barreiros,<br />
NE Lugo), Xal<strong>la</strong>s (Mazaricos, C-O Coruña) y Deza (Lalín, NE Pontevedra). Otro <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos se realizó<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> finca <strong>de</strong>l CIAM <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> Terra <strong>de</strong> Lemos (Pobra <strong>de</strong> Brollón, S Lugo).<br />
Siembra y establecimi<strong>en</strong>to<br />
La siembra se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fechas que figuran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, tras una preparación <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o consist<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> pase <strong>de</strong> arado y/o fresa, seguido un pase <strong>de</strong> grada <strong>de</strong> discos y/o rotativa y/o fresa. Son<br />
tierras <strong>de</strong> alta fertilidad, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Los análisis <strong>de</strong> suelo dieron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes resultados: pH (H 2 O)<br />
5,1-5,8; P (Ols<strong>en</strong>, extraído <strong>en</strong> CO 3 HNa) 49-77 mg kg -1 , K (extraído <strong>en</strong> NH 4 NO 3 ) 203-472 mg kg -1 , saturación<br />
por Al (%) <strong>de</strong>l CIC 1-14. En todas <strong>la</strong>s explotaciones se utilizaron purines antes <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boreo, <strong>en</strong><br />
cantida<strong>de</strong>s variables, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca <strong>de</strong>l CIAM, que no t<strong>en</strong>ía ganado <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to. No<br />
se realizaron abonados <strong>de</strong> cobertera, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Deza, a <strong>la</strong>s que se aportaron<br />
60 kg ha -1 <strong>de</strong> N <strong>en</strong> primavera. Se sembró con una sembradora <strong>de</strong> cereales, que <strong>en</strong> algunos casos<br />
era parte <strong>de</strong> una máquina combinada con una grada rotativa o fresa, que <strong>la</strong> precedía.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Fecha <strong>de</strong> siembra, fecha <strong>de</strong> corte y estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> <strong>la</strong> recolección.<br />
Localidad y mezc<strong>la</strong> Fecha siembra Fecha corte Estado p<strong>la</strong>nta recolección<br />
Comarca <strong>de</strong> Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong><br />
t ‘Noe’-g ‘Gracia’ 30-10-06 27-04-07 t: inicio espigado, g: <strong>en</strong> floración<br />
t ‘Noe’-g ‘Forrimax’ 30-10-06 27-04-07 t: inicio espigado, g: inicio vainas<br />
t ‘Noe’-v ‘Nitra’ 30-10-06 27-04-07 t: inicio espigado, v: <strong>en</strong> floración<br />
t ‘Noe’-h ‘Prothabon 101’ 30-10-06 27-04-07 t: inic. espigado, h: inic. floración<br />
Raigrás italiano 30-10-06 27-04-07 raigrás espigado<br />
Comarca <strong>de</strong> Terra Cha<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-g ‘Gracia’ 02-11-06 26-04-07 t: espigado, g: inicio floración<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-v ‘Gravesa’ 02-11-06 26-04-07 t: espigado, v: inicio floración<br />
184
Producción vegetal<br />
Localidad y mezc<strong>la</strong> Fecha siembra Fecha corte Estado p<strong>la</strong>nta recolección<br />
Comarca <strong>de</strong> A Mariña Ori<strong>en</strong>tal<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-g ‘Forrimax’ 06-11-06 27-03-07 t: inic. espigado, g: inic. vainas<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-v ‘Gravesa’ 06-11-06 27-03-07 t: inic. espigado, v: antes floración<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-h ‘Prothabon 101’ 06-11-06 27-03-07 t: recién espigado, h: <strong>en</strong> floración<br />
Comarca <strong>de</strong> Xal<strong>la</strong>s<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-g ‘Gracia’ 09-11-06 03-05-07 t: espigado, g: floración<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-v ‘Gravesa’ 09-11-06 03-05-07 t: espigado, v: inicio floración<br />
Raigrás italiano 30-09-06 03-05-07 raigrás inicio espigado<br />
Comarca <strong>de</strong> Deza<br />
t ‘Noe’-g ‘Gracia’ 05-11-06 02-05-07 t: espigado, g: <strong>en</strong> floración<br />
t ‘Noe’-v ‘Gravesa’ 05-11-06 02-05-07 t: espigado, v: inicio floración<br />
Raigrás italiano 05-11-06 02-05-07 raigrás inicio espigado<br />
Comarca <strong>de</strong> Terra <strong>de</strong> Lemos<br />
t ‘Noe’-g ‘Gracia’ 28-12-06 28-05-07 t: espigado, g: inicio vainas<br />
t ‘Noe’-g ‘Forrimax’ 28-12-06 28-05-07 t: espigado, g: vainas ll<strong>en</strong>as<br />
t ‘Noe’-v ‘Gravesa’ 28-12-06 28-05-07 t: espigado, v: floración<br />
t (triticale), v (veza), g (guisante), h (haboncillo).<br />
Entre comil<strong>la</strong>s simples figura <strong>la</strong> variedad usada <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> estas especies.<br />
Como se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, <strong>la</strong>s siembras se realizaron <strong>en</strong>tre finales <strong>de</strong> octubre y principios <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s comarcas a excepción <strong>de</strong> Terra <strong>de</strong> Lemos don<strong>de</strong> se realizó a finales <strong>de</strong><br />
diciembre <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> elevada pluviometría indujo un gran <strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o que impidió<br />
<strong>la</strong> siembra <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha prevista inicialm<strong>en</strong>te. Las dosis <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> (semil<strong>la</strong>s/m 2 ) empleadas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> siembra fueron: 180 para el triticale, 120 para el guisante, 180 para <strong>la</strong> veza y 30 para <strong>los</strong><br />
haboncil<strong>los</strong>. En Xal<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> t ‘Noe’-g ‘Gracia’ fue un 45% superior por problemas con <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sembradora. Las leguminosas se establecieron mal <strong>en</strong> Terra Chá por razones <strong>de</strong>sconocidas,<br />
aunque se sospecha <strong>de</strong>l posible efecto residual <strong>de</strong> <strong>los</strong> herbicidas utilizados <strong>en</strong> el maíz.<br />
Controles, toma <strong>de</strong> muestras y análisis<br />
En cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s se realizaron <strong>los</strong> muestreos con unos días <strong>de</strong> ante<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> fecha<br />
prevista <strong>de</strong> cosecha por el agricultor <strong>en</strong> su programa <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong>l forraje, que estuvo condicionada<br />
por disponibilidad <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> maquinaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperativa o contratista (Tab<strong>la</strong> 1).<br />
En cada parce<strong>la</strong> se cortaron <strong>en</strong>tre 4 y 6 franjas <strong>de</strong> 5,4 m 2 (6m x 0,90m) mediante segadora<br />
dotada <strong>de</strong> un peine <strong>de</strong> 0,90 m. El forraje cosechado <strong>en</strong> cada franja se pesó <strong>en</strong> campo y se tomó<br />
una muestra <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 2 kg que se <strong>en</strong>vió al <strong>la</strong>boratorio para su posterior análisis.<br />
En el <strong>la</strong>boratorio se troceó <strong>la</strong> muestra para homog<strong>en</strong>eizar<strong>la</strong> y tomar dos submuestras: 1) Una<br />
<strong>de</strong> 500 g para su <strong>de</strong>secación <strong>en</strong> estufa <strong>de</strong> aire forzado a 80ºC durante 18 h para <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> materia seca, y molido a 1 mm para <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína bruta<br />
(PB) mediante NIRS; y 2) Otra, <strong>de</strong> unos 500 a 1000 g, para separación manual <strong>de</strong> triticale, guisante,<br />
veza o haboncillo y otras especies, <strong>de</strong>terminando <strong>la</strong> materia seca <strong>de</strong> cada especie por<br />
<strong>de</strong>secado <strong>en</strong> estufa.<br />
185
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Producción<br />
Los resultados <strong>de</strong> producción son inferiores a otros previam<strong>en</strong>te publicados (Piñeiro et al., 2004)<br />
proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> pequeña parce<strong>la</strong> (Tab<strong>la</strong> 2). Si se excluy<strong>en</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> Terra Chá<br />
por haber sido <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te el establecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> producción total osciló <strong>en</strong> <strong>los</strong> interva<strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
1) ‘triticale-guisante’ <strong>en</strong>tre un máximo <strong>de</strong> 7,5 t ha -1 , <strong>en</strong> Deza, y un mínimo <strong>de</strong> 4,3 t ha -1 , <strong>en</strong> Terra<br />
<strong>de</strong> Meli<strong>de</strong>; 2) ‘triticale-veza’ <strong>en</strong>tre 6,4, <strong>en</strong> Deza, y 3,0, <strong>en</strong> Terra <strong>de</strong> Lemos; 3) ‘triticale-haboncillo’<br />
<strong>en</strong>tre 4,8, <strong>en</strong> Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong> y 4,4, <strong>en</strong> A Mariña Ori<strong>en</strong>tal, y 4) ‘raigrás italiano’ <strong>en</strong>tre 8,2, <strong>en</strong> Xal<strong>la</strong>s,<br />
y 5,0, <strong>en</strong> Deza. Si se exceptúan <strong>los</strong> haboncil<strong>los</strong>, con producción algo más baja, se observa que<br />
<strong>los</strong> rangos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s son, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>idas<br />
cultivando raigrás italiano. La producción tan alta <strong>de</strong> raigrás <strong>en</strong> Xal<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>bió al exceso <strong>de</strong><br />
nitróg<strong>en</strong>o por <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> una dosis <strong>de</strong>masiado elevada <strong>de</strong> purín, a juzgar por el muy int<strong>en</strong>so<br />
color oscuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> forraje y el fuerte <strong>en</strong>camado observado <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l corte.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Fecha <strong>de</strong> corte, producción total (MS, t/ha) y su <strong>de</strong>sviación típica, composición botánica (%), cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> materia seca (MS, %) y cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína (PB, % MS).<br />
Producción C. botánica (%) MS PB<br />
Localidad y mezc<strong>la</strong> (t/ha MS) t g-v-h oe % %<br />
Comarca <strong>de</strong> Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong><br />
t ‘Noe’-g ‘Gracia’ 4,3 ± 0,9 36,3 63,6 0,1 13,9 16,8<br />
t ‘Noe’-g ‘Forrimax’ 5,6 ± 1,0 20,0 80,8 0,0 16,8 14,3<br />
t ‘Noe’-v ‘Nitra’ 4,5 ± 1,0 53,5 46,3 0,3 15,8 15,1<br />
t ‘Noe’-h ‘Prothabon 101’ 4,4 ± 1,1 54,5 44,9 0,6 16,9 11,9<br />
Raigrás italiano 5,4 ± 0,5 100 0,0 0,0 13,3 11,6<br />
Comarca <strong>de</strong> Terra Cha<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-g ‘Gracia’ 3,8 ± 1,0 75,9 21,5 2,7 21,2 10,4<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-v ‘Gravesa’ 4,2 ± 0,3 82,7 8,3 9,1 22,3 9,8<br />
Comarca <strong>de</strong> A Mariña Ori<strong>en</strong>tal<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-g ‘Forrimax’ 4,6 ± 0,8 53,0 46,8 0,2 13,5 15,9<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-v ‘Gravesa’ 5,5 ± 0,5 71,7 28,2 0,1 17,9 12,8<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-h ‘Prothabon 101’ 4,8 ± 0,4 69,0 28,4 2,6 16,6 11,1<br />
Comarca <strong>de</strong> Xal<strong>la</strong>s<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-g ‘Gracia’ 6,8 ± 0,6 29,8 67,1 3,1 13,1 14,3<br />
t ‘S<strong>en</strong>atrit’-v ‘Gravesa’ 5,0 ± 0,8 55,8 25,1 19,1 18,7 11,3<br />
Raigrás italiano 8,2 ± 0,5 93,9 0,0 6,1 15,0 7,8<br />
Comarca <strong>de</strong> Deza<br />
t ‘Noe’-g ‘Gracia’ 7,5 ± 0,7 62,1 36,1 1,9 13,1 13,7<br />
t ‘Noe’-v ‘Gravesa’ 6,4 ± 2,0 78,1 21,9 0,0 13,8 13,9<br />
Raigrás italiano 5,0 ± 0,6 88,5 0,0 11,5 12,6 12,4<br />
186
Producción vegetal<br />
Producción C. botánica (%) MS PB<br />
Localidad y mezc<strong>la</strong> (t/ha MS) t g-v-h oe % %<br />
Comarca <strong>de</strong> Terra <strong>de</strong> Lemos<br />
t ‘Noe’-g ‘Gracia’ 4,7 ± 2,5 18,8 80,6 0,6 18,1 18,7<br />
t ‘Noe’-g ‘Forrimax’ 7,6 ± 1,1 0,0 100,0 0,0 18,2 15,5<br />
t ‘Noe’-v ‘Gravesa’ 3,0 ± 1,1 16,4 80,9 2,7 19,0 19,4<br />
t (triticale), g (guisante), v (veza), h (haboncillo) y oe (otras especies)<br />
Entre comil<strong>la</strong>s simples figura <strong>la</strong> variedad usada <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> estas especies.<br />
Composición botánica y proteína bruta<br />
La contribución <strong>de</strong>l guisante a <strong>la</strong> producción total estuvo por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 45% <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos,<br />
excepto <strong>en</strong> Terra Cha, <strong>de</strong>bido al mal establecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo, y <strong>en</strong> Deza, como consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l abonado nitrog<strong>en</strong>ado al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primavera, lo que influyó <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína<br />
<strong>de</strong>l forraje cosechado, que superó <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos el 14%, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
Deza y A Terra Cha, con un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l 13,7 y 10,4 respectivam<strong>en</strong>te, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> Deza se aproxima,<br />
<strong>de</strong>bido al efecto <strong>de</strong>l abonado nitrog<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> primavera sobre el triticale.<br />
La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> veza ha sido, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l guisante, superando el 45 % so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong> y Terra <strong>de</strong> Lemos, y alcanzando <strong>en</strong> este caso un porc<strong>en</strong>taje muy alto<br />
(80,9%), lo que se atribuyó a <strong>la</strong> fecha tardía <strong>de</strong> siembra, que limitó el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l triticale<br />
con respecto a <strong>la</strong>s leguminosas. Éstas, tanto el guisante como <strong>la</strong> veza, se convirtieron <strong>en</strong> muy<br />
dominantes <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> primavera, hasta el punto que <strong>la</strong> variedad ‘Forrimax’ <strong>de</strong> guisante<br />
ahogó completam<strong>en</strong>te al triticale y a <strong>la</strong>s especies espontáneas. En <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más localida<strong>de</strong>s<br />
<strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> veza a <strong>la</strong> producción fue re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te escasa, osci<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong>tre el 20 y el<br />
30%, si se exceptúa Terra Chá, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> contribuyó con so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el 8%. Como consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> composición botánica, el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína superó el 14% so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong><br />
y Terra <strong>de</strong> Lemos, si bi<strong>en</strong> se aproximó <strong>en</strong> Deza <strong>de</strong>bido al efecto <strong>de</strong>l abono nitrog<strong>en</strong>ado sobre<br />
el triticale.<br />
La contribución <strong>de</strong>l haboncillo fue <strong>de</strong>l 44,9% <strong>en</strong> Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong> y <strong>de</strong>l 28,4% <strong>en</strong> A Mariña Ori<strong>en</strong>tal,<br />
si<strong>en</strong>do muy bajo el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína <strong>en</strong> ambos casos, 11,6 y 11,3% respectivam<strong>en</strong>te, a pesar<br />
<strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te alto <strong>en</strong> haboncil<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong>.<br />
La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras especies fue, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, muy baja, si se exceptúa Xal<strong>la</strong>s, don<strong>de</strong> alcanzó el<br />
19,1% <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> raigrás espontáneo y <strong>de</strong> jaramago (Raphanus raphanistrum).<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína <strong>de</strong>l raigrás italiano osciló <strong>en</strong>tre el 7,8 y el 12,4%; valores siempre inferiores<br />
al <strong>de</strong> cualquier mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> se cultivó.<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca <strong>de</strong>l forraje cosechado estuvo <strong>en</strong> por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l 20% <strong>en</strong> todos <strong>los</strong><br />
casos y <strong>de</strong>l 15% <strong>en</strong> bastantes, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Terra Cha, <strong>de</strong>bido al alto cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> triticale. Ello sugiere que el forraje <strong>de</strong>be ser presecado antes <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>rlo para evitar problemas<br />
<strong>de</strong> ferm<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> pérdidas por eflu<strong>en</strong>tes como sugier<strong>en</strong> investigaciones reci<strong>en</strong>tes<br />
(Vic<strong>en</strong>te et al., 2006).<br />
187
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
Los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s triticale-guisante y triticale-veza fueron simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> <strong>de</strong>l raigrás<br />
italiano y tuvieron un cont<strong>en</strong>ido superior <strong>en</strong> proteína bruta. Por el contrario, <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> triticalehaboncillo<br />
dio producciones ligeram<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>ores y bajos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> proteína bruta.<br />
Estos resultados permit<strong>en</strong> concluir que, tanto <strong>la</strong> veza como <strong>los</strong> guisantes, asociados a triticale,<br />
son una bu<strong>en</strong>a opción para sustituir al raigrás italiano, como cultivo <strong>de</strong> invierno, <strong>en</strong> <strong>la</strong> rotación con<br />
maíz forrajero.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
FLORES, G.; GONZÁLEZ, A.; PIÑEIRO, J.; CASTRO, P.; DÍAZ, A.; VALLADARES, J., 2003. Composición<br />
química y digestibilidad in vitro <strong>de</strong>l guisante forrajero (Pisum sativum L.) y triticale (x Triticosecale<br />
Wittm.) como cultivos invernales <strong>en</strong> seis fechas <strong>de</strong> corte <strong>en</strong> primavera. En: <strong>Pastos</strong>,<br />
<strong>de</strong>sarrollo y conservación. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLIII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 261-267.<br />
MARTÍNEZ, A.; PEDROL, N.; PIÑEIRO, J. 2005. Cultivares <strong>de</strong> haboncillo (Vicia faba L.) y triticale (x<br />
Triticosecale Wittm.) para producción <strong>de</strong> forraje invernal <strong>en</strong> zonas húmedas con mezc<strong>la</strong>s cereal-leguminosa.<br />
Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 673-679.<br />
PIÑEIRO, J.; DÍAZ, N.; SANTOALLA, Mª C.; SUÁREZ, R.; FERNÁNDEZ, J. 2004. Varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> guisantes<br />
para forraje. Siembras <strong>de</strong> otoño. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLIV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 405-<br />
409.<br />
VICENTE, F.; MARTÍNEZ, A.; DE LA ROZA, A.; SOLDADO, A.; PEDROL, N.; ARGAMENTARIA, A. 2006.<br />
Si<strong>la</strong>ge quality of faba-be<strong>en</strong> alone with triticale growing organically. I: Effect of wilting. Grass<strong>la</strong>nd<br />
Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 11, 357-359.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Las activida<strong>de</strong>s han sido financiadas por el Proyecto INIA nº RTA2006-0153-C01 “Leguminosas<br />
para Explotaciones Gana<strong>de</strong>ras Atlánticas”. Los autores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Teresa Santamarina,<br />
Santiago Sousa, Fernando Leis y Román Santal<strong>la</strong>.<br />
INTRODUCING FORAGE PEAS, VETCH AND FABA BENS IN<br />
GALICIAN FARMS (NW SPAIN)<br />
SUMMARY<br />
In or<strong>de</strong>r to transfer research findings achieved in rec<strong>en</strong>t years to farms, <strong>de</strong>monstration plots have<br />
be<strong>en</strong> sown in Galician Dairy Farms with mixtures of ‘triticale-peas’(t-p), ‘triticale-vetch’(t-v) and ‘triticale-faba<br />
beans’(t-f), that would rep<strong>la</strong>ce ‘Italian ryegrass’, sown as winter crop in rotation with forage<br />
maize, wi<strong>de</strong>ly used but that shows some managem<strong>en</strong>t problems. Yield (Y, t/ha DM) and cru<strong>de</strong><br />
protein cont<strong>en</strong>t (CP, % DM) values varied according with the following intervals: ‘t-p’ (Y:4,3-7,5; CP:<br />
13,7-16,8), ‘t-v’ (Y: 3,0-6,4; CP: 11,2-19,4), ‘t-f’ (Y: 4,4-4,8; CP: 11,1-11,9), ‘Italian ryegrass’ (Y:<br />
5,0-8,2; CP: 7,8-12,4). The farms were associated to the following cooperatives: Os Irmandiños<br />
(A Mariña Ori<strong>en</strong>tal and Terra Chá), Melisanto (Terra <strong>de</strong> Meli<strong>de</strong>), Feiraco (Xal<strong>la</strong>s) and Cobi<strong>de</strong>za (Deza).<br />
Key words: cereal-legume association, int<strong>en</strong>sive rotation, winter crop.<br />
188
Producción vegetal<br />
MÁNGANOS, YEROS, ZULLA Y PIPIRIGALLO EN ANDALUCÍA:<br />
¿RELIQUIAS DEL PASADO O ALTERNATIVA DE FUTURO?<br />
J. R GUZMÁN ÁLVAREZ 1 , B. ROMÁN CASTILLO 2 , M. P. PLAZA GARCÍA 1 Y<br />
S. NADAL MOYANO 2<br />
1<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Forestal, ETSIAM, Universidad <strong>de</strong> Córdoba, Avda.<br />
M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z Pidal s/n, 14080, Córdoba. 2 IFAPA, A<strong>la</strong>meda <strong>de</strong>l Obispo, Córdoba<br />
RESUMEN<br />
Las leguminosas se han cultivado tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación humana y para<br />
el consumo animal. Sin embargo, como es conocido, su cultivo ha experim<strong>en</strong>tado un severo <strong>de</strong>clive,<br />
pasando <strong>de</strong> 1,2 millones <strong>de</strong> hectáreas a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1950 a poco más <strong>de</strong><br />
200.000 ha <strong>en</strong> 1994. Posteriorm<strong>en</strong>te, y aunque ha habido una ligera recuperación hasta 2006<br />
<strong>de</strong>bido al apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE al cultivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas leguminosas grano (veza, garbanzos, l<strong>en</strong>tejas<br />
y yeros) y proteaginosas (guisantes, habas y altramuces), <strong>la</strong>s leguminosas se han convertido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> un cultivo residual. Esto es especialm<strong>en</strong>te remarcable<br />
<strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s especies que no han sido objeto <strong>de</strong>l apoyo económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Agraria Común;<br />
especies que, por otra parte, ni siquiera han t<strong>en</strong>ido hueco <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales. Este <strong>de</strong>clive<br />
<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> contradicción con <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s que se le reconoc<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s leguminosas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
diversas disciplinas: <strong>la</strong> agronomía, <strong>la</strong> producción animal o <strong>la</strong> agroecología, <strong>en</strong>tre otras. Este conflicto<br />
quizás se resuelva <strong>en</strong> un futuro: <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación actual, es preciso recolectar y conservar el<br />
material vegetal reman<strong>en</strong>te y <strong>los</strong> usos y prácticas ligados a su cultivo. En este trabajo se pres<strong>en</strong>tan<br />
<strong>los</strong> resultados provisionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong> prospección <strong>en</strong> Andalucía que han t<strong>en</strong>ido como<br />
protagonistas a <strong>la</strong> zul<strong>la</strong> (Hedysarum coronarium) y a <strong>los</strong> yeros (Vicia ervilia), con anotaciones adicionales<br />
sobre el pipirigallo (Onobrychis viciifolia) y <strong>los</strong> mánganos o alberjones (Vicia narbon<strong>en</strong>sis).<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>s: etnobotánica, recursos fitog<strong>en</strong>éticos, leguminosas forrajeras, leguminosas<br />
grano, agricultura sost<strong>en</strong>ible.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Las leguminosas son <strong>la</strong> eterna esperanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción vegetal. Des<strong>de</strong> tiempos remotos se ha<br />
pon<strong>de</strong>rado su papel como restauradoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong>: <strong>los</strong> geóponos (tratadistas<br />
<strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigüedad) recom<strong>en</strong>daban el abonado <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> con especies como <strong>la</strong>s habas<br />
o <strong>la</strong>s vezas. También eran muy valoradas sus propieda<strong>de</strong>s nutritivas para el ganado, ya fuera <strong>en</strong><br />
forma <strong>de</strong> grano o <strong>de</strong> forraje.<br />
En <strong>los</strong> últimos años parece haberse recobrado el interés por este grupo <strong>de</strong> especies. Cuando se<br />
propon<strong>en</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> agricultura m<strong>en</strong>os agresivos con respecto a <strong>la</strong> naturaleza, más prud<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos no r<strong>en</strong>ovables y que favorezcan <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra,<br />
<strong>la</strong>s leguminosas <strong>en</strong>tran a formar parte <strong>de</strong> cualquier recetario. Su capacidad <strong>de</strong> fijación <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o<br />
<strong>la</strong>s ha convertido <strong>en</strong> apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te óptimos aliados para reducir <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> efecto<br />
189
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
inverna<strong>de</strong>ro y para introducir mo<strong>de</strong><strong>los</strong> más sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> agricultura. Las leguminosas, a<strong>de</strong>más,<br />
cumpl<strong>en</strong> un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ganado a través <strong>de</strong> su doble vocación: <strong>la</strong>s leguminosas<br />
grano y <strong>la</strong>s leguminosas forrajeras y prat<strong>en</strong>ses (Treviño, Caballero y Gil, 1981 a, b, 1984;<br />
Nadal et al, 2007).<br />
Las leguminosas cultivadas <strong>en</strong> España gozaron <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigual fortuna cuando se produjo <strong>la</strong> adhesión<br />
al Mercado Común Europeo. Las proteaginosas (habas, guisantes y altramuces) <strong>en</strong>traron a formar<br />
parte <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> cultivos herbáceos que han recibido un trato privilegiado (junto con <strong>los</strong> cereales<br />
y <strong>la</strong>s oleaginosas) <strong>en</strong> <strong>la</strong> Política Agraria Común <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> una ayuda consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un pago<br />
por superficie que variaba <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to medio comarcal. Algunas leguminosas grano<br />
(garbanzo, l<strong>en</strong>tejas, veza y yeros) fueron incluidas <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> ayudas particu<strong>la</strong>r que establecía<br />
un pago por hectárea sembrada. El resto <strong>de</strong> leguminosas grano (judías, almortas, arvejas,<br />
algarrobas, titarros) fueron excluidas <strong>de</strong>l apoyo público. Con <strong>la</strong> última reforma <strong>de</strong> 2003 (Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
1782/2003), <strong>la</strong> ayuda a <strong>la</strong>s leguminosas grano ha quedado <strong>de</strong>sacop<strong>la</strong>da, lo que implica<br />
que <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción no está vincu<strong>la</strong>da a su cultivo, sino al importe que <strong>la</strong> explotación<br />
hubiera recibido durante el periodo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Por el contrario, <strong>la</strong>s proteaginosas han recibido<br />
una ayuda específica adicional ligada a su cultivo, lo que garantiza <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong>l cultivo.<br />
El escaso apoyo <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> ayudas públicas y su reducida productividad han relegado a <strong>la</strong> mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas <strong>en</strong> España, y más concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Andalucía, a un papel residual. Problemas<br />
agronómicos y fitosanitarios contribuy<strong>en</strong> también a este <strong>de</strong>clive. Todo ello ha <strong>de</strong>sembocado<br />
<strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> crisis perman<strong>en</strong>te; <strong>de</strong> hecho, <strong>los</strong> primeros años <strong>de</strong>l tercer mil<strong>en</strong>io parec<strong>en</strong><br />
haberse convertido <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>l canto <strong>de</strong>l cisne para algunas <strong>de</strong> nuestras especies cultivadas mil<strong>en</strong>arias,<br />
quizás <strong>de</strong>stinadas irremediablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> extinción cultural y a <strong>la</strong> total erosión g<strong>en</strong>ética. Y,<br />
sin embargo, como <strong>de</strong>cíamos al inicio, <strong>la</strong>s leguminosas son <strong>la</strong>s eternas candidatas para <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> agricultura más racionales y responsables. Este presupuesto se ha adoptado como hipótesis<br />
<strong>de</strong> trabajo para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una serie <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>stinados a evaluar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura <strong>de</strong>l siglo XXI.<br />
En esta comunicación se pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> resultados proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una primera etapa <strong>de</strong> prospección<br />
y caracterización <strong>de</strong> germop<strong>la</strong>sma <strong>de</strong> zul<strong>la</strong> y yeros pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Andalucía (proyectos <strong>de</strong>l<br />
Subprograma Nacional <strong>de</strong> Recursos y Tecnologías Agraria RF 2004-00029-00 “Prospección, recolección,<br />
multiplicación, caracterización y docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones autóctonas <strong>de</strong> zul<strong>la</strong> (Hedysarum<br />
coronarium L.) para su puesta <strong>en</strong> valor <strong>en</strong> una agricultura multifuncional” y RF 2004-00040-<br />
C03-01 “Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución y <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> yeros (Vicia ervilia) <strong>en</strong> Andalucía: recolección,<br />
conservación y caracterización <strong>de</strong>l germop<strong>la</strong>sma”). Asimismo, se incluye información adicional<br />
adquirida durante el trabajo <strong>de</strong> prospección sobre <strong>la</strong> agronomía y usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mánganos o<br />
alberjones y <strong>de</strong>l pipirigallo o esparceta.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Entre <strong>los</strong> años 2005 y 2007 se han llevado a cabo viajes <strong>de</strong> prospección a diversas comarcas <strong>de</strong><br />
Andalucía que previam<strong>en</strong>te se habían id<strong>en</strong>tificado como áreas <strong>de</strong> cultivo <strong>de</strong> leguminosas m<strong>en</strong>ores<br />
o que pudieran contar con pob<strong>la</strong>ciones espontáneas. El criterio <strong>de</strong> selección fue <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
este tipo <strong>de</strong> leguminosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> información estadística municipal <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 1975, 1985 y 2003,<br />
según <strong>los</strong> datos proporcionados por <strong>los</strong> servicios <strong>de</strong> estadística <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Agricultura,<br />
Pesca y Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía. Las comarcas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se han c<strong>en</strong>trado <strong>la</strong>s prospecciones han sido Guadix, Baza, Huéscar y el Valle <strong>de</strong><br />
Lecrín, <strong>en</strong> Granada; Los Vélez <strong>en</strong> Almería; y <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Cádiz. En <strong>la</strong>s visitas se localizaron informantes<br />
locales a <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>trevistó y se recogió material <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> y semil<strong>la</strong>s para su posterior<br />
multiplicación y caracterización. Algunas semil<strong>la</strong>s fueron suministradas por agricultores locales y<br />
almac<strong>en</strong>istas, recogi<strong>en</strong>do información acerca <strong>de</strong> su proced<strong>en</strong>cia; otras fueron recolectadas <strong>en</strong><br />
campo a partir <strong>de</strong> ejemp<strong>la</strong>res cultivados o espontáneos.<br />
190
Producción vegetal<br />
RESULTADOS<br />
Vicia ervilia (L.) Wild. Yeros<br />
Durante <strong>los</strong> recorridos <strong>de</strong> prospección <strong>de</strong> 2005 y 2006 se verificó su cultivo <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
municipios granadinos <strong>de</strong> Albuñue<strong>la</strong>s, Cogol<strong>los</strong> <strong>de</strong> Guadix, Jeres <strong>de</strong>l Marquesado, Guadix (<strong>en</strong> su<br />
anejo <strong>de</strong> Hernán-Valle), Gorafe, Darro, La Pueb<strong>la</strong> <strong>de</strong> Don Fadrique, Orce y Huéscar y <strong>de</strong> <strong>los</strong> almeri<strong>en</strong>ses<br />
<strong>de</strong> María, Vélez B<strong>la</strong>nco y Vélez Rubio. También se realizó un viaje <strong>de</strong> prospección para localizar<br />
yeros naturalizados a <strong>la</strong>s Sierras <strong>de</strong> Cazor<strong>la</strong> y Segura.<br />
Los almac<strong>en</strong>es <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>sos actúan como suministradores <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>, aunque todavía algunos agricultores<br />
utilizan semil<strong>la</strong> propia. Los <strong>la</strong>bradores y disp<strong>en</strong>sadores <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s distingu<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
yeros rojos, que asocian a <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong>l país, y <strong>los</strong> yeros americanos, más productivos. En g<strong>en</strong>eral,<br />
no se utilizan varieda<strong>de</strong>s certificadas.<br />
Son muy estimados como pi<strong>en</strong>so para <strong>la</strong>s cabras y como grano para <strong>la</strong>s palomas domésticas y<br />
<strong>la</strong>s torcaces (<strong>los</strong> compran <strong>los</strong> cazadores para <strong>los</strong> come<strong>de</strong>ros). Los bueyes eran alim<strong>en</strong>tados con<br />
yeros antes <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores porque les proporcionaba mucha <strong>en</strong>ergía. Han sido muy utilizados<br />
por <strong>los</strong> pastores para establecer sembrados que complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ganado<br />
(comido <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> o <strong>en</strong> seco, una vez granado). Varios informantes pusieron <strong>de</strong> manifiesto que<br />
son muy tóxicos para <strong>los</strong> cerdos si se ingier<strong>en</strong> hume<strong>de</strong>cidos.<br />
Aunque <strong>los</strong> agricultores conoc<strong>en</strong> sobradam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> especie, <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> municipios visitados se<br />
resalta el gran <strong>de</strong>clive que ha sufrido el cultivo, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el año 2006, lo que se achaca<br />
a <strong>la</strong> modificación <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> ayuda al cultivo. El <strong>de</strong>clive se asocia también a <strong>la</strong> disminución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña gana<strong>de</strong>ra ext<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> ovino y caprino <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> estabu<strong>la</strong>ción.<br />
Los viajes <strong>de</strong> prospección han permitido finalm<strong>en</strong>te recolectar 14 <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong> yeros para su multiplicación<br />
y caracterización proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> municipios <strong>de</strong> Albuñue<strong>la</strong>s, Gorafe, Cogol<strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
Guadix, La Pueb<strong>la</strong> <strong>de</strong> don Fadrique (Granada), Vélez rubio y Chirivel (Almería) y Segura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra<br />
(Jaén).<br />
Hedysarum coronarium L. Zul<strong>la</strong><br />
La zul<strong>la</strong> ha sido cultivada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antiguo <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Mediterránea. Su interés y principal<br />
aprovechami<strong>en</strong>to radica <strong>en</strong> su gran pot<strong>en</strong>cial como p<strong>la</strong>nta forrajera y prat<strong>en</strong>se <strong>en</strong> sistemas agríco<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> secano (Nadal et al, 2007). Su cultivo ha experim<strong>en</strong>tado un retroceso muy acusado: <strong>de</strong><br />
hecho, <strong>en</strong> Andalucía ha <strong>de</strong>saparecido prácticam<strong>en</strong>te, por lo que <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong> prospección se<br />
han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> localización <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones espontáneas <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Cádiz, que ha sido <strong>la</strong><br />
provincia que ha contado con un cultivo más amplio <strong>de</strong> esta especie <strong>en</strong> el pasado.<br />
Las tres expediciones llevadas a cabo han localizado un total <strong>de</strong> 30 pob<strong>la</strong>ciones que han <strong>en</strong>trado<br />
a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Hedysarum coronarium <strong>de</strong>l IFAPA y que están si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />
multiplicadas, caracterizadas y evaluadas para <strong>en</strong> fin último ser aprovechadas nuevam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura sost<strong>en</strong>ible y multifuncional preconizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s instancias.<br />
Vicia narbon<strong>en</strong>sis L. Mánganos<br />
Los nombres vernácu<strong>los</strong> recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía para Vicia narbon<strong>en</strong>sis son alberjones (o alverjones)<br />
y haba loca (Castroviejo et al, 1986). Ha sido una especie <strong>de</strong> cultivo restringido a algunas<br />
zonas <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> La Mancha, Extremadura y Andalucía. En algunas áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra <strong>de</strong> Jaén se<br />
ha cultivado - y todavía se cultiva - <strong>en</strong> cultivo mixto con habas (Nadal, Mor<strong>en</strong>o y Cubero, 2004).<br />
Los alverjones <strong>de</strong>saparecieron <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales, por lo cual no es posible evaluar <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>de</strong> su cultivo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas.<br />
191
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
En <strong>los</strong> viajes <strong>de</strong> prospección se ha recogido el nombre vernáculo <strong>de</strong> mánganos para Vicia narbon<strong>en</strong>sis<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Granada (Valle <strong>de</strong> Lecrín, Hoya <strong>de</strong> Guadix y Hoya <strong>de</strong> Baza). Informantes<br />
<strong>de</strong> Huéneja y Cogol<strong>los</strong> <strong>de</strong> Guadix (Granada) pusieron <strong>de</strong> manifiesto que <strong>los</strong> mánganos son un pi<strong>en</strong>so<br />
excel<strong>en</strong>te para el <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> cerdos. Se trata <strong>de</strong> un material muy valorado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca<br />
<strong>de</strong> Guadix, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> todavía se cultiva <strong>en</strong> pequeñas parce<strong>la</strong>s para el uso doméstico.<br />
Onobrychis viciifolia Scop. Pipirigallo o esparceta<br />
En <strong>los</strong> recorridos <strong>de</strong> prospección únicam<strong>en</strong>te se ha localizado el cultivo <strong>de</strong> pipirigallo o esparceta<br />
<strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> <strong>la</strong> Espada (Jaén), un municipio <strong>de</strong> montaña con clima contin<strong>en</strong>tal,<br />
con rasgos simi<strong>la</strong>res al área <strong>de</strong> distribución actual <strong>de</strong> este cultivo <strong>en</strong> España (Delgado et al, 2004).<br />
En <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2006, el informante puso <strong>de</strong> manifiesto que el pipirigallo ha sido un<br />
cultivo tradicional <strong>en</strong> el término (“<strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre”). En <strong>la</strong> actualidad sólo es cultivado aproximadam<strong>en</strong>te<br />
por cinco <strong>la</strong>bradores, que a<strong>de</strong>más ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ganado.<br />
La semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> Aragón (Los Monegros) y <strong>de</strong> Lérida. Es difícil utilizar <strong>la</strong> semil<strong>la</strong><br />
proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia cosecha <strong>de</strong>bido a que su separación <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es excesivam<strong>en</strong>te<br />
trabajosa.<br />
El pipirigallo es muy valorado como forraje <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> para el ganado: es muy apetecible para todas<br />
<strong>la</strong>s especies gana<strong>de</strong>ras, más incluso que <strong>la</strong> alfalfa, <strong>la</strong> veza u otro forraje. También se siega, realizándose<br />
dos cortes al año: uno <strong>en</strong> primavera tardía (mayo), antes <strong>de</strong> que florezca; el segundo una<br />
vez que ha granado <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> (agosto), para que, <strong>de</strong> este modo, se favorezca <strong>la</strong> resiembra. Tras<br />
<strong>la</strong> siega, se seca y se hac<strong>en</strong> alpacas para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación otoñal e invernal <strong>de</strong>l ganado y para <strong>la</strong>s<br />
pari<strong>de</strong>ras. En comparación con <strong>la</strong> alfalfa requiere m<strong>en</strong>os agua (<strong>en</strong> primavera no se riega) y da más<br />
producción <strong>en</strong> cada corte ya que alcanza un porte <strong>de</strong> hasta un metro y medio <strong>de</strong> altura; esto contrarresta<br />
<strong>en</strong> parte el m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> cortes. Aguanta 4 ó 5 años sobre <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> hasta que se<br />
<strong>en</strong>yerba excesivam<strong>en</strong>te. Cuando esto suce<strong>de</strong>, se pue<strong>de</strong> pasar un cultivador espeso para eliminar<br />
<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, volvi<strong>en</strong>do a brotar el pipirigallo.<br />
CONCLUSIONES<br />
Las leguminosas sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do una gran esperanza para <strong>la</strong> agricultura mediterránea (Pascual,<br />
1998). En <strong>la</strong> actualidad, nuevos <strong>de</strong>stinos son contemp<strong>la</strong>dos bajo <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad.<br />
Por ejemplo, el uso <strong>de</strong> leguminosas como cubiertas vegetales para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> materia orgánica<br />
<strong>de</strong>l suelo y ayudar a mant<strong>en</strong>er el agua <strong>en</strong> el cultivo, como aporte <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o adicional al suelo<br />
o como elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura ecológica, especialm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
pi<strong>en</strong>sos ecológicos. Usos que establec<strong>en</strong> nuevas necesida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s leguminosas podrían cubrir.<br />
Por ello, parece más necesario que nunca po<strong>de</strong>r contar con <strong>la</strong> tecnología sufici<strong>en</strong>te y con <strong>los</strong> materiales<br />
(cultivares) que se adapt<strong>en</strong> a estas nuevas formas <strong>de</strong> hacer agricultura. P<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> una agricultura<br />
multifuncional que reduzca el uso <strong>de</strong> insumos y que sea verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te respetuosa con<br />
el medio ambi<strong>en</strong>te, nos obliga a utilizar materiales adaptados a <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes particu<strong>la</strong>res y con<br />
<strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éticas a<strong>de</strong>cuadas a <strong>los</strong> factores limitantes <strong>de</strong> cada especie y área <strong>de</strong> cultivo.<br />
No es posible abordar esta nueva agricultura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo universal, sino p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> problemas y materiales<br />
específicos para lo particu<strong>la</strong>r. Por ello, es fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> primera <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> prospección y<br />
recolección <strong>de</strong>l material que haya sobrevivido <strong>en</strong> nuestros campos. Los ecotipos son más necesarios<br />
que nunca.<br />
Otra <strong>la</strong>bor fundam<strong>en</strong>tal es docum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> agronomía y <strong>los</strong> usos y experi<strong>en</strong>cias locales <strong>en</strong> el cultivo<br />
<strong>de</strong> leguminosas. En este s<strong>en</strong>tido, sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te escasas informaciones agroecológicas<br />
sobre muchas <strong>de</strong> estas especies (Ricaldone, 1910 a, b, 1916; Guinea, 1953; Mateo Box,<br />
1961; Cubero y Mor<strong>en</strong>o, 1984; Nadal, Mor<strong>en</strong>o y Cubero, 2004). Pero esta <strong>la</strong>bor, como <strong>la</strong> anterior,<br />
se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l cultivo.<br />
192
Producción vegetal<br />
Desafortunadam<strong>en</strong>te, esta comunicación no contesta a <strong>la</strong> pregunta formu<strong>la</strong>da inicialm<strong>en</strong>te. Tal vez<br />
porque ésta sea y haya sido <strong>la</strong> cuestión perman<strong>en</strong>te que <strong>los</strong> agrónomos <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> tiempos se<br />
han p<strong>la</strong>nteado y todavía no hemos sido capaces <strong>de</strong> resolver <strong>de</strong> manera efectiva. ¿Quizás podamos<br />
hacerlo <strong>en</strong> este nuevo mil<strong>en</strong>io?<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
CASTROVIEJO, S. (et al.). 1986 -. Flora Ibérica. Tomo VII. CSIC. Madrid.<br />
CUBERO, J. I.; MORENO, M.T. (coord.). 1983. Leguminosas <strong>de</strong> grano. Editorial Mundi Pr<strong>en</strong>sa.<br />
Madrid.<br />
DELGADO, I.; ANDRÉS, C.; SIN, E.; OCHOA, J. 2004. La esparceta o pipirigallo, un cultivo a pot<strong>en</strong>ciar.<br />
Surcos <strong>de</strong> Aragón, 90, 30-35.<br />
GUINEA, E. 1953. Estudio botánico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vezas y Arvejas Españo<strong>la</strong>s (Monografía <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>ero Vicia<br />
<strong>en</strong> España). Instituto Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Agronómicas. Madrid.<br />
MATEO BOX, J. M. 1961. Las leguminosas <strong>de</strong> grano. Salvat Editores. Barcelona.<br />
NADAL, S.; MORENO, M.T.; CUBERO, J.I. 2004. Las leguminosas grano <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura mo<strong>de</strong>rna.<br />
Editorial Mundi Pr<strong>en</strong>sa - Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Andalucía. Madrid.<br />
NADAL, S.; CUBERO, J.I.; PEREA, F.; CORTÉS, S.; ROMÁN, B. Diversificación y aprovechami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> leguminosas forrajeras autóctonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Cádiz. En: Estrategias <strong>de</strong> diversificación<br />
productiva <strong>de</strong>l sector agroalim<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Jerez <strong>de</strong> <strong>la</strong> Frontera, 159-166. Coord..:<br />
Manuel Arriaza. Junta <strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong>.<br />
PASCUAL TERRATS, H. 1998. Las leguminosas al campo. Agricultura, 790, 374-377.<br />
REMMERS, G. 1998. Con cojones y maestría. Un estudio sociológico-agronómico acerca <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
rural <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>o y procesos <strong>de</strong> localización <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Contraviesa (España). The<strong>la</strong><br />
Publishers. Amsterdam.<br />
RICALDONE, P. 1910 a. El problema Forrajero. Veza, alverja, arveja o algarroba. Biblioteca Agraria<br />
So<strong>la</strong>riana. Sevil<strong>la</strong>.<br />
RICALDONE, Pedro. 1910 b. El problema Forrajero. Cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> esparceta o pipirigallo, serradil<strong>la</strong><br />
y pie <strong>de</strong> pájaro. Biblioteca Agraria So<strong>la</strong>riana. Sevil<strong>la</strong>.<br />
TREVIÑO, J. CABALLERO, R. GIL, J. 1980. Estudios sobre <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> algarroba (Vicia<br />
monantha Rehz.) como p<strong>la</strong>nta forrajera. Análisis <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos. <strong>Pastos</strong>, 10,<br />
138-143.<br />
TREVIÑO, J. CABALLERO, R. GIL, J. 1981 a. Estudio sobre <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> algarroba (Vicia<br />
monantha Rehz.) como p<strong>la</strong>nta forrajera. Composición química, digestibilidad y valor <strong>en</strong>ergético<br />
a distintos estados <strong>de</strong> madurez. <strong>Pastos</strong>, 11, 361-370.<br />
TREVIÑO, J. CABALLERO, R. GIL, J. 1981 b. Estudios sobre <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l yero (Vicia ervilia Villd.)<br />
como p<strong>la</strong>nta forrajera <strong>de</strong> secano. Análisis <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos. <strong>Pastos</strong>, 11, 167-<br />
173.<br />
193
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
NARBON BEANS, BITTER VETCHES, SULLA AND SAINFOIN<br />
IN ANDALUSIA: RELICS FROM THE PAST OR FUTURE<br />
ALTERNATIVES?<br />
SUMMARY<br />
Legumes have be<strong>en</strong> traditionally cultivated in Spain such a suplem<strong>en</strong>tary livestock feed. Nevertheless,<br />
factors as the op<strong>en</strong>ing of the national markerts <strong>de</strong>termined its abandon <strong>de</strong>creasing its production<br />
from 1.2 millions of cultivated Has at the beginning of the 1950´s to around 200 000 Has<br />
in 1994. Subsequ<strong>en</strong>tly, and although there has be<strong>en</strong> a slight recovery until 2006 mainly due to the<br />
EU help to the cultivation of certain grain legumes (vetch, chickpea, l<strong>en</strong>s and bitter vetch) and proteaginous<br />
legumes (peas, faba beans and us), legumes are residual crops in most of the Spanish<br />
agricultural counties. This has be<strong>en</strong> specially remarkable for those species that have not be<strong>en</strong><br />
un<strong>de</strong>r the finantial protection of the EU and ev<strong>en</strong> are not m<strong>en</strong>tioned in the official annuaries. In this<br />
study we pres<strong>en</strong>t the result of the prospection activities re<strong>la</strong>ted to differ<strong>en</strong>t minor legumes: sul<strong>la</strong><br />
(Hedysarum coronarium), bitter vetch (Vicia ervilia), narbon beans (Vicia narbon<strong>en</strong>sis) and sainfoin<br />
(Onobrychis viciifolia).<br />
Key words: ethnobotany, grain legumes, forage legumes, sustainable agriculture.<br />
194
Producción vegetal<br />
DISTRIBUCIÓN DE ECOTIPOS DE ORNITHOPUS COMPRESSUS<br />
Y BISERRULA PELECINUS EN PASTOS DEL SUROESTE DE LA<br />
PENÍNSULA IBÉRICA<br />
F. GONZÁLEZ LÓPEZ, M. MURILLO VILANOVA, E. POLANCO REDONDO<br />
Y V. MAYA BLANCO<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Pastos</strong>. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación Finca La Ord<strong>en</strong>. Junta <strong>de</strong> Extremadura.<br />
Apartado 22, Badajoz (España)<br />
RESUMEN<br />
Se estudian dos especies alternativas al Trifolium subterraneum L. para <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> pastos<br />
<strong>de</strong>gradados <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa, Ornithopus compressus L. y Biserru<strong>la</strong> pelecinus L., capaces <strong>de</strong> producir<br />
y persistir <strong>en</strong> estos ambi<strong>en</strong>tes restrictivos. El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> ecotipos recogidos <strong>en</strong> el<br />
suroeste p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r reve<strong>la</strong> que se adaptan a un amplio rango <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> suelo y pluviometría. La<br />
colección estudiada <strong>de</strong> B. pelecinus pres<strong>en</strong>ta cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> floración <strong>de</strong> 120 a 170 días, duración <strong>de</strong><br />
floración <strong>en</strong>tre 20 y 60 días y dureza seminal variable. O. compressus es algo más vigoroso y más<br />
precoz, con cic<strong>los</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 110 a 160 días.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: <strong>de</strong>hesa, leguminosas, ciclo <strong>de</strong> floración, dureza seminal, vigor.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La explotación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> principal riqueza <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sas áreas <strong>de</strong>l<br />
Oeste y Suroeste p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r. Actualm<strong>en</strong>te, muchos <strong>de</strong> estos pastos pres<strong>en</strong>tan evid<strong>en</strong>tes signos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>gradación, principal consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> prácticas y <strong>la</strong>bores agríco<strong>la</strong>s ina<strong>de</strong>cuadas que contribuy<strong>en</strong><br />
a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> especies vegetales y al <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s autóctonas por otras<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or interés pastoral. La recuperación <strong>de</strong> estos pastos <strong>de</strong>be basarse, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal con leguminosas anuales, que se caracterizan por su calidad,<br />
su adaptación al medio y su capacidad <strong>de</strong> fijar nitróg<strong>en</strong>o atmosférico, necesario <strong>en</strong> el suelo<br />
para que otras p<strong>la</strong>ntas, ávidas <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to, puedan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse (Granda et al., 1991). En<br />
Extremadura se ha utilizado durante años el Trifolium subterraneum L. como leguminosa base para<br />
mejorar <strong>los</strong> pastos. El éxito <strong>de</strong> esta especie se ha <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a su adaptación a <strong>la</strong>s<br />
condiciones edafoclimáticas <strong>de</strong>l suroeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, a su abundancia, a su gran pot<strong>en</strong>cial<br />
forrajero y a su bu<strong>en</strong>a tolerancia al pastoreo. Pero también pres<strong>en</strong>ta ciertas <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas: el riesgo<br />
<strong>de</strong> falsas aperturas otoñales, el elevado coste <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>, <strong>los</strong> inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cosechadora <strong>de</strong> succión, necesaria para recolectar <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> (produce erosión <strong>de</strong>l suelo y contaminación<br />
ambi<strong>en</strong>tal), etc. A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong> cultivos forrajeros monofitos resultan <strong>de</strong> difícil imp<strong>la</strong>ntación<br />
y falta <strong>de</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> años adversos, lo que ha motivado el uso <strong>de</strong> distintas especies <strong>en</strong> una<br />
misma mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> siembra para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> alcanzar un pasto productivo, equilibrado<br />
y persist<strong>en</strong>te, capaz <strong>de</strong> sobrevivir <strong>en</strong> condiciones adversas (Crespo, 1997). Sigui<strong>en</strong>do esta<br />
i<strong>de</strong>a, se ha c<strong>en</strong>trado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> dos especies prometedoras para <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> estas<br />
áreas <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa: Ornithopus compressus L. y Biserru<strong>la</strong> pelecinus L.<br />
195
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Ornithopus compressus L.se adapta bi<strong>en</strong> a sue<strong>los</strong> ácidos y poco fértiles, si<strong>en</strong>do su eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
absorción y uso <strong>de</strong>l fósforo mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l trébol subterráneo (Payntes, 1990). Posee un arraigami<strong>en</strong>to<br />
profundo, aprovechando mejor que otras especies <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong>l suelo y pue<strong>de</strong> crecer<br />
dos o tres semanas más que el trébol subterráneo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas áreas (Payntes, 1990; Revell et<br />
al., 1999). No posee fitoestróg<strong>en</strong>os ni otros compuestos tóxicos para <strong>los</strong> animales y ti<strong>en</strong>e un bu<strong>en</strong><br />
valor nutritivo (Freebairn, 1994). Como <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas, su ma<strong>la</strong> adaptación a sue<strong>los</strong> arcil<strong>los</strong>os, crecimi<strong>en</strong>to<br />
l<strong>en</strong>to <strong>en</strong> invierno, dificultad <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l fruto y s<strong>en</strong>sibilidad al pastoreo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>do (Revell y Ewing, 1994).<br />
Biserru<strong>la</strong> pelecinus L. se adapta a un amplio rango <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> suelo, bi<strong>en</strong> dr<strong>en</strong>ados y <strong>de</strong> pH ligeram<strong>en</strong>te<br />
ácido, pero no tolera el <strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>to (Howieson et al.,1995). Su sistema radicu<strong>la</strong>r es<br />
muy profundo (Carr et al., 1999), lo cual es muy importante para su superviv<strong>en</strong>cia durante períodos<br />
<strong>de</strong> sequía, permitiéndole a<strong>la</strong>rgar el periodo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> primavera. Su hábito <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
postrado, el pequeño tamaño <strong>de</strong> sus semil<strong>la</strong>s y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> conservar su viabilidad tras<br />
pasar por el tracto intestinal <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales favorec<strong>en</strong> su persist<strong>en</strong>cia bajo fuerte pastoreo. Otras<br />
v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> esta especie son el bajo coste <strong>de</strong> su semil<strong>la</strong>, su fácil recolección, su elevada producción<br />
y su dureza seminal, lo que permite que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s escap<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s falsas<br />
otoñadas (Loi et al., 2000).<br />
Se han llevado a cabo numerosas recolecciones <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> estas dos especies por el suroeste<br />
p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r (González et al., 1994; González et al., 1997). Se analizan <strong>en</strong> este trabajo <strong>la</strong>s características<br />
<strong>de</strong> suelo y pluviometría <strong>de</strong> <strong>los</strong> lugares don<strong>de</strong> se recolectaron <strong>los</strong> distintos ecotipos que<br />
forman parte <strong>de</strong> esta colección, así como sus características <strong>de</strong> floración, dureza seminal y vigor.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
La colección <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Banco <strong>de</strong> Germop<strong>la</strong>sma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Finca La Ord<strong>en</strong> (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Extremadura) cu<strong>en</strong>ta con 116 ecotipos <strong>de</strong> Biserru<strong>la</strong> pelecinus L. y 300<br />
<strong>de</strong> Ornithopus compressus L., todos el<strong>los</strong> recolectados <strong>en</strong> el suroeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica, <strong>en</strong><br />
áreas sometidas a pastoreo. Las zonas <strong>de</strong> recogida han sido: Badajoz, Cáceres, Ciudad Real, Sa<strong>la</strong>manca,<br />
Córdoba, Cádiz, Huelva, Sevil<strong>la</strong> (<strong>en</strong> España), Algarve y Al<strong>en</strong>tejo (<strong>en</strong> Portugal). Todo este<br />
material se ha docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> una base <strong>de</strong> datos utilizando <strong>los</strong> <strong>de</strong>scriptores EURISCO, que reún<strong>en</strong><br />
información sobre el lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>: localización, características edáficas y pluviometría.<br />
Este material ha sido sembrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Finca La Ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> tres metros, durante varios años<br />
y evaluado agronómicam<strong>en</strong>te, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do principalm<strong>en</strong>te a caracteres re<strong>la</strong>cionados con el pot<strong>en</strong>cial<br />
productivo y persist<strong>en</strong>cia: ciclo <strong>de</strong> floración (días <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra hasta <strong>la</strong> primera flor), duración<br />
<strong>de</strong> floración (días <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera flor hasta <strong>la</strong> última), dureza seminal (porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s<br />
duras <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> estar sometidas a temperatura alternante <strong>de</strong> 30º/90º) y vigor. Todos estos<br />
datos se han analizado utilizando el programa estadístico SPSS, mediante el cual se han realizado<br />
corre<strong>la</strong>ciones y estudios <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones mediante el cálculo <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Las áreas don<strong>de</strong> se recolectaron <strong>los</strong> ecotipos <strong>de</strong> Biserru<strong>la</strong> pelecinus L. y Ornithopus compressus<br />
L., incluy<strong>en</strong> un amplio rango <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> suelo y pluviometría. Los sue<strong>los</strong> (Tab<strong>la</strong> 1) pres<strong>en</strong>tan distintas<br />
texturas (<strong>de</strong> arcil<strong>los</strong>a a ar<strong>en</strong>osa), profundida<strong>de</strong>s (<strong>de</strong> poco a muy profundos), pH (<strong>de</strong> 5 a 8),<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> materia orgánica (1% al 6%) y cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> fósforo (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> inapreciable hasta más<br />
<strong>de</strong> 50 mg/kg).<br />
Esto coinci<strong>de</strong> con <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong> Ewing (1999) que indican que, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, estas<br />
especies se adaptan bi<strong>en</strong> a sue<strong>los</strong> con características <strong>de</strong> texturas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ar<strong>en</strong>osas a franco arcillo<br />
limosas y cuyo grado <strong>de</strong> aci<strong>de</strong>z varía <strong>en</strong>tre extremadam<strong>en</strong>te ácido a mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te alcalino.<br />
Por otra parte, <strong>la</strong> precipitación media anual <strong>de</strong> estas zonas varía <strong>en</strong>tre 200 y 1100 mm (Figura 1),<br />
196
Producción vegetal<br />
coincidi<strong>en</strong>do también con Ewing (1999), que indican <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas leguminosas <strong>en</strong> zonas<br />
con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 350 mm <strong>de</strong> precipitación anual hasta mas <strong>de</strong> 750 mm anuales.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aparición (%) <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos recolectados según <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> suelo (pH,<br />
materia orgánica y textura y profundidad)<br />
Característica <strong>de</strong>l suelo Frecu<strong>en</strong>cia (%)<br />
variable valor Biserru<strong>la</strong> pelecinus Ornithopus compressus<br />
pH 7,5 9,3 6,5<br />
Profundidad Baja 58,3 61,7<br />
Media 35,0 34,0<br />
Alta 6,7 4,3<br />
% Materia orgánica 1-3 78,9 74,8<br />
4-6 21,3 25,2<br />
Textura Arcil<strong>los</strong>o 0,0 0,7<br />
Franco 11,4 7,6<br />
Franco - arcil<strong>los</strong>o 13,9 24,3<br />
Franco - limoso 1,3 2,8<br />
Franco - arcillo ar<strong>en</strong>oso 1,3 0,7<br />
Franco - ar<strong>en</strong>oso 63,3 56,3<br />
Ar<strong>en</strong>oso 8,9 7,7<br />
Figura 1. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> ecotipos <strong>de</strong> Biserru<strong>la</strong> pelecinus y Ornithopus compressus recolectados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />
zonas, c<strong>la</strong>sificadas según su rango <strong>de</strong> pluviometría media<br />
%<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Biserru<strong>la</strong> pelecinus<br />
Ornithopus compressus<br />
200-300 300-400 400-500 500-600 600-700 700-800 800-900 >900 mm<br />
197
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Sin embargo se observa, para ambas especies, una mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aparición <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong><br />
sue<strong>los</strong> franco ar<strong>en</strong>osos (<strong>en</strong> torno al 60% <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos), si<strong>en</strong>do también frecu<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> sue<strong>los</strong><br />
poco profundos o <strong>de</strong> profundidad media, con pH <strong>en</strong>tre 5,5 y 7,5, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia orgánica<br />
<strong>en</strong>tre 2% y 3% (Tab<strong>la</strong> 1) y pluviometría compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre 500 y 700 mm (Figura 1).<br />
Se realizó un análisis <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ciclo <strong>de</strong> floración, duración <strong>de</strong> floración, dureza seminal<br />
y vigor <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, así como <strong>en</strong>tre estas variables y <strong>la</strong> pluviometría (Tab<strong>la</strong> 2). Para ambas especies<br />
el ciclo <strong>de</strong> floración pres<strong>en</strong>ta corre<strong>la</strong>ción negativa con <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> floración y el vigor, lo<br />
que significa que <strong>los</strong> ecotipos <strong>de</strong> ciclo corto y medio son más vigorosos. Sólo para Ornithopus el<br />
ciclo <strong>de</strong> floración aparece también corre<strong>la</strong>cionado, positivam<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> dureza seminal. Sin<br />
embargo, ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características analizadas pres<strong>en</strong>ta corre<strong>la</strong>ción significativa alguna con<br />
<strong>la</strong> pluviometría.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Corre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables CICLOFLO (ciclo <strong>de</strong> floración), DUFLO (duración <strong>de</strong> floración), DUSE<br />
(dureza seminal) y VIGOR (vigor <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to)<br />
Ornithopus compressus L. Biserru<strong>la</strong> pelecinus L.<br />
Variables Corre<strong>la</strong>ción Significación Corre<strong>la</strong>ción Significación<br />
Pearson (bi<strong>la</strong>teral) Pearson (bi<strong>la</strong>teral)<br />
CICLOFLO-DUFLO -0,635** 0,000 -0,594** 0,000<br />
CICLOFLO-VIGOR -0,317** 0,000 -0,454** 0,000<br />
CICLOFLO-DUSE +0,364** 0,000 -0,070 0,475<br />
DUFLO-VIGOR +0,231** 0,001 +0,339** 0,000<br />
DUFLO-DUSE -0,528** 0,000 +0,077 0,413<br />
Los datos medios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables estudiadas muestran que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> B. pelecinus con <strong>la</strong><br />
que contamos ti<strong>en</strong>e un ciclo medio <strong>de</strong> floración <strong>de</strong> 146 días, seis días más <strong>la</strong>rgo que el <strong>de</strong> O. compressus.<br />
Para <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s comerciales australianas estudiadas por Bustos (2002) y Ovalle et<br />
al. (2004), <strong>en</strong> O. compressus hubo una gran variación <strong>en</strong> precocidad (103–143 días), si<strong>en</strong>do simi<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong> precocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s accesiones <strong>de</strong> B. pelecinus evaluadas (132–137 días).<br />
La duración media <strong>de</strong> floración <strong>de</strong> B. pelecinus es <strong>de</strong> 36 días, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> <strong>de</strong> O. compressus<br />
es <strong>de</strong> 46 días. Los valores medios <strong>de</strong> dureza seminal también pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ambas<br />
pob<strong>la</strong>ciones, si<strong>en</strong>do 65% <strong>la</strong> dureza media <strong>de</strong> B. pelecinus y 53% <strong>la</strong> <strong>de</strong> O. compressus. En cuanto<br />
al vigor <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, ambos pres<strong>en</strong>tan valores compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 5 y 6 (<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong>l 1<br />
al 9), si<strong>en</strong>do algo más vigoroso O. compressus. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores medios, resulta interesante<br />
el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos valores que adoptan <strong>la</strong>s variables estudiadas.<br />
En <strong>la</strong>s Figuras 2 y 3 se repres<strong>en</strong>tan, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos<br />
cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> floración y duración <strong>de</strong> floración para <strong>la</strong>s dos pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> ecotipos estudiadas.<br />
Se observa <strong>en</strong> estas figuras <strong>la</strong> elevada proporción <strong>de</strong> ecotipos <strong>de</strong> B. pelecinus cuyo ciclo se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 140 y <strong>los</strong> 150 días (72%), si<strong>en</strong>do un 21% <strong>los</strong> ecotipos que pres<strong>en</strong>tan un ciclo<br />
<strong>en</strong>tre 150 y 160 días. Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> que el ciclo <strong>de</strong> floración <strong>de</strong> O. compressus más<br />
frecu<strong>en</strong>te es también el que ti<strong>en</strong>e su inicio <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 140 y 150 días, una alta proporción (37%)<br />
posee cic<strong>los</strong> más cortos, <strong>en</strong>tre 130 y 140 días.<br />
El 68% <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos <strong>de</strong> B. pelecinus ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una duración <strong>de</strong> floración <strong>en</strong>tre 30 y 40 días (Figura<br />
3), mi<strong>en</strong>tras que para O. compressus sólo el 31% pres<strong>en</strong>ta una duración <strong>de</strong> floración <strong>en</strong>tre 30<br />
y 40 días, predominando <strong>la</strong> duración <strong>en</strong>tre 40 y 50 días (40%).<br />
198
Producción vegetal<br />
Figura 2. Diagrama <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias (%) <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> floración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones estudiadas <strong>de</strong> Biserru<strong>la</strong><br />
pelecinus (Bp) y Ornithopus compressus (Oc)<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
% Oc<br />
Bp<br />
110-120 120-130 130-140 140-150 150-160 >160 dÌas<br />
días<br />
Figura 3. Diagrama <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias (%) <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> floración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones estudiadas <strong>de</strong><br />
Biserru<strong>la</strong> pelecinus (Bp) y Ornithopus compressus (Oc)<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
% Oc<br />
Bp<br />
20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 >70 días dÌas<br />
En cuanto a <strong>la</strong> dureza seminal, refer<strong>en</strong>cias australianas indican que, según <strong>la</strong> variedad, varían <strong>de</strong><br />
0 a 99 %. Valores superiores al 90% <strong>de</strong> dureza seminal prácticam<strong>en</strong>te no aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />
<strong>de</strong> recogida, pres<strong>en</strong>tando casi toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción valores <strong>de</strong> dureza compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre el 50% y<br />
el 90%, incluso valores inferiores al 50% son bastante frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> ecotipos <strong>de</strong> O. compressus<br />
(un 34%).<br />
CONCLUSIONES<br />
En el suroeste semiárido p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r, ocupado por el ecosistema <strong>de</strong>hesa, Biserru<strong>la</strong> pelecinus L. y<br />
Ornithopus compressus L. constituy<strong>en</strong> una alternativa al trébol subterráneo para <strong>la</strong> recuperación<br />
<strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> pastos <strong>de</strong>gradados. Se adaptan a un amplio rango <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> suelo y pluviometría ,<br />
observándose una mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aparición <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> franco ar<strong>en</strong>osos, poco profundos<br />
o <strong>de</strong> profundidad media, con pH <strong>en</strong>tre 5,5 y 7,5, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia orgánica <strong>en</strong>tre 2%<br />
y 3% y pluviometría compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre 500 y 700 mm. El ciclo <strong>de</strong> floración pres<strong>en</strong>ta corre<strong>la</strong>ción<br />
199
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
negativa con <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> floración y el vigor. Sólo para O. compressus el ciclo <strong>de</strong> floración aparece<br />
también corre<strong>la</strong>cionado, positivam<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> dureza seminal. La colección estudiada <strong>de</strong> B.<br />
pelecinus pres<strong>en</strong>ta cic<strong>los</strong> <strong>de</strong> floración <strong>de</strong> 120 a 160 días (media <strong>de</strong> 146 días) duración <strong>de</strong> floración<br />
<strong>en</strong>tre 20 y 60 días (36 días <strong>de</strong> media), dureza seminal variable, con una media <strong>de</strong> 65% y vigor<br />
<strong>en</strong>tre 5 y 6. O. compressus es algo más precoz, con cic<strong>los</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 110 días (media <strong>de</strong> 140 días),<br />
duración <strong>de</strong> floración <strong>en</strong>tre 20 y 80 días (46 días <strong>de</strong> media), dureza media <strong>de</strong> 53% y vigor algo<br />
mayor que B. pelecinus.<br />
Debido al simi<strong>la</strong>r comportami<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong>s dos especies, <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
ambas puedan utilizarse indistintam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mezc<strong>la</strong>s comerciales, resultará v<strong>en</strong>tajoso el empleo<br />
<strong>de</strong> B. pelecinus por su mayor facilidad <strong>de</strong> recolección.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BUSTOS, P. 2002. Caracterización f<strong>en</strong>ológica y agronómica <strong>de</strong> una colección <strong>de</strong> leguminosas<br />
forrajeras anuales para <strong>la</strong> zona mediterránea subhúmeda y húmeda <strong>de</strong> Chile. 70 pp. Tesis<br />
Ing<strong>en</strong>iero Agrónomo. Universidad Adv<strong>en</strong>tista <strong>de</strong> Chile, Chillán, Chile.<br />
CARR, S.J.; LOI A.; HOWIESON, J.H.; PORQUEDDU, C., 1999. Attributes of Biserru<strong>la</strong> pelecinus L.<br />
(Biserru<strong>la</strong>): A new pasture legume for sustainable farming on acidic sandy soils in Mediterranean<br />
<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts. Cahiers Options Méditerrané<strong>en</strong>nes, 39, 87-90.<br />
CRESPO, D.G., 1997. Pastag<strong>en</strong>s ext<strong>en</strong>sivas do Sudoeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica: Producir mais<br />
conservando melhor. En: Actas XXXVII Reunión SEEP, Sevil<strong>la</strong>-Huelva, 163-182.<br />
EWING, M.A. 1999. New pasture species. En: Proceedings of the 11th Australian P<strong>la</strong>nt Breeding<br />
Confer<strong>en</strong>ce Gl<strong>en</strong>elg, South Australia (CRC for Molecu<strong>la</strong>r P<strong>la</strong>nt breeding, University of A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>),<br />
86-90.<br />
FREEBAIRN, R.D., 1994. Serra<strong>de</strong><strong>la</strong>: an advisory perspective. In: Technical Report Nº219. Alternative<br />
pasture legumes, 61-65. Ed. D. MICHALK, A. CRAIG, B. COLLINS. Primary Industries<br />
South Australia (Australia).<br />
GONZÁLEZ, F.; MORENO, V.; PAREDES, J.; PRIETO, P.Mª.; PANIAGUA, M., 1997 Prospection and<br />
evaluation in <strong>de</strong>gra<strong>de</strong>d areas of annual forage legumes, fod<strong>de</strong>r shrubs and per<strong>en</strong>nial grasses<br />
typical from Extremadura. Cahiers Options Méditerrané<strong>en</strong>nes, 39, 283-286.<br />
GONZÁLEZ, F.; OLEA, L.; BUENO, C.; MORENO, V.; PAREDES, J.; PRIETO, P.Mª.; PANIAGUA, M.;<br />
SANTOS, A., 1994. Recuperación a pastos <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong>gradadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>de</strong> Extremadura.<br />
MEMORIA SIA, 94, 57-60.<br />
GRANDA, M.; MORENO, V.; PRIETO, P. Mª., 1991. <strong>Pastos</strong> naturales <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa extremeña. Colección<br />
Información Técnica Agraria. Ser. Gana<strong>de</strong>ría. SIA. Badajoz (España).<br />
HOWIESON, J.G.; A. LOI; S.J. CARR., 1995. Biserru<strong>la</strong> pelecinus L. a legume pasture species with<br />
pot<strong>en</strong>tial for acid, duplex soils which is nodu<strong>la</strong>ted by unique root-nodule bacteria. Aust. J.<br />
Agric. Res., 46, 997-1009.<br />
LOI, A.; B.J. NUTT; R. MCROBB; M. EWING., 2000. Pot<strong>en</strong>tial new alternative annual pasture legumes<br />
for Australian Mediterranean farming systems. Cahiers Options Méditerrané<strong>en</strong>nes, 45,<br />
51-54.<br />
OVALLE, C.; ARREDONDO S.; DEL POZO, A.; AVENDAÑO, J.; FERNÁNDEZ, F., 2004. Atributos y<br />
anteced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Biserru<strong>la</strong> pelecinus L. Nueva leguminosa forrajera anual<br />
para Chile mediterráneo. Agric. Téc., 64(1), 74-81.<br />
200
Producción vegetal<br />
PAYNTES, B.H., 1990. Comparative phosphate requirem<strong>en</strong>ts of yellow serra<strong>de</strong><strong>la</strong> (Ornithopus compressus),<br />
burr medic (Medicago polymorpha) and subterranean clover (Trifolium subterraneum).<br />
Aust. J. Exp. Agric. Anim. Husb., 30, 507-514.<br />
REVELL, C.K.; G.B. TAYLOR; P.S. COCKS., 1999. Effect of l<strong>en</strong>gth of growing season on <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t<br />
of hard seeds in yellow serra<strong>de</strong>l<strong>la</strong> and their subsequ<strong>en</strong>t soft<strong>en</strong>ing at various <strong>de</strong>pths of<br />
burial. Aust. J. Agric. Res., 50, 1211-1223.<br />
REVELL, C.K.; M. EWING., 1994. Status of serra<strong>de</strong><strong>la</strong> (Ornithopus spp.) research in Western Australia.<br />
In: Technical Report Nº219. Alternative pasture legumes, 47-49. Ed. D. MICHALK, A.<br />
CRAIG, B. COLLINS. Primary Industries South Australia (Australia).<br />
ORNITHOPUS COMPRESSUS L. AND BISERRULA PELECINUS L.<br />
ECOTYPES DISTRIBUTION IN SW SPAIN PASTURE AREAS.<br />
SUMMARY<br />
Two legume species, Ornithopus compressus L. and Biserru<strong>la</strong> pelecinus L., have be<strong>en</strong> studied as<br />
an alternative to the use of Trifolium subterraneum L. for the recovery of <strong>de</strong>hesa <strong>de</strong>gra<strong>de</strong>d pastures.<br />
The ecotypes collected in SW Spain. are adapted to a wi<strong>de</strong> range of soil types and rainfall. B.<br />
pelecinus ranged from 120 to 170 days to flowering, l<strong>en</strong>gth of bloom betwe<strong>en</strong> 20 and 60 days<br />
and variable hardseedness. O. compressus is slightly more vigorous and more precocious, 110 to<br />
160 days to flowering.<br />
Key words: <strong>de</strong>hesa, legumes, flowering period, hardseedness, vigour.<br />
201
Producción vegetal<br />
RENDIMIIENTO EN MATERIA SECA DE LAS FRACCIONES<br />
BOTÁNICAS DEL PASTO KING GRASS MORADO (PENNISETUM<br />
PURPUREUM X PENNISETUM TYPHOIDES) BAJO DEFOLIACIÓN<br />
R. RAZZ Y T. CLAVERO<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Tecnología <strong>en</strong> <strong>Pastos</strong> y Forrajes. Facultad <strong>de</strong> Agronomía.<br />
Universidad <strong>de</strong>l Zulia. Apdo 15098. Maracaibo 4005. V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />
E-mail: rosarazz@hotmail.com<br />
RESUMEN<br />
En el Occid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>en</strong> una zona caracterizada como bosque muy seco tropical, se realizó<br />
una investigación con el propósito <strong>de</strong> evaluar el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>foliación sobre<br />
el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> materia seca (MS) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fracciones botánicas <strong>de</strong>l pasto king grass morado (P<strong>en</strong>nisetum<br />
purpureum x P<strong>en</strong>nisetum typhoi<strong>de</strong>s). Se <strong>de</strong>terminó el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> MS <strong>de</strong> hojas (RMSH),<br />
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>udos (RMSE), nudos (RMSN), total (RMST) y re<strong>la</strong>ción hoja/tallo (RHT) sometidas a tres frecu<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>foliación (30, 45 y 60 días). El diseño experim<strong>en</strong>tal utilizado fue totalm<strong>en</strong>te al azar<br />
con 7 repeticiones. Los resultados obt<strong>en</strong>idos mostraron un efecto significativo (P0,05) a <strong>la</strong> RHT. Los mayores<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> MS <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fracciones botánicas fueron obt<strong>en</strong>idos cuando <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se cosecharon<br />
cada 60 días (170,4; 32,5; 7,52 y 210,43 g/p<strong>la</strong>nta para RMSH, RMSE, RMSN y RMST, respectivam<strong>en</strong>te).<br />
La RHT obtuvo un promedio <strong>de</strong> 7,25. La mayor proporción <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta fue <strong>de</strong> hojas (86,98%) seguido <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>udos (10,14%) y nudos (2,88%). La <strong>de</strong>foliación<br />
es una práctica <strong>de</strong> manejo que al implem<strong>en</strong>tarse <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada favorece el crecimi<strong>en</strong>to y<br />
<strong>los</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> pastizales <strong>de</strong> corte.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: P<strong>en</strong>nsisetum purpureum x P<strong>en</strong>nisetum typhoi<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>foliación, r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
INTRODUCCIÓN<br />
En <strong>la</strong> actualidad existe una competitiva producción <strong>en</strong> el sector agropecuario, el productor se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra obligado a realizar un uso más efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su sistema <strong>de</strong><br />
producción y constantem<strong>en</strong>te está <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> materiales forrajeros que satisfagan <strong>los</strong><br />
requerimi<strong>en</strong>tos nutricionales <strong>de</strong> su rebaño, por lo que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>en</strong> el trópico utilizan<br />
<strong>la</strong>s gramíneas como principal recurso alim<strong>en</strong>ticio, <strong>la</strong>s cuales son <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> bajo valor<br />
nutricional, factor que limita <strong>la</strong> producción animal (Araya y Boschimi, 2005). La disponibilidad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> pastos está sujeta a <strong>la</strong>s condiciones climáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas tropicales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> forrajes se ve limitada <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> mínima precipitación.<br />
El r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> biomasa quizás sea uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> criterios más importantes para <strong>la</strong> selección <strong>de</strong><br />
un pasto, pero exist<strong>en</strong> otros criterios como es <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fracciones botánicas (hojas,<br />
nudos y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>udos), éstas <strong>de</strong>terminan el valor nutritivo y <strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> forrajes. Los rumiantes,<br />
seleccionan <strong>la</strong> hoja, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong>l tallo porque es más nutritiva y se ha reportado que <strong>la</strong>s fracciones<br />
botánicas <strong>de</strong>l pasto pued<strong>en</strong> diferir ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su composición química, características físicas<br />
y digestibilidad (Is<strong>la</strong>m et al., 2003).<br />
203
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
En V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, se han evaluado distintos cultivares <strong>de</strong>l pasto elefante (género P<strong>en</strong>nisetum), con<br />
difer<strong>en</strong>tes valores <strong>de</strong> producción y calidad. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha <strong>de</strong>stacado el pasto King grass<br />
morado (P<strong>en</strong>nisetum purpureum x P<strong>en</strong>nisetum typhoi<strong>de</strong>s), que se caracteriza por su gran capacidad<br />
<strong>de</strong> producir forraje y con alto valor nutritivo, características que han permitido su introducción<br />
<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s regiones tropicales y subtropicales (Bernal, 2003).<br />
El objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo fue evaluar el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> materia seca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fracciones botánicas<br />
<strong>de</strong>l pasto king grass morado (P<strong>en</strong>nisetum hybridum) bajo <strong>de</strong>foliación.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Descripción <strong>de</strong>l área experim<strong>en</strong>tal<br />
La investigación se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> región occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, zona caracterizada como bosque<br />
muy seco tropical, con precipitaciones que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre 400 y 600 mm anuales y una temperatura<br />
media <strong>de</strong> 28 °C.<br />
Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tal<br />
Se utilizó una superficie total <strong>de</strong> 168 m 2 , <strong>de</strong> pasto King grass morado <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un año <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to,<br />
el área se dividió <strong>en</strong> 21 parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> 8 m 2 <strong>de</strong> área efectiva. Se realizó un corte <strong>de</strong> uniformidad<br />
a 30 cm sobre el nivel <strong>de</strong>l suelo, a partir <strong>de</strong>l cual se fijaron <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>foliación. En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l corte <strong>de</strong> uniformidad se aplicó fertilización con un producto comercial,<br />
con una composición <strong>de</strong> 12% <strong>de</strong> N y 52% <strong>de</strong> P 2 O 5 a razón <strong>de</strong> 200 kg/ha y riego dos veces<br />
por semana.<br />
Trami<strong>en</strong>to y diseño experim<strong>en</strong>tal<br />
Se evaluaron tres frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>de</strong>foliación (30, 45 y 60 días). Se utilizó un diseño experim<strong>en</strong>tal<br />
totalm<strong>en</strong>te aleatorizado con siete repeticiones.<br />
Variables evaluadas<br />
Al inicio <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo, se seleccionaron siete p<strong>la</strong>ntas por tratami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s cuales se id<strong>en</strong>tificaron previam<strong>en</strong>te<br />
para cosechar <strong>la</strong>s mismas p<strong>la</strong>ntas durante el período <strong>de</strong> evaluación. Cada p<strong>la</strong>nta se cosechó<br />
a 30 cm sobre el nivel <strong>de</strong>l suelo, <strong>la</strong> cual se separó <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes fracciones: hojas, nudos<br />
y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>udos. Las muestras se tras<strong>la</strong>daron al <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Nutrición Animal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />
Agronomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Zulia y se colocaron <strong>en</strong> una estufa a 68 °C durante un período <strong>de</strong><br />
48 horas, transcurrido este tiempo se sacaron <strong>de</strong> <strong>la</strong> estufa, <strong>de</strong>jando <strong>en</strong>friar hasta <strong>la</strong> estabilización<br />
por 24 horas. Se pesaron <strong>en</strong> una ba<strong>la</strong>nza <strong>de</strong> precisión para obt<strong>en</strong>er el peso seco, el cual se expresó<br />
<strong>en</strong> g/p<strong>la</strong>nta.<br />
Análisis <strong>de</strong> datos<br />
Los resultados obt<strong>en</strong>idos se analizaron a través <strong>de</strong>l paquete estadístico Statistical Analysis System<br />
(SAS, 2002). Se realizó un análisis <strong>de</strong> varianza utilizando el Mo<strong>de</strong>lo Lineal G<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> comparación<br />
<strong>de</strong> medias a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> Tukey.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> materia seca para <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fracciones botánicas <strong>de</strong>l pasto King grass<br />
morado se muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1. La mayor producción <strong>de</strong> hojas se obtuvo cuando <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas<br />
se cosecharon a <strong>los</strong> 60 días, difiri<strong>en</strong>do estadísticam<strong>en</strong>te (P
Producción vegetal<br />
<strong>los</strong> cuales no mostraron difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre sí. Resultados simi<strong>la</strong>res fueron reportados por Araya y<br />
Boschimi (2005), qui<strong>en</strong>es evaluaron difer<strong>en</strong>tes cultivares <strong>de</strong> P<strong>en</strong>nisetum, <strong>de</strong>stacándose el pasto<br />
King grass morado.<br />
El intervalo <strong>de</strong> <strong>de</strong>foliación ti<strong>en</strong>e un efecto significativo sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materia seca <strong>de</strong><br />
hojas, ya que a interva<strong>los</strong> más prolongados se produce mayor material vegetal y <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que<br />
<strong>los</strong> cortes se realizan más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te disminuye el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, lo que está estrecham<strong>en</strong>te<br />
re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas para el nuevo rebrote, se reduce el tejido<br />
fotosintético activo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>clinación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> vigor, lo que no permite una a<strong>de</strong>cuada<br />
recuperación a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta (Santos et el., 2003; Ramírez et al., 2004).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Producción <strong>de</strong> materia seca (g/p<strong>la</strong>nta) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fracciones <strong>de</strong>l pasto king grass morado a<br />
difer<strong>en</strong>tes frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>de</strong>foliación<br />
Frecu<strong>en</strong>cia MS hojas MS nudos MS <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>udos MS total Re<strong>la</strong>ción<br />
(días) (g/p<strong>la</strong>nta) (g/p<strong>la</strong>nta) (g/p<strong>la</strong>nta) (g/p<strong>la</strong>nta) hoja/tallo<br />
30 71,13b 3,25b 4,74b 79,13b 8,54<br />
45 79,19b 0,83b 7,89b 87,91b 6,80<br />
60 170,4a 7,52a 32,5a 210,43a 6,56<br />
Medias con letras difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma columna difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te (P005) sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción hoja/tallo,<br />
con un valor promedio <strong>de</strong> 7,3. Sin embargo, se observó una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a disminuir <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />
que se increm<strong>en</strong>tó el intervalo <strong>en</strong>tre cortes. En <strong>la</strong> medida que se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta,<br />
aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> tal<strong>los</strong> por lo cual disminuye <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción (Araya y Boschimi, 2005).<br />
CONCLUSIONES<br />
En pastos <strong>de</strong> corte, específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el pasto King grass morado, <strong>la</strong> <strong>de</strong>foliación es una práctica<br />
<strong>de</strong> manejo que afecta <strong>la</strong>s fracciones botánicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos así como sus r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
materia seca.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ARAYA, M.; BOSCHIMI, C. 2005. Producción <strong>de</strong> forrajes y calidad nutricional <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> P<strong>en</strong>nisetum<br />
purpureum <strong>en</strong> <strong>la</strong> meseta c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Costa Rica. Rev. Agronomía Mesoamericana, 16,<br />
37-43.<br />
BERNAL, J. 2003. <strong>Pastos</strong> y Forrajes Tropicales. Producción y Manejo. Cuarta edición. 702 pp.<br />
Bogotá, Colombia.<br />
205
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
ISLAM, M.; SAHA, C.; SAKER, N.; JALIL, M.; HASANUZZAMAN. 2003. Effect of variety on proportion<br />
of botanical fractions and nutritive value of differ<strong>en</strong>t napier grass (P<strong>en</strong>nisetum purpureum)<br />
and re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> botanical fractions and nutritive value. Asian-Aust. J. Anim. Sci. 16,<br />
837-842.<br />
RAMÍREZ DE LA R., J.; LEONARD, I.; LÓPEZ, Y.; ALVAREZ, Y.; LÓPEZ, B. 2004. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad<br />
<strong>de</strong> rebrote <strong>en</strong> el valor nutritivo <strong>de</strong> dos especies <strong>de</strong> pastos tropicales (King grass CT 115 y<br />
Brachiaria <strong>de</strong>cumb<strong>en</strong>s). Rev. Virtual Visión Vet. 4, 4.<br />
STASTISTICAL ANALYSIS SYSTEM (SAS). 2002. User´s gui<strong>de</strong>. Ver. 9. SAS Institute Inc. Cary, NC.<br />
SANTOS, M.; BATISTA, J; SILVA, M.; SANTOS, S.; CARACIOLO, R.; LEAO, A.; FARÍAS, I.; VIANA, E.<br />
2003. Produtivida<strong>de</strong> e composicao quimica <strong>de</strong> gramineas tropicais na zona <strong>de</strong> mata <strong>de</strong> Pernambuco.<br />
Rev. Brasileira <strong>de</strong> Zoot. 32, 821-827.<br />
DRY MATTER YIELD OF BOTANICAL FRACTIONS OF KING<br />
GRASS PURPLE (PENNISETUM HYBRIDUM) UNDER DEFOLIATION<br />
SUMMARY<br />
In the western of V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, in an area characterized as very dry tropical forest, an experim<strong>en</strong>t was<br />
conducted in or<strong>de</strong>r to evaluate the effect of frequ<strong>en</strong>cy of <strong>de</strong>foliation on yield of dry matter (DM) of<br />
botanical fractions of pasture King grass purple (P<strong>en</strong>nisetum purpureum x P<strong>en</strong>nisetum typhoi<strong>de</strong>s).<br />
DM leaves (DMSH), interno<strong>de</strong>s (DMSE), no<strong>de</strong>s (DMSN), total (DMST) and leaf: stem (RHT) un<strong>de</strong>r<br />
three frequ<strong>en</strong>cies <strong>de</strong>foliation (30, 45 and 60 days) were <strong>de</strong>termined. The experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>sign was<br />
completely randomized with 7 replications. The results showed a significant (P0.05) the RHT. The highest yields<br />
of DM botanical fractions were obtained wh<strong>en</strong> the p<strong>la</strong>nts were harvested every 60 days (170.4,<br />
32.5, 7.52 and 210.43 g/p<strong>la</strong>nt for DMSH, DMSE, DMSN and DMST, respectively). The RHT had an<br />
average of 7.25. The <strong>la</strong>rgest proportion in the composition of the p<strong>la</strong>nt was leaves (86.98%) followed<br />
by interno<strong>de</strong>s (10.14%) and no<strong>de</strong>s (2.88%). The <strong>de</strong>foliation is a managem<strong>en</strong>t practice implem<strong>en</strong>ted<br />
to a<strong>de</strong>quately promote growth and yields in grass<strong>la</strong>nds.<br />
Key words: P<strong>en</strong>nsisetum purpureum x P<strong>en</strong>nisetum typhoi<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>foliation, yield<br />
206
Producción vegetal<br />
CALIDAD FORRAJERA DE TAGASASTE Y TRES ESPECIES DE<br />
TELINE EN CANARIAS<br />
E. CHINEA 1 ; A. GARCÍA-CIUDAD 2 Y B. GARCÍA-CRIADO 2<br />
1<br />
Escue<strong>la</strong> Técnica Superior <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Agraria, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Edafología y Geología<br />
(ULL), T<strong>en</strong>erife. 2 Instituto <strong>de</strong> Recursos Naturales y Agrobiología. (IRNASA, CSIC).<br />
Apd 257. Sa<strong>la</strong>manca. Email: echinea@ull.es<br />
RESUMEN<br />
En este trabajo se ha estudiado <strong>la</strong> variación estacional <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> P, K, Ca, proteína<br />
cruda, fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FND) y fibra acido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te ( FAD) <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia seca comestible<br />
<strong>de</strong> cuatro especies cultivadas (Chamaecytisus palm<strong>en</strong>sis (tagasaste), Teline canari<strong>en</strong>sis, Teline<br />
osyrioi<strong>de</strong>s subsp., sericea y Teline osyrioi<strong>de</strong>s subsp. osyrioi<strong>de</strong>s). Los arbustos estudiados<br />
tuvieron niveles a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> K y Ca para una bu<strong>en</strong>a alim<strong>en</strong>tación animal. El nivel <strong>de</strong> P sólo fue<br />
apropiado para <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> <strong>la</strong> estaciones <strong>de</strong> otoño e invierno <strong>en</strong> C. palm<strong>en</strong>sis. La pob<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> C. palm<strong>en</strong>sis tuvo altos niveles <strong>de</strong> proteína cruda pero más bajos valores <strong>de</strong> constituy<strong>en</strong>tes<br />
fibrosos que <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> Teline. Las especies T. canari<strong>en</strong>sis y T. o. osyrioi<strong>de</strong>s tuvieron cont<strong>en</strong>idos<br />
simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> proteína mi<strong>en</strong>tras que T. o. sericea tuvo <strong>los</strong> niveles significativam<strong>en</strong>te más<br />
bajo (P < 0,05).<br />
Pa<strong>la</strong>bras C<strong>la</strong>ve: Tagasaste, Teline, arbustos forrajeros.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La producción actual <strong>de</strong> forraje <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias es insufici<strong>en</strong>te para cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños rumiantes (cabras y ovejas), es <strong>de</strong> gran interés agronómico y económico para<br />
<strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros reducir <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> forraje. De ahí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estudiar arbustos forrajeros<br />
<strong>en</strong>démicos que aport<strong>en</strong> fibra <strong>la</strong>rga y minerales, muy <strong>de</strong>ficitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta que actualm<strong>en</strong>te<br />
es suministrada al ganado <strong>en</strong> Canarias.<br />
Dos especies y dos subespecies arbustivas <strong>en</strong>démicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias (Chamaecytisus palm<strong>en</strong>sis,<br />
Teline canari<strong>en</strong>sis, Teline osyrioi<strong>de</strong>s osyrioi<strong>de</strong>s subsp. y Teline osyrioi<strong>de</strong>s subsp. sericea)<br />
han sido seleccionadas para este estudio por <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes razones: C. palm<strong>en</strong>sis (tagasaste), se<br />
suele tomar como refer<strong>en</strong>cia por su alta producción (Chinea et al., 2007) y calidad. Lambert et al.,<br />
(1989) citan <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> minerales y fibra <strong>en</strong> tagasaste (P, 0,13%; K, 1,1%; Ca, 0,35%; PC,<br />
15,6%; FND, 41%; FAD, 27%). Doug<strong>la</strong>s et al., (1996) obtuvieron también <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes valores: P,<br />
0,19-0,24%; K, 0,98-1,65%; Ca, 0,43-0,47%; PC (16,25-25%).<br />
En un primer trabajo (Chinea et al., 2007) fue evaluada <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> C. palm<strong>en</strong>sis y tres especies<br />
<strong>de</strong> Teline. El objetivo <strong>de</strong> este trabajo ha sido evaluar <strong>la</strong> composición mineral (P, K y Ca) y <strong>la</strong><br />
fracción orgánica (PC, FND y FAD) <strong>de</strong>l forraje <strong>de</strong> <strong>los</strong> arbustos segados.<br />
207
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El <strong>en</strong>sayo se realizó <strong>en</strong> una finca experim<strong>en</strong>tal ubicada <strong>en</strong> La Laguna (T<strong>en</strong>erife, Is<strong>la</strong>s Canarias), a<br />
549 msnm, con el suelo arcil<strong>los</strong>o, fértil y con bu<strong>en</strong> dr<strong>en</strong>aje. Las precipitaciones anuales fueron <strong>de</strong><br />
338 mm (2000) y 562 mm (1999), <strong>la</strong> temperatura media <strong>de</strong>l aire <strong>en</strong>tre 12,4º y 22 ºC. Las estaciones<br />
más lluviosas fueron <strong>la</strong>s <strong>de</strong> otoño e invierno (Chinea et al., 2007). El diseño fue <strong>de</strong> 4 bloques<br />
distribuido al azar (4 repeticiones por especies) y 21 p<strong>la</strong>ntas por repetición. Se efectuaron<br />
un total <strong>de</strong> seis cortes al final <strong>de</strong> seis estaciones consecutivas <strong>en</strong>tre 1999-2000. De <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> todos <strong>los</strong> arbustos se tomaron 500 g <strong>de</strong> material comestible (MC) (brotes, hojas, infloresc<strong>en</strong>cias,<br />
legumbres y ramas <strong>de</strong> diámetro < 5 mm), <strong>de</strong>stinado para el análisis químico.<br />
La MC se introdujo <strong>en</strong> una estufa <strong>de</strong> aire forzado a 60ºC hasta peso constante. La <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong> P, K, Ca y PB se realizó sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> AOAC (2006). Para <strong>la</strong> FND y FAD se emplearon<br />
<strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong>scritas por Goering y Van Soest (1970).<br />
Análisis estadístico. Los valores <strong>de</strong> cada mineral y <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fracción orgánica fueron<br />
analizados para cada especie y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes estaciones. El estudio estadístico fue Anova <strong>de</strong><br />
Medias Repetidas y test <strong>de</strong> MDS utilizando el programa SPSS 13,00 (SPSS, 2002).<br />
RESULTADOS<br />
Fósforo. Los niveles medios <strong>de</strong> fósforo <strong>en</strong> otoño 1999 y invierno 2000 fueron significativam<strong>en</strong>te<br />
más altos que <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> primavera y verano para todas <strong>la</strong>s especies (Tab<strong>la</strong> 1). Los niveles significativam<strong>en</strong>te<br />
más bajo <strong>de</strong> P (0,07) fueron observados <strong>en</strong> verano 2000. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> fósforo<br />
muestran comportami<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s especies a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l periodo muestreado.<br />
Los niveles máximos fueron observados <strong>en</strong> otoño y invierno durante <strong>la</strong> floración (Chinea et al.,<br />
2007) y <strong>los</strong> niveles mínimos <strong>en</strong> verano coincidi<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> época <strong>de</strong> sequía. Por especie, <strong>los</strong> valores<br />
significativam<strong>en</strong>te más altos correspond<strong>en</strong> a C. palm<strong>en</strong>sis y T. o. sericea (0,18%).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Variación estacional <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> P (%, MSC) <strong>en</strong> cuatro especies. Valores medios (± error standard<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> media) <strong>de</strong> cuatro repeticiones <strong>en</strong> cada estación<br />
1999 2000 Media<br />
n Verano Otoño Invierno Primavera Verano Otoño<br />
n 16 16 16 16 16 16 P=0,040<br />
b<br />
C. p. 24 0,14±0,01 0,24±0,01 0,24±0,02 0,17±0,01 0,08±0.02 0,22±0.01 0,18±0,01<br />
ab<br />
T. c. 24 0,15±0,01 0,19±0,02 0,19±0,02 0,15±0,01 0,06±0,01 0,12±0,01 0,14±0,01<br />
b<br />
T. o. s. 24 0,23±0,03 0,21±0,02 0,21±0,00 0,19±0,02 0,07±0,01 0,15±0,02 0,18±0,01<br />
a<br />
T. o. o. 24 0,11±0,00 0,13±0,02 0,14±0,01 0,17±0,01 0,06±0,01 0,13±0,00 0,12±0,00<br />
B CD D BC A B<br />
Media P=0,000 0,15±0,01 0,19±0,14 0,19±0,01 0,17±0,01 0,07±0,00 0,15±0,01<br />
Nota: Las letras con caracteres minúscu<strong>los</strong> se han utilizado para indicar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas (P <<br />
0,05) <strong>en</strong>tre especies (fi<strong>la</strong>s). Mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> caracteres mayúscu<strong>los</strong> se refier<strong>en</strong> a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre estaciones (columna)<br />
(análisis <strong>de</strong> medias repetidas) C.p.: Chamaecytisus palm<strong>en</strong>sis, T.c.: Teline canari<strong>en</strong>sis, T.o.s.: T. osyrioi<strong>de</strong>s sericea, T.o.o.:<br />
T. osyrioi<strong>de</strong>s osyrioi<strong>de</strong>s.<br />
208
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Proteína Cruda. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína cruda (Tab<strong>la</strong> 4) <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s especies tuvieron <strong>en</strong> otoño<br />
1999 y invierno 2000 una subida significativa seguida <strong>de</strong> una bajada progresiva <strong>en</strong> <strong>los</strong> muestreos<br />
<strong>de</strong> primavera 2000, verano 2000 y otoño 2000 con valores que no pres<strong>en</strong>taron difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong> (P > 0,05). Todas <strong>la</strong>s especies mostraron una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />
<strong>de</strong> proteína a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones. Comparando <strong>la</strong>s especies C. palm<strong>en</strong>sis (21,3%)<br />
tuvo <strong>los</strong> niveles significativam<strong>en</strong>te más altos <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> muestreos. Las especies T. o. osyrioi<strong>de</strong>s<br />
(13,7%) y T. canari<strong>en</strong>sis (14,6%) no pres<strong>en</strong>taron difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> proteína.<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Variación estacional <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> proteína (%, MSC) <strong>en</strong> cuatro especies. Valores medios (± error<br />
standard <strong>de</strong> <strong>la</strong> media) <strong>de</strong> cuatro repeticiones <strong>en</strong> cada estación<br />
1999 2000 Media<br />
n Verano Otoño Invierno Primavera Verano Otoño<br />
n 16 16 16 16 16 16 P=0,000<br />
c<br />
C. p. 24 17,8±0,87 27,0±0,92 23,7±0,58 18,7±0,81 19,7±0,44 20,8±0,78 21,3±0,71<br />
b<br />
T. c. 24 15,2±0,32 17,4±0,44 17,5±0,75 12,9±0,30 12,7±0,50 12,3±0,78 14,6±0,49<br />
a<br />
T. o. s. 24 12,1±0,95 15,5±0,61 14,7±0,81 10,8±0,30 9,7±0,41 10,3±0,13 12,1±0,50<br />
b<br />
T. o. o. 24 13,0±1,06 17,4±0,31 16,3±0,44 12,7±0,20 11,9±0,59 11,3±0,23 13,7±0,52<br />
B D C AB A AB<br />
Media P=0,000 14,5±0,68 19,3±1,19 18,0±0,93 13,7±0,78 13,5±0,98 13,6±1,11<br />
Nota: Las letras con caracteres minúscu<strong>los</strong> se han utilizado para indicar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas (P < 0,05) <strong>en</strong>tre<br />
especies (fi<strong>la</strong>s). Mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> caracteres mayúscu<strong>los</strong> se refier<strong>en</strong> a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre estaciones (columna) (análisis <strong>de</strong> medias<br />
repetidas) C.p.: Chamaecytisus palm<strong>en</strong>sis, T.c.: Teline canari<strong>en</strong>sis, T.o.s.: T. osyrioi<strong>de</strong>s sericea, T.o.o.: T. osyrioi<strong>de</strong>s osyrioi<strong>de</strong>s.<br />
FND. Los niveles más altos <strong>de</strong> FND fueron observados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Teline durante <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
estaciones, mi<strong>en</strong>tras que C. palm<strong>en</strong>sis (34,3%) tuvo <strong>los</strong> niveles significativam<strong>en</strong>te más bajos (P<br />
< 0,05) (Tab<strong>la</strong> 5). Por especie T. o. sericea (59,6%) tuvo <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos más altos <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> arbustos.<br />
En verano 1999 y primavera 2000, <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> FND fueron superiores a <strong>los</strong> <strong>de</strong> otoño 2000.<br />
Tab<strong>la</strong> 5. Variación estacional <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> FND (%, MSC) <strong>en</strong> cuatro especies. Valores medios (± error<br />
standard <strong>de</strong> <strong>la</strong> media) <strong>de</strong> cuatro repeticiones <strong>en</strong> cada estación<br />
1999 2000 Media<br />
n Verano Otoño Invierno Primavera Verano Otoño<br />
n 16 16 16 16 16 16 P=0,000<br />
a<br />
C. p. 24 32,4±0,65 33,5±0,58 39,2±1,42 36,5±1,32 30,0±0,81 35,3±0,99 34,3±0,71<br />
b<br />
T. c. 24 49,1±0,70 44,1±0,85 46,3±1,11 50,6±1,71 43,3±0,88 40,0±1,18 45,5±0,84<br />
d<br />
T. o. s. 24 60,7±0,91 59,0±1,46 57,3±0,39 60,5±0,65 63,1±0,90 57,4±0,95 59,6±0,54<br />
c<br />
T. o. o. 24 55,6±1,25 51,6±0,39 48,2±0,76 54,8±1,08 54,0±1,02 49,7±0,82 52,3±0,65<br />
C B B C B A<br />
Media P=0,000 49,4±2,78 47,0±2,46 47,7±1,72 50,6±2,31 47,6±3,21 45,6±2,25<br />
Nota: Las letras con caracteres minúscu<strong>los</strong> se han utilizado para indicar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas (P < 0,05) <strong>en</strong>tre especies<br />
(fi<strong>la</strong>s). Mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> caracteres mayúscu<strong>los</strong> se refier<strong>en</strong> a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre estaciones (columna) (análisis <strong>de</strong> medias repetidas) C.p.: Chamaecytisus<br />
palm<strong>en</strong>sis, T.c.: Teline canari<strong>en</strong>sis, T.o.s.: T. osyrioi<strong>de</strong>s sericea, T.o.o.: T. osyrioi<strong>de</strong>s osyrioi<strong>de</strong>s.<br />
210
Producción vegetal<br />
FAD. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> FAD <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro especies evolucionan según t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia simi<strong>la</strong>r (Tab<strong>la</strong> 6). Los<br />
bajos valores <strong>de</strong> FAD (P < 0,05) fueron observados <strong>en</strong> C. palm<strong>en</strong>sis (23,6%). Teline o. sericea (48,6%)<br />
tuvo <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> FAD significativam<strong>en</strong>te más altos <strong>de</strong> todas <strong>los</strong> arbustos. Los niveles <strong>de</strong> FAD fueron<br />
altos <strong>en</strong> verano 1999 y primavera 2000; <strong>los</strong> niveles más bajos se obtuvieron <strong>en</strong> otoño 2000.<br />
Tab<strong>la</strong> 6. Variación estacional <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> FAD (%, MSC) <strong>en</strong> cuatro especies. Valores medios (± error<br />
standard <strong>de</strong> <strong>la</strong> media) <strong>de</strong> cuatro repeticiones <strong>en</strong> cada estación<br />
1999 2000 Media<br />
n Verano Otoño Invierno Primavera Verano Otoño<br />
n 16 16 16 16 16 16 P=0,000<br />
a<br />
C. p. 24 24,6±0,95 22,3±0,86 26,4±0,31 24,3±0,32 21,9±0,23 22,1±0,89 23,6±0,41<br />
b<br />
T. c. 24 36,7±0,80 32,2±0,76 33,8±0,91 37,0±0,71 31,2±0,47 29,1±1,12 33,3±0,66<br />
d<br />
T. o. s. 24 51,0±0,47 49,1±1,69 46,8±0,54 49,8±0,54 49,6±0,87 45,7±0,73 48,6±0,50<br />
c<br />
T. o. o. 24 43,7±0,33 40,9±0,88 35,9±0,72 41,5±1,03 42,1±1,08 38,1±0,67 40,3±0,62<br />
C B B C B A<br />
Media P=0,000 39,0±2,53 36,8±2,61 35,7±1,92 38,1±2,40 36,2±2,73 33,75±2,34<br />
Nota: Las letras con caracteres minúscu<strong>los</strong> se han utilizado para indicar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas (P <<br />
0,05) <strong>en</strong>tre especies (fi<strong>la</strong>s). Mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> caracteres mayúscu<strong>los</strong> se refier<strong>en</strong> a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre estaciones (columna)<br />
(análisis <strong>de</strong> medias repetidas) C.p.: Chamaecytisus palm<strong>en</strong>sis, T.c.: Teline canari<strong>en</strong>sis, T.o.s.: T. osyrioi<strong>de</strong>s sericea, T.o.o.:<br />
T. osyrioi<strong>de</strong>s osyrioi<strong>de</strong>s.<br />
DISCUSIÓN<br />
Los niveles <strong>de</strong> P <strong>en</strong> <strong>los</strong> arbustos <strong>de</strong>l género Teline y C. palm<strong>en</strong>sis fueron superiores al valor medio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres cortes por estación obt<strong>en</strong>idos por Lambert et al., (1989) para arbustos leguminosos<br />
(C. palm<strong>en</strong>sis, Medicago arborea y Cytisus scoparius), salvo <strong>en</strong> verano 2000, que fueron<br />
inferiores, coincidi<strong>en</strong>do con el año <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ores precipitaciones. En <strong>los</strong> arbustos C. palm<strong>en</strong>sis,<br />
T. canari<strong>en</strong>sis y T. o. sericea, sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> otoño 1999 e invierno 2000, se manifestaron<br />
valores más altos a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por Doug<strong>la</strong>s et al., (1986) (C. palm<strong>en</strong>sis y Dorycnium<br />
rectum cultivados <strong>en</strong> zonas húmedas y secas). Sólo C. palm<strong>en</strong>sis pres<strong>en</strong>tó, <strong>en</strong> <strong>los</strong> cortes <strong>de</strong> otoño<br />
1999 e invierno 2000, niveles simi<strong>la</strong>res al 0,25%, nivel mínimo seña<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> bibliografía (McDowell,<br />
1985) para una nutrición animal a<strong>de</strong>cuada.<br />
Los niveles estaciónales <strong>de</strong> K <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l género Teline y C. palm<strong>en</strong>sis fueron superiores a<br />
<strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por Lambert et al., (1989) (C. palm<strong>en</strong>sis, C. scoparius y Ulex europaeus) y Doug<strong>la</strong>s<br />
et al., (1996) <strong>en</strong> zona seca, para C. palm<strong>en</strong>sis y D. rectum. En todos <strong>los</strong> cortes, se observa una<br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> K superior al 0,60%, nivel que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
rumiantes (McDowell, 1985).<br />
Los valores <strong>de</strong> Ca <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> cortes <strong>de</strong> <strong>los</strong> arbustos, fueron superior a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos para C.<br />
palm<strong>en</strong>sis, C. scoparius y U. europaeus por Lambert et al. (1989) y Doug<strong>la</strong>s et al. (1996), y superiores<br />
al 0,30%, nivel seña<strong>la</strong>do por McDowell (1985) para una dieta a<strong>de</strong>cuada para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> rumiantes.<br />
La especie C. palm<strong>en</strong>sis pres<strong>en</strong>ta niveles <strong>de</strong> proteína cruda simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por Doug<strong>la</strong>s<br />
et al. (1996) y Milthorpe y Dann (1991) para <strong>la</strong> misma especie y superiores a <strong>los</strong> <strong>de</strong> Lambert et<br />
211
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
al. (1989). Los arbustos <strong>de</strong>l género Teline ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niveles simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> mostrados por Lambert et<br />
al. (1989) (Medicago arborea, U. europaeus, C. scoparius).<br />
Los valores <strong>de</strong> FND, obt<strong>en</strong>idos para el g<strong>en</strong>ero Teline, son simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> alcanzados por Lambert<br />
et al. (1989) (U. europaeus y C. scoparius) y inferior a <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies estudiadas por González-Andrés<br />
& Ortiz (1996) y González-Andrés y Ceresue<strong>la</strong> (1998). La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> C. palm<strong>en</strong>sis pres<strong>en</strong>ta<br />
valores <strong>en</strong>tre 30,0 y 36,5% niveles m<strong>en</strong>ores que <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por Lambert et al. (1989)<br />
para <strong>la</strong> misma especie <strong>en</strong> Nueva Ze<strong>la</strong>nda.<br />
Los niveles <strong>de</strong> FAD <strong>de</strong> C. palm<strong>en</strong>sis fueron inferiores a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por Lambert et al. (1989)<br />
para <strong>la</strong> misma especie. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Teline fueron simi<strong>la</strong>res a<br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> arbustos estudiados por <strong>los</strong> mismos autores.<br />
Los arbustos estudiados tuvieron niveles <strong>de</strong> K y Ca apropiados para una bu<strong>en</strong>a alimi<strong>en</strong>tación animal.<br />
El nivel <strong>de</strong> P sólo fue apropiado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> otoño e invierno <strong>en</strong> C. palm<strong>en</strong>sis. Los<br />
resultados expuestos pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto que C. palm<strong>en</strong>sis fue el arbusto que pres<strong>en</strong>ta el mejor<br />
valor nutritivo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s Teline ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or calidad nutricional, aunque no <strong>de</strong>spreciables,<br />
ya que es necesario t<strong>en</strong>er forraje con cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> fibra <strong>la</strong>rga para el ganado <strong>de</strong> estas zonas<br />
semiáridas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> sequía.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AOAC, 2006. Official Methods of Analysis. 18 th Ed. Washington. D.C. (USA).<br />
CHINEA, E.; GARCÍA-CIUDAD, A.; BARQUÍN, E.; GARCÍA-CRIADO, B., 2007. Evaluation of <strong>en</strong><strong>de</strong>mic<br />
leguminous forage shrubs from the Canary Is<strong>la</strong>nds. 1. Germp<strong>la</strong>sm characterisation and forage<br />
production. New Zea<strong>la</strong>nd Journal of Agricultural Research, 50, 417-427.<br />
DOUGLAS, G.B.; BULLOCH, B.T.; FOOTE, A.G., 1996. Cutting managem<strong>en</strong>t of willows (Salix spp.)<br />
and leguminous shrubs for forage during summer. New Zea<strong>la</strong>nd Journal of Agricultural Research,<br />
39, 175-184.<br />
GOERING, H.K.; VAN SOEST, PJ., 1970. Forage Fiber Analysis. Agricultural. Handbook. no. 379.<br />
ARS-USDA, Washington DC (USA).<br />
GONZÁLEZ-ANDRÉS, F.; ORTIZ, J., 1996. Pot<strong>en</strong>tial of Cytisus and allied g<strong>en</strong>era (G<strong>en</strong>isteae: Fabaceae)<br />
as forage shrubs. 2. Chemical composition of the forage and conclusions. New Zea<strong>la</strong>nd<br />
Journal of Agricultural Research 39, 205-213.<br />
GONZÁLEZ-ANDRÉS, F.; CERESUELA, J.L., 1998. Chemical composition of some Iberian Mediterranean<br />
leguminous shrubs pot<strong>en</strong>tially useful for forage in seasonally dry areas. New Zea<strong>la</strong>nd<br />
Journal of Agricultural Research 41, 139-147.<br />
LAMBERT, M.G.; JUNG, G.A.; HARPSTER, H.W.; LEE, J., 1989. Forage shrubs in North Is<strong>la</strong>nd hill<br />
country. 4. Chemical composition and conclusions. New Zea<strong>la</strong>nd Journal of Agricultural Research,<br />
32, 499-506.<br />
MCDOWELL, L.R., 1985. Nutrition of grazing ruminants in warm climates. Aca<strong>de</strong>mic Press. 443<br />
pp. Or<strong>la</strong>ndo, Florida (USA).<br />
MILTHORPE, P.L.; DANN, P.R., 1991. Production from tagasaste (Chamaecytisus palm<strong>en</strong>sis) at four<br />
contrasting sites in New South Wales. Australian Journal of Experim<strong>en</strong>tal Agriculture 31, 639-<br />
644.<br />
SPSS 2002. SPSS for Windows V. 11,5. SPSS Inc. Chicago, Illinois (USA).<br />
212
Producción vegetal<br />
FORAGE QUALITY OF TAGASATE AND THREE TELINE SPECIES<br />
FROM THE CANARY ISLANDS<br />
SUNMARY<br />
Seasonal variation of P, K, Ca, cru<strong>de</strong> protein, neutral <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>t fibre (NDF) and acid <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>t fibre<br />
(ADF) were studied in the edible dry matter of four cultivated species (Chamaecytisus palm<strong>en</strong>sis<br />
(tagasaste), Teline canari<strong>en</strong>sis, Teline osyrioi<strong>de</strong>s subsp. sericea and Teline osyrioi<strong>de</strong>s subsp. osyrioi<strong>de</strong>s)<br />
from the Canary Is<strong>la</strong>nds. The shrubs studied had a<strong>de</strong>quate levels of K and Ca for a good<br />
animal nutrition. Phosphorus levels fulfilled the animals’ requirem<strong>en</strong>ts in autumn and winter only in<br />
C. palm<strong>en</strong>sis. Popu<strong>la</strong>tions of C. palm<strong>en</strong>sis had higher values of cru<strong>de</strong> protein but lower values of<br />
fibrous constitu<strong>en</strong>ts than Teline species. T. canari<strong>en</strong>sis and T. o. osyrioi<strong>de</strong>s species had simi<strong>la</strong>r<br />
cru<strong>de</strong> protein cont<strong>en</strong>ts while T. o. sericea had significantly lower values (P < 0,05).<br />
Key words: Tagasaste, Teline, fod<strong>de</strong>r shrubs.<br />
213
Producción vegetal<br />
ESTUDIO DE FACTORES AGRONÓMICOS Y DE MANEJO QUE<br />
INCIDEN EN LA PRODUCCIÓN DE SEMILLA DE ALFALFA<br />
I. DELGADO, J. DIAZ Y F. MUÑOZ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Tecnología Agroalim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> Aragón. Apartado 727.<br />
50080 Zaragoza (España)<br />
RESUMEN<br />
Se estudió <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre líneas (20, 40 ó 60 cm), <strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> riegos<br />
(riego hasta pl<strong>en</strong>a floración y luego <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> regar, eliminación <strong>de</strong> un turno <strong>de</strong> riego durante <strong>la</strong> floración<br />
o realización <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> turnos <strong>de</strong> riego) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> recolección (<strong>de</strong>jando para semil<strong>la</strong><br />
el segundo o el tercer ciclo productivo) sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> alfalfa cv Aragón<br />
<strong>en</strong> Zaragoza, durante 2007. Los resultados obt<strong>en</strong>idos mostraron difer<strong>en</strong>cias altam<strong>en</strong>te significativas,<br />
<strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> cuando se practicaron todos <strong>los</strong> turnos <strong>de</strong> riego (766<br />
kg/ha vs 322 kg/ha) y cuando se <strong>de</strong>stinó para semil<strong>la</strong> el tercer ciclo productivo (753 vs 243<br />
kg/ha). Las difer<strong>en</strong>cias fueron escasas o no se produjeron <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre líneas.<br />
Se realizaron cuatro cortes para forraje, sobresali<strong>en</strong>do <strong>la</strong> producción cuando <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre líneas<br />
fue <strong>de</strong> 20 cm (8719 vs 6585 kg MS/ha).<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Medicago sativa L., distancia <strong>en</strong>tre líneas, riego, ciclo productivo, producción <strong>de</strong><br />
forraje.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La alfalfa es el segundo cultivo forrajero <strong>en</strong> España <strong>en</strong> superficie ocupada y el primero <strong>en</strong> producción<br />
cosechada. Durante 2005, se cultivaron unas 246 000 ha con una producción <strong>de</strong> unas<br />
10 000 000 tone<strong>la</strong>das (MAPA, 2006). De el<strong>la</strong>s, el 74 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie cultivada tuvo lugar <strong>en</strong><br />
regadío y el 61 % se <strong>de</strong>stinó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>shidratación. La principal zona productora <strong>de</strong> alfalfa es el nor<strong>de</strong>ste<br />
<strong>de</strong> España que integra el valle <strong>de</strong>l Ebro, acogi<strong>en</strong>do el 65 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie nacional y el 68<br />
% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción.<br />
En el Valle Medio <strong>de</strong>l Ebro <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e un interés secundario, consi<strong>de</strong>rándo<strong>la</strong><br />
como una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos adicional a <strong>la</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> forraje. En <strong>la</strong> actualidad su producción<br />
ha disminuido, lo que se atribuye a <strong>la</strong> fuerte repercusión que ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> industrialización <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> alfalfa, bi<strong>en</strong> porque se <strong>de</strong>stina el cultivo sólo a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> forraje, bi<strong>en</strong> por <strong>la</strong> reducción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fauna apíco<strong>la</strong>, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos fitosanitarios. En<br />
<strong>los</strong> últimos años, <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> alfalfa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se produce semil<strong>la</strong> se ha reducido al 16 % (Alvaro<br />
y Lloveras, 2003). El consumo <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s, sin embargo, se ha increm<strong>en</strong>tado, recurriéndose a<br />
<strong>la</strong> importación <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dudoso interés. Se hace necesario, por ello, mejorar<br />
y promocionar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> nacional con cultivares adaptados al medio.<br />
Dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> cultivo que más se estudian para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>, son<br />
el marco <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntación y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> agua durante <strong>la</strong> floración y cuajado <strong>de</strong>l fruto, pero,<br />
215
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
dado que <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> alfalfa <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones medioambi<strong>en</strong>tales,<br />
dichas técnicas requier<strong>en</strong> su evaluación <strong>en</strong> cada zona (Palomero, 1984; Rincker et<br />
al., 1988; Lovato y Montanari, 1991; Askarian et al., 1995; Simon, 1997; Martiniello, 1998; Iannucci<br />
et al., 2002; Chocarro et al., 2004; Delgado y Muñoz, 2005; Shock et al., 2007).<br />
Otra técnica cultural muy importante es <strong>la</strong> elección <strong>de</strong>l ciclo productivo que se <strong>de</strong>stina a <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> semil<strong>la</strong> y <strong>la</strong> elección <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e el proceso <strong>de</strong> maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
semil<strong>la</strong> para proce<strong>de</strong>r a su cosechado (Moyer et al., 1996). En <strong>la</strong>s condiciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l<br />
valle <strong>de</strong>l Ebro, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> se interca<strong>la</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />
forraje, se <strong>de</strong>stina el segundo ciclo para producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>, o se efectúan dos cortes para<br />
forraje antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar el cultivo para semil<strong>la</strong> (Hidalgo, 1967; Martínez, 1989-1993). Con el primer<br />
postu<strong>la</strong>do, se busca <strong>de</strong>dicar para semil<strong>la</strong> el periodo más favorable para <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s abejas,<br />
pero dado que <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> forraje <strong>de</strong>l segundo ciclo es <strong>la</strong> más importante económicam<strong>en</strong>te,<br />
pue<strong>de</strong> ser preferible optar por el segundo postu<strong>la</strong>do.<br />
En el pres<strong>en</strong>te proyecto se estudia <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre líneas,<br />
<strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> riegos a efectuar durante <strong>la</strong> floración y maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l ciclo<br />
productivo que <strong>de</strong>stina a producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El experim<strong>en</strong>to se llevó a cabo <strong>en</strong> una parce<strong>la</strong> regada por inundación, <strong>en</strong> Zaragoza, durante 2007.<br />
Las temperaturas medias máxima y mínima <strong>de</strong>l año fueron 20,6 ºC y 7,5 ºC, respectivam<strong>en</strong>te, y <strong>la</strong><br />
precipitación 358,8 mm. Las características edafológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> fueron: suelo <strong>de</strong> textura franco-arcillo-limosa,<br />
no salino, pH al agua, 8,09 y cont<strong>en</strong>idos medios <strong>en</strong> fósforo y potasio asimi<strong>la</strong>ble.<br />
Se compararon tres separaciones <strong>en</strong>tre surcos a 20, 40 y 60 cm; tres cal<strong>en</strong>darios <strong>de</strong> riego, (a)<br />
no regar a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a floración, (b) <strong>de</strong>jar pasar un turno <strong>de</strong> riego durante <strong>la</strong> floración, que<br />
<strong>en</strong> verano se realiza cada 12 días, o (c) realizar todos <strong>los</strong> turnos <strong>de</strong> riego; y producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong> el segundo o <strong>en</strong> el tercer ciclo productivo.<br />
Para ello, una parce<strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> 5000 m 2 se dividió <strong>en</strong> seis subparce<strong>la</strong>s con posibilidad <strong>de</strong><br />
ser regadas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te; tres <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>stinaron a producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> el segundo<br />
ciclo productivo y tres <strong>en</strong> el tercer ciclo; d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada ciclo, a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres subparce<strong>la</strong>s<br />
se aplicó un turno <strong>de</strong> riego difer<strong>en</strong>te; <strong>en</strong> cada subparce<strong>la</strong> se compararon tres separaciones<br />
<strong>en</strong>tre surcos, 20 cm, 40 cm y 60 cm, con cuatro repeticiones al azar, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> elem<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> 10 m 2 . Se utilizó cv Aragón y <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> siembra <strong>de</strong> 30 kg/ha. La siembra se realizó el 3<br />
<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2006. El riego fue por inundación con turnos <strong>de</strong> riego m<strong>en</strong>suales <strong>en</strong> primavera y<br />
otoño y cada 12 días <strong>en</strong> el periodo estival. Se realizaron, asimismo, cuatro cortes para forraje <strong>en</strong><br />
todos <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos.<br />
El primer corte para forraje se realizó el 25 <strong>de</strong> abril <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas a producción <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> el tercer ciclo y se retrasó al 3 <strong>de</strong> mayo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas a producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
el segundo ciclo, según <strong>los</strong> hábitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona. En cada parce<strong>la</strong> elem<strong>en</strong>tal se marcaron 0,50<br />
metros lineales al azar, <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuales se llevó a cabo el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración y <strong>la</strong> evaluación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción. Cuando dos tercios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infrutesc<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>taban color marrón <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s, se procedió a <strong>la</strong> siega <strong>de</strong> cada 0,50 metro lineal marcado, el 18 <strong>de</strong> julio<br />
cuando el segundo ciclo se <strong>de</strong>stinaba a semil<strong>la</strong> y el 24 <strong>de</strong> agosto cuando lo fue el tercer ciclo.<br />
Las muestras se tras<strong>la</strong>daron al <strong>la</strong>boratorio para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>. Para<br />
ello, se contabilizaron el número total <strong>de</strong> tal<strong>los</strong>, tal<strong>los</strong> fructíferos, infrutesc<strong>en</strong>cias marrones y ver<strong>de</strong>s<br />
e infloresc<strong>en</strong>cias. Posteriorm<strong>en</strong>te, se tomó una muestra <strong>de</strong> 10 infrutesc<strong>en</strong>cias marrones por<br />
parce<strong>la</strong> elem<strong>en</strong>tal y se <strong>de</strong>terminó el número <strong>de</strong> vainas por infrutesc<strong>en</strong>cia; <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, se cogieron 30<br />
216
Producción vegetal<br />
vainas al azar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se contabilizó el número <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s por vaina y el peso <strong>de</strong> 100 semil<strong>la</strong>s.<br />
Con <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos se evaluó <strong>la</strong> producción pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do sólo <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong>s infrutesc<strong>en</strong>cias marrones, mediante <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te fórmu<strong>la</strong>: infrutesc<strong>en</strong>cias marrones <strong>en</strong> 0,5<br />
metros lineales x número medio <strong>de</strong> vainas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s infrutesc<strong>en</strong>cias x número medio <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />
cada vaina x peso medio <strong>de</strong> una semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> 100 semil<strong>la</strong>s.<br />
La evaluación <strong>de</strong>l forraje <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuatro cortes practicados se evaluó mediante <strong>la</strong> siega <strong>de</strong> un metro<br />
cuadrado por parce<strong>la</strong> elem<strong>en</strong>tal que se secaba <strong>en</strong> estufa v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>da a 60 ºC hasta peso constante.<br />
El diseño estadístico fue <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s divididas: dos cic<strong>los</strong> productivos x tres turnos <strong>de</strong> riego x tres<br />
distancias <strong>en</strong>tre líneas x cuatro repeticiones. El análisis estadístico se efectuó mediante el paquete<br />
estadístico SAS (1999).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> y <strong>de</strong> forraje <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l ciclo productivo, <strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> riegos y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre surcos se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>, peso <strong>de</strong> 100 semil<strong>la</strong>s y producción <strong>de</strong> forraje <strong>de</strong> alfalfa, con tres distancias<br />
<strong>en</strong>tre líneas, tres cal<strong>en</strong>darios <strong>de</strong> riego y dos cic<strong>los</strong> productivos difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Zaragoza<br />
Kg semil<strong>la</strong>/ha g /100 sem. Kg MS/ha<br />
Ciclo productivo 2º corte 242,7 0,233 7883,1<br />
3er corte 743,1 0,256 7505,4<br />
Signif. *** *** *<br />
m.d.s. 5% 178,54 0,0094 257,48<br />
Cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> riego Hasta pl<strong>en</strong>a florac. 320,1 0,234 7484,7<br />
Un turno sin riego 399,6 0,245 7719,8<br />
Riego todos turnos 759 0,254 7878,3<br />
Signif. *** *** NS<br />
m.d.s. 5% 224,03 0,0114 372,54<br />
Distancia 0,20 m 450,2 0,244 8724,2<br />
0,40 m 498,7 0,243 7780,6<br />
0,60 m 529,8 0,247 6577,9<br />
Signif. NS NS ***<br />
m.d.s. 5% 182,82 0,009 353,86<br />
Interac. ciclo x riego *** *** NS<br />
Interac. ciclo x distancia NS NS NS<br />
Interac. riego x distancia NS NS NS<br />
Interac.ciclo x riego x distancia NS ** NS<br />
NS = P>0,05; * = P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
kg/ha cuando se <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> regar a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a floración. La distancia <strong>en</strong>tre líneas, sin embargo,<br />
no fue significativa. Las interacciones no fueron significativas, si se exceptúa <strong>la</strong> interacción<br />
ciclo productivo x riego que fue altam<strong>en</strong>te significativa (P
Producción vegetal<br />
alcanzaba 40 cm <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> recolección y estaban próximos a emitir flores, lo que hubiera<br />
dificultado <strong>la</strong> recolección posterior. Ello es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones por lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona se recomi<strong>en</strong>da<br />
<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> regar al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración para no hacer coincidir <strong>la</strong>s últimas infloresc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />
ciclo productivo con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l ciclo sigui<strong>en</strong>te que se muestra por <strong>los</strong> nuevos rebrotes <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />
(Hidalgo, 1967). El número medio <strong>de</strong> 3,8 semil<strong>la</strong>s/vaina no fue significativo <strong>en</strong> ningún tratami<strong>en</strong>to.<br />
El peso <strong>de</strong> 100 semil<strong>la</strong>s fue mayor <strong>en</strong> el tercer ciclo significativam<strong>en</strong>te y cuando se practicaron<br />
todos <strong>los</strong> cortes. Las interacciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos no fueron significativas, si se exceptúa<br />
<strong>la</strong> interacción ciclo productivo x riego que fue significativa (P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
HIDALGO, F., 1967. El cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alfalfa. Factores técnicos y económicos. 1 as jornadas nacionales<br />
sobre <strong>la</strong> alfalfa. Ed. Asociación para <strong>la</strong> Investigación y Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alfalfa. Zaragoza,<br />
26 pp.<br />
IANNUCCI, A.; DI FONZO, N.; MARTINIELLO, P., 2002. Alfalfa (Medicago sativa L.) seed yield and<br />
quality un<strong>de</strong>r differ<strong>en</strong>t forage managem<strong>en</strong>t systems and irrigation treatm<strong>en</strong>ts in a Mediterranean<br />
<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t. Field Crops Research, 78 (1), 65-74.<br />
LORENZETTI, F., 1993. Achieving pot<strong>en</strong>tial herbage seed yields in species of temperate regions.<br />
Proc. XVII International Grass<strong>la</strong>nd Congress, 1621-1628.<br />
LOVATO, A.; MONTANARI, M., 1991. Influ<strong>en</strong>ce of row spacing and sowing rates on lucerne (Medicago<br />
sativa L.) seed production. Rivista di Agronomia, 25, 554-558.<br />
M.A.P.A., 2006. Anuario <strong>de</strong> Estadística Agroalim<strong>en</strong>taria 2006. Ed. Ministerio <strong>de</strong> Agricultura, Pesca<br />
y Alim<strong>en</strong>tación, Madrid.<br />
MARTINEZ, A., 1989-1993. Informes <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> Asociación para <strong>la</strong> Investigación<br />
y Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alfalfa (AIMA), Zaragoza (no publicados).<br />
MARTINIELLO, P., 1998. Influ<strong>en</strong>ce of agronomic factors on the re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> forage production<br />
and seed yield in per<strong>en</strong>nial forage grasses and legumes in a Mediterranean <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t.<br />
Agronomie, 18, 591–601.<br />
MOYER, J.R.; ACHARYA, S.N.; FRASER, J.; RICHARDS, K.W.; FOROUD, N., 1996. Desiccation of<br />
alfalfa for seed production with diquat and glufosinate. Canadian Journal of P<strong>la</strong>nt Sci<strong>en</strong>ce, 76<br />
(3), 435-439.<br />
PALOMERO, J.L., 1984. Producción <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>. Cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alfalfa <strong>en</strong> <strong>los</strong> regadíos <strong>de</strong>l Ebro y<br />
Duero, 113-123. Ed. Servicio <strong>de</strong> Ext<strong>en</strong>sión Agraria, MAPA, Madrid.<br />
RINCKER, C.; MARBLE, V.L.; BROWN, D.E.; JOHANSEN, C., 1988. Seed production practices. En:<br />
Alfalfa and alfalfa improvem<strong>en</strong>t, 985-1021. Eds. A. Hanson, D. Barnes y R. Hill. American<br />
Society of Agronomy. Madison, Wisconsin, USA.<br />
SAS, 1999. SAS user’s gui<strong>de</strong>: Statistics versión 6.12. SAS Institute Inc., Cary, N.C. USA.<br />
SHOCK, C., C.; FEIBERT, B., G,; SAUNDERS, L.,D.; KLUAZER, J., 2007. Deficit irrigation for optimum<br />
alfalfa seed yield and quality. Agron. J., 99, 992-998.<br />
SIMON, U., 1997. Environm<strong>en</strong>tal effects on seed production in Lucerne. En: Seed production of<br />
lucerne, 123-134. Proceedings of the XIIth Eucarpia Meeting of Group the Medicago. Eds. O.<br />
Chloupek y U. Simon. Ed. Aca<strong>de</strong>mia, Praga, Republica Checa.<br />
STEINER, J.J.; HUTMACHER R.B.; GAMBLE, S.D.; AYARS, J.E.; VAIL, S.S., 1992. Seed water managem<strong>en</strong>t.<br />
1. Crop reproductive <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t and seed yield. Crop Sci<strong>en</strong>ce, 32 (2), 476-481.<br />
220
Producción vegetal<br />
SEED PRODUCTION OF ALFALFA UNDER DIFFERENT<br />
MANAGEMENT AGRONOMIC CONDITIONS<br />
SUMMARY<br />
Effect of the row spacing (20, 40 or 60 cm), irrigation schedule (realisation of all irrigation ev<strong>en</strong>ts,<br />
irrigation until full flowering only or suppression of one irrigation ev<strong>en</strong>t during flowering) and harvesting<br />
date (for seed production the second or the third year), on the seed production of alfalfa<br />
cv Aragón was assessed in Zaragoza in 2007. The results show differ<strong>en</strong>ces highly significant, particu<strong>la</strong>rly<br />
for the production in full irrigation (766 kg/ha vs 322 kg/ha) and wh<strong>en</strong> the production occurred<br />
in the third productive cycle (753 vs 243 kg/ha). There was no significant effect of the spacing<br />
betwe<strong>en</strong> lines on the seed production. Forage was harvested 4 times, with significantly higher<br />
yields with a spacing of 20 cm (8719 vs 6585 kg MS/ha).<br />
Key words: Medicago sativa L., row spacing, irrigation, harvesting date, hay yield.<br />
221
Producción vegetal<br />
EVALUACIÓN AGRONÓMICA DE UNA COLECCIÓN DE<br />
ESPARCETAS (ONOBRYCHIS VICIIFOLIA SCOP.) EN EL AÑO<br />
DE ESTABLECIMIENTO<br />
S. DEMDOUM, I. DELGADO, J. VALDERABANO Y F. MUÑOZ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Tecnología Agroalim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> Aragón. Apartado 727.<br />
50080 Zaragoza (España)<br />
RESUMEN<br />
Se evaluó el comportami<strong>en</strong>to agronómico <strong>de</strong> 11 proced<strong>en</strong>cias españo<strong>la</strong>s y 12 europeas <strong>de</strong> esparceta<br />
(Onobrychis viciifolia Scop.) durante el año <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> riego por<br />
inundación, <strong>en</strong> Zaragoza. Las anotaciones realizadas fueron evolución <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración,<br />
porte, s<strong>en</strong>sibilidad a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s foliares y vigor <strong>de</strong>l rebrote otoñal. Los resultados obt<strong>en</strong>idos<br />
mostraron una gran variabilidad <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> caracteres, llegando el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación<br />
al 40 %. En lo que respecta a <strong>la</strong> floración, hubo un intervalo <strong>de</strong> hasta un mes <strong>en</strong> alcanzar <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a<br />
floración y algunas no florecieron.<br />
Estos resultados sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tres grupos <strong>de</strong> esparcetas, dos, con p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> floración<br />
precoz e int<strong>en</strong>sa, asociado a un mayor <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año y otro que no floreció<br />
o cuya floración fue escasa y tardía. La longitud <strong>de</strong>l fol<strong>la</strong>je osciló <strong>en</strong>tre 25 y 65 cm y estuvo<br />
muy corre<strong>la</strong>cionada (P = 0,0006) con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración. Hubo, asimismo, una gran variabilidad<br />
<strong>en</strong> el porte, <strong>de</strong> rastrero a erecto. Las p<strong>la</strong>ntas erectas fueron <strong>la</strong>s que <strong>en</strong> mayor medida alcanzaron<br />
<strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a floración. El oidio fue <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad foliar <strong>de</strong> mayor incid<strong>en</strong>cia; su gravedad aum<strong>en</strong>tó<br />
con <strong>la</strong> maduración y estuvo muy corre<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> flores (P = 0,0007).<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Onobrychis, evaluación agronómica, España, riqueza g<strong>en</strong>ética.<br />
INTRODUCCIÒN<br />
La esparceta (Onobrychis viciifolia Scop.) es una p<strong>la</strong>nta forrajera <strong>de</strong> alto valor nutritivo que prefiere<br />
<strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> montaña (altitud superior a 600m) y se adapta a <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> pobres, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
secos y calcáreos. Es muy apreciada por gana<strong>de</strong>ros porque no meteoriza y aporta un rebrote<br />
otoñal que se pastorea <strong>en</strong> invierno, cuando no se dispone <strong>de</strong> otros recursos forrajeros. Su<br />
digestibilidad y apetecibilidad por el ganado son también elevadas. Este cultivo tradicional está hoy<br />
<strong>en</strong> regresión y no supera <strong>la</strong>s 12 783 hectáreas, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s 73 3000 hectáreas que llegaron a cultivarse<br />
a principios <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 80 (Delgado et al., 2002). Como forraje, se cultiva mayorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
alfalfa porque es más productiva y valoriza mejor <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> ricos o irrigados. La esparceta, al contrario<br />
que <strong>la</strong> alfalfa, no ha sido objeto <strong>de</strong> amplios trabajos <strong>de</strong> selección, ni <strong>de</strong> evaluación seria <strong>de</strong><br />
su riqueza g<strong>en</strong>ética, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos llevados a cabo por Badoux (1965), Prosperi<br />
et al. (1994) y Michel<strong>en</strong>a (1988), <strong>en</strong>focado este último a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones españo<strong>la</strong>s.<br />
En este trabajo se estudian <strong>la</strong>s características agronómicas <strong>de</strong> diversas proced<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> toda<br />
Europa.<br />
223
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y METODOS<br />
El estudio se llevó a cabo <strong>en</strong> Zaragoza (41°3’N; 0°47’W) a 225 m <strong>de</strong> altitud, <strong>en</strong> una parce<strong>la</strong> regada<br />
por inundación, durante 2007. Las características edafológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> correspond<strong>en</strong> a<br />
un suelo <strong>de</strong> textura limo-arcil<strong>los</strong>a, no salino (0,41CE; 1,5d?/m) y pobre <strong>en</strong> materia orgánica. El<br />
clima es mediterráneo semiárido; <strong>la</strong>s temperaturas medias habidas durante el periodo fueron, mínima<br />
<strong>de</strong> 8,6°C y máxima <strong>de</strong> 21°C, y <strong>la</strong>s precipitaciones totales, 381mm.<br />
Se evaluaron un total <strong>de</strong> 23 varieda<strong>de</strong>s comerciales y pob<strong>la</strong>ciones locales <strong>de</strong> esparceta proced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> toda Europa; <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas y su orig<strong>en</strong> se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1. Las proced<strong>en</strong>cias<br />
se sembraron <strong>en</strong> líneas distanciadas a un metro, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas separadas <strong>en</strong>tre si 40 cm, a razón <strong>de</strong><br />
12 p<strong>la</strong>ntas por proced<strong>en</strong>cia con tres repeticiones. La alfalfa cv Aragón, se utilizó como testigo.<br />
Se efectuaron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes anotaciones: fecha <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> floración e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración, longitud<br />
<strong>de</strong>l fol<strong>la</strong>je, porte, estado sanitario y capacidad <strong>de</strong> rebrote.<br />
La f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se anotó cada 10 días, según <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />
• Inicio <strong>de</strong> botón ver<strong>de</strong>, cuando aparec<strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros botones florales<br />
• Botón ver<strong>de</strong>, cuando el 50 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> botones florales.<br />
• Inicio <strong>de</strong> floración, cuando el 10 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> infloresc<strong>en</strong>cias con 2-3 flores abiertas.<br />
• Pl<strong>en</strong>a floración, cuando el 50 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> pres<strong>en</strong>tan infloresc<strong>en</strong>cias con al m<strong>en</strong>os 50% <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s flores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infloresc<strong>en</strong>cias abiertas. En este mom<strong>en</strong>to, prácticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
tal<strong>los</strong> pres<strong>en</strong>tan infloresc<strong>en</strong>cias con alguna flora abierta.<br />
• Final <strong>de</strong> floración, cuando el 50 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> infloresc<strong>en</strong>cias con flores abiertas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> infloresc<strong>en</strong>cia y vainas incipi<strong>en</strong>tes.<br />
• Semil<strong>la</strong> ver<strong>de</strong>, cuando el 50 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> infrutesc<strong>en</strong>cias con vainas ver<strong>de</strong>s, con o<br />
sin flores.<br />
• Semil<strong>la</strong> seca, cuando el 50 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> infrutesc<strong>en</strong>cias con vainas marrones, con<br />
o sin vainas ver<strong>de</strong>s o flores.<br />
La longitud <strong>de</strong>l fol<strong>la</strong>je fue medida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta hasta don<strong>de</strong> confluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> tal<strong>los</strong>, con una precisión <strong>de</strong> +/-5cm el 12 <strong>de</strong> julio y 13 <strong>de</strong> septiembre.<br />
El porte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta fue estimado tres veces, consi<strong>de</strong>rando:<br />
• Rastrero: p<strong>la</strong>nta completam<strong>en</strong>te rastrera,<br />
• Semi-rastrero: p<strong>la</strong>nta rastrera salvo <strong>los</strong> tal<strong>los</strong> florales,<br />
• Semi-erecto: tal<strong>los</strong> florales y vegetativos parcialm<strong>en</strong>te erectos,<br />
• Erecto: p<strong>la</strong>nta completam<strong>en</strong>te erecta.<br />
La única <strong>en</strong>fermedad foliar apreciada fue el oidio (Erysiphe sp.). El grado <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia se estimó<br />
visualm<strong>en</strong>te con una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> cero a cinco <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie foliar invadida (cero, no<br />
invadida; cinco, totalm<strong>en</strong>te b<strong>la</strong>nquecina).<br />
El 14 <strong>de</strong> septiembre, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se segaron al nivel <strong>de</strong>l suelo. Diez y 40 días <strong>de</strong>spués, se estimó<br />
visualm<strong>en</strong>te el vigor <strong>de</strong>l rebrote con una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> uno a cuatro (débil, medio, elevado, muy elevado).<br />
A <strong>los</strong> 40 días <strong>de</strong>l corte, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se segaron <strong>de</strong> nuevo y se evaluó <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> materia<br />
seca (MS) producida.<br />
Los resultados obt<strong>en</strong>idos fueron analizados mediante estadísticas <strong>de</strong>scriptivas y análisis <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes<br />
principales con <strong>los</strong> softwares Statview y SAS, con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar el efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
224
Producción vegetal<br />
bloques, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes caracteres y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s según<br />
<strong>la</strong>s variables estudiadas.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas florecidas el seis <strong>de</strong> septiembre y <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección<br />
<strong>de</strong> proced<strong>en</strong>cias se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 y su comportami<strong>en</strong>to agronómico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.<br />
En el análisis <strong>de</strong> varianza efectuado con <strong>los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos se aprecia <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong>tre repeticiones, por lo que éstas se han reagrupado para <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes análisis<br />
estadísticos.<br />
En todos <strong>los</strong> caracteres estudiados se apreció una alta variabilidad tanto a nivel intervarietal como<br />
intravarietal, llegando el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación a niveles <strong>de</strong>l 40 %.<br />
La int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración fue extremadam<strong>en</strong>te variable osci<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong>tre el 10 % <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas florecidas<br />
<strong>de</strong>l cv Costwold y el 99 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>cia Reznos. Entre <strong>la</strong>s que florecieron, hubo un<br />
intervalo <strong>de</strong> hasta un mes para alcanzar <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a floración. Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> floración se prolongó<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, pudi<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>tar al mismo tiempo botones florales y vainas.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas florecidas el 6 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2007 y fecha <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración <strong>de</strong> una<br />
colección <strong>de</strong> esparcetas evaluadas <strong>en</strong> Zaragoza<br />
Proced<strong>en</strong>cia 6/09 (% flores) 09/07 19/07 01/08 09/08 21/08 10/09<br />
Cv Costwold (Reino Unido) 10 •<br />
Cv Somborne Reino Unido) 83 • • • • •<br />
Esparcette (Reino Unido) 97,7 • • • • •<br />
Cv Sepial (Italia) 95 • • • • • •<br />
Cv Ambra (Italia) 92,3 • • • • •<br />
Cv Fakir (Francia) 91 • • • • •<br />
Comercial (Ukrania) 91 • • • • •<br />
Cv Incoronata (Italia) 91 • • • • •<br />
Cv Visnovsky (R. Checa) 87,3 • • • •<br />
Cv Yubileyna (Bulgaria) 85,3 • • • •<br />
Cv Korunga (Turquía) 64 • • • •<br />
Comercial (Polonia) 75 • • • •<br />
Experim<strong>en</strong>tal 9.2 69,7 • • • •<br />
Reznos (Soria) 98,7 • • • • •<br />
Experim<strong>en</strong>tal 7.1 89 • • • • •<br />
Mezquita <strong>de</strong> Jarque (Teruel) 64,3 • • • •<br />
Laguerue<strong>la</strong> (Teruel) 89,7 • • • •<br />
Loarre (Huesca) 91,7 • • • • •<br />
Vil<strong>la</strong>hoz (Burgos) 95,3 • • • • • •<br />
Torrecil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cameros (Rioja) 93,3 • • • • •<br />
Graus (Huesca) 23 •<br />
Tartareu (Lleida) 38,7 •<br />
Vil<strong>la</strong>hermosa (Castellón) 71,7 • • •<br />
Alfalfa cv Aragón 85,3 • • • • • •<br />
225
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Las p<strong>la</strong>ntas pres<strong>en</strong>taron una amplia variación <strong>en</strong> el porte, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> rastrero a erecto, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma proced<strong>en</strong>cia. El carácter erecto estuvo significativam<strong>en</strong>te corre<strong>la</strong>cionado<br />
con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración (P = 0,0026). Las p<strong>la</strong>ntas floridas fueron <strong>la</strong>s más erectas. En otoño<br />
(<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l corte) el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas fue difer<strong>en</strong>te, mostrándose más evid<strong>en</strong>te el<br />
carácter rastrero <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s proced<strong>en</strong>cias. Esta manifestación <strong>de</strong>l porte rastrero durante el<br />
rebrote otoñal no parece correspon<strong>de</strong>rse con el comportami<strong>en</strong>to estival <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
La longitud <strong>de</strong>l fol<strong>la</strong>je, lo mismo que el grado <strong>de</strong> infestación por oidio, también estuvieron fuertem<strong>en</strong>te<br />
corre<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración (P < 0,001). El grado <strong>de</strong> manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad aum<strong>en</strong>tó con <strong>la</strong> maduración.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Comportami<strong>en</strong>to agronómico <strong>de</strong> una colección <strong>de</strong> esparcetas evaluadas <strong>en</strong> Zaragoza<br />
Proced<strong>en</strong>cia P<strong>la</strong>nta Contaminación Altura Rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Materia seca/<br />
erecta (%) por oidio (%) (13/09) rebrote (%) p<strong>la</strong>nta (g)<br />
Cv Costwold (Reino Unido) 50,6 61,7 24,98 40,8 26,2<br />
Cv Somborne (Reino Unido) 71,3 73,9 37,31 63,9 53,4<br />
Esparcette (Reino Unido) 79,0 80,6 63,23 58,8 42,3<br />
CvSepial (Italia) 79,0 73,2 54,49 65 66,7<br />
Cv Ambra (Italia) 75,3 75 60,69 59,3 61,3<br />
Cv Fakir (Francia) 84,3 69,4 58,44 63 90,4<br />
Comercial (Ukrania) 59,6 72,8 59,51 54,6 40,6<br />
Cv Incoronata (Italia) 79,3 78,1 56,78 62,8 83,0<br />
Cv Visnovsky (R. Checa) 67,5 87,6 45,6 62,8 40,7<br />
Cv Yubileyna (Bulgaria) 68,5 75,6 62,81 63,8 55,9<br />
Cv Korunga (Turquía) 46,2 72,8 52,29 58,8 38,9<br />
Comercial (Polonia) 53,6 76,7 57,28 64,3 45,4<br />
Experim<strong>en</strong>tal 9.2 59,9 65 44,69 56,5 57,4<br />
Reznos (Soria) 82,7 79 54,45 67,7 70,0<br />
Experim<strong>en</strong>tal 7.1 80,7 73,6 49,89 60,3 87,8<br />
Mezquita <strong>de</strong> Jarque (Teruel) 61,0 67,5 45,31 53,4 68,1<br />
Laguerue<strong>la</strong> (Teruel) 69,9 72,2 49,67 56,9 71,0<br />
Loarre (Huesca) 79,0 86,2 52,03 60,9 68,5<br />
Vil<strong>la</strong>hoz (Burgos) 72,6 78,3 51,87 68,6 104,1<br />
Torrecil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cameros (Rioja) 77,8 76,1 51,58 67,6 71,8<br />
Graus (Huesca) 67,4 69,1 33,37 60,4 65,2<br />
Tartareu (Lleida) 74,8 64,6 39,06 60,4 82,6<br />
Vil<strong>la</strong>hermosa <strong>de</strong> Río (Castellón) 55,0 73,7 43,18 54,1 56,0<br />
Alfalfa Cv Aragón 67,01 62,5 87,96 71,6 63,5<br />
En conjunto, todas <strong>la</strong>s proced<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>taron una gran capacidad <strong>de</strong> rebrote, si<strong>en</strong>do media <strong>de</strong><br />
64 g MS/p<strong>la</strong>nta, equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> que se obtuvo con <strong>la</strong> alfalfa como testigo; el rebrote máximo lo<br />
226
Producción vegetal<br />
alcanzó <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>cia Vil<strong>la</strong>hoz con 104 g MS/p<strong>la</strong>nta. Algunas proced<strong>en</strong>cias florecieron durante<br />
el rebrote. El vigor <strong>de</strong>l rebrote otoñal se corre<strong>la</strong>cionó con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración estival (P =<br />
0,0017), pero no con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> materia seca que no fue significativa (P = 0,1266). Las proced<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> tipo mediterráneo produjeron mayor cantidad <strong>de</strong> materia seca que <strong>la</strong>s proced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> Europa <strong>de</strong>l Este o <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra. Ello podría justificarse sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> su mayor adaptación<br />
a <strong>la</strong>s condiciones medioambi<strong>en</strong>tales.<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes caracteres estudiados con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración <strong>en</strong> una colección<br />
<strong>de</strong> esparcetas evaluada <strong>en</strong> Zaragoza<br />
Baja int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración<br />
Alta int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración<br />
Precocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración Tardía Precoz<br />
Longitud <strong>de</strong>l fol<strong>la</strong>je Baja Alta<br />
S<strong>en</strong>sibilidad a oidio Baja Alta<br />
Vigor <strong>de</strong>l rebrote Bajo Alto<br />
Porte Indifer<strong>en</strong>te Erecto<br />
Para evaluar globalm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos, se llevó a cabo un análisis <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes<br />
principales (Figura 1, Tab<strong>la</strong> 4). En dicho estudio se aprecia que <strong>los</strong> dos primeros factores<br />
explicaron el 77 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza observada. El primer factor <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s proced<strong>en</strong>cias; <strong>de</strong> hecho <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración, <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l fol<strong>la</strong>je y el vigor <strong>de</strong>l rebrote<br />
están altam<strong>en</strong>te corre<strong>la</strong>cionados. El segundo factor <strong>de</strong>fine el carácter erecto y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad a<br />
oidio. Otros caracteres como el comportami<strong>en</strong>to otoñal <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materia<br />
seca y el porte, no se repres<strong>en</strong>tan c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> ejes anteriores.<br />
Figura 1. Análisis <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes principales (ortogonal factor plot)<br />
3<br />
19<br />
2<br />
18<br />
15<br />
6<br />
820<br />
4<br />
14<br />
PC2<br />
1<br />
0<br />
21<br />
22<br />
16<br />
23 13<br />
17<br />
2<br />
9<br />
3<br />
7<br />
5<br />
12<br />
10<br />
-1<br />
11<br />
-2<br />
-3<br />
1<br />
-4<br />
-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2<br />
PC1<br />
227
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Valores <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes principales (orthogonal score weight)<br />
Proced<strong>en</strong>cia PC1 PC2<br />
1 Cv Costwold (Reino Unido) -3,84261 -3,44221<br />
2 Cv Somborne (Reino Unido) -0,52713 0,17525<br />
3 Esparcette (Reino Unido) 0,25076 0,44132<br />
4 Cv Sepial (Italia) 0,35157 1,16661<br />
5 Cv Ambra (Italia) 0,59028 0,38224<br />
6 Cv Fakir (Francia) 0,4873 1,57797<br />
7 Comercial (Ukrania) 0,35688 -0,88404<br />
8 Cv Incoronata (Italia) 0,3301 1,34537<br />
9 Cv Visnovsky (R. Checa) -0,23566 -0,03222<br />
10 Cv Yubileyna (Bulgaria) 1,0571 0,05542<br />
11 CV Korunga (Turquía) 0,21039 -1,69283<br />
12 Comercial (Polonia) 0,94521 -0,84273<br />
13 Experim<strong>en</strong>tal 9.2 -0,94678 -0,63623<br />
14 Reznos (Soria) 0,84895 1,64454<br />
15 Experim<strong>en</strong>tal 7.1 -0,01048 1,21787<br />
16 Mezquita <strong>de</strong> Jarque (Teruel) -1,32548 -0,46008<br />
17 Laguerue<strong>la</strong> (Teruel) -0,57055 0,49258<br />
18 Loarre (Huesca) -0,35055 1,23555<br />
19 Vil<strong>la</strong>hoz (Soria) 1,0444 2,04907<br />
20 Torrecil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cameros (Rioja) 0,52394 1,31871<br />
21 Graus (Huesca) -2,02254 -0,72533<br />
22 Tartareu (Lleida) -1,45013 0,05769<br />
23 Vil<strong>la</strong>hermosa <strong>de</strong>l Río (Castellón) -1,19224 -0,68308<br />
Las proced<strong>en</strong>cias se repart<strong>en</strong> según <strong>los</strong> ejes 1 y 2, difer<strong>en</strong>ciándose c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el cv Costwold,<br />
que pres<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> valores más bajos <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración, porte erecto y s<strong>en</strong>sibilidad al oidio.<br />
Un grupo <strong>de</strong> proced<strong>en</strong>cias, d<strong>en</strong>ominado Grupo1, compr<strong>en</strong>dido por <strong>la</strong>s proced<strong>en</strong>cias Vil<strong>la</strong>hoz, Reznos,<br />
Fakir, Torrecil<strong>la</strong>, Incoronata, Sepial, 7.1 y Loarre, se caracteriza por mostrar porte erecto y<br />
una gran int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración. El resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proced<strong>en</strong>cias se distribuye <strong>en</strong> otros dos grupos<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración, el Grupo 2, formado por <strong>la</strong>s proced<strong>en</strong>cias Esparcette,<br />
Ambra, Yubil<strong>en</strong>a, Polonia, Ukrania y Korunga, con una apreciable int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> floración, y el Grupo<br />
3, formado por Laguerue<strong>la</strong>, Somborne, Vinovsky, Tartareu, Mezquita <strong>de</strong> Jarque, Vil<strong>la</strong>hermosa, 9.2<br />
y Graus, con una floración más débil y tardía.<br />
CONCLUSIONES<br />
Los resultados obt<strong>en</strong>idos evid<strong>en</strong>cian una variabilidad elevada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes proced<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> todos <strong>los</strong> parámetros analizados. Las proced<strong>en</strong>cias pued<strong>en</strong> ser discriminadas por <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />
<strong>de</strong> floración y el porte erecto. El comportami<strong>en</strong>to otoñal <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se mostró difer<strong>en</strong>ciado<br />
<strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to estival.<br />
228
Producción vegetal<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Estas investigaciones fueron financiadas por <strong>la</strong> Comisión Europea (Proyecto MRTN-CT-2006-<br />
035805).<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BADOUX, S., 1965. Etu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s caractères morphologiques, physiologique et agronomiques <strong>de</strong><br />
popu<strong>la</strong>tions d’esparcette (Onobrychis spp.). Recherche agronomique <strong>en</strong> Suisse, 4 (2), 111-<br />
190.<br />
DELGADO, I.; ANDRES, C.; SIN, E.; OCHOA, M. J., 2002. Estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> esparceta (Onobrychis<br />
viciifolia Scop.). Encuesta realizada a agricultores productores <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>. <strong>Pastos</strong>, 32(2),<br />
235-247.<br />
MICHELENA, A., 1988. Difer<strong>en</strong>ciación y caracterización <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong> esparceta (Onobrychis<br />
viciaefolia Scop.) cultivada <strong>en</strong> España. Invest. Agr. Prod. Prot. Veg, 3(3), 183-290.<br />
PROSPERI, JM.; DEMARQUET, F.; ANGEVAIN, M. MANSAT, P., 1994. Évaluation agronomique<br />
<strong>de</strong> variétés <strong>de</strong> pays <strong>de</strong> sainfoin (Onobrychis sativa L) originaires du sud-est <strong>de</strong> <strong>la</strong> France. Agronomie,<br />
14(5), 285-298.<br />
AGRONOMIC EVALUATION OF AN EUROPEAN COLLECTION<br />
OF SAINFOIN (ONOBRYCHIS VICIIFOLIA SCOP.) IN THE<br />
ETABLISHMENT YEAR<br />
SUMMARY<br />
The agronomic characteristics of 11 Spanish and 12 European accessions of sainfoin (Onobrychis<br />
viciifolia Scop.) were evaluated during the establishm<strong>en</strong>t year, in a small plot trial in Zaragoza,<br />
un<strong>de</strong>r irrigation. The growth <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, the flowering, growth habit, s<strong>en</strong>sibility to diseases and<br />
regrowth ability were regu<strong>la</strong>rly assessed. The results show a big variability in all characters, with a<br />
coeffici<strong>en</strong>t of variation up to 40 %. Consi<strong>de</strong>ring the flowering, there was an interval up to one month<br />
for the full flowering and some varieties didn’t showed flowers at all. These results discriminate tree<br />
groups of sainfoin, two with early and int<strong>en</strong>se flowering, associate with a bigger <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of<br />
the p<strong>la</strong>nt, and another group with <strong>la</strong>te and sparse flowers. The size of the p<strong>la</strong>nt w<strong>en</strong>t from 25 to<br />
65 cm and was strongly corre<strong>la</strong>ted with the int<strong>en</strong>sity of flowering. The p<strong>la</strong>nt showed also a big<br />
range of growth habit from prostrate to erect. The erect p<strong>la</strong>nts were more likely to pres<strong>en</strong>t the character<br />
full-flowering.<br />
229
Producción vegetal<br />
VARIANZA GENÉTICA Y HEREDABILIDAD DE DIVERSOS<br />
PARÁMETROS NUTRITIVOS EN ECOTIPOS DE MAÍZ<br />
L. CAMPO RAMÍREZ Y J. MORENO-GONZÁLEZ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (CIAM). Instituto Galego <strong>de</strong> Calida<strong>de</strong><br />
Alim<strong>en</strong>taria (INGACAL). Apartado 10. 15080. A Coruña<br />
RESUMEN<br />
En <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> híbridos forrajeros adaptados al Norte <strong>de</strong> España, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> mejorar el <strong>en</strong>camado,<br />
el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> mazorca y <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta ver<strong>de</strong>, se busca increm<strong>en</strong>tar valor nutritivo. Los<br />
objetivos <strong>de</strong> este trabajo fueron evaluar <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> ecotipos <strong>de</strong> maíz <strong>de</strong> alto valor histórico y/o agronómico fr<strong>en</strong>te a híbridos comerciales y<br />
estimar <strong>la</strong>s varianzas g<strong>en</strong>éticas y <strong>la</strong> heredabilidad <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio (h 2 ) <strong>de</strong> diversos parámetros<br />
nutritivos: cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína bruta (PB), <strong>de</strong> fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FAD), <strong>de</strong> fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te<br />
(FND), cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> carbohidratos no estructurales (CNET) y digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica<br />
in vitro (DMO). Set<strong>en</strong>ta y seis varieda<strong>de</strong>s locales fueron evaluadas para valor forrajero utilizando<br />
<strong>la</strong> técnica NIRS. Los valores medios <strong>de</strong> DMO <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos fueron superiores a <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
híbridos comerciales evaluados, alcanzando <strong>en</strong> algunos casos hasta un 2,2% más <strong>de</strong> digestibilidad<br />
sobre el mejor <strong>de</strong> <strong>los</strong> híbridos testados. Lo mismo ocurrió con el resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros caracteres nutricionales<br />
evaluados. Las heredabilida<strong>de</strong>s fueron mo<strong>de</strong>radas para <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes parámetros evaluados<br />
alcanzando el valor <strong>de</strong> 0,61 para <strong>la</strong> DMO y valores <strong>en</strong>tre 0,72 y 0,63 para el resto <strong>de</strong> caracteres.<br />
Las heredabilida<strong>de</strong>s podrían increm<strong>en</strong>tarse mejorando el control <strong>de</strong>l error experim<strong>en</strong>tal.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: NIRS, Zea mays L., digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica, proteína bruta, fibra<br />
ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te, fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El cultivo <strong>de</strong> maíz fue introducido <strong>en</strong> Europa hace cinco sig<strong>los</strong>. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces se ha producido una<br />
gran diversificación <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s introducciones <strong>de</strong> material americano, a <strong>la</strong> presión<br />
selectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> cultivo y a <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> selección <strong>de</strong>l agricultor, lo cual<br />
favoreció el <strong>en</strong>trecruzami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> recombinación (Mor<strong>en</strong>o-González et al., 1997). Entre <strong>los</strong> años<br />
1940 y 1970 muchas varieda<strong>de</strong>s locales fueron sustituidas por híbridos comerciales <strong>en</strong> Europa, sin<br />
embargo <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> estos híbridos comerciales no fueron seleccionados para forraje.<br />
En <strong>los</strong> primeros años <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> mejora g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong>l maíz <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (CIAM) se recogieron 750 varieda<strong>de</strong>s locales <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Cornisa Cantábrica,<br />
500 <strong>de</strong> estas varieda<strong>de</strong>s se recolectaron sólo <strong>en</strong> Galicia. Una muestra <strong>de</strong> 86 introducciones<br />
repres<strong>en</strong>tando un amplio espectro <strong>de</strong>l Norte p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r fue estudiada para su caracterización morfológica<br />
(L<strong>la</strong>uradó y Mor<strong>en</strong>o-González, 1993) e iso<strong>en</strong>zimática (L<strong>la</strong>uradó et al., 1993). Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
95 pob<strong>la</strong>ciones locales pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a seis países <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE han sido evaluadas para r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
con dosis bajas <strong>de</strong> aportación <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (Brichette et al., 2003; Alonso Ferro et al.,<br />
2007) y por su resist<strong>en</strong>cia a p<strong>la</strong>gas (Malvar et al., 2004). Sin embargo pocas evaluaciones se han<br />
231
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
realizado para testar el valor forrajero <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas (Brichette et al., 2001; Mor<strong>en</strong>o-González et<br />
al., 2003). El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad g<strong>en</strong>ética <strong>en</strong> <strong>los</strong> ecotipos <strong>de</strong> maíz y <strong>de</strong> su valor nutritivo<br />
es un paso necesario para po<strong>de</strong>r utilizar<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> maíz forrajero.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Set<strong>en</strong>ta y seis varieda<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> maíz que han <strong>de</strong>stacado por su valor histórico o agronómico<br />
fueron evaluadas <strong>en</strong> Mabegondo (A Coruña) durante <strong>los</strong> años 2004, 2005 y 2006. El diseño experim<strong>en</strong>tal<br />
fue un látice triple 9x9 con 76 varieda<strong>de</strong>s locales y 5 híbridos comerciales utilizados como<br />
testigos. Cuatro híbridos fueron comunes <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres años, un quinto híbrido fue común <strong>en</strong> dos<br />
años y un sexto híbrido so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se incluyó <strong>en</strong> un año. En el año 2006 se <strong>de</strong>scartó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
repeticiones por graves problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> nasc<strong>en</strong>cia.<br />
En recolección se tomaron muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> maíz que fueron secadas<br />
<strong>en</strong> estufa <strong>de</strong> aire forzado durante 18 horas a 80 ºC y, posteriorm<strong>en</strong>te, molidas con un tamiz <strong>de</strong><br />
1mm <strong>en</strong> un molino Christy y Norris 8``. Se tomaron posteriorm<strong>en</strong>te dos submuestras que se escanearon<br />
mediante un espectrofotómetro mo<strong>de</strong>lo NIRSystem 6500 (Foss NIRSystem, Suecia), utilizando<br />
para ello cápsu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cuarzo y <strong>la</strong> zona espectral compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre 1100-2500nm. El programa<br />
informático utilizado para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y registro <strong>de</strong> espectros, calibración, validación y análisis<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados fue el WinISI 1.5 (Infrasoft International, USA, 2000).<br />
Para po<strong>de</strong>r estimar <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong> el valor nutritivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos evaluados, se analizaron <strong>los</strong><br />
sigui<strong>en</strong>tes caracteres: cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína bruta (PB); <strong>de</strong> fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FAD); <strong>de</strong> fibra<br />
neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FND); cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> carbohidratos no estructurales (CNET) y digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
materia orgánica in vitro (DMO). Las estimaciones <strong>de</strong> dichos parámetros fueron realizadas según<br />
técnicas y ecuaciones citadas <strong>en</strong> Campo y Mor<strong>en</strong>o-González (2003) y <strong>los</strong> métodos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
para <strong>la</strong> validación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones fueron <strong>los</strong> conv<strong>en</strong>cionales (Castro, 1994).<br />
En el análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados se realizó un análisis combinado para <strong>los</strong> tres años utilizando<br />
el programa Proc glm <strong>de</strong>l programa informático SAS (SAS System V8). La varianza g<strong>en</strong>otípica<br />
es estimó a partir <strong>de</strong> este análisis combinado y con el procedimi<strong>en</strong>to proc varcomp method=thype1<br />
consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s repeticiones como efectos fijos y el resto <strong>de</strong> variables como aleatorias.<br />
σ 2 e es <strong>la</strong> varianza <strong>de</strong>l error experim<strong>en</strong>tal cuya estima se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> varianza<br />
pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1.<br />
Tab<strong>la</strong> 1: Cuadrados medios esperados (CME)<br />
Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación gl(1) CM(2) CME<br />
Repeticiones r-1<br />
Años a-1 CMa σ2e+rσ2(a*g)+(r*a)σ2g+g?2(r(a))+(r*g)σ2a<br />
Repeticiones (años) r(a-1) CM(r(a)) σ2e+rσ2(a*g)+(r*a)σ2g+gσ2(r(a))<br />
G<strong>en</strong>otipos g-1 CMg σ2e+rσ2(a*g)+(r*a)σ2g<br />
G<strong>en</strong>otipos*años (g-1)(a-1) CM(g*a) σ2e+rσ2(a*g)<br />
Error (g-1)(a-1)(r-1) CMe σ2e<br />
(1)r: nº <strong>de</strong> repeticiones; a: nº <strong>de</strong> años; g: nº <strong>de</strong> g<strong>en</strong>otipos.(2)CMa: cuadrados medios <strong>de</strong> <strong>los</strong> años; CM(r(a)): cuadrados<br />
medios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repeticiones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> años; CMg: cuadrados medios <strong>de</strong> <strong>los</strong> g<strong>en</strong>otipos; CM(g*a): cuadrados medios <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> interacción g<strong>en</strong>otipos*años; CMe: cuadrado medio <strong>de</strong>l error.<br />
232
Producción vegetal<br />
Don<strong>de</strong> σ 2 (g*a) es <strong>la</strong> varianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción g<strong>en</strong>otipos por años y σ 2 g es <strong>la</strong> varianza g<strong>en</strong>otípica.<br />
La varianza <strong>de</strong>l error asociada a <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza g<strong>en</strong>otípica fue (Kempthore, 1973):<br />
Var (σ 2 g) = 1 [2(CMg) 2 + 2(CM(g*a)) 2 ] (EC 1)<br />
(r x a) 2 (g-1)+2 (g-1)(a-1)+2<br />
Y por lo tanto <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación típica <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza g<strong>en</strong>otípica, dt (σ 2 g) fue:<br />
dt (σ 2 g) = √ (Var σ 2 (g*a)) (EC 2)<br />
La heredabilidad (h 2 ) <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio se estimó como:<br />
h 2 = σ 2 g = 1- CM(g*a) (EC 3)<br />
σ 2 g + σ 2 g*a + σ 2 e CMg<br />
a r*a<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Análisis <strong>de</strong> varianza:<br />
Los cuadrados medios <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> varianza <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros nutricionales <strong>en</strong> <strong>los</strong> 82 g<strong>en</strong>otipos<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> tres años <strong>de</strong> estudio se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2. Los resultados muestran difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong>tre años <strong>en</strong> <strong>los</strong> caracteres <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> fibra (FAD y FND), <strong>la</strong> digestibilidad DMO<br />
y CNET.<br />
Tab<strong>la</strong> 2: Cuadrados medios y grados <strong>de</strong> libertad (gl) para el análisis combinado <strong>de</strong> varianza <strong>de</strong> varios parámetros<br />
<strong>de</strong> valor nutritivo <strong>en</strong> 82 g<strong>en</strong>otipos <strong>de</strong> maíz evaluados <strong>en</strong> tres años con <strong>la</strong> técnica NIRS<br />
Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación gl PB FAD FND DMO CNET<br />
Repeticiones 2 3,27 ns 48,86 ns 51,76 ns 147,00 ns 26,00 ns<br />
Años 2 26,18 ns 909,60 ** 355,83 ** 166,94 ** 577,81 *<br />
Repeticiones(años) 3 4,40 *** 25,16 *** 16,39 ns 125,74 *** 34,00 **<br />
G<strong>en</strong>otipos 81 1,89 *** 29,13 *** 50,83 *** 54,90 *** 58,10 ***<br />
G<strong>en</strong>otipos*años 159 0,65 *** 10,90 *** 14,47 *** 21,48 *** 19,81 ***<br />
Error 399 0,43 4,25 9,55 6,74 9,31<br />
PB: proteína bruta; FAD: fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; FND: fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; DMO: digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica in<br />
vitro; CNET: carbohidratos no estructurales. Todos <strong>los</strong> caracteres <strong>en</strong> % y estimados <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta mediante<br />
NIRS. *, **, ***, significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cero al 5%, 1% y 0,1%, respectivam<strong>en</strong>te. ns: no significativo.<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> g<strong>en</strong>otipos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción g<strong>en</strong>otipo por ambi<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias fueron significativas<br />
para todos <strong>los</strong> parámetros evaluados. Variabilidad g<strong>en</strong>otípica ha sido <strong>en</strong>contrada para<br />
DMO, FAD y FND y también ambi<strong>en</strong>tal (Dhillon et al., 1990) <strong>en</strong> el maíz forrajero.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ecotipos y <strong>los</strong> híbridos fueron significativas para todos <strong>los</strong><br />
parámetros evaluados excepto CNET (Tab<strong>la</strong> 3). Los valores medios <strong>de</strong> ecotipos fueron superiores<br />
a <strong>la</strong>s medias <strong>de</strong> <strong>los</strong> híbridos testigos para DMO, PB y CNET. Al contrario ocurrió con <strong>los</strong> valores<br />
<strong>de</strong> fibra (FAD y FND), que fueron inferiores para <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos. Por lo tanto <strong>la</strong> capacidad<br />
nutritiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos, globalm<strong>en</strong>te, fue superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> híbridos evaluados. En un estudio<br />
previo <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 400 varieda<strong>de</strong>s locales pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a seis países también se <strong>en</strong>contró<br />
una DMO superior <strong>en</strong> <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s locales fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> híbridos comerciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> época utilizados<br />
como testigos (Brichette et al., 2001). Las difer<strong>en</strong>cias mínimas significativas <strong>en</strong>tre dos medias<br />
233
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
y <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> variación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo para <strong>los</strong> caracteres estudiados estuvieron d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
valores normales <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos.<br />
El rango <strong>de</strong> DMO <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos se movió <strong>en</strong>tre el 63,4% <strong>de</strong> “Surtep” y el 53,7% <strong>de</strong> “Hórreo 368”,<br />
por lo tanto, valores superiores a 63,5% <strong>en</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos podrían ser interesantes.<br />
Diez ecotipos mostraron valores superiores a “Surtep” (Tab<strong>la</strong> 3), si<strong>en</strong>do el ecotipo<br />
“ESP0090241” el que alcanzó <strong>la</strong> digestibilidad más alta, 65,6%, un 2,2% superior al mejor <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
híbridos testados.<br />
Los ecotipos que pres<strong>en</strong>taron mejores características nutriccionales fueron: “ESP0090241” que<br />
alcanzó <strong>la</strong> más alta digestibilidad (65,6%), el cuarto mayor cont<strong>en</strong>ido protéico (5%), así como valores<br />
muy bajos <strong>de</strong> FAD (36,3%) y FND (62,7%). Le siguieron <strong>los</strong> ecotipos “ESP11986011”,<br />
“ESP11981033” y “ESP0090204” con una digestibilidad <strong>en</strong>tre el 64,6 y 64,7% y cont<strong>en</strong>ido proteico<br />
<strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 5% y, por último, <strong>los</strong> ecotipos “ESP0090242” y<br />
“ESP11981061” que alcanzaron <strong>la</strong> segunda y tercera más alta digestibilidad 64,9 y 64,8% respectivam<strong>en</strong>te<br />
y un valor <strong>de</strong> PB <strong>de</strong> 4,4 y 4,9% respectivam<strong>en</strong>te. Tanto <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> DMO como<br />
PB fueron muy superiores a <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>los</strong> híbridos <strong>en</strong> <strong>los</strong> seis ecotipos.<br />
Tab<strong>la</strong> 3: Medias <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros nutritivos estimados mediante NIRS <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> ecotipos<br />
<strong>de</strong> maíz <strong>en</strong> tres años<br />
G<strong>en</strong>otipo PB FAD FND DMO CNET G<strong>en</strong>otipo PB FAD FND DMO CNET<br />
ESP0070127 4,0 37,7 65,8 63,6 18,9 ESP0090270 5,0 37,3 63,8 63,0 17,1<br />
ESP0070217 4,6 37,0 63,8 63,8 20,3 ESP0090257 3,6 40,8 68,9 60,9 15,1<br />
ESP0070339 4,4 37,3 62,6 57,8 17,3 ESP0090345 4,5 42,0 69,0 55,5 13,1<br />
ESP0070441 3,8 40,2 66,4 58,5 15,5 ESP0090242 4,4 36,8 64,0 64,9 18,7<br />
ESP0070784 4,1 38,8 64,6 59,6 17,7 ESP0090155 4,5 43,1 69,8 55,6 11,8<br />
ESP0070892 4,4 35,1 61,0 64,5 20,9 ESP0090323 4,5 39,1 67,5 62,5 14,9<br />
ESP0070669 4,2 40,9 68,3 58,0 14,6 ESP0090030 4,1 38,5 64,3 60,7 17,8<br />
ESP0070670 4,0 42,5 71,8 57,8 12,5 ESP0090069 3,6 40,3 66,7 58,7 15,3<br />
ESP0070089 4,2 35,2 59,9 63,3 23,8 ESP0090206 4,9 38,4 65,4 62,9 16,7<br />
ESP0070036 4,0 39,2 66,0 61,5 16,6 ESP0090241 5,0 36,3 62,7 65,6 18,9<br />
ESP0070235 4,5 39,0 64,1 59,9 17,3 ESP0090244 4,0 41,3 68,8 58,5 15,0<br />
ESP0070436 4,4 41,5 67,5 57,6 12,0 ESP11973C03 3,8 38,1 63,4 60,9 19,5<br />
ESP0070218 4,6 38,8 66,6 62,8 14,9 ESP11981040 4,7 39,6 66,6 60,4 15,5<br />
ESP0070220 3,8 38,7 64,5 60,1 17,9 ESP11981047 4,8 40,8 68,8 59,4 13,1<br />
ESP0070469 4,4 41,0 66,1 55,7 13,8 ESP11982012 3,8 36,6 61,1 61,5 21,1<br />
ESP0070447 5,0 40,6 68,3 60,3 13,4 ESP11982019 4,0 38,4 65,5 61,9 19,1<br />
ESP0070725 4,1 39,1 66,5 60,6 16,5 ESP11982031 3,7 38,5 64,4 60,4 19,8<br />
ESP0070810 3,4 35,9 59,9 62,2 23,0 ESP11985020 4,0 40,4 67,4 59,5 15,4<br />
ESP0070943 4,1 42,5 69,3 56,7 11,6 ESP11985022 4,4 36,4 63,3 63,8 20,1<br />
ESP0070945 5,2 37,2 63,3 62,2 17,5 ESP11978057 5,6 37,5 63,7 62,5 16,5<br />
ESP0071023 4,3 41,0 67,8 58,5 14,3 ESP11978061 4,4 39,2 66,0 60,2 16,6<br />
234
Producción vegetal<br />
G<strong>en</strong>otipo PB FAD FND DMO CNET G<strong>en</strong>otipo PB FAD FND DMO CNET<br />
ESP0074127 4,9 39,1 66,2 58,6 14,0 ESP11981006 4,9 37,5 62,8 62,5 18,7<br />
ESP0090025 4,5 40,2 66,2 57,3 15,1 ESP11981029 4,1 39,1 66,3 61,0 17,8<br />
ESP0090032 3,9 40,0 65,8 58,8 16,0 ESP11981033 5,0 36,7 64,3 64,7 18,9<br />
ESP0090033 3,9 41,4 67,9 57,1 14,7 ESP11981061 4,9 36,9 63,8 64,8 19,1<br />
ESP0090067 3,6 39,2 64,2 59,7 16,7 ESP11981093 3,9 38,2 63,1 60,1 19,2<br />
ESP0090205 3,9 38,4 65,2 62,4 18,3 ESP11981295 4,0 38,0 65,7 63,2 18,3<br />
ESP0090214 4,9 38,9 65,2 60,6 15,6 ESP11982001 4,3 37,4 62,8 61,0 20,3<br />
ESP0090300 4,8 40,7 69,2 55,6 11,0 ESP11983002 5,0 36,7 61,9 63,1 19,2<br />
ESP0090315 3,8 45,1 72,8 51,6 8,5 ESP11983031 4,8 37,9 63,7 62,2 17,6<br />
ESP0090322 3,5 39,7 65,7 60,1 16,5 ESP11985025 4,0 40,7 67,9 59,1 15,1<br />
ESP0090343 4,3 37,4 62,7 62,2 17,8 ESP11985027 4,4 36,9 63,0 63,3 18,8<br />
ESP0090262 4,4 39,3 65,7 60,0 15,8 ESP11985034 3,5 37,9 65,4 62,1 19,5<br />
ESP0090023 3,7 39,6 65,4 59,3 16,6 ESP11986011 5,2 36,1 62,8 64,7 18,7<br />
ESP0090028 3,6 38,7 65,9 62,6 17,8 ESP11999007 5,0 38,1 66,2 62,9 17,2<br />
ESP0090204 5,0 37,9 66,5 64,6 17,0 Surtep 4,8 39,3 68,5 63,4 15,1<br />
ESP0090238 4,1 37,9 64,6 62,5 18,3 Maverik 3,7 37,0 63,9 62,4 20,9<br />
ESP0090020 4,1 37,8 64,9 62,4 18,0 Maguel<strong>la</strong>n 4,5 41,7 69,4 57,1 13,5<br />
ESP0090413 4,4 37,2 63,9 63,0 18,4 C<strong>la</strong>rica 4,1 39,6 67,4 59,7 18,7<br />
ESP0090089 3,9 40,5 67,8 58,8 14,8 Furio 3,6 41,0 68,4 59,2 14,9<br />
ESP0090250 4,0 38,9 65,4 60,2 17,6 Hórreo 368 3,0 45,2 73,6 53,7 13,2<br />
Media ecotipos 4,3 38,9 65,5 60,7 16,8 LSDg(5%) 0,66 2,60 3,08 2,59 3,04<br />
Media híbridos 3,9 40,6 68,5 59,2 16,0 LSDmeh(5%) 0,22 0,85 1,00 0,85 0,99<br />
PB: proteína bruta; FAD: fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; FND: fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; DMO: digestibilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica in vitro; CNET: carbohidratos no estructurales. Todos <strong>los</strong> caracteres <strong>en</strong> %<br />
y estimados <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta mediante NIRS. LSD (5%): mínimas difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
(p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 4: Varianza g<strong>en</strong>ética y heredabilidad <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio <strong>de</strong> <strong>los</strong> caracteres <strong>de</strong> valor nutritivo medidos <strong>en</strong><br />
82 g<strong>en</strong>otipos y tres ambi<strong>en</strong>tes<br />
PB FAD FND DMO CNET<br />
σ2a(1) 0,11 4,34 1,66 14,97 2,64<br />
σ2(r(a))(2) 0,05 0,26 0,08 1,47 0,31<br />
σ2g(3) 0,16 2,27 4,58 4,14 4,79<br />
σ2(a*g)(4) 0,08 2,54 1,88 5,63 4,01<br />
σ2e(5) 0,43 4,25 9,55 6,74 9,31<br />
dt(σ2g)(6) 0,66 2,06 3,09 2,60 3,05<br />
h2(7) 0,65 0,63 0,72 0,61 0,66<br />
PB: proteína bruta; FAD: fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; FND: fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; DMO:digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica in<br />
vitro; CNET: carbohidratos no estructurales. Todos <strong>los</strong> caracteres <strong>en</strong> % y estimados <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta mediante<br />
NIRS. (1)varianza <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes; (2)varianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repeticiones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> años; (3)varianza <strong>de</strong> <strong>los</strong> g<strong>en</strong>otipos; (4)varianza<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción años*g<strong>en</strong>otipos; (5)varianza <strong>de</strong>l error; (6)<strong>de</strong>sviación típica <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza g<strong>en</strong>otípica; (7)heredabilidad.<br />
CONCLUSIONES<br />
Los parámetros nutritivos mostraron heredabilida<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>radas, posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a que el<br />
número <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas muestreadas <strong>en</strong> cada unidad experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>bería ser más alta para así reducir<br />
el error experim<strong>en</strong>tal. Se ha <strong>en</strong>contrado variabilidad g<strong>en</strong>ética <strong>en</strong> <strong>los</strong> caracteres <strong>de</strong> valor nutritivo<br />
<strong>de</strong> ecotipos <strong>de</strong> maíz analizados con ecuaciones, sobre todo <strong>en</strong> <strong>los</strong> caracteres <strong>de</strong> digestibilidad<br />
y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> fibra que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran altam<strong>en</strong>te corre<strong>la</strong>cionados. Diez <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecotipos evaluados<br />
pose<strong>en</strong> muy bu<strong>en</strong>a aptitud forrajera y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
mejora para calidad forrajera, especialm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> ecotipos: “ESP0090241”, “ESP11986011”,<br />
“ESP11981033”, “ESP0090204”, “ESP0090242” y “ESP11981061”.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Los autores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>la</strong> financiación recibida <strong>de</strong>l INIA, (proyecto RF03-007-C3) y <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Gallego<br />
<strong>de</strong> Investigación y Desarrollo e Innovación Tecnológica, (proyecto nº PGIDIT03RAG50301PR).<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ALONSO FERRO, R.; BRICHETTE, I.; EVGENIDIS, G.; KARAMALIGKAS, CH.; MORENO-GONZÁLEZ, J,<br />
2007. Variability in European Maize (Zea mays L.) Landraces un<strong>de</strong>r High and Low Nitrog<strong>en</strong><br />
Inputs. G<strong>en</strong>. Res. Crop Evol., 54: 295-308<br />
BRICHETTE MIEG, I.; MORENO-GONZÁLEZ, J.; LOPEZ, A., 2001. Variability of european maize <strong>la</strong>ndraces<br />
for forage digestibility using NIRS. Maydica, 46, 245-252.<br />
BRICHETTE MIEG, I.; MORENO-GONZÁLEZ, J.; CAMPO RAMÍREZ, L.; ALONSO FERRO, R., 2003.<br />
Evaluation of european maize core collection: Tolerance to low nitrog<strong>en</strong> level. En: R<strong>en</strong>contre<br />
Europe<strong>en</strong>ne sur <strong>la</strong> Diversite <strong>de</strong>s Popu<strong>la</strong>tions <strong>de</strong> Maïs, 38-40. Ed. INRA (Francia).<br />
CAMPO, L.; MORENO-GONZÁLEZ, J., 2003. Evaluación <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, digestibilidad y otros<br />
caracteres <strong>de</strong> maíz forrajero <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes fechas <strong>de</strong> recolección. En: <strong>Pastos</strong>, <strong>de</strong>sarrollo y<br />
conservación. XLIII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 277-283. Granada (España).<br />
CASTRO, P., 1994. Espectroscopía <strong>de</strong> reflectancia <strong>en</strong> el infrarrojo cercano (NIRS) y evaluación<br />
nutritiva <strong>de</strong> pastos. Tesis doctoral, 121 pp, Universidad <strong>de</strong> Santiago (España).<br />
236
Producción vegetal<br />
DHILLON, B.S; PAUL, Chr.; ZIMMER, E.; GURRATH, P.A.; KLEIN, D.; POLLMER, W.G., 1990. Variation<br />
and covariation in stover digestibility trais in diallel crosses of maize. Crop Sci. 30: 931-<br />
936.<br />
KEMPTHORE, O., 1973. An introduction to g<strong>en</strong>etic statistics. Ed: The Iowa State Univer. Press.<br />
LLAURADÓ, M.; MORENO-GONZÁLEZ, J., 1993. C<strong>la</strong>ssification of northern Spanish popu<strong>la</strong>tions of<br />
maize by numerical taxonomy. I. Morphological traits. Maydica 38:15-21.<br />
LLAURADÓ, M.; MORENO-GONZÁLEZ, J.; ARUS, P., 1993. C<strong>la</strong>ssification of northern Spanish popu<strong>la</strong>tions<br />
of maize by numerical taxonomy. II. Isozyme variation. Maydica 38: 249:258.<br />
MALVAR, R.A.; BUTRÓN, A.; ÁLVAREZ, A.; ORDÁS, B.; SOENGAS, P.; REVILLA, P.; ORDÁS, A., 2004.<br />
Evaluation of the European Union maize <strong>la</strong>ndrace core collection for resistance to Sesamia<br />
nonagrioi<strong>de</strong>s (Lepidoptera: Noctuidae) and Ostrinia nubi<strong>la</strong>lis (Lepidoptera: Crambidae). J Econ.<br />
Entomol. 97(2): 628-634.<br />
MORENO-GONZALEZ, J.; CASTRO, P.; LOSADA, E.; LOPEZ, A., 1993. Variabilidad y selección <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>otipos <strong>de</strong> maíz forrajero para valor nutritivo utilizando NIRS. En: Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXIII Reunión<br />
Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 161-168. Ciudad Real. Castil<strong>la</strong>-La Mancha.<br />
MORENO-GONZALEZ, J.; RAMOS-GOURCY, F.; LOSADA, E., 1997. Breeding Pot<strong>en</strong>tial of european<br />
flint and earliness-selected US Corn Belt d<strong>en</strong>t maize popu<strong>la</strong>tions. Crop Sci. 37:1475-1481.<br />
MORENO-GONZÁLEZ, J.; CAMPO RAMÍREZ, L.; BRICHETTE MIEG, I.; ALONSO FERRO, R., 2003.<br />
Evaluation of forage maize for digestibility and best harvesting time.<br />
237
Producción vegetal<br />
HACIA UNA NUEVA METODOLOGÍA PARA LA EVALUACIÓN DE<br />
VARIEDADES DE MAÍZ FORRAJERO<br />
M.J. SOUSA-MARTÍNEZ 1 , L. CARUNCHO-PICOS 1 , M.J. BANDE-CASTRO 1 ,<br />
J. FERNÁNDEZ-PAZ 1 Y J. PIÑEIRO-ANDIÓN 1,2<br />
1<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigacións Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo. Apartado 10. E-15080 A Coruña<br />
(España). 2 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción Vexetal. Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Composte<strong>la</strong>. E-27002 Lugo (España)<br />
RESUMEN<br />
Con el objetivo <strong>de</strong> simplificar <strong>la</strong> metodología utilizada <strong>en</strong> Galicia para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> maíz forrajero, que obliga a cosechar cada variedad <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> ‘línea <strong>de</strong> leche’<br />
está a 1/3-1/2 <strong>de</strong>l ápice <strong>de</strong>l grano, se ha establecido un <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> Mesía (A Coruña) para complem<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> información conseguida <strong>en</strong> 2006 <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma localidad. Se compararon <strong>la</strong>s ecuaciones<br />
<strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca (CMS) y <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> materia orgánica digestible<br />
(MOD) obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos años, utilizando como variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>los</strong> días transcurridos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra (DTDS) y <strong>la</strong> integral térmica (IT). Los ajustes fueron mejores cuando se utilizaron<br />
<strong>los</strong> DTDS. El bu<strong>en</strong> ajuste lineal <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l CMS <strong>en</strong> 2006 se confirmó <strong>en</strong> 2007, a<br />
pesar <strong>de</strong> ser un año climáticam<strong>en</strong>te muy distinto. Sin embargo, el ajuste cuadrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>de</strong> MOD fue algo peor <strong>en</strong> 2007, pero se estima que <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> 2007 mostraron una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
muy parecida a <strong>la</strong> <strong>de</strong> 2006 <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva, lo que permitirá integrar<strong>los</strong><br />
con todos <strong>los</strong> disponibles <strong>en</strong> cuanto esté completa <strong>la</strong> serie experim<strong>en</strong>tal, prevista para tres años.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: valor agronómico, metodología <strong>de</strong> evaluación, integral térmica.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Des<strong>de</strong> 1999 se dispone <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> maíz forrajero <strong>en</strong> Galicia, con<br />
el objetivo <strong>de</strong> conocer el valor agronómico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s introducidas o con perspectivas <strong>de</strong><br />
introducirse <strong>en</strong> el mercado gallego. La red consta <strong>de</strong> cuatro <strong>en</strong>sayos localizados <strong>en</strong>: 1) Riba<strong>de</strong>o<br />
(Lugo), 2) Sarria (Lugo), 3) Silleda (Pontevedra) y Mesía (A Coruña). Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas varieda<strong>de</strong>s<br />
se cosecha cuando <strong>la</strong> ‘línea <strong>de</strong> leche <strong>de</strong>l grano está a 1/3-1/2 <strong>de</strong>l ápice’, lo que implica una<br />
alta <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra por t<strong>en</strong>er que <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse a <strong>los</strong> campos dos veces/semana durante<br />
seis semanas para cubrir <strong>la</strong> gama <strong>de</strong> precocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo.<br />
Con el fin <strong>de</strong> simplificar el método <strong>de</strong> evaluación y reducir <strong>la</strong>s fechas <strong>de</strong> corte a un máximo <strong>de</strong> dos<br />
<strong>en</strong> cada localidad, se inició <strong>en</strong> 2006 un programa experim<strong>en</strong>tal con el objetivo <strong>de</strong> conseguir ecuaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos parámetros <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tiempo, <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> cosecha, que permitan corregir <strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l corte, por estimación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> que se alcanzarían <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to óptimo. El <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> 2006, que se estableció también<br />
<strong>en</strong> Mesía, consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> recolección escalonada <strong>en</strong> siete fechas, a interva<strong>los</strong> <strong>de</strong> 10 días, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s ‘Magellán’, más precoz, y ‘Conca’, más tardía (Caruncho et al., 2007). Los datos<br />
239
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
permitieron ajustar ecuaciones <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido (%) <strong>en</strong> materia seca (CMS) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
(t/ha) <strong>de</strong> materia orgánica digestible (MOD), <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong> días transcurridos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
una fecha <strong>de</strong>terminada, consiguiéndose índices muy altos <strong>de</strong> ajuste. Ello permitió concluir que una<br />
vez conocido el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca <strong>de</strong> una variedad <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l corte, es posible<br />
estimar con bastante precisión <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que alcanzaría el valor establecido como óptimo para<br />
realizar el corte para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>r, y que, conocida esta fecha, es también posible corregir con bastante<br />
precisión <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materia orgánica digestible obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l corte para<br />
llevar<strong>la</strong> al valor que t<strong>en</strong>dría <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to óptimo previsto para el corte <strong>de</strong> silo. El proceso <strong>de</strong><br />
corrección sería el sigui<strong>en</strong>te: “1) <strong>de</strong>terminar el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> corte<br />
<strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada variedad, 2) calcu<strong>la</strong>r el día <strong>en</strong> que esa variedad alcanzaría el cont<strong>en</strong>ido que<br />
se establezca como óptimo para <strong>la</strong> recolección, 3) calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> MOD cosechada, y<br />
4) corregir esta cifra t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> MOD, para<br />
llevar<strong>la</strong> al día calcu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> 2”. En el trabajo pres<strong>en</strong>tado se com<strong>en</strong>taba también que “<strong>los</strong> resultados<br />
son prometedores, a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> <strong>los</strong> que ocurre <strong>en</strong> otros años y <strong>en</strong> otras localida<strong>de</strong>s” (Caruncho<br />
et al., 2007).<br />
Con estos anteced<strong>en</strong>tes se sembraron nuevos <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> 2007 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Mesía (A<br />
Coruña), Riba<strong>de</strong>o (Lugo) y Sarria (Lugo) para <strong>los</strong> que se usaron <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s ‘Es Paroli’, más precoz,<br />
y ‘Conca’, más tardía. En este trabajo se analizan so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> CMS y MOD<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad ‘Conca’ <strong>en</strong> Mesía, que se sembró también <strong>en</strong> 2006, lo que permite <strong>la</strong> comparación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> datos.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El <strong>en</strong>sayo se localizó <strong>en</strong> Xanceda (Mesía), <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> A Coruña, a 360 m <strong>de</strong><br />
altitud, sobre un suelo profundo, <strong>de</strong> alta fertilidad química, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sobre esquistos <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>s.<br />
Los resultados <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> suelo previo al abonado <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo fueron: pH (H 2 O) 5,89, P (Ols<strong>en</strong>,<br />
extraído <strong>en</strong> CO 3 HNa) 94 mg kg -1 , K (extraído <strong>en</strong> NH 4 NO 3 ) 449 mg kg -1 , saturación por aluminio <strong>de</strong>l<br />
complejo <strong>de</strong> intercambio catiónico 0,4 (Al CIC -1 ). En <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> preparación <strong>de</strong>l suelo se <strong>en</strong>caló con<br />
1000 kg ha -1 <strong>de</strong> caliza molida y se abonó con 130 kg ha -1 <strong>de</strong> P 2 O 5 , 250 kg ha -1 <strong>de</strong> K 2 O y 150 kg<br />
ha -1 <strong>de</strong> N. El abonado se complem<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> cobertera con 50 kg ha -1 <strong>de</strong> N. Asimismo, se aplicaron<br />
antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra 40 kg ha -1 <strong>de</strong> un insecticida comercial con una riqueza <strong>de</strong>l 5% <strong>en</strong> clorpirifos<br />
y 5 L ha -1 <strong>de</strong> un herbicida comercial con una riqueza (peso/volum<strong>en</strong>) <strong>de</strong>l 35 % <strong>en</strong> a<strong>la</strong>cloro y <strong>de</strong>l 20<br />
% <strong>en</strong> atrazina.<br />
Como <strong>en</strong> el año 2006, el diseño experim<strong>en</strong>tal fue <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s divididas con 3 repeticiones, con un<br />
total <strong>de</strong> 14 tratami<strong>en</strong>tos (2 varieda<strong>de</strong>s x 7 fechas <strong>de</strong> corte). Se asignó <strong>la</strong> variedad a <strong>la</strong> parce<strong>la</strong><br />
principal y <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> corte a <strong>la</strong> subparce<strong>la</strong>, <strong>de</strong> 1,8 m x 6,5 m, que consistía <strong>en</strong> tres líneas <strong>de</strong> 6,5<br />
m <strong>de</strong> longitud separadas 60 cm. La d<strong>en</strong>sidad inicial <strong>de</strong> siembra fue 180 000 p<strong>la</strong>ntas ha -1 . Al final<br />
y principio <strong>de</strong> cada parce<strong>la</strong> principal se estableció una subparce<strong>la</strong> extra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas dim<strong>en</strong>siones,<br />
que sirvió <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>. La siembra se realizó el 21/05/2007. Se efectuó un ac<strong>la</strong>reo cuando <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>ntas t<strong>en</strong>ían 4-5 hojas para <strong>de</strong>jar una d<strong>en</strong>sidad final <strong>de</strong> 90 000 p<strong>la</strong>ntas ha -1 . Se eligieron <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s<br />
‘Es Paroli’, más precoz, y ‘Conca’, más tardía. El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to inicial era sembrar ‘Magel<strong>la</strong>n’<br />
y ‘Conca’ porque fueron <strong>la</strong>s sembradas <strong>en</strong> 2006 pero no ha sido posible porque el propietario<br />
<strong>de</strong> ‘Magel<strong>la</strong>n’ <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> comercializar<strong>la</strong>. Por ello esta comunicación se limita al análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
datos <strong>de</strong> ‘Conca’ para po<strong>de</strong>r comparar<strong>los</strong> con el año 2006. La recolección <strong>de</strong> cada variedad se<br />
escalonó <strong>en</strong> siete fechas distintas con interva<strong>los</strong> previstos <strong>de</strong> 10 días <strong>en</strong>tre fechas consecutivas<br />
que, <strong>en</strong> realidad variaron <strong>en</strong>tre 9 y 11 días, para evitar recoger <strong>en</strong> sábado o domingo. La primera<br />
fecha <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> cada variedad se hizo 25 días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haberse producido <strong>la</strong> floración<br />
fem<strong>en</strong>ina, que tuvo lugar el 16/08/07, 22 días más tar<strong>de</strong> que <strong>en</strong> 2006, como consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bajas temperaturas re<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong>l verano 2007 (Tab<strong>la</strong> 1), unido a que <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> siembra <strong>de</strong><br />
240
Producción vegetal<br />
2007 fue 6 días más tar<strong>de</strong> que <strong>en</strong> 2006. La recolección escalonada <strong>de</strong> ‘Conca’ se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
fechas sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 2007: 10/09, 20/08, 01/10, 10/10, 19/10, 30/10 y 09/11, que significa<br />
un retraso <strong>de</strong> 20 días con respecto <strong>la</strong>s <strong>de</strong> 2006.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Temperaturas media (tm) m<strong>en</strong>sual (ºC) y lluvia (p) m<strong>en</strong>sual (mm) durante el período <strong>de</strong> cultivo <strong>de</strong>l<br />
maíz <strong>en</strong> 2006 y 2007, <strong>en</strong> Xanceda (Mesía).<br />
Año Mayo Junio Julio Agosto Septiembre Octubre Noviembre<br />
Temperatura 2006 12,7 16,3 18,4 18,1 16,2 14,3 11,3<br />
2007 11,5 14,0 15,6 16,0 15,4 12,6 8,6<br />
Lluvia 2006 32,5 38,9 6,6 0,8 102,4 331,2 303,6<br />
2007 101,0 79,6 48,4 58,2 19,0 7,8 52,0<br />
Para <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, se cortó <strong>la</strong> línea c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> cada parce<strong>la</strong> a unos 20 cm <strong>de</strong> altura,<br />
y se pesó su producción <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> el campo, inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l corte. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />
se tomaron 10 p<strong>la</strong>ntas al azar <strong>de</strong> esa línea c<strong>en</strong>tral, se separaron <strong>la</strong>s mazorcas y se pesaron<br />
por separado <strong>en</strong> dos fracciones 1) paja, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> p<strong>en</strong>acho, tallo, hojas y espatas y 2)<br />
mazorca, que incluye grano y zuro. Después <strong>de</strong> pesadas, se picaron por separado <strong>en</strong> una trituradora<br />
“Viking”. Del material picado se tomó una muestra <strong>de</strong> algo más <strong>de</strong> un kilogramo, que se transportó<br />
a <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> bolsa <strong>de</strong> plástico herméticam<strong>en</strong>te cerrada. En el <strong>la</strong>boratorio se <strong>de</strong>terminó<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca por <strong>de</strong>secación <strong>de</strong> 500 g <strong>de</strong> paja y <strong>de</strong> 1000 g <strong>de</strong> mazorca <strong>en</strong> estufa<br />
<strong>de</strong> aire forzado “Unitherm” durante 18 h a 80 ºC. Posteriorm<strong>en</strong>te, se molieron <strong>en</strong> molino “Christy<br />
and Norris” con tamiz <strong>de</strong> 1 mm. El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia orgánica y c<strong>en</strong>izas se <strong>de</strong>terminó por combustión<br />
a 475 ºC. La digestibilidad in vitro <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fracciones mazorca y paja<br />
se <strong>de</strong>terminó mediante NIRS <strong>en</strong> un espectrofotómetro NIRSystem 6500. Finalm<strong>en</strong>te se refirieron<br />
estos valores a p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong>tera.<br />
Como <strong>en</strong> 2006, se realizaron ajustes lineales y cuadráticos <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> materia seca y<br />
producción <strong>de</strong> materia orgánica digestible, respectivam<strong>en</strong>te, obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>los</strong> siete cortes, <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> días transcurridos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra (DTDS) (Figura 1). A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l 2006, se utilizó<br />
también <strong>la</strong> integral térmica, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra hasta <strong>la</strong> recolección, como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
para hacer ajustes lineales, para cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca, y cuadráticos, para producción <strong>de</strong><br />
MOD, por si, al ser un mejor predictor <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> floración fem<strong>en</strong>ina que <strong>los</strong> DTDS, como<br />
pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2, fuese también una variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te más a<strong>de</strong>cuada para<br />
ajustar <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> CMS y MOD. Mi<strong>en</strong>tras que hubo una difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 16 DTDS <strong>en</strong>tre 2006<br />
y 2007 para <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración fem<strong>en</strong>ina (Tab<strong>la</strong> 2), ésta se produjo para valores <strong>de</strong> IT prácticam<strong>en</strong>te<br />
iguales para ambos años cuando se utilizó 8 ºC como temperatura umbral (T umbral ).<br />
Estos valores se difer<strong>en</strong>ciaron <strong>en</strong> 26 grados-día (GD), equival<strong>en</strong>tes a so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te 3 días, para <strong>la</strong> T umbral<br />
<strong>de</strong> 10 ºC. Todos <strong>los</strong> autores coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> fijar un máximo <strong>de</strong> 30 ºC para <strong>la</strong> temperatura máxima<br />
(T máxima ) pero hay discrepancia sobre T umbral . Así, mi<strong>en</strong>tras Gilmore y Rogers (1958), McMaster<br />
y Wilhelm (1997) y Darby y Lauer (2002) seña<strong>la</strong>n 10 ºC para <strong>la</strong> T umbral , Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Gorostiza<br />
(1996) y Mangado y Barbería (2006) <strong>la</strong> establec<strong>en</strong> 6 ºC. En nuestro caso se han utilizado 10 ºC ,<br />
por ser el valor más citado <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía, y 8 ºC por dar <strong>los</strong> mismos valores <strong>de</strong> IT para <strong>la</strong> floración<br />
fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> 2006 y 2007.<br />
241
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Fechas <strong>de</strong> siembra <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad ‘Conca’ <strong>en</strong> 2006 y 2007, integral térmica (IT) y días transcurridos<br />
<strong>en</strong>tre siembra (S) y floración fem<strong>en</strong>ina (FF). La IT se calculó para dos Tumbral (IT8 IT10, para 8 y 10 ºC,<br />
respectivam<strong>en</strong>te).<br />
Año Fecha siembra Fecha FF Días S-FF IT 10 S-FF IT 8 S-FF<br />
2006 16-may-06 25-jul-06 70 506 633<br />
2007 22-may-07 16-ago-07 86 480 630<br />
IT = Suma <strong>de</strong> ‘grados-día’ (GD), calcu<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> GD = (T máxima + T mínima )/2- T umbral , <strong>en</strong> don<strong>de</strong> T máxima toma el valor<br />
30 <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que <strong>los</strong> valores super<strong>en</strong> esta cifra y T mínima toma el valor <strong>de</strong> T umbral cuando es inferior a el<strong>la</strong> (Gilmore, et<br />
al., 1958).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En esta comunicación se comparan <strong>los</strong> resultados para 2006 y 2007 <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad ‘Conca’, sobre<br />
cont<strong>en</strong>ido (%) <strong>en</strong> materia seca (CMS) <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong>tera y producción (t/ha) <strong>de</strong> materia orgánica<br />
digestible (MOD).<br />
Evolución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca<br />
Como se com<strong>en</strong>tó para 2006 (Caruncho et al., 2007), se pone énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> materia seca <strong>de</strong> <strong>la</strong> panta <strong>en</strong>tera porque suele estar muy re<strong>la</strong>cionado con el estado <strong>de</strong><br />
madurez <strong>de</strong>l grano, <strong>de</strong>finido por <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘línea <strong>de</strong> leche’ (Wiersma et al., 1993), y porque<br />
algunos autores indican que el mom<strong>en</strong>to óptimo para <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong>l maíz forrajero es cuando <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta alcanza un cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca <strong>en</strong>tre el 30 y el 35% (Mor<strong>en</strong>o-González y García-González,<br />
1982). De hecho, <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘línea <strong>de</strong> leche’ es un bu<strong>en</strong> predictor <strong>de</strong>l CMS <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta<br />
<strong>en</strong>tera (Wiersma et al., 1993), por lo que se utiliza como criterio para establecer el mom<strong>en</strong>to<br />
óptimo <strong>de</strong> recolección para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>r. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do ello <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, el criterio para corregir <strong>los</strong> datos <strong>de</strong><br />
cosecha se basaría <strong>en</strong> el CMS <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l corte y el que se establezca como<br />
óptimo para hacer el <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do.<br />
Figura 1. Evolución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca <strong>en</strong> 2006 (%MS06) y 2007 (%MS07) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> materia orgánica digestible <strong>en</strong> 2006 y 2007, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong> días transcurridos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra (d) y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> integral (i) térmica (grados-día) para dos temperaturas umbral (Tu8 = 8 ºC y Tu10 = 10 ºC).<br />
% MS<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
% MS 06<br />
= 0,4285*d - 17,712<br />
R 2 = 0,9734<br />
2006<br />
2007<br />
% MS 07<br />
= 0,3951*d - 23,123<br />
R 2 = 0,9688<br />
80 100 120 140 160 180<br />
n_ dias <strong>de</strong> s<strong>de</strong> siembra (d)<br />
MOD (t_hā 1 )<br />
21<br />
19<br />
17<br />
15<br />
13<br />
11<br />
9<br />
MOD 06<br />
= -0,0041*d 2 + 1,1889*d - 65,639<br />
R 2 = 0,9794<br />
2006<br />
2007<br />
MOD 07<br />
= -0,0035*d 2 + 0,9875*d - 53,689<br />
R 2 = 0,7643<br />
80 100 120 140 160 180<br />
n_ dias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siembra (d)<br />
242
Producción vegetal<br />
% MS<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
% MS 07<br />
= 0,0625*i - 33,436<br />
R 2 = 0,9436<br />
% MS 06<br />
= 0,0474*i - 20,175<br />
R 2 = 0,938<br />
2006<br />
2007<br />
800 900 1000 1100 1200 1300 1400<br />
integral (i) t_rmica T u8<br />
MOD (t_hā 1 )<br />
21<br />
19<br />
17<br />
15<br />
13<br />
11<br />
9<br />
MOD 06<br />
= -4E-05*i 2 + 0,1147*i - 59,377<br />
R 2 = 0,9556<br />
MOD 07<br />
= -8E-05*i 2 + 0,1695*i - 72,868<br />
R2 = 0,626<br />
800 1000 1200 1400 1600<br />
integral (i) t_rmica T u8<br />
2006<br />
2007<br />
% MS<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
% MS 07<br />
= 0,0802*i - 32,764<br />
R 2 = 0,9436<br />
% MS 06<br />
= 0,0601*i - 21,102<br />
R 2 = 0,9238<br />
600 700 800 900 1000 1100 1200<br />
integral (i) t_rmica T u10<br />
2006<br />
2007<br />
MOD (t_hā 1 )<br />
21<br />
19<br />
17<br />
15<br />
13<br />
11<br />
9<br />
MOD 06<br />
= -6E-05*i 2 + 0,1385*i - 57,442<br />
R 2 = 0,9504<br />
MOD 07<br />
= -0,0001*i 2 + 0,2143*i - 70,623<br />
R 2 = 0,6292<br />
600 800 1000 1200<br />
integral (i) t_rmica T u10<br />
2006<br />
2007<br />
El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación (R 2 ) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rectas ajustadas a <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l CMS, con respecto a<br />
<strong>los</strong> días transcurridos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra, son mejores que cuando el ajuste se hace <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> integral IT con T umbral <strong>de</strong> 8 o 10 ºC (Figura 1). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s rectas ajustadas <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> días son casi parale<strong>la</strong>s lo que significa que <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l CMS es prácticam<strong>en</strong>te el mismo<br />
<strong>en</strong> 2006 que <strong>en</strong> 2007, a pesar <strong>de</strong> haber sido dos años climáticam<strong>en</strong>te muy distintos.<br />
Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materia orgánica digestible<br />
Como se com<strong>en</strong>tó para 2006 (Caruncho et al., 2007), se ha elegido esta variable porque integra<br />
<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materia seca y <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>la</strong> variable que se estima más importante para elegir una variedad <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber <strong>de</strong>cidido el<br />
grupo <strong>de</strong> precocidad a sembrar. En el<strong>la</strong> se basa el cálculo <strong>de</strong>l Índice Productivo (IP) que se publica<br />
<strong>en</strong> el díptico que se distribuye <strong>en</strong> Galicia (CMR, 2007).<br />
Como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l CMS, <strong>los</strong> mejores ajustes se produc<strong>en</strong> cuando <strong>la</strong> variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
son <strong>los</strong> días transcurridos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> integral térmica. En este<br />
caso, sin embargo, el ajuste <strong>de</strong> 2007 (R 2 = 0,76) es peor que el <strong>de</strong> 2006 (R 2 = 0,98). A pesar <strong>de</strong><br />
ello, se estima que son datos que muestran un cierto paralelismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
curva, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que está el intevalo óptimo <strong>de</strong> CMS para <strong>la</strong> recolección, lo que permitirá integrar<strong>los</strong><br />
con <strong>los</strong> <strong>de</strong>l año anterior y sigui<strong>en</strong>tes, si se poduc<strong>en</strong> con <strong>la</strong> misma t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> una única curva<br />
utilizable para <strong>la</strong> correción <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> MOD.<br />
243
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
La información analizada permite concluir que:<br />
1. Para ajustar ecuaciones <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca y <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />
materia orgánica digestible es mejor utilizar como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>los</strong> ‘días transcurridos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra’ que <strong>la</strong> ‘integral térmica’.<br />
2. A pesar <strong>de</strong> ser 2007 un año climáticam<strong>en</strong>te muy distinto <strong>de</strong> 2006, se ha observado un<br />
cierto paralelismo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ecuaciones ajustadas para ambos años, que permite prever<br />
una bu<strong>en</strong>a integración <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos disponibles con <strong>los</strong> que puedan obt<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> el futuro,<br />
si se produc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias observadas.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Las activida<strong>de</strong>s han sido financiadas por el proyecto nº PGIDIT03RAG50303PR <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Gallego <strong>de</strong><br />
Investigación Desarrollo e Innovación Tecnológica. Se agra<strong>de</strong>ce, asimismo, <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> D. B<strong>en</strong>igno<br />
Tubío y <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> campo y <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l CIAM.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
CARUNCHO-PICOS, L.; BANDE-CASTRO, M.J.; FERNÁNDEZ-PAZ, J.; PIÑEIRO-ANDIÓN, J., 2007. Producción<br />
y calidad <strong>de</strong>l maíz forrajero <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLVI<br />
Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 181-187.<br />
CMR (Consellería do Medio Rural), 2007. Valor agronóico <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s comerciales <strong>de</strong> millo forraxeiro<br />
<strong>en</strong> Galicia (Período 1999-2006). Actualización 2007. Díptico. Consellería do Medio<br />
Rural. Xunta <strong>de</strong> Galicia. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> (España).<br />
DARBY, H.M.; LAUER, J.G., 2002. Harvest date and hybrid influ<strong>en</strong>ce on corn forage yield, quality,<br />
and preservation. Agronomy Journal, 94, 559-566.<br />
FERNÁNDEZ DE GOROSTIZA, F., 1996. Va<strong>de</strong>mecum <strong>de</strong>l maíz. Ediciones Agrotécnicas, 296 pp.<br />
Madrid (España).<br />
GILMORE, E.C. JR.; ROGERS, J.S., 1958. Heat units as a method of measuring madurity in corn.<br />
Agronomy Journal, 50, 611-615.<br />
MANGADO, J.M.; BARBERÍA, A., 2006. Red <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> maíz forrajero. Grupo<br />
<strong>de</strong> cic<strong>los</strong> 400-500 Resultados <strong>de</strong>l año 2006 Navarra I.T.G. Gana<strong>de</strong>ro S.A. Navarra.<br />
MCMASTER, G.S.; WILHELM, W.W., 1997. Growing <strong>de</strong>gree-days: one equation, two interpretations.<br />
Agricultural and Forest Meteorology, 87, 291-300.<br />
MORENO-GONZÁLEZ J. y GARCÍA-GONZÁLEZ J.J., 1982. Cultivo <strong>de</strong>l maíz <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas húmedas <strong>de</strong><br />
España. Hojas divulgadoras. Nº 6/82. MAPA.. Madrid (España).<br />
WIERSMA, D.W.; CARTER, P.R.; ALBRECHT, K.A.; COORS, J.G., 1993. Kernel milkline stage and<br />
corn forage yield, quality and dry matter cont<strong>en</strong>t. Journal of production agriculture, 6, 1, 23-<br />
24 y 94-99.<br />
244
Producción vegetal<br />
TOWARDS A NEW METHODOLOGY TO TEST FORAGE MAIZE<br />
VARIETIES<br />
SUMMARY<br />
In or<strong>de</strong>r to find a method to simplify the methodology used in Galicia (NW Spain) to evaluate forage<br />
maize varieties, where each variety must be harvested wh<strong>en</strong> the milk line is at 1/3-1/2 from the<br />
grain apex, a trial was established at Mesía (A Coruña) to complem<strong>en</strong>t the information achieved in<br />
2006 in the same site. Curves were fitted to dry matter cont<strong>en</strong>t (DMC) and digestible organic matter<br />
yield (DOM) data, taking as in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t variable the days after sowing (DAS) or the thermal integral<br />
(TI). It was conclu<strong>de</strong>d that the fittings were better wh<strong>en</strong> using DAS and that the good fitting<br />
level of a straight line to the DMC data in 2006 was confirmed in 2007. Nevertheless, the quadratic<br />
fitting to DOM data was something worse in 2007, but is is estimated that 2007 data show<br />
a simi<strong>la</strong>r t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy than in 2006, in the increasing phase of the curve, that will allow to integrate<br />
them with the whole set of data of the experim<strong>en</strong>tal series, once completed.<br />
Key words: value for cultivation and use, evaluation methodology, thermal integral.<br />
245
Producción vegetal<br />
EVALUACIÓN DE LA TOLERANCIA/RESISTENCIA A LA SEQUÍA<br />
ESTIVAL TEMPRANA DE CULTIVARES DE MAÍZ FORRAJERO<br />
LORENA ÁLVAREZ-IGLESIAS 1 , ANTONIO MARTÍNEZ 1 Y NURIA PEDROL 1,2<br />
1 Área <strong>de</strong> Nutrición, <strong>Pastos</strong> y Forrajes. SERIDA – Grado. Estación Experim<strong>en</strong>tal La<br />
Mata. 33820-Grado (Asturias). 2 Dir. actual: Dpto Bioloxía Vexetal e Ci<strong>en</strong>cia do Solo.<br />
Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo. pedrol@uvigo.es<br />
RESUMEN<br />
El estrés hídrico, provocado por episodios cada vez más frecu<strong>en</strong>tes y severos <strong>de</strong> sequía estival<br />
temprana, es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores limitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l maíz <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cornisa Cantábrica,<br />
ya que afecta al cultivo <strong>en</strong> su fase más crítica, durante <strong>la</strong> germinación y establecimi<strong>en</strong>to. Este trabajo<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un protocolo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> tolerancia a sequía <strong>de</strong> cultivares <strong>de</strong> maíz forrajero<br />
<strong>en</strong> sus primeras fases <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, para increm<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> elección <strong>de</strong>l cultivar a sembrar.<br />
Se eligieron 15 cultivares <strong>de</strong> maíz <strong>de</strong> cic<strong>los</strong> corto, medio y <strong>la</strong>rgo, y se sometieron a bio<strong>en</strong>sayos<br />
comparativos <strong>de</strong> estrés hídrico (a niveles leve, mo<strong>de</strong>rado y severo) para evaluar <strong>la</strong> germinación<br />
<strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s. Su tolerancia al estrés hídrico se estimó calcu<strong>la</strong>ndo el porc<strong>en</strong>taje y <strong>la</strong> cinética<br />
<strong>de</strong> germinación mediante <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes índices: velocidad <strong>de</strong> germinación S, velocidad acumu<strong>la</strong>da<br />
<strong>de</strong> germinación AS, coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tasa <strong>de</strong> germinación CRG, y tiempo medio <strong>de</strong> germinación<br />
MGT. Los resultados reve<strong>la</strong>n difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre cultivares, <strong>de</strong>stacando DK 287 y Nexxos,<br />
para <strong>los</strong> que no hubo difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> germinación <strong>de</strong> control y tratami<strong>en</strong>tos, y cuyos índices<br />
<strong>de</strong> germinación fueron superiores a <strong>los</strong> <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> cultivares. Ello valida estos <strong>en</strong>sayos como<br />
herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> elección <strong>de</strong> cultivares.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: estrés hídrico, germinación, Zea mays L.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Bajo el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong>la</strong> sequía, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ari<strong>de</strong>z, se refiere al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so<br />
<strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>bido al agotami<strong>en</strong>to transitorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas<br />
hídricas <strong>de</strong>l suelo, que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>be a un reparto difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones<br />
(aunque sean abundantes) a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año (Levitt, 1980; Freitas, 1997). La estacionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
lluvias hace que <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> España temp<strong>la</strong>do-húmeda exista una sequía estival <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>rada a severa. Durante <strong>los</strong> meses <strong>de</strong> verano <strong>la</strong>s temperaturas son favorables para el crecimi<strong>en</strong>to,<br />
pero <strong>la</strong> humedad es limitante y prevalece <strong>la</strong> sequía edáfica y atmosférica.<br />
Tanto el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sequía <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años como <strong>la</strong>s siembras tardías <strong>de</strong> maíz,<br />
cada vez más comunes <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> agricultores y gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cornisa Cantábrica, condicionan<br />
<strong>la</strong> exposición <strong>de</strong>l cultivo al estrés hídrico <strong>en</strong> su fase más crítica, durante <strong>la</strong> germinación y el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s. El adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un año <strong>de</strong> sequía temprana, o el retraso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones climáticas óptimas para el corte <strong>de</strong>l cultivo invernal y/o para <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores previas a <strong>la</strong><br />
siembra <strong>de</strong> maíz, repercutirá <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y calidad <strong>de</strong>l maíz forrajero, <strong>de</strong>rivando<br />
incluso <strong>en</strong> una pérdida casi completa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosechas. En Galicia y Asturias <strong>la</strong> sequía estival ha<br />
247
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
sido especialm<strong>en</strong>te severa y precoz <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas campañas <strong>de</strong> maíz (exceptuando 2007, año atípico<br />
por <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> precipitaciones estivales) y, por ello, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información a <strong>la</strong> hora<br />
<strong>de</strong> elegir un material resist<strong>en</strong>te/tolerante a <strong>la</strong> sequía, <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te tradicionalm<strong>en</strong>te no problemático<br />
<strong>en</strong> este aspecto, está suscitando una preocupación creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el sector forrajero. Sería<br />
<strong>de</strong>seable, por tanto, disponer <strong>de</strong> un protocolo s<strong>en</strong>cillo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia/tolerancia a <strong>la</strong><br />
sequía <strong>en</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> maíz forrajero, con el fin <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> criterios prácticos <strong>de</strong> elección<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad a sembrar por parte <strong>de</strong>l técnico, agricultor y/o gana<strong>de</strong>ro.<br />
Las respuestas <strong>de</strong> un cultivo a <strong>la</strong> sequía temprana pued<strong>en</strong> evaluarse fiablem<strong>en</strong>te mediante bio<strong>en</strong>sayos<br />
comparativos <strong>de</strong> estrés hídrico aplicado <strong>en</strong> condiciones contro<strong>la</strong>das. El vigor <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to,<br />
así como <strong>la</strong> tolerancia al estrés hídrico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s pued<strong>en</strong> medirse mediante parámetros<br />
agronómicos clásicos, como el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> radícu<strong>la</strong>s y<br />
partes aéreas, <strong>la</strong> biomasa, el tamaño foliar, etc. (Lambers et al., 1998; Reigosa et al., 2003).<br />
Con este trabajo se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> comprobar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>los</strong> bio<strong>en</strong>sayos bajo condiciones contro<strong>la</strong>das<br />
<strong>de</strong> estrés hídrico sobre <strong>la</strong> germinación y su cinética mediante índices <strong>de</strong> germinación clásicos<br />
(Chiapusio et al., 1997), para evaluar <strong>la</strong> tolerancia/resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> sequía estival temprana <strong>de</strong> cultivares<br />
<strong>de</strong> maíz forrajero a efectos <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>dación.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> maíz forrajero evaluadas:<br />
Se eligieron 15 cultivares <strong>de</strong> cic<strong>los</strong> corto (Atribute, Crazi, Surprise, Adnet, Nexxos, DK 287), medio<br />
(Mas 33 A, Surtep, Poll<strong>en</strong>, Anjou 387, DKC 3745, Opti) y <strong>la</strong>rgo (Or<strong>en</strong>se, Juxxin, Es Paolis). Estos<br />
cultivares fueron seleccionados <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que están si<strong>en</strong>do más utilizados por <strong>la</strong>s cooperativas y<br />
agricultores <strong>de</strong> Asturias, habiéndose evaluado anteriorm<strong>en</strong>te su valor agronómico <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />
mediante <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> campo (Martínez et al., 2006).<br />
Diseño experim<strong>en</strong>tal y parámetros:<br />
Los bio<strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> germinación se llevaron a cabo <strong>en</strong> cámara <strong>de</strong> cultivo, bajo condiciones contro<strong>la</strong>das<br />
y constantes <strong>de</strong> temperatura (26ºC ± 0,5), humedad re<strong>la</strong>tiva (75% ± 2), y <strong>en</strong> oscuridad<br />
total. Se <strong>en</strong>sayaron un total <strong>de</strong> tres regím<strong>en</strong>es hídricos: (i) déficit hídrico leve, (ii) mo<strong>de</strong>rado, y (iii)<br />
severo. Para simu<strong>la</strong>r estas condiciones <strong>de</strong> estrés se emplearon soluciones <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>glicol <strong>de</strong><br />
peso molecu<strong>la</strong>r 6000 (PEG 6000) <strong>en</strong> agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da y pH 6, a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conc<strong>en</strong>traciones: (i)<br />
100 g/l, equival<strong>en</strong>te a un pot<strong>en</strong>cial osmótico Ψ o <strong>de</strong> -0,15 MPa, (ii) 200 g/l, equival<strong>en</strong>te a un Ψ o <strong>de</strong><br />
-0,5 MPa, y (iii) 300 g/l, equival<strong>en</strong>te a un Ψ o <strong>de</strong> -1 MPa. Se realizaron cuatro réplicas experim<strong>en</strong>tales<br />
por cada variedad y tratami<strong>en</strong>to, utilizando como control positivo <strong>de</strong> germinación una solución<br />
<strong>de</strong> agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da a pH 6. Se utilizaron 30 granos por réplica, que se sembraron sobre papel<br />
<strong>de</strong> filtro Whatman nº2 <strong>en</strong> p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> Petri <strong>de</strong> 13 cm <strong>de</strong> diámetro, añadiéndoles 10 ml <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución<br />
correspondi<strong>en</strong>te.<br />
Para evaluar <strong>la</strong> germinación se emplearon <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes índices <strong>de</strong> germinación: (a) porc<strong>en</strong>taje<br />
total <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s germinadas al tiempo final <strong>de</strong>l periodo germinativo -Gt-, (b) velocidad <strong>de</strong> germinación<br />
-S-, (c) velocidad acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> germinación -AS-, (d) coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tasa <strong>de</strong> germinación -<br />
CRG-, y (e) tiempo medio <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> estudio -MGT-, todos según<br />
Chiapusio et al. (1997).<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos:<br />
Los datos <strong>de</strong> germinación total Gt se porc<strong>en</strong>tuaron y corrigieron respecto a <strong>los</strong> controles, por lo<br />
que el valor <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> éstos siempre es <strong>de</strong>l 100%.<br />
248
Producción vegetal<br />
Los efectos <strong>de</strong> cada nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> PEG se analizaron con el paquete estadístico SPSS<br />
v. 11.5.1 (Ser. No. 9035115) a fin <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre cultivares. Sobre <strong>los</strong> grupos con<br />
varianzas homogéneas (test <strong>de</strong> Lev<strong>en</strong>e no significativo) se aplicó ANOVA <strong>de</strong> un factor, y <strong>los</strong> pares<br />
<strong>de</strong> medias se compararon mediante <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias mínimas significativas (DMS). Los grupos<br />
con varianzas heterogéneas se analizaron aplicando el test no paramétrico <strong>de</strong> Kruskal-Wallis,<br />
y comparando <strong>los</strong> pares <strong>de</strong> medias mediante <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> Tamhane.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> PEG aplicadas repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> amplitud habitual <strong>de</strong> tolerancia al estrés<br />
hídrico <strong>en</strong> maíz híbrido, que fueron elegidas tras consultar varias fu<strong>en</strong>tes (Van <strong>de</strong>r Weerd et al.,<br />
2002; Lemcoff et al., 2006; Zgal<strong>la</strong>ï et al., 2006), y ajustadas al rango <strong>de</strong> cultivares <strong>en</strong>sayados tras<br />
comprobar a priori <strong>la</strong> respuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> el<strong>los</strong> elegidos al azar.<br />
El análisis estadístico reveló difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong>tre cultivares para todos<br />
<strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> estrés hídrico aplicados, lo que permite establecer una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> tolerancia/resist<strong>en</strong>cia<br />
útil a efectos <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> cultivares. El índice Gt (germinación total) resultó útil<br />
para una interpretación global <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos niveles <strong>de</strong> estrés hídrico sobre <strong>la</strong> germinación.<br />
Así, <strong>la</strong> figura 1 resume <strong>los</strong> resultados repres<strong>en</strong>tando <strong>los</strong> valores medios porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong><br />
Gt <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivares para cada tratami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias fr<strong>en</strong>te al control <strong>de</strong> germinación<br />
(100 %).<br />
La línea horizontal discontinua indica el valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> controles (100% <strong>de</strong> germinación).<br />
Las barras indican <strong>los</strong> valores medios. Las medias etiquetadas con asterisco son significativam<strong>en</strong>te<br />
difer<strong>en</strong>tes al control al nivel <strong>de</strong> significación p≥0,05.<br />
Figura 1. Efecto <strong>de</strong> distintos niveles <strong>de</strong> PEG 6000 sobre <strong>la</strong> germinación total (Gt) <strong>de</strong> 15 cultivares comerciales<br />
<strong>de</strong> maíz<br />
249
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
A excepción <strong>de</strong>l cultivar Surprise, ninguno muestra difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos<br />
control y estrés hídrico leve (PEG 100 g/l) para el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación total Gt. Entre <strong>los</strong><br />
cultivares <strong>en</strong>sayados <strong>de</strong>stacan Nexxos, DK 287, cuyos índices Gt no difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />
valor <strong>de</strong>l control para ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos aplicados (p>0,05), resultando a priori <strong>los</strong> cultivares<br />
más resist<strong>en</strong>tes/tolerantes al estrés hídrico durante <strong>la</strong> germinación. A su vez, <strong>la</strong> germinación<br />
total <strong>de</strong> DKC 3745 y Anjou 387 fue sólo mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te afectada por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />
sequía, mi<strong>en</strong>tras que Crazi, Mas 33 A, Es Paolis y Surprise fueron <strong>los</strong> más s<strong>en</strong>sibles.<br />
La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia/tolerancia <strong>de</strong> Nexxos y DK 287 a <strong>la</strong> sequía temprana no pue<strong>de</strong> ser<br />
discutida sin <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to y crecimi<strong>en</strong>to bajo estrés; sin embargo,<br />
dado que se trata <strong>de</strong> cultivares <strong>de</strong> ciclo corto, es probable que su mayor vigor <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to<br />
les confiera cierta v<strong>en</strong>taja a modo <strong>de</strong> escape <strong>de</strong>l estrés hídrico (Levitt, 1980; Freitas, 1997).<br />
No obstante, <strong>la</strong> germinación <strong>de</strong> otros cultivares <strong>de</strong> ciclo corto como Crazi y Surprise resultó s<strong>en</strong>sible<br />
al estrés, apuntando <strong>la</strong> participación obvia <strong>de</strong> otros factores <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> germinación,<br />
como <strong>la</strong> reserva hídrica <strong>de</strong>l grano y <strong>la</strong> dormición. De hecho, <strong>la</strong> germinación <strong>de</strong> otros cultivares<br />
cuyos resultados no se muestran <strong>en</strong> este trabajo resultó difícil <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio,<br />
hecho que compart<strong>en</strong> otros autores consultados (Manuel Sánchez-Díaz, com. pers.).<br />
El análisis porm<strong>en</strong>orizado secu<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> germinación acumu<strong>la</strong>da (datos no mostrados)<br />
reveló efectos significativos sobre <strong>la</strong> germinación <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> medida anteriores al establecido<br />
como final (144 horas). Ello indica una influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l estrés hídrico <strong>en</strong> <strong>la</strong> cinética <strong>de</strong> germinación<br />
que pasaría <strong>de</strong>sapercibido si observásemos sólo el índice Gt, ya que éste consi<strong>de</strong>ra <strong>los</strong><br />
valores finales. El cálculo <strong>de</strong> <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> velocidad <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong>scritos (S, AS, CRG, MGT)<br />
resultó <strong>de</strong> gran utilidad para comprobar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos efectos sobre <strong>la</strong> cinética <strong>de</strong> germinación.<br />
Otros autores han utilizado con éxito estos índices <strong>en</strong> otros campos <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación<br />
(Anjum y Bajwa, 2005; Lars<strong>en</strong> y Bibby, 2004; Chiapusio et al., 1997) mi<strong>en</strong>tras que su uso <strong>en</strong> estudios<br />
<strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia/tolerancia al estrés hídrico no se ha ext<strong>en</strong>dido.<br />
Los resultados muestran que, al igual que ocurría con <strong>la</strong> germinación total Gt, para un mismo tratami<strong>en</strong>to,<br />
el efecto <strong>de</strong>l estrés hídrico sobre <strong>la</strong> cinética <strong>de</strong> germinación difiere <strong>en</strong>tre cultivares<br />
(Tab<strong>la</strong>s 1 y 2), pero <strong>en</strong> este caso sí aparec<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas respecto al control <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
cinética <strong>de</strong> germinación <strong>de</strong> ciertos cultivares para el tratami<strong>en</strong>to PEG 100 g/l; difer<strong>en</strong>cias que permanecían<br />
ocultas cuando limitábamos el análisis al índice Gt.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Efecto <strong>de</strong> distintos niveles <strong>de</strong> Polietil<strong>en</strong>glicol (PEG) 6000 sobre <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong><br />
germinación (S) <strong>de</strong> 15 cultivares comerciales <strong>de</strong> maíz<br />
CULTIVAR PEG 0 PEG 100 PEG 150 PEG 200<br />
Atribute 26,2 d,e 23,7 d,e,f 16,1 d,e 9,4 d<br />
Crazi 25,9 d,e 22,5 d,e,f 9,2 g 2,4 f<br />
Mas 33 A 28,2 c,d,e 21,6 d,e,f,g 12,1 f,g 3,8 e,f<br />
Or<strong>en</strong>se 29,9 c,d,e 21,2 e,f,g 17,7 c,d,e 9,5 d<br />
Surtep 30,4 c,d,e 19,6 f,g 19,4 b,c,d 9,2 d<br />
Poll<strong>en</strong> 29,6 c,d,e 22,4 d,e,f 16,5 d,e 8,3 d<br />
Surprise 27,1 c,d,e 17,7 g 12,1 f,g 4,7 e,f<br />
Anjou 387 37,8 b 29,0 b,c 22,9 b 15,0 c<br />
Juxxin 31,4 c,d 24,7 d,e 17,0 c,d,e 4,8 e,f<br />
Adnet 31,5 c,d 25,5 c,d 20,6 b,c 9,6 d<br />
250
Producción vegetal<br />
CULTIVAR PEG 0 PEG 100 PEG 150 PEG 200<br />
DKC 3745 39,1 b 31,2 b 28,3 a 19,0 b<br />
Nexxos 32,2 c 30,8 b 30,0 a 22,4 a<br />
Opti 25,7 e 24,8 c,d,e 15,8 d,e,f 13,3 c<br />
DK 287 49,4 a 41,9 a 30,6 a 23,2 a<br />
Es Paolis 26,0 d,e 25,4 c,d,e 15,6 e,f 5,4 e<br />
PEG0: control; PEG100: estrés leve; PEG150: estrés mo<strong>de</strong>rado; PEG200: estrés severo. Las medias etiquetadas con<br />
letras distintas <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma columna son significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s al nivel <strong>de</strong> significación p≥0,05.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Efecto <strong>de</strong> distintos niveles <strong>de</strong> Polietil<strong>en</strong>glicol (PEG) 6000 sobre el tiempo medio <strong>de</strong> germinación<br />
(MGT) <strong>de</strong> 15 cultivares comerciales <strong>de</strong> maíz<br />
CULTIVAR PEG 0 PEG 100 PEG 150 PEG 200<br />
Atribute 50,5 c,d,e 58,7 c,d 71,7 b,c,d 93,9 a,b<br />
Crazi 49,7 c,d,e 63,9 b,c 78,8 b 80,0 a,b<br />
Mas 33 A 46,5 c,d,e,f 68,6 b 90,2 a 74,1 b<br />
Or<strong>en</strong>se 45,7 d,e,f 56,3 c,d 70,8 b,c,d 95,0 a,b<br />
Surtep 41,2 f,g 53,9 d,e 66,9 c,d 84,6 a,b<br />
Poll<strong>en</strong> 51,6 b,c,d 56,3 c,d 72,1 b,c,d 79,4 a,b<br />
Surprise 54,8 b,c 85,0 a 90,7 a 114,8 a<br />
Anjou 387 34,4 g,h 47,1 e,f 62,2 d,e 89,6 a,b<br />
Juxxin 51,4 c,d 56,3 c,d 73,6 b,c 112,5 a<br />
Adnet 42,4 e,f,g 56,2 c,d 66,8 c,d 84,9 a,b<br />
DKC 3745 32,9 h 40,8 f 47,3 f,g 69,6 b<br />
Nexxos 38,5 f,g,h 46,2 e,f 52,4 e,f 80,4 a,b<br />
Opti 59,7 a,b 71,6 b 80,3 a,b 91,8 a,b<br />
DK 287 24,4 i 30,3 g 40,8 g 65,8 b<br />
Es Paolis 66,5 a 66,9 b 77,2 b,c 89,2 a,b<br />
PEG0: control; PEG100: estrés leve; PEG150: estrés mo<strong>de</strong>rado; PEG200: estrés severo. Las medias etiquetadas con<br />
letras distintas <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma columna son significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s al nivel <strong>de</strong> significación p≥0,05.<br />
Los cultivares Nexxos, DK 287, DKC 3745 y Anjou 387, <strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor Gt, son también <strong>los</strong> que pres<strong>en</strong>tan<br />
mayores velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> germinación (S, AS y CRG) y un tiempo medio <strong>de</strong> germinación<br />
(MGT) m<strong>en</strong>or para todos <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos. Y, a <strong>la</strong> inversa, <strong>los</strong> cultivares con <strong>la</strong> germinación más<br />
retrasada y tiempos <strong>de</strong> germinación más altos son Crazi, Mas 33 A, Es Paolis y Surprise. Así,<br />
estos índices también supon<strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta útil para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia/resist<strong>en</strong>cia<br />
a <strong>la</strong> sequía, y completan <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l índice Gt. No obstante, <strong>la</strong> información aportada por<br />
AS y CRG (datos no mostrados) es redundante <strong>en</strong> algunos casos, consi<strong>de</strong>rando aquí sufici<strong>en</strong>te el<br />
cálculo <strong>de</strong> <strong>los</strong> índices S y MGT.<br />
251
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
Con este trabajo se validan <strong>los</strong> bio<strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> germinación <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ca Petri con aplicación <strong>de</strong> distintas<br />
conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> PEG como herrami<strong>en</strong>tas útiles para discernir cultivares tolerantes y s<strong>en</strong>sibles<br />
al estrés hídrico <strong>en</strong> su fase <strong>de</strong> germinación. Asimismo, <strong>los</strong> índices calcu<strong>la</strong>dos resultan útiles<br />
para completar <strong>la</strong> información aportada por el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> germinación, y ac<strong>la</strong>ran difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> cinética <strong>de</strong>l proceso. No obstante, <strong>de</strong>be resaltarse que estos <strong>en</strong>sayos sólo aportan una base<br />
<strong>de</strong> discriminación preliminar, si<strong>en</strong>do necesarios <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to y crecimi<strong>en</strong>to para<br />
completar <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> <strong>los</strong> cultivares y dilucidar <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> su tolerancia/resist<strong>en</strong>cia<br />
o s<strong>en</strong>sibilidad a <strong>la</strong> sequía temprana.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Los autores <strong>de</strong>sean expresar su agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> FICYT por <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l proyecto que ha<br />
permitido <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> este trabajo (PC-06-037), así como al personal técnico y <strong>de</strong> campo <strong>de</strong>l<br />
SERIDA por su co<strong>la</strong>boración.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ANJUM, T.; BAJWA R., 2005. Importance of Germination Indices in Interpretation of Allelochemical<br />
Effects. Int. J. Agri. Biol., 7, 417-419.<br />
CHIAPUSIO G, SÁNCHEZ AM, REIGOSA MJ, GONZÁLEZ L, PELLISSIER F., 1997. Do germination<br />
indices a<strong>de</strong>quately reflect allelochemical effects on the germination process?. J. Chem. Ecol.,<br />
23, 2445-2453.<br />
FREITAS HMO, 1997. Drought. En Prasad MNV (ed.) P<strong>la</strong>nt Ecophysiology, pp. 129-149. John Wiley<br />
y Sons. Inc. New York.<br />
LAMBERS H., CHAPIN III F.S., PONS T.L., 1998. P<strong>la</strong>nt Physiological Ecology. Springer-Ver<strong>la</strong>ng, NY,<br />
USA.<br />
LARSEN, S. U.; BIBBY, B. M., 2004. Use of germination curves to <strong>de</strong>scribe variation in germination<br />
characteristics in three turfgrass species. Crop Sci., 44, 891-899.<br />
LEMCOFF J. H., LING F, NEUMANN P. M., 2006 Short episo<strong>de</strong>s of water stress increase barley root<br />
resistance to radial shrinkage in a <strong>de</strong>hydrating <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t. Physiol. P<strong>la</strong>nt., 127, 603-611.<br />
LEVITT J., 1980. Responses of P<strong>la</strong>nts to Environm<strong>en</strong>tal Stresses (2 vol.). Aca<strong>de</strong>mic Press, NewYork.<br />
MARTÍNEZ A; PEDROL N; ALPERI J; GONZÁLEZ C., 2006. Varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> maíz. Actualización 2006.<br />
SERIDA-Consejería <strong>de</strong> Medio Rural y Pesca <strong>de</strong>l Principado <strong>de</strong> Asturias, 16 pp. D.L.: AS-92/06.<br />
REIGOSA MJ, PEDROL N, SÁNCHEZ-MOREIRAS A (eds), 2003. La Ecofisiología Vegetal. Una Ci<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Síntesis. Ed. Thomson, Madrid, España; 1193 pp. ISBN 84-9732-267-3.<br />
VAN DER WEERD L, CLAESSENS M. M. A. E., EFDÉ C, VAN AS H., 2002. Nuclear magnetic resonanceimaging<br />
of membrane permeability changes in p<strong>la</strong>nts during osmotic stress. P<strong>la</strong>nt Cell<br />
Envir., 25, 1539–1549.<br />
ZGALLAÏ H, STEPPE K, LEMEUR R., 2006. Effects of severe water stress on partitioning of (14) C<br />
assimi<strong>la</strong>tes in tomato p<strong>la</strong>nts. J. Appl. Bot. Food Qual., 80, 88-92.<br />
252
Producción vegetal<br />
ASSESMENT OF TOLERANCE/RESISTANCE TO EARLY SUMMER<br />
DROUGHT OF FORAGE MAIZE CULTIVARS<br />
SUMMARY<br />
Water stress is one of the limiting abiotic factors for maize productivity in NorthWest Spain. This<br />
stress is caused by more and more severe and frequ<strong>en</strong>t episo<strong>de</strong>s of early summer drought that<br />
affects maize crop during the most <strong>de</strong>licate stage: germination and seedling establishm<strong>en</strong>t. A simple<br />
and quick procedure is required to evaluate drought tolerance/resistance of most common<br />
forage maize cultivars in the early growth stage, in or<strong>de</strong>r to provi<strong>de</strong> election criteria to agricultors<br />
and technical experts. In this work, contrasted responses of cultivars to drought were evaluated<br />
using comparative water stress bioassays of slight, mo<strong>de</strong>rate and severe, simu<strong>la</strong>ted by application<br />
of growing conc<strong>en</strong>trations of polyethyl<strong>en</strong>glycol (PEG) on 15 commercial forage maize cultivars.<br />
Establishm<strong>en</strong>t vigour as well as seedling tolerance to stress were estimated by means of the germination<br />
perc<strong>en</strong>tage (Gt -Total germination) and germination kinetics, this assessed by some common<br />
in<strong>de</strong>xes: S -germination speed S, AS -accumu<strong>la</strong>ted germination speed, CRG -coeffici<strong>en</strong>t of germination<br />
rate, and MGT -mean germination time.Results reveal statistical significative differ<strong>en</strong>ces<br />
among cultivars for the <strong>de</strong>scribed parameters, thus validating the bioassay as a useful tool for a<br />
quick diagnostic to choose a tolerant/resistant cultivar to early drought wh<strong>en</strong> required.<br />
Key words: water stress, germination, Zea mays L.<br />
253
Producción vegetal<br />
ORIGEN DE LA TOXICIDAD EN CAREX BREVICOLLIS: UNA<br />
ESPECIE FRECUENTE EN PASTOS MONTANOS TEMPLADOS<br />
L. SAN EMETERIO 1 , I. RUIZ DE LOS MOZOS 1 , A. OREJA 1 , I. ZABALGOGEAZCOA 2<br />
Y R.M. CANALS 1<br />
1<br />
Dpto. <strong>de</strong> Producción Agraria. UPNA. Campus Arrosadia s/n 31006 Pamplona.<br />
2<br />
Instituto <strong>de</strong> Recursos Naturales y Agrobiología, CSIC. Apartado 257, 37071 Sa<strong>la</strong>manca<br />
RESUMEN<br />
Carex brevicollis (DC in Lam & DC) es una ciperácea frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos calizos montanos <strong>de</strong>l<br />
C<strong>en</strong>tro y Sur <strong>de</strong> Europa. En áreas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie es abundante, el ganado gestante sufre frecu<strong>en</strong>tes<br />
abortos, que se asocian al consumo <strong>de</strong> alcaloi<strong>de</strong>s oxitócicos, principalm<strong>en</strong>te brevicolina.<br />
Con el objetivo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear soluciones, realizamos una investigación <strong>en</strong>focada a dilucidar el orig<strong>en</strong><br />
intrínseco (<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta) o extrínseco (<strong>de</strong> un posible hongo asociado) <strong>de</strong>l alcaloi<strong>de</strong>. Para ello, 1)<br />
<strong>de</strong>terminamos si había infección por hongos <strong>en</strong>dófitos y realizamos su id<strong>en</strong>tificación, y 2) comprobamos<br />
si existía re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> brevicolina y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia/aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hongos<br />
<strong>en</strong>dófitos, mediante <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> alcaloi<strong>de</strong>s <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas infectadas y <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas<br />
fumigadas. Se obtuvieron 71 ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dófitos <strong>en</strong> C. brevicollis, <strong>los</strong> cuales, utilizando<br />
caracteres morfológicos y secu<strong>en</strong>ciando regiones <strong>de</strong> su DNA ribosómico fueron c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> 21<br />
especies distintas. Se <strong>de</strong>tectó pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> brevicolina <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, pero <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />
fueron significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas no infectadas.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: hongos <strong>en</strong>dófitos, brevicolina, alcaloi<strong>de</strong>s tóxicos.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Carex brevicollis DC. es una ciperácea distribuida ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro y sur <strong>de</strong> Europa, muy<br />
común <strong>en</strong> dos hábitats naturales protegidos por <strong>la</strong> Directiva Europea (92/43/CEE): <strong>los</strong> pastos<br />
subalpinos calcíco<strong>la</strong>s y <strong>los</strong> c<strong>la</strong>ros <strong>de</strong> hayedos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos sobre sustrato calizo. En <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong><br />
Urbasa y Andía (NO <strong>de</strong> Navarra) estos hábitats, junto con otras comunida<strong>de</strong>s vegetales, son pastados<br />
por unas 11 750 UGM <strong>de</strong> ganado ext<strong>en</strong>sivo, primordialm<strong>en</strong>te ovino, vacuno y equino. Los<br />
gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona han <strong>de</strong>tectado problemas <strong>de</strong> toxicidad por consumo <strong>de</strong> C. brevicollis, principalm<strong>en</strong>te<br />
abortos y partos prematuros <strong>en</strong> hembras jóv<strong>en</strong>es.<br />
Estudios previos han <strong>en</strong>contrado un alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> alcaloi<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te brevicolina y brevicarina,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> esta especie (Sharipov et al., 1975). Estos alcaloi<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ?-<br />
carbolina, pres<strong>en</strong>tan un pot<strong>en</strong>te efecto oxitócico que provoca contracciones <strong>en</strong> el útero, causando<br />
abortos <strong>en</strong> mamíferos gestantes (Yasnetso y Sizov, 1972). Otras consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rivados<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ?-carbolina son efectos fototóxicos <strong>en</strong> bacterias y hongos (Towers y Abramovski,<br />
1983). También se han <strong>de</strong>scrito diversas funciones farmacológicas actuando como antitumorales,<br />
antivirales y antibacteriales (Cao et al., 2007).<br />
255
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
A pesar <strong>de</strong> su interés, no hemos <strong>en</strong>contrado literatura sobre el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> alcaloi<strong>de</strong>s <strong>en</strong> C. brevicollis,<br />
aunque sí existe abundante bibliografía sobre toxicosis ocasionadas por alcaloi<strong>de</strong>s sintetizados<br />
por hongos <strong>en</strong>dófitos asociados a gramíneas (hongos <strong>de</strong> <strong>los</strong> géneros Neotyphodium/Epichloë<br />
<strong>en</strong> Festuca spp. y Lolium spp.), El objeto <strong>de</strong> este estudio es dilucidar el orig<strong>en</strong> intrínseco (<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta) o extrínseco (<strong>de</strong> un posible hongo asociado) <strong>de</strong> <strong>la</strong> brevicolina. Específicam<strong>en</strong>te queremos<br />
1) <strong>de</strong>terminar si existe infección <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta por hongos <strong>en</strong>dófitos y, <strong>en</strong> caso afirmativo, id<strong>en</strong>tificar<br />
<strong>la</strong> micobiota y 2) comprobar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alcaloi<strong>de</strong>s<br />
y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia/aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dófitos, mediante <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> brevicolina<br />
<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas infectadas y <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas fumigadas.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Material vegetal<br />
En otoño <strong>de</strong> 2006 se recolectó el material vegetal <strong>en</strong> el Parque Natural <strong>de</strong> Urbasa y Andia, localizado<br />
<strong>en</strong> el NO <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Navarra (España). Se llevaron a cabo muestreos <strong>en</strong> tres zonas difer<strong>en</strong>tes:<br />
el raso Udau (42º 50’ N 2º 8’ W), el raso Tximista (42º 51’N 2º 7’ W) y el raso Bardoitza (42º<br />
48’ N 2º 4’ W), obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cada uno cuatro p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong>teras (12 <strong>en</strong> total). El material fue trasp<strong>la</strong>ntado<br />
a maceta y mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> inverna<strong>de</strong>ro con un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> riego <strong>de</strong> dos días por semana.<br />
Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to e id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> micobiota<br />
Para reconocer y ais<strong>la</strong>r posibles hongos <strong>en</strong>dófitos, se sembraron pedazos <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> 1 cm 2 , previam<strong>en</strong>te<br />
esterilizados con lejía, <strong>en</strong> p<strong>la</strong>cas con PDA. Los hongos que lograron <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse a partir<br />
<strong>de</strong> estos fragm<strong>en</strong>tos se transfirieron a p<strong>la</strong>cas individuales. La id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> hongos se<br />
basó <strong>en</strong> caracteres morfológicos y molecu<strong>la</strong>res. La amplificación y secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />
ITS1.5.8S rDNA-ITS2 <strong>de</strong> extractos <strong>de</strong> DNA fúngico se realizó según <strong>los</strong> métodos <strong>de</strong>scritos por<br />
Sánchez-Márquez et al (2007).<br />
Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre producción <strong>de</strong> alcaloi<strong>de</strong>s e infección por hongos <strong>en</strong>dófitos<br />
Para obt<strong>en</strong>er individuos g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te idénticos se separaron y trasp<strong>la</strong>ntaron hijue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> ahijami<strong>en</strong>to. De cada p<strong>la</strong>nta madre se ais<strong>la</strong>ron un total <strong>de</strong> cuatro hijue<strong>los</strong> que<br />
siguieron el mismo cuidado que éstas. Con el fin <strong>de</strong> eliminar <strong>los</strong> hongos <strong>en</strong>dófitos, tres <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
cuatro hijue<strong>los</strong> fueron sometidos a un proceso <strong>de</strong> fumigación con fungicida Propiconazole<br />
(800µg/aplicación, tres aplicaciones con un intervalo <strong>de</strong> 10 días), <strong>de</strong>jando el cuarto hijo como<br />
control. Después <strong>de</strong> otro periodo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to para alcanzar una nueva fase <strong>de</strong> ahijami<strong>en</strong>to,<br />
se recolectaron <strong>los</strong> nuevos hijue<strong>los</strong>. Parte <strong>de</strong>l material vegetal (tejidos foliares) se estudió<br />
mediante tinción y microscopía (Latch et al. 1988) para evaluar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fumigación realizada.<br />
El resto <strong>de</strong>l material se utilizó para extraer <strong>los</strong> alcaloi<strong>de</strong>s (Zayed y Wink, 2005) y analizar<br />
cuantitativam<strong>en</strong>te el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> brevicolina mediante GLC-MS. Los datos se analizaron<br />
estadísticam<strong>en</strong>te mediante un mo<strong>de</strong>lo lineal g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> medidas repetidas con el programa<br />
SPSS 14.0.<br />
RESULTADOS<br />
Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to e id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> micobiota<br />
Se obtuvieron 71 ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hongos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> C. brevicollis, que fueron c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong><br />
21 especies distintas <strong>en</strong> base a su morfología y principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus regiones<br />
ITS1-5.8S rDNA-ITS2 (Tab<strong>la</strong> 1).<br />
256
Producción vegetal<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Especies <strong>de</strong> <strong>en</strong>dófitos id<strong>en</strong>tificados <strong>en</strong> Carex brevicollis mediante secu<strong>en</strong>ciación g<strong>en</strong>ética<br />
Especie<br />
Microdochium phragmitis<br />
C<strong>la</strong>dosporium sp.<br />
Podospora <strong>de</strong>cipi<strong>en</strong>s<br />
Alternaria t<strong>en</strong>uísima<br />
Colletotrichum <strong>de</strong>matium<br />
Raso y p<strong>la</strong>nta*<br />
U1, U3<br />
U1, B4<br />
U1, U2, B1<br />
U1<br />
U1<br />
16 <strong>de</strong>sconocido U1, U2, U3, U4, B3, T2<br />
Fusarium sp. A<br />
Fusarium sp. B<br />
Glomerel<strong>la</strong> graminico<strong>la</strong><br />
Neotyphodium sp.<br />
Phaeosphaeria sp.?<br />
Phaeosphaeria sp.1-44<br />
Phaeosphaeria sp.2-45<br />
Hypoxylon sp.<br />
Hypoxylon fragiforme<br />
Podospora sp.?<br />
Phaeosphaeria sp.3-60<br />
Desconocido 61 (Preussia sp.?)<br />
P<strong>en</strong>icillium sp.1-77<br />
P<strong>en</strong>icillium sp. 2-78<br />
Biscogniauxia sp.<br />
U2<br />
U4<br />
U4<br />
U4<br />
U3<br />
U4<br />
U4<br />
B1<br />
B2<br />
B1<br />
B2<br />
U1, U2, U4, B1, B2, B3, T1, T2<br />
T1<br />
T1<br />
U3, B1, B2, B3, B4, T1, T2, T3, T4<br />
* U, Udau; B, Bardoitxa; T, Tximista<br />
Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alcaloi<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> infección por hongos <strong>en</strong>dófitos<br />
El tratami<strong>en</strong>to fungicida fue eficaz, aunque no eliminó completam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s infecciones <strong>de</strong> hongos<br />
<strong>en</strong>dófitos. Antes <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to el 37,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas madre analizadas <strong>en</strong> el microscopio pres<strong>en</strong>taban<br />
infección por hongos <strong>en</strong>dófitos. Tras <strong>la</strong> fumigación, <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> infección se redujeron<br />
al 8,3%.<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> alcaloi<strong>de</strong>s no varió significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> distintos<br />
rasos (F=2,139, p= 0,188). En cambio, el tratami<strong>en</strong>to con fungicida tuvo un efecto significativo<br />
(F= 7,522, p= 0,029) ya que <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas fumigadas pres<strong>en</strong>taron un m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> brevicolina<br />
que <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas no fumigadas y que <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas madre (Figura 1).<br />
257
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 1. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> brevicolina <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> Carex brevicollis fumigadas y no fumigadas<br />
DISCUSIÓN<br />
Aunque <strong>en</strong> décadas pasadas se p<strong>en</strong>só que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dófitos estaba limitada a<br />
algunas especies <strong>de</strong> gramíneas y que se trataba <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> simbiosis mutualista, <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
últimos años se está evid<strong>en</strong>ciado que <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dófitos con vegetales son un<br />
hecho común <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza. Estos hongos <strong>en</strong>dófitos son abundantes, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran muy diversificados<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista taxonómico (Sánchez-Márquez et al., 2007) y pued<strong>en</strong> cumplir distintas<br />
funciones <strong>en</strong> el vegetal, no siempre mutualistas (Faeth, 2002; Saikkon<strong>en</strong> et al., 2006). Algunos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> hongos <strong>en</strong>dófitos id<strong>en</strong>tificados <strong>en</strong> C. brevicollis (Tab<strong>la</strong> 1), son saprófitos <strong>la</strong>t<strong>en</strong>tes, con<br />
capacidad para, tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong>l vegetal, invadir rápidam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> tejidos, y reproducirse.<br />
El alcaloi<strong>de</strong> brevicolina se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> C. brevicollis, fumigadas y no<br />
fumigadas, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras <strong>en</strong> una conc<strong>en</strong>tración seis veces m<strong>en</strong>or y m<strong>en</strong>os variable (Figura<br />
1). La drástica disminución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> brevicolina <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas fumigadas indica un importante<br />
papel <strong>de</strong> <strong>los</strong> hongos <strong>en</strong>dófitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> este compuesto, que pue<strong>de</strong> ser explicado<br />
<strong>de</strong> dos maneras opuestas: o bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> brevicolina es sintetizada por <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta pero su producción es<br />
inducida por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hongos <strong>en</strong>dófitos, o bi<strong>en</strong> es sintetizada por <strong>los</strong> hongos y su pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas fumigadas es residual y provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> su traslocación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta madre.<br />
La primera hipótesis se apoya <strong>en</strong> que 1) se ha comprobado <strong>la</strong> inducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> ?-carbolinas<br />
<strong>en</strong> distintas especies vegetales <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> elicitores fúngicos (Bais et al., 2003; Pauw<br />
et al., 2004), 2) diversos estudios han comprobado el efecto antifúngico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ?-carbolinas (Cao<br />
et al., 2007) y específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> brevicolina (Towers y Abramowski, 1983), y 3) pocas especies<br />
<strong>de</strong> hongos se repit<strong>en</strong> <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> individuos analizados (Preussia sp., Biscogniauxia sp. y<br />
especie 16 <strong>de</strong>sconocida) y no se ti<strong>en</strong>e conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que éstas sean capaces <strong>de</strong> producir alcaloi<strong>de</strong>s<br />
?-carboxílicos tóxicos. Respecto a <strong>la</strong> segunda hipótesis, ésta se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> 1) <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sa<br />
información sobre el orig<strong>en</strong> fúngico <strong>de</strong> <strong>los</strong> alcaloi<strong>de</strong>s responsables <strong>de</strong> diversas toxicosis <strong>en</strong> Festuca<br />
spp., Lolium spp., y <strong>en</strong> otras especies m<strong>en</strong>os conocidas (Vál<strong>de</strong>z Baril<strong>la</strong>s et al. 2007) y 2) <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> elevada solubilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> brevicolina que podría favorecer su traslocación a otras partes vegetales.<br />
Nos inclinamos a p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> primera hipótesis (síntesis vegetal e inducción fúngica) se<br />
sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> argum<strong>en</strong>tos más sólidos, pero su comprobación requiere continuar investigando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
misma línea.<br />
258
Producción vegetal<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Agra<strong>de</strong>cemos al Dr.Vic<strong>en</strong>te Ferrer su co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong>l material vegetal <strong>en</strong><br />
campo. El Servicio <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UPNA y Pablo Pujol realizaron <strong>la</strong> compleja<br />
cuantificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brevicolina. El personal <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l Dpto. <strong>de</strong> Producción Vegetal <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Recursos Naturales y Agrobiología <strong>de</strong>l CSIC ofrecieron <strong>en</strong>señanzas y apoyo <strong>en</strong> técnicas<br />
<strong>de</strong> secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong>l ADN fúngico.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BAIS, H.P.; VEPACHEDU, R.; VIVANCO, J.M., 2003. Root specific elicitation and exudation of fluoresc<strong>en</strong>t<br />
beta-carbolines in transformed root cultures of Oxalis tuberose. P<strong>la</strong>nt Physiology and<br />
Biochemistry, 41 (4), 345-353.<br />
CAO, R.H.; PENG, W.L.; WANG, Z.H.; XU, A.L., 2007. Beta-carboline alkaloids: Biochemical and<br />
pharmacological functions. Curr<strong>en</strong>t Medicinal Chemistry, 14 (4), 479-500.<br />
FAETH, S.H., 2002. Are <strong>en</strong>dophytic fungi <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sive p<strong>la</strong>nt mutualists? Oikos, 98 (1), 25-36.<br />
LATCH, G.C.M.; CHRISTENSEN, M.J.; HICKSON, R.E., 1988. Endophytes of annual and hybrid ryegrasses.<br />
New Zea<strong>la</strong>nd Journal of Agricultural Research, 31, 57-63.<br />
PAUW, B.; VAN DUIJN, B.; KIJNE, J.W.; MEMELINK, J., 2004. Activation of the oxidative burst by<br />
yeast elicitor in Catharanthus roseus cells occurs in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tly of the activation of g<strong>en</strong>es<br />
involved in alkaloid biosynthesis. P<strong>la</strong>nt Molecu<strong>la</strong>r Biology, 55 (6), 797-805.<br />
SAIKKONEN, K.; LEHTONEN, P.; HELANDER, M.; KORICHEVA, J.; FAETH, S.H., 2006. Mo<strong>de</strong>l systems<br />
in ecology: dissecting the <strong>en</strong>dophyte-grass literature. Tr<strong>en</strong>ds in P<strong>la</strong>nt Sci<strong>en</strong>ce, 11 (9), 428-433.<br />
SÁNCHEZ MÁRQUEZ, S.; BILLS, G.F.; ZABALGOGEAZCOA, I.A. 2007. The <strong>en</strong>dophytic mycobiota of<br />
Dactylis glomerata. Fungal Diversity, 27, 171-195.<br />
SHARIPOV, I.N.; CHEBAN, N,N.; KONDRATENKO, B.S.; TERENT’EVA, I.V.; LAZUR’EVSKII, G.V.,1975.<br />
Alkaloid accumu<strong>la</strong>tion in cultivated and naturally growing Carex brevicollis. Izvestiya AN Mold<br />
SSR, Ser. Bio. I Khim. N, 6. 63-67.<br />
TOWERS, G.H.N.; ABRAMOWSKI, Z.,1983. UV-Mediated g<strong>en</strong>otoxicity of furanoquinoline and of certain<br />
tryptophan-<strong>de</strong>rived alkaloids. Journal of Natural Products, 46 (4), 576-581.<br />
VALDEZ BARILLAS, J.R.; PASCHKE, M.W.; RALPHS, M.H.; CHILD, R.D., 2007. White locoweed toxicity<br />
is facilitated by a fungal <strong>en</strong>dophyte and nitrog<strong>en</strong>-fixing bacteria. Ecology, 88 (7), 1850-1856.<br />
YASNETSO,V.S.; SIZOV, P.I., 1972. Mechanism of brevicolline, thalictrimine and pachycarpine<br />
action on uterus. Farmakologiya I Toksikologiya, 35 (2), 201.<br />
ZAYED, R.; WINK, M., 2005. Beta-carboline and quinoline alkaloids in root cultures and intact p<strong>la</strong>nts<br />
of Peganum harma<strong>la</strong>. Z.f.Naturforschung, 60, 451-458.<br />
ORIGIN OF THE TOCICITY OF CAREX BREVICOLLIS: A FREQUENT<br />
SPECIES IN MONTANE TEMPERATE GRASSLANDS<br />
SUMMARY<br />
Carex brevicollis (DC in Lam. & DC) is a sedge naturally distributed over the C<strong>en</strong>tral and Southern<br />
mountains of Europe, on limestone, species-rich grass<strong>la</strong>nds. In areas where the species is abundant,<br />
frequ<strong>en</strong>t abortions associated to the consumption of of the oxitocic alkaloid brevicolline occur<br />
259
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
in livestock. In or<strong>de</strong>r to bring up solutions, we un<strong>de</strong>rtook a research focused on the elucidation of<br />
the intrinsic (from the p<strong>la</strong>nt itself) or extrinsic origin (from a pot<strong>en</strong>tial <strong>en</strong>dophyte) of brevicolline.<br />
Therefore, 1) we ma<strong>de</strong> a survey of the <strong>en</strong>dophytic mycobiota, and 2) we evaluated the re<strong>la</strong>tionship<br />
betwe<strong>en</strong> brevicolline production and the pres<strong>en</strong>ce or abs<strong>en</strong>ce of <strong>en</strong>dophytes, comparing the alkaloid<br />
cont<strong>en</strong>t in <strong>en</strong>dophyte-infected and fungici<strong>de</strong>-treated p<strong>la</strong>nts. We obtained 71 fungal iso<strong>la</strong>tes<br />
which belonged to 21 differ<strong>en</strong>t species. The alkaloid brevicolline was <strong>de</strong>tected in both infected and<br />
non-infected p<strong>la</strong>nts. However, its conc<strong>en</strong>tration was much lower in fumigated, non-infected p<strong>la</strong>nts.<br />
Key words: fungal <strong>en</strong>dophytes, brevicoline, toxic alkaloids.<br />
260
Producción vegetal<br />
SUSCEPTIBILIDAD DEL ALTRAMUZ AMARILLO (LUPINUS<br />
LUTEUS L.) A LA PODREDUMBRE RADICAL CAUSADA POR<br />
PHYTOPHTHORA CINNAMOMI RANDS<br />
P. FERNANDEZ REBOLLO 1 , M.S. SERRANO 1 , P DE VITA 2 , M.D. CARBONERO 1 ,<br />
A TRAPERO 2 , M.E. SANCHEZ 2<br />
1 Dpto. Ing<strong>en</strong>iería Forestal, 2 Dpto. Agronomía (Patología Agroforestal), Universidad <strong>de</strong><br />
Córdoba, e-mail: ir1ferep@uco.es<br />
RESUMEN<br />
En este trabajo se evalúa <strong>la</strong> susceptibilidad <strong>de</strong>l altramuz amarillo fr<strong>en</strong>te a Phytophthora cinnamomi.<br />
Phytophthora cinnamomi ha resultado ser un patóg<strong>en</strong>o agresivo que causa marchitez y muerte <strong>en</strong><br />
distintas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> L. luteus tanto <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> pre como <strong>de</strong> post-emerg<strong>en</strong>cia. No se han observado<br />
difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> susceptibilidad a <strong>la</strong> infección radical, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> severidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas <strong>en</strong> raíz, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>sayadas. Esta susceptibilidad ha resultado incluso<br />
más alta que <strong>la</strong> exhibida por el altramuz azul, utilizado <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos como p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
por su elevada susceptibilidad al patóg<strong>en</strong>o. Los resultados obt<strong>en</strong>idos sugier<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>be rep<strong>la</strong>ntear<br />
<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> esta leguminosa <strong>en</strong> <strong>de</strong>hesas afectadas por el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> Quercus que<br />
pres<strong>en</strong>tan altas d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inóculo <strong>de</strong> P. cinnamomi <strong>en</strong> el suelo, por sus efectos sobre <strong>la</strong> propia<br />
p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> altramuz y, principalm<strong>en</strong>te, por su posible efecto multiplicador <strong>de</strong>l patóg<strong>en</strong>o.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Lupinus luteus, podredumbre radical, Phytophthora cinnamomi, <strong>de</strong>hesa<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Lupinus luteus es una leguminosa anual <strong>de</strong> regiones temp<strong>la</strong>das y cálidas, con hojas palmeadas,<br />
tal<strong>los</strong> huecos <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia herbácea , fuerte raíz profunda y altos racimos terminales <strong>de</strong> flores<br />
<strong>de</strong> color amarillo, característica ésta por <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta recibe el nombre <strong>de</strong> altramuz amarillo.<br />
En Portugal se le d<strong>en</strong>omina “tremosil<strong>la</strong>”. Exist<strong>en</strong> unas 300 especies d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l género Lupinus,<br />
si<strong>en</strong>do <strong>los</strong> más cultivados el altramuz b<strong>la</strong>nco (L. albus L), el altramuz amarillo (L. luteus L), y el azul<br />
o <strong>de</strong> hoja estrecha (L. angustifolius L). El cultivo <strong>de</strong>l altramuz se remonta a más <strong>de</strong> 2000 años<br />
atrás y, aunque se inicia <strong>en</strong> <strong>la</strong> región Mediterránea, actualm<strong>en</strong>te constituye un cultivo comercial <strong>de</strong><br />
importancia <strong>en</strong> Australia (van Barneveld, 1999). En España se ha observado un ligero increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie cultivada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> años 90, llegando a superar <strong>la</strong>s 17.000 ha <strong>en</strong> el año 2002, y<br />
situándose <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s 13.000-15.000 ha <strong>los</strong> años posteriores. Las mayores superficies se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> Castil<strong>la</strong> y León y <strong>en</strong> Extremadura (MAPA, 2006). En Andalucía, el cultivo <strong>de</strong>l altramuz<br />
se conc<strong>en</strong>tra principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Huelva, constituido es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
por altramuz amarillo, el cual se cultiva <strong>en</strong> ocasiones mezc<strong>la</strong>do con cereales. En <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa<br />
el altramuz amarillo se utiliza exclusivam<strong>en</strong>te para alim<strong>en</strong>tación animal y, aunque pue<strong>de</strong> cosecharse<br />
el grano o segarse el cultivo para h<strong>en</strong>ificar o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>r, es común el consumo directo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta por el ganado ovino <strong>en</strong> verano una vez que se ha agostado. El ganado ovino aprovecha <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta seca y, al contrario que el ganado vacuno, pue<strong>de</strong> cosechar a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> forma efectiva <strong>la</strong>s<br />
261
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
semil<strong>la</strong>s dispersas por el suelo, dada <strong>la</strong> <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>cia ac<strong>en</strong>tuada <strong>de</strong> esta p<strong>la</strong>nta. El ganado porcino<br />
también busca con avi<strong>de</strong>z el grano. Esta <strong>de</strong>hisc<strong>en</strong>cia permite <strong>la</strong> resiembra natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong><br />
años posteriores a su cultivo si durante el otoño y principios <strong>de</strong>l invierno se limita <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong><br />
ganado <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. A<strong>de</strong>más, se utiliza como cultivo mejorante <strong>de</strong>l cereal y <strong>los</strong> pastos, para contro<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong> invasión <strong>de</strong> matorrales y como abono ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> repob<strong>la</strong>ciones forestales.<br />
Des<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 90 se está produci<strong>en</strong>do un severo <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> Quercus mediterráneos<br />
<strong>en</strong> España y Portugal, que está originando elevadas cifras <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinas y<br />
alcornoques <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas, junto a una caída significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota y corcho<br />
(Navarro et al., 2004). La podredumbre radical causada por el patóg<strong>en</strong>o <strong>de</strong> suelo Phytophthora<br />
cinnamomi ha resultado <strong>la</strong> principal causa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to y muerte <strong>de</strong> <strong>los</strong> Quercus <strong>en</strong> el sur <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica (Brasier et al., 1993; Gallego et al., 1999; Sánchez et al., 2002). Hay un consi<strong>de</strong>rable<br />
número <strong>de</strong> características <strong>de</strong> P. cinnamomi que hac<strong>en</strong> que sea un patóg<strong>en</strong>o difícil <strong>de</strong><br />
contro<strong>la</strong>r (Erwin y Ribeiro, 1996), <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra su amplio rango <strong>de</strong> huéspe<strong>de</strong>s, constituido<br />
principalm<strong>en</strong>te por especies leñosas, citándose <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s herbáceas algunas especies <strong>de</strong>l<br />
género Lupinus (como Lupinus albus y L. angustifolius) (Erwin y Ribeiro, 1996).<br />
Dado que el altramuz amarillo se cultiva <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong>hesas con pres<strong>en</strong>cia constatada <strong>de</strong> este<br />
patóg<strong>en</strong>o, resulta <strong>de</strong> interés evaluar <strong>la</strong> susceptibilidad <strong>de</strong>l L. luteus fr<strong>en</strong>te a P. cinnamomi, <strong>de</strong> cara<br />
a establecer métodos <strong>de</strong> control efectivos contra <strong>la</strong> podredumbre radical causada por este patóg<strong>en</strong>o<br />
<strong>en</strong> <strong>en</strong>cinas y alcornoques. Este ha sido el objeto <strong>de</strong> este trabajo.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Se han utilizado cuatro varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> altramuz amarillo: Lupinus luteus cvs. Cardiga, Juno, Nacional<br />
y Paris, incluyéndose también <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos L. angustifolius por tratarse <strong>de</strong> una especie <strong>de</strong><br />
conocida susceptibilidad a P. cinnamomi (Erwin y Ribeiro, 1996). Las semil<strong>la</strong>s se hidrataron practicándole<br />
una pequeña incisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> cubierta seminal para conseguir así una pronta germinación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas (Hermoso, 2001). Durante <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> germinación (3 días), <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s se mantuvieron<br />
<strong>en</strong> cámara húmeda (100 % <strong>de</strong> humedad re<strong>la</strong>tiva), con un tiempo <strong>de</strong> iluminación <strong>de</strong> 12 h<br />
luz/día, y a una temperatura constante <strong>de</strong> 22º C. Para <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>en</strong> postemerg<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s<br />
pregerminadas se cultivaron <strong>en</strong> cámara <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to durante 10 días adicionales <strong>en</strong> ban<strong>de</strong>jas<br />
<strong>de</strong> plástico sobre sustrato <strong>de</strong> vermiculita, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do unas condiciones <strong>de</strong> temperatura e iluminación<br />
simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> germinación.<br />
Ensayo <strong>de</strong> patog<strong>en</strong>icidad <strong>en</strong> pre-emerg<strong>en</strong>cia<br />
En el <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> pre-emerg<strong>en</strong>cia se ha evaluado <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> L.<br />
luteus y <strong>de</strong>l altramuz azul para establecerse <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l patóg<strong>en</strong>o. Las semil<strong>la</strong>s, una vez pregerminadas,<br />
se llevaron a ban<strong>de</strong>jas <strong>de</strong> plástico con sustrato <strong>de</strong> turba-ar<strong>en</strong>a (1:1) infestado con<br />
conc<strong>en</strong>traciones conocidas <strong>de</strong> c<strong>la</strong>midosporas <strong>de</strong> P. cinnamomi. Para infestar el sustrato se utilizó<br />
el ais<strong>la</strong>do PE-90 proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> micoteca <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agronomía (grupo <strong>de</strong> Patología<br />
Forestal) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Córdoba. El micelio se cultivó durante 30 días <strong>en</strong> medio líquido <strong>de</strong><br />
extracto <strong>de</strong> zanahoria, <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> total oscuridad y a una temperatura <strong>de</strong> 25º C. Transcurrido<br />
este periodo, se preparó una susp<strong>en</strong>sión acuosa <strong>de</strong> c<strong>la</strong>midosporas <strong>la</strong>vando con agua estéril<br />
el material fúngico obt<strong>en</strong>ido y posteriorm<strong>en</strong>te batiéndolo también <strong>en</strong> agua estéril. Se realizó un<br />
conteo <strong>de</strong> c<strong>la</strong>midosporas <strong>en</strong> cámara Neubauer y <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión obt<strong>en</strong>ida se ajustó a 2*10 5 c<strong>la</strong>midosporas/ml.<br />
El inóculo obt<strong>en</strong>ido se mezcló con el sustrato <strong>de</strong> cada ban<strong>de</strong>ja (100 ml/l <strong>de</strong> suelo).<br />
Para cada variedad <strong>de</strong> L. luteus así como para el L. angustifolius se prepararon tres ban<strong>de</strong>jas con<br />
20 semil<strong>la</strong>s pregerminadas <strong>en</strong> cada ban<strong>de</strong>ja y sus correspondi<strong>en</strong>tes testigos no inocu<strong>la</strong>dos. Durante<br />
el <strong>en</strong>sayo <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales fueron <strong>de</strong> 12 h luz/día y 22º C, evaluándose al final <strong>de</strong>l<br />
<strong>en</strong>sayo <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s germinadas y <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s emergidas.<br />
262
Producción vegetal<br />
Ensayo <strong>de</strong> patog<strong>en</strong>icidad <strong>en</strong> post-emerg<strong>en</strong>cia<br />
En el <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> post-emerg<strong>en</strong>cia se analizó el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> plántu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> altramuz amarrillo y azul <strong>en</strong><br />
sustrato infestado con el hongo. Después <strong>de</strong> 10 días <strong>de</strong> cultivo <strong>en</strong> sustrato <strong>de</strong> vermiculita, <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s<br />
obt<strong>en</strong>idas fueron transp<strong>la</strong>ntadas a ban<strong>de</strong>jas <strong>de</strong> plástico con sustrato <strong>de</strong> turba-ar<strong>en</strong>a (1:1), infestado<br />
con c<strong>la</strong>midosporas <strong>de</strong> P. cinnamomi <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma conc<strong>en</strong>tración que <strong>en</strong> el <strong>en</strong>sayo anterior. El<br />
proceso seguido para <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong>l inóculo y <strong>la</strong> infestación <strong>de</strong>l sustrato fue simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong>scrito<br />
<strong>en</strong> el apartado previo. Para cada variedad <strong>de</strong> altramuz se prepararon tres ban<strong>de</strong>jas con sustrato infestado,<br />
colocándose 20 p<strong>la</strong>ntas por ban<strong>de</strong>ja, más <strong>los</strong> correspondi<strong>en</strong>tes testigos. Durante el <strong>en</strong>sayo (25<br />
días) <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas se mantuvieron <strong>en</strong> cámara <strong>de</strong> cultivo con 12 h luz/día y 22º C, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el sustrato<br />
húmedo mediante riegos repetidos, evaluándose <strong>de</strong> forma periódica <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> plántu<strong>la</strong>s.<br />
Al final <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo se evaluó <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea y radical <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta<br />
mediante una esca<strong>la</strong> visual 0 (parte aérea o raíz completam<strong>en</strong>te sana) a 4 (parte aérea o raíz muerta)<br />
(Sánchez et al., 2002). Por último, se tomaron muestras <strong>de</strong> raicil<strong>la</strong>s absorb<strong>en</strong>tes y se sembraron<br />
<strong>en</strong> p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> Petri con el medio selectivo NARPH (Romero et al., 2007) para reais<strong>la</strong>r el patóg<strong>en</strong>o.<br />
Análisis estadísticos<br />
La mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s pregerminadas, <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea y <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> parte radical, se han analizado mediante ANOVA consi<strong>de</strong>rando como factores <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> P.<br />
cinnamomi <strong>en</strong> el sustrato, <strong>la</strong> especie/variedad y su interacción. Para <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> valores<br />
medios se utilizó el test Tukey al nivel <strong>de</strong> probabilidad <strong>de</strong>l 0,05. Los datos se analizaron mediante<br />
el programa Statitix (Analytical Software, Tal<strong>la</strong>hassee, USA).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La figura 1 muestra <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> plántu<strong>la</strong>s a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s<br />
pregerminadas. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia difiere significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
P. cinnamomi <strong>en</strong> el sustrato. La emerg<strong>en</strong>cia cuando <strong>la</strong>s semil<strong>la</strong>s se colocan <strong>en</strong> sustrato infestado<br />
alcanza un valor medio <strong>de</strong>l 11%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> sustrato libre <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>o se consigue una emerg<strong>en</strong>cia<br />
media <strong>de</strong>l 85%. La emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s Juno, Cardiga y Nacional <strong>en</strong> sustrato infestado<br />
ha sido muy baja y algo mayor para <strong>la</strong> variedad Paris. Esta última alcanza unos valores simi<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> observados para el altramuz azul. En sustrato libre <strong>de</strong> hongo, todas <strong>la</strong>s<br />
varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> altramuz amarillo así como el L. angustifolius obti<strong>en</strong><strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cias simi<strong>la</strong>res.<br />
Figura 1: Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s germinadas <strong>de</strong> L. luteus y L. angustifolius <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> P. cinnamomi <strong>en</strong> el sustrato. Letras distintas indican difer<strong>en</strong>cia significativa p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
La severidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas observados <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea y <strong>en</strong> <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>en</strong> el <strong>en</strong>sayo<br />
<strong>de</strong> post-emerg<strong>en</strong>cia se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2. La evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas se realizó cuando<br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> estado vegetativo con una edad <strong>de</strong> 35 días, habi<strong>en</strong>do estado<br />
expuesta a <strong>la</strong> infección fúngica durante 25 días. En g<strong>en</strong>eral, <strong>los</strong> síntomas observados <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte<br />
aérea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas transp<strong>la</strong>ntadas sobre sustrato infestado con P. cinnamomi han consistido <strong>en</strong><br />
clorosis y marchitez foliar, f<strong>la</strong>cci<strong>de</strong>z y muerte <strong>de</strong> individuos. Esta sintomatología no se ha observado<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> individuos que crecían sobre sustrato libre <strong>de</strong> hongo, aunque <strong>en</strong> algunos casos había<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hojas parcialm<strong>en</strong>te secas con algo <strong>de</strong> clorosis foliar, <strong>de</strong>bido quizá a que <strong>la</strong>s condiciones<br />
<strong>de</strong> cultivo no eran <strong>la</strong>s más a<strong>de</strong>cuadas para <strong>la</strong> especie (poco volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> suelo perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
húmedo). No se contabilizó mortalidad alguna <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ban<strong>de</strong>jas testigo. El valor medio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 1,4 cuando <strong>los</strong> individuos <strong>de</strong> Lupinus<br />
spp. crec<strong>en</strong> <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l patóg<strong>en</strong>o y a 3,4 cuando está pres<strong>en</strong>te P. cinnamomi <strong>en</strong> el sustrato.<br />
Aunque <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea causados por P. cinnamomi es alta <strong>en</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> variedad Cardiga con valores significativam<strong>en</strong>te mayores que <strong>la</strong> variedad<br />
Nacional. La severidad <strong>de</strong> síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea ha sido significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> el<br />
altramuz azul. En <strong>la</strong> raíz, <strong>los</strong> síntomas observados han sido podredumbre y/o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> raicil<strong>la</strong>s<br />
absorb<strong>en</strong>tes. El sistema radical <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos que al final <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo se mant<strong>en</strong>ían vivos <strong>en</strong> el<br />
sustrato infestado, <strong>en</strong> comparación con el <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos que crecieron <strong>en</strong> sustrato libre <strong>de</strong>l<br />
patóg<strong>en</strong>o, pres<strong>en</strong>taba m<strong>en</strong>or longitud, un volum<strong>en</strong> muy reducido y escasas raíces finas absorb<strong>en</strong>tes.<br />
El valor medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas observados <strong>en</strong> el primer caso fue <strong>de</strong> 3,7,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el segundo fue <strong>de</strong> 0,9. La severidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas <strong>en</strong> raíz fue alta <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> altramuz amarillo, con valores superiores a 3,5 y significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> el<br />
altramuz azul don<strong>de</strong> se obtuvo una severidad media <strong>de</strong> 3,2.<br />
Figura 2: Valor medio y error estándar <strong>de</strong> <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> síntomas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea y <strong>en</strong> <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />
varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> L. luteus y <strong>de</strong> L angustifolius <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> P. cinnamomi <strong>en</strong> el sustrato.<br />
Letras distintas indican difer<strong>en</strong>cia significativa p
Producción vegetal<br />
<strong>los</strong> individuos se produjo más tar<strong>de</strong>, observándose <strong>la</strong>s primeras muertes <strong>de</strong> plántu<strong>la</strong>s transcurridos<br />
5 días <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el transp<strong>la</strong>nte.<br />
De todas <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> raicil<strong>la</strong>s absorb<strong>en</strong>tes tomadas a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas infectadas que permanecían<br />
vivas al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia se aisló P. cinnamomi, no habiéndose ais<strong>la</strong>do el patóg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> ningún<br />
caso a partir <strong>de</strong> raicil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas testigo.<br />
Figura 3: Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong> plántu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> L. luteus y <strong>de</strong> L. angustifolius sobre sustrato infestado<br />
con P. cinnamomi durante el transcurso <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo.<br />
100%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> mortalidad<br />
80%<br />
60%<br />
40%<br />
20%<br />
0%<br />
8-12 10-12 12-12 14-12 16-12 18-12 20-12<br />
Fe cha<br />
L. luteus cv Paris<br />
L. luteus cv Juno<br />
L. luteus cv<br />
Nacional<br />
L. luteus cv Cardiga<br />
L. angustifolius<br />
CONCLUSIONES<br />
Phytophthora cinnamomi es un patóg<strong>en</strong>o agresivo que causa marchitez y muerte <strong>en</strong> distintas varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> L. luteus tanto <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> pre como <strong>de</strong> post-emerg<strong>en</strong>cia. Este hecho justifica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> rodales <strong>de</strong> no emerg<strong>en</strong>cia y/o rodales <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas muertas que se observan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas<br />
andaluzas afectadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Quercus y que se siembran con esta leguminosa (datos<br />
no publicados). La pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el suelo <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> P. cinnamomi (c<strong>la</strong>midosporas)<br />
proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces muertas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinas y alcornoques infectados pue<strong>de</strong> servir<br />
<strong>de</strong> inóculo inicial para <strong>la</strong> infección <strong>de</strong>l altramuz. A su vez, <strong>la</strong> infección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> altramuz<br />
podría multiplicar el inóculo <strong>en</strong> el suelo, aum<strong>en</strong>tando sus d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesas<br />
afectadas. Por otra parte, el altramuz amarillo ha resultado altam<strong>en</strong>te susceptible a <strong>la</strong> infección<br />
radical por P. cinnamomi, no observándose difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas<br />
<strong>en</strong> raíz <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>sayadas. Esta susceptibilidad ha resultado incluso más alta que<br />
<strong>la</strong> exhibida por el altramuz azul, utilizado <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos como p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia por su elevada<br />
susceptibilidad al patóg<strong>en</strong>o. Los resultados obt<strong>en</strong>idos sugier<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>be rep<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> utilización<br />
<strong>de</strong> esta leguminosa <strong>en</strong> <strong>de</strong>hesas afectadas por el <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> Quercus, que pres<strong>en</strong>tan<br />
altas d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inóculo <strong>de</strong> P. cinnamomi <strong>en</strong> el suelo.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
BRASIER, C.M.; ROBREDO, F.; FERRAZ, J.F.P., 1993. Evid<strong>en</strong>ce for Phytophthora cinnamomi involvem<strong>en</strong>t<br />
in Iberian oak <strong>de</strong>cline. P<strong>la</strong>nt Pathol. 42,140-145.<br />
ERWIN, D.C.; RIBEIRO, O.K., 1996. Phytophthora diseases worldwi<strong>de</strong>. APS Press, St. Paul, MN.<br />
265
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
GALLEGO, F.J.; DE ALGABA, A.P.; FERNÁNDEZ-ESCOBAR, R., 1999. Etiology of oak <strong>de</strong>cline in<br />
Spain. Eur. J. For. Path. 29, 17-27.<br />
HERMOSO, R., 2001. Detección <strong>de</strong> Phytophthora cinnamomi <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinares afectados <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> seca <strong>de</strong> <strong>los</strong> Quercus. Trabajo Profesional Fin <strong>de</strong> Carrera. Universidad <strong>de</strong> Córdoba, ETSI<br />
Agrónomos y Montes.<br />
MAPA, 2006. Estadísticas agrarias, http://www.mapya.es (consultado el 12/2007)<br />
NAVARRO, R.M.; FERNÁNDEZ REBOLLO, P.; TRAPERO, A.; CAETANO, P.; ROMERO, M.A.; SÁN-<br />
CHEZ, M.E.; FERNÁNDEZ, A.; SÁNCHEZ, I.; LÓPEZ, G.; 2004. Los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>cinas y alcornoques. Dirección Gral. <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong>l Medio Natural. Consejería <strong>de</strong> Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te, Junta <strong>de</strong> Andalucía. Sevil<strong>la</strong>.<br />
ROMERO, M.A.; SÁNCHEZ, J.E.; JIMÉNEZ, J.J.; BELBAHRI, L.; TRAPERO, A.; LEFORT, F.; SÁNCHEZ,<br />
M.E. 2007. New Pythium Taxa Causing Root Rot on Mediterranean Quercus Species in Southwest<br />
Spain and Portugal. J. Phytopathol. 155, 289-295.<br />
SÁNCHEZ, M.E.; CAETANO, P.; FERRAZ, J.; TRAPERO, A., 2002. Phytophthora disease of Quercus<br />
ilex in southwestern Spain. For. Path. 32, 5-18.<br />
VAN BARNEVELD, R., 1999. Un<strong>de</strong>rstanding the nutricional chemistry of lupin (lupinus spp.) seed to<br />
improve livestock production effici<strong>en</strong>cy. Nutrition Research Reviews, 12, 203-230.<br />
SUSCEPTIBILITY OF YELLOW LUPINUS (LUPINUS LUTEUS L.)<br />
TO THE ROOT ROT CAUSED BY PHYTOPHTHORA CINNAMOMI<br />
RANDS<br />
SUMMARY<br />
Susceptibility of yellow lupin to P. cinnamomi has be<strong>en</strong> evaluated in this work. Phytophthora cinnamomi<br />
has shown a high aggressiv<strong>en</strong>ess to differ<strong>en</strong>t varieties of L. luteus, both in pre and postemerg<strong>en</strong>ce.<br />
Symptoms consisted in wilting and <strong>de</strong>ath of the infected p<strong>la</strong>nts. There were not significant<br />
differ<strong>en</strong>ces in susceptibility among the essayed varieties. Their susceptibility has be<strong>en</strong> ev<strong>en</strong><br />
higher than shown by blue lupin, used as tester. The results obtained suggest that the culture of<br />
yellow lupin in oak grass<strong>la</strong>nds affected by Quercus <strong>de</strong>cline should be rethought, giv<strong>en</strong> that their<br />
soils are highly infested by P. cinnamomi.<br />
Key words: Lupinus luteus, root rot, Phytophthora cinnamomi, <strong>de</strong>hesa.<br />
266
Producción vegetal<br />
REGENERACIÓN DE CUATRO ESPECIES DE QUERCUS.<br />
INFLUENCIA DEL PROGENITOR Y DEL MICROSITIO<br />
V. GONZÁLEZ-RODRÍGUEZ 1 , R. VILLAR 1 * Y R.Mª NAVARRO 2<br />
1 Área <strong>de</strong> Ecología. Universidad <strong>de</strong> Córdoba. Edificio Celestino Mutis. Campus <strong>de</strong><br />
Rabanales 14071 Córdoba. 2 Departam<strong>en</strong>to Ing<strong>en</strong>iería Forestal. Universidad <strong>de</strong> Córdoba.<br />
* E-mail: bv1vimor@uco.es<br />
RESUMEN<br />
En este trabajo se estudia <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia y superviv<strong>en</strong>cia tras el verano <strong>de</strong> cuatro especies (Q.<br />
ilex, Q. suber, Q. faginea y Q. pyr<strong>en</strong>aica) <strong>en</strong> distintos micrositios: zonas abiertas, bajo sombra <strong>de</strong><br />
árbol (media sombra) y bajo sombra d<strong>en</strong>sa. A<strong>de</strong>más, se explora <strong>la</strong> variación que pue<strong>de</strong> existir <strong>en</strong><br />
distintos prog<strong>en</strong>itores d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada especie. No se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong>tre micrositios (media 55%), posiblem<strong>en</strong>te causado por <strong>la</strong> escasa difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
humedad <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> invierno <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>. En cambio, <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia fue más elevada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas <strong>de</strong> media sombra y sombra d<strong>en</strong>sa que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas abiertas, <strong>de</strong>bido a que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
humedad fue m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> estas últimas. La aplicación <strong>de</strong> riego durante el verano aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> un 33% por termino medio. En conjunto, el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siembras fue m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas abiertas (9%) que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> media sombra y sombra d<strong>en</strong>sa (12-13%). Sin embargo,<br />
el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas fue mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas abiertas que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas limitadas por luz.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, existieron fuertes difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre prog<strong>en</strong>itores d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada especie tanto <strong>en</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cia como <strong>en</strong> superviv<strong>en</strong>cia, lo cual indica que <strong>de</strong>be haber factores g<strong>en</strong>éticos que <strong>de</strong>terminan<br />
estas difer<strong>en</strong>cias.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: superviv<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>cina, alcornoque, quejigo, roble<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Los bosques <strong>de</strong> Quercus son muy importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica ya que cubr<strong>en</strong> una gran<br />
parte <strong>de</strong>l territorio y forman <strong>en</strong> muchos casos el sistema agrosilvopastoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>de</strong>l que<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> un parte importante el medio rural.<br />
La reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques <strong>de</strong> Quercus está fuertem<strong>en</strong>te limitada y <strong>en</strong> muchos casos co<strong>la</strong>psada<br />
(Jordano et al., 2004), principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> sequía y <strong>la</strong> fuerte herbivoría por ganado y herbívoros<br />
silvestres. El proceso <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración es un suceso concat<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos con unas<br />
probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> paso normalm<strong>en</strong>te bajas, que constituy<strong>en</strong> lo que se d<strong>en</strong>omina cuel<strong>los</strong> <strong>de</strong> botel<strong>la</strong><br />
(Jordano et al., 2004). Distintos micrositios (con condiciones y recursos difer<strong>en</strong>tes) pued<strong>en</strong><br />
afectar a estas probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transición. Entre <strong>los</strong> factores que más pued<strong>en</strong> afectar a <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración<br />
están <strong>la</strong> luz y el agua. Estos dos factores pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar re<strong>la</strong>ciones complejas (Quero,<br />
2007), <strong>de</strong>terminando una gran heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> estos dos recursos y a lo que<br />
se aña<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme variación temporal que pres<strong>en</strong>tan.<br />
267
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Otro factor adicional que pue<strong>de</strong> afectar a <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y superviv<strong>en</strong>cia es <strong>la</strong> variación<br />
que pue<strong>de</strong> existir <strong>en</strong>tre prog<strong>en</strong>itores. Por ejemplo, Leiva y Fernán<strong>de</strong>z-Alés (1998) comprobaron<br />
que plántu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Q. ilex, pres<strong>en</strong>taban fuertes variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> sequía <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong>l prog<strong>en</strong>itor.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es evaluar si distintos micrositios (abierto, bajo sombra <strong>de</strong> árbol y sombra<br />
d<strong>en</strong>sa) condicionan <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuatro especies <strong>de</strong> Quercus y<br />
<strong>de</strong>terminar qué condiciones y recursos explican estas difer<strong>en</strong>cias. El segundo objetivo es conocer<br />
si <strong>en</strong> distintos prog<strong>en</strong>itores <strong>de</strong> cada especie exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia y superviv<strong>en</strong>cia.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Se seleccionaron cinco prog<strong>en</strong>itores por cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies: Quercus ilex spp. ballota, Q.<br />
suber, Q. faginea y Q. pyr<strong>en</strong>aica <strong>en</strong> un área <strong>de</strong>l Parque Natural <strong>de</strong> Sierra <strong>de</strong> Car<strong>de</strong>ña y Montoro<br />
(PNSCyM) (Córdoba). Los árboles prog<strong>en</strong>itores <strong>de</strong> cada especie estaban localizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />
pob<strong>la</strong>ción (distancia máxima <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong> <strong>de</strong> 1 km y mínima <strong>de</strong> 60 m), y se eligieron int<strong>en</strong>tando cubrir<br />
un rango amplio <strong>de</strong> tamaños <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> (ver <strong>de</strong>talles <strong>en</strong> González-Rodríguez et al., 2008). Para<br />
cada prog<strong>en</strong>itor se recolectaron <strong>en</strong>tre 200 y 300 semil<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tre octubre y noviembre <strong>de</strong> 2006, y<br />
se almac<strong>en</strong>aron <strong>en</strong> cámara fría (2-5º C) hasta diciembre <strong>de</strong> 2006. La siembra experim<strong>en</strong>tal se realizó<br />
<strong>en</strong> una parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> herbívoros <strong>en</strong> PNSCyM, cedida por <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l parque. Se<br />
eligieron 25 unida<strong>de</strong>s experim<strong>en</strong>tales para cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> micrositios: abierto (A), media sombra<br />
(S) y sombra d<strong>en</strong>sa (Sd). Las zonas <strong>de</strong> abierto correspondían a zonas sin cobertura arbórea y<br />
arbustiva; <strong>la</strong>s <strong>de</strong> media sombra a zonas con cobertura arbórea (Q. ilex) y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> sombra d<strong>en</strong>sa a<br />
zonas con cobertura arbórea (Q. ilex) y con una mal<strong>la</strong> ver<strong>de</strong> con una transmisión <strong>de</strong> luz <strong>de</strong>l 27%<br />
para simu<strong>la</strong>r el efecto <strong>de</strong> cobertura arbustiva. La mal<strong>la</strong> se apoyaba <strong>en</strong> una estructura rectangu<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> 2 x 1m hecha con mal<strong>la</strong> gallinera que se colocaba horizontalm<strong>en</strong>te sujeta con 4 varil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> hierro<br />
verticales y colocadas a 30-40 cm sobre el suelo. Cada unidad experim<strong>en</strong>tal se dividió <strong>en</strong> 2<br />
zonas (separadas <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s 50 cm) y <strong>en</strong> cada una se sembraron 4 bellotas <strong>de</strong> cada especie (4 x<br />
4 especies= 16 bellotas) a 5 cm <strong>de</strong> profundidad (<strong>en</strong> una disposición cuadrada <strong>de</strong> 4 x 4). Cada<br />
zona <strong>de</strong> siembra se protegió con cuadrados <strong>de</strong> mal<strong>la</strong> metálica <strong>de</strong> 50 x 50 cm <strong>de</strong> 1 cm <strong>de</strong> luz, c<strong>la</strong>vados<br />
y semi-<strong>en</strong>terrados <strong>en</strong> el suelo, para evitar <strong>la</strong> predación <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s por roedores (Juli Pausas,<br />
comunicación personal). En total, se sembraron 600 bellotas para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 4 especies<br />
<strong>en</strong>tre el 20 y 22 diciembre 2006. Se realizaron seguimi<strong>en</strong>tos quinc<strong>en</strong>ales, anotando <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s<br />
emergidas y todas <strong>la</strong>s anomalías observadas. Las herbáceas que iban sali<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s<br />
se retiraban periódicam<strong>en</strong>te. Se realizaron medidas m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>l suelo (TDR mod<br />
100; Spectrum Technologies, Inc., P<strong>la</strong>infield, IL, USA Spectrum ). También se midió <strong>la</strong> radiación<br />
fotosintéticam<strong>en</strong>te activa con un s<strong>en</strong>sor (EMS7, canopy transmission meter, PP-system, UK) el día<br />
27 febrero 2007 <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s réplicas a 5 horas distintas <strong>en</strong> el día.<br />
A finales <strong>de</strong> abril 2007 se eligieron al azar unas 5 plántu<strong>la</strong>s por especie y micrositio a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>la</strong> biomasa aérea. Para ello, se cortaron a ras <strong>de</strong>l suelo y se metieron <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> plástico<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una nevera <strong>de</strong> campo. En el <strong>la</strong>boratorio se separó tallo y hojas, se metió <strong>en</strong> estufa<br />
a 75 ºC hasta peso constante y se pesaron tras el secado.<br />
Para simu<strong>la</strong>r el efecto <strong>de</strong> algunos veranos lluviosos se realizaron riegos durante junio, julio y agosto<br />
con una periodicidad <strong>de</strong> 15 a 30 días. Se regó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> siembra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada<br />
réplica, quedando <strong>la</strong> otra zona como control. En total se suministraron 57 l m -2 , que están d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> algunos veranos lluviosos para <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Córdoba (datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Agricultura,<br />
Junta <strong>de</strong> Andalucía).<br />
El éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siembras (porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> plántu<strong>la</strong>s supervivi<strong>en</strong>tes con respecto a bellotas sembradas)<br />
se calculó como el producto <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia.<br />
268
Producción vegetal<br />
Análisis estadístico<br />
Para conocer si existían difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> distintas variables (disponibilidad <strong>de</strong> luz y agua, biomasa<br />
aérea y proporción <strong>de</strong> hojas) <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> distintos micrositios se realizaron análisis <strong>de</strong> varianza <strong>de</strong><br />
una vía. En <strong>los</strong> meses <strong>de</strong> verano, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se realizaron riegos y control, se realizó un análisis<br />
<strong>de</strong> varianza <strong>de</strong> dos vías (micrositio y riego como factores). En <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>los</strong> datos no<br />
cumplían <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> varianza se transformaron <strong>los</strong> datos con logaritmos o<br />
raíz cuadrada. Para conocer el efecto <strong>de</strong>l riego sobre <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia se realizó un análisis <strong>de</strong><br />
regresión <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes medios para cada especie y micrositio <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia con riego<br />
y sin riego. Se utilizó para <strong>los</strong> análisis estadísticos Statistica 7.1.<br />
RESULTADOS<br />
Variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> luz y humedad <strong>de</strong>l suelo<br />
Se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> luz <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> micrositios (P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Emerg<strong>en</strong>cia, superviv<strong>en</strong>cia y biomasa aérea<br />
La emerg<strong>en</strong>cia fue muy simi<strong>la</strong>r para <strong>los</strong> tres tipos <strong>de</strong> micrositios (A: 58 %; S: 55 %; Sd: 52 %). Si<br />
hubo difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre especies (F= 15,6; P < 0,0001) con roble y alcornoque con<br />
un 70%, si<strong>en</strong>do mayor que <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l quejigo (50%) y ésta mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>cina (32%).<br />
En cuanto a <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia tras el verano, sí hubo difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre micrositios (F= 8,3; P<br />
Producción vegetal<br />
Figura 3. Tasas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, superviv<strong>en</strong>cia y éxito siembra (emerg<strong>en</strong>cia x superviv<strong>en</strong>cia) <strong>en</strong> <strong>los</strong> micrositios<br />
abiertos y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> prog<strong>en</strong>itores <strong>de</strong> cada especie. Quejigo (Q1-Q5); Roble (R6-R10); Encina (E11-<br />
E15) y Alcornoque (A16-A20). Las tasas <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia y éxito <strong>de</strong> siembra están calcu<strong>la</strong>das combinando<br />
<strong>la</strong>s zonas regadas y control<br />
Emerg<strong>en</strong>cia<br />
Abierto<br />
Superviv<strong>en</strong>cia<br />
100 %<br />
Emerg x superv<br />
80 %<br />
60 %<br />
40 %<br />
20 %<br />
0 %<br />
Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 R6 R7 R8 R9 R10 E11 E12 E13 E14 E15 A16 A17 A18 A19 A20 Total<br />
Prog<strong>en</strong>itor<br />
DISCUSIÓN<br />
La heterog<strong>en</strong>eidad espacial que pue<strong>de</strong> existir a pequeña esca<strong>la</strong> se ha propuesto como uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
mecanismos <strong>de</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre especies. En este estudio se ha comprobado cómo <strong>la</strong>s variaciones<br />
<strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el suelo son importantes y también complejas, ya que no siempre un micrositio<br />
pres<strong>en</strong>ta un mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> humedad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año. Por ejemplo, <strong>los</strong> sitios abiertos<br />
son más húmedos <strong>en</strong> invierno pero más secos <strong>en</strong> verano. Estas variaciones influy<strong>en</strong> <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong>mográficos que constituy<strong>en</strong> cuel<strong>los</strong> <strong>de</strong> botel<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques<br />
mediterráneos (Jordano et al., 2004). Así, se ha comprobado cómo <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia es<br />
m<strong>en</strong>or para <strong>los</strong> sitios abiertos que <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> media sombra y sombra d<strong>en</strong>sa. Varios estudios han<br />
<strong>de</strong>mostrado cómo <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> sombra <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s es mayor y este<br />
hecho ha <strong>de</strong>terminado el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas técnicas <strong>de</strong> repob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes mediterráneos<br />
(Castro et al., 2004), ya que se usan <strong>los</strong> matorrales exist<strong>en</strong>tes antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> repob<strong>la</strong>ción como<br />
p<strong>la</strong>ntas nodrizas que dan sombra y aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia durante el verano.<br />
Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> sombra media y sombra d<strong>en</strong>sa favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
superviv<strong>en</strong>cia, por otro <strong>la</strong>do limitan el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s. Así, <strong>en</strong> tres especies (salvo Q.<br />
faginea) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to y una modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, pres<strong>en</strong>tando<br />
un mayor inversión <strong>en</strong> tallo y m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> hojas. Resultados simi<strong>la</strong>res se han <strong>en</strong>contrado<br />
<strong>en</strong> otros estudios <strong>en</strong> condiciones contro<strong>la</strong>das (Quero et al., <strong>en</strong>viado).<br />
Es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que exist<strong>en</strong> fuertes difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre prog<strong>en</strong>itores <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma especie <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y superviv<strong>en</strong>cia. Leiva y Fernán<strong>de</strong>z-Alés (1998) <strong>en</strong>contraron que <strong>en</strong> Q. ilex existía<br />
una importante variación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> prog<strong>en</strong>itores con respecto a <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> sequía.<br />
Esto podría t<strong>en</strong>er un aspecto aplicado, ya que podrían seleccionarse prog<strong>en</strong>itores con semil<strong>la</strong>s<br />
con un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y superviv<strong>en</strong>cia para por un <strong>la</strong>do aum<strong>en</strong>tar el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
siembras y por otro como una selección activa para un m<strong>en</strong>or impacto <strong>de</strong>l previsible impacto climático<br />
sobre <strong>los</strong> bosques mediterráneos.<br />
271
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
La superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plántu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Quercus fue más elevada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> media sombra y<br />
sombra d<strong>en</strong>sa que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas abiertas. La aplicación <strong>de</strong> riego durante el verano aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />
superviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un 33% por termino medio. Sin embargo, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas fue mayor<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas abiertas que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas limitadas por luz. Por otro <strong>la</strong>do, existieron fuertes difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>tre prog<strong>en</strong>itores d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada especie tanto <strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cia como <strong>en</strong> superviv<strong>en</strong>cia, lo<br />
cual indica que son importantes <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>éticas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada especie.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este experim<strong>en</strong>to ha sido financiado por el proyecto DINAMED (CGL2005-05830-C03- 02) y una<br />
beca predoctoral FPI <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia (BES-2006-13059). Nuestro agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />
a José Manuel Quero, Pedro Lara, Fernando Puig y Bartolomé Arévalo por posibilitar <strong>la</strong><br />
selección <strong>de</strong> árboles y recogida <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> el P.N. <strong>de</strong> Sierra <strong>de</strong> Car<strong>de</strong>ña y Montoro (Córdoba).<br />
Gracias a <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> Raquel Casado fue posible hacer todas <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> este experim<strong>en</strong>to.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
CASTRO, J.; ZAMORA, R.; HÓDAR, J. A.; GÓMEZ, J. M.; GÓMEZ-APARICIO, L., 2004. B<strong>en</strong>efits of<br />
using shrubs as nurse p<strong>la</strong>nts for reforestation in Mediterranean mountains: a 4-year study. Restoration<br />
Ecology 12, 352–358.<br />
GONZALEZ-RODRIGUEZ, V.; VILLAR, R.; NAVARRO-CERRILLO, R., 2008. Efecto <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> semil<strong>la</strong><br />
y <strong>de</strong>l prog<strong>en</strong>itor <strong>en</strong> <strong>la</strong> biomasa y uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas <strong>de</strong> cuatro especies <strong>de</strong> Quercus. Cua<strong>de</strong>rnos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Forestales (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
JORDANO, P.; PULIDO, F.; ARROYO, J.; GARCÍA-CASTAÑO, J. L.; GARCIA-FAYOS, P., 2004. Procesos<br />
<strong>de</strong> limitación <strong>de</strong>mográfica. En: Ecología <strong>de</strong>l bosque mediterráneo <strong>en</strong> un mundo cambiante,<br />
229-248. Ed. Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, Madrid.<br />
LEIVA, M. J.; FERNÁNDEZ-ALÉS, R., 1998. Variability in seedling water status during drought within<br />
a Quercus ilex subsp. ballota popu<strong>la</strong>tion, and its re<strong>la</strong>tion to seedling morphology. Forest ecology<br />
and Managem<strong>en</strong>t 111, 147-156.<br />
QUERO, J. L., 2007. Mecanismos y procesos implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l bosque mediterráneo<br />
<strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad ambi<strong>en</strong>tal: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fisiología hasta <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía.<br />
Tesis Doctoral. Universidad <strong>de</strong> Granada. 250 pp.<br />
REGENERATION OF FOUR QUERCUS SPECIES. MOTHER AND<br />
MICROSITE EFFECTS<br />
SUMMARY<br />
The reg<strong>en</strong>eration of oak forests is strongly limited by differ<strong>en</strong>t factors. Here we study the emerg<strong>en</strong>ce<br />
and survival after summer of four species (Q. ilex, Q. suber, Q. faginea and Q. pyr<strong>en</strong>aica) in<br />
differ<strong>en</strong>t microsites: op<strong>en</strong>, sha<strong>de</strong> and <strong>de</strong>ep sha<strong>de</strong>. Moreover, we explore the variation in these<br />
variables from seeds belonging to differ<strong>en</strong>t mothers. No differ<strong>en</strong>ces in emerg<strong>en</strong>ce rate was found<br />
betwe<strong>en</strong> microsites (mean 55%), which may be <strong>de</strong>termined by no differ<strong>en</strong>ces in soil water cont<strong>en</strong>t<br />
during winter. However, survival rate was higher in sha<strong>de</strong> and <strong>de</strong>ep sha<strong>de</strong> than in op<strong>en</strong>, may be<br />
due to lower soil water cont<strong>en</strong>t in the <strong>la</strong>st. Watering during summer increased survival rate in 33%.<br />
The success of the experim<strong>en</strong>tal seeding was<br />
272
Producción vegetal<br />
lower in op<strong>en</strong> areas (9%) than in sha<strong>de</strong> and <strong>de</strong>ep sha<strong>de</strong> (12-13%). However, the growth of p<strong>la</strong>nts<br />
was higher in op<strong>en</strong> areas than in sha<strong>de</strong> and <strong>de</strong>ep sha<strong>de</strong>. Interestingly, there were strong differ<strong>en</strong>ces<br />
betwe<strong>en</strong> seeds from differ<strong>en</strong>t mothers for emerg<strong>en</strong>ce and survival, indicating the importance<br />
of g<strong>en</strong>etic differ<strong>en</strong>ces.<br />
Key words: survival, Q. ilex, Q. faginea, Q. pyr<strong>en</strong>aica, Q. suber.<br />
273
Producción vegetal<br />
¿AFECTA LA FERTILIZACIÓN FOSFATADA DE LARGA DURACIÓN<br />
AL PROTEOMA DE LOS TRÉBOLES?<br />
S. ANDRÉS 1 , R. GARCÍA 1 , M.A. PANIAGUA 2 , C. VALDÉS 1 Y A. CALLEJA 1<br />
1<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción Animal. Universidad <strong>de</strong> León. E-24071. León. 2 Instituto<br />
<strong>de</strong> Biología Molecu<strong>la</strong>r, G<strong>en</strong>ómica y Proteómica – INBIOMIC. Universidad <strong>de</strong> León. E-<br />
24071. León.<br />
RESUMEN<br />
La respuesta <strong>de</strong> Trifolium rep<strong>en</strong>s L. y Trifolium prat<strong>en</strong>se L. difiere <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te a una fertilización<br />
fosfórica prolongada. En este s<strong>en</strong>tido, mi<strong>en</strong>tras que el trébol b<strong>la</strong>nco (T. rep<strong>en</strong>s) se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />
a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l trébol violeta (T. prat<strong>en</strong>se) disminuye drásticam<strong>en</strong>te con el<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> fósforo. El análisis <strong>de</strong> fósforo <strong>de</strong>l suelo puso <strong>de</strong> manifiesto un cont<strong>en</strong>ido<br />
muy elevado <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s que, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años, han recibido<br />
dosis altas y reiteradas <strong>de</strong> fertilizante fosfatado. Esto sugiere que el fósforo se ha acumu<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />
el suelo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años, dando lugar a algún efecto perjudicial para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l trébol<br />
violeta. Para estudiar este posible efecto, se analizó el proteoma <strong>de</strong> ambas especies sometidas a<br />
distintas dosis <strong>de</strong> fertilización.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Trifolium prat<strong>en</strong>se, Trifolium rep<strong>en</strong>s, prados, fertilización.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> diversas experi<strong>en</strong>cias llevadas a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Montaña <strong>de</strong> León se ha apreciado que el<br />
fósforo ha sido el elem<strong>en</strong>to fertilizante que más positivam<strong>en</strong>te ha influido sobre <strong>la</strong> composición<br />
botánica <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> dicha zona (Ord<strong>en</strong> Arrh<strong>en</strong>atheretalia), ya que permite obt<strong>en</strong>er un forraje<br />
con un a<strong>de</strong>cuado equilibrio <strong>en</strong>tre gramíneas, leguminosas y otras familias botánicas (García et<br />
al., 2004). Sin embargo, <strong>la</strong> aplicación reiterada <strong>de</strong> dicho fertilizante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años ha mostrado<br />
que el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización fosfatada es distinto <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> trébol.<br />
Así, mi<strong>en</strong>tras que el trébol b<strong>la</strong>nco (Trifolium rep<strong>en</strong>s) resulta c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te favorecido con <strong>la</strong>s dosis<br />
más altas <strong>de</strong> fertilización fosfatada, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l trébol violeta (Trifolium prat<strong>en</strong>se) disminuye<br />
drásticam<strong>en</strong>te bajo <strong>la</strong>s mismas condiciones (García et al., 2005 y 2006).<br />
Para ac<strong>la</strong>rar <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong> que <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> fertilización fosfatada es difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estas<br />
dos especies, sería útil po<strong>de</strong>r interpretar qué suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s a nivel molecu<strong>la</strong>r. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> Proteómica Vegetal se ha mostrado como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> gran utilidad para<br />
estudiar <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> distintas especies <strong>de</strong> leguminosas a diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estrés tanto bióticas<br />
como abióticas (Agrawal et al., 2005; Dita et al., 2006; Jorrin et al., 2006). Esto es así ya<br />
que, <strong>en</strong> el caso concreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas, se ha podido secu<strong>en</strong>ciar el g<strong>en</strong>oma completo <strong>de</strong> especies<br />
como Medicago truncatu<strong>la</strong> y Lotus japonicus. Gracias a esta información, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad es<br />
posible re<strong>la</strong>cionar <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad y el tipo <strong>de</strong> proteínas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas con <strong>los</strong><br />
g<strong>en</strong>es expresados por el organismo <strong>en</strong> cuestión. Puesto que <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>los</strong> g<strong>en</strong>es (y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>la</strong>s proteínas traducidas por <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta) podría resultar afectada como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
275
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
distintas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estrés (Jorrin et al., 2007; Sato et al., 2005), <strong>la</strong> Proteómica Vegetal pue<strong>de</strong><br />
ayudarnos a interpretar <strong>los</strong> mecanismos molecu<strong>la</strong>res que fr<strong>en</strong>an el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l trébol violeta con<br />
dosis elevadas <strong>de</strong> fósforo.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Este estudio forma parte <strong>de</strong> un <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> fertilización que se está llevando a cabo, ininterrumpidam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1978 <strong>en</strong> un prado <strong>de</strong> regadío <strong>de</strong> 3600 m 2 , situado a una altitud <strong>de</strong> 1010<br />
m <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Sa<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> Riaño (León). El <strong>en</strong>sayo se ajusta a un diseño factorial<br />
4?4?4, combinando tres fertilizantes (N-P-K) con cuatro niveles <strong>de</strong> aplicación. En su mom<strong>en</strong>to,<br />
el prado se dividió <strong>en</strong> 64 parce<strong>la</strong>s y se asignó al azar uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos a cada parce<strong>la</strong>.<br />
El prado se aprovecha mediante siega, <strong>de</strong> modo que cada año se realizan tres cortes (junio, julio<br />
y septiembre).<br />
En el año 2007, durante <strong>los</strong> cortes <strong>de</strong> junio y <strong>de</strong> septiembre, se tomaron muestras <strong>de</strong> hojas <strong>de</strong><br />
ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> T. prat<strong>en</strong>se y T. rep<strong>en</strong>s <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres parce<strong>la</strong>s que recibieron exclusivam<strong>en</strong>te<br />
fertilización fosfatada (80, 160 y 240 kg P 2 O 5 ha -1 año -1 ; P1, P2, P3 respectivam<strong>en</strong>te) así<br />
como <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> testigo (0 kg P 2 O 5 ha -1 año -1 ; P0). En cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro parce<strong>la</strong>s se p<strong>la</strong>nteó<br />
tomar, por duplicado, muestras <strong>de</strong> folio<strong>los</strong> hasta obt<strong>en</strong>er al m<strong>en</strong>os dos gramos <strong>de</strong> materia<br />
fresca (MF) por réplica para cada una <strong>de</strong> estas especies. Las muestras se conservaron <strong>en</strong> nieve<br />
carbónica para su transporte al <strong>la</strong>boratorio, don<strong>de</strong> se almac<strong>en</strong>aron a -80º C hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
su procesado.<br />
La extracción <strong>de</strong> proteínas se llevó a cabo mediante el método <strong>de</strong> TCA-f<strong>en</strong>ol con ligeras modificaciones<br />
(Wang et al., 2003 y 2006). Cada muestra (2 g MF) se maceró <strong>en</strong> nitróg<strong>en</strong>o líquido<br />
empleando un mortero. Se obtuvo un polvo fino que se <strong>la</strong>vó con 15 ml <strong>de</strong> TCA 10% <strong>en</strong> acetona y<br />
se recuperó por c<strong>en</strong>trifugación a 17 500 x g durante 10 minutos a 4ºC. A continuación y mediante<br />
el mismo procedimi<strong>en</strong>to se realizó otro <strong>la</strong>vado con acetato amónico 0,1 M <strong>en</strong> metanol 80% y<br />
un último <strong>la</strong>vado <strong>en</strong> acetona 80%. El pellet obt<strong>en</strong>ido se <strong>de</strong>jó secar al aire durante dos horas y se<br />
añadió un tampón <strong>de</strong> extracción (urea 8 M, SDS al 4%, DTT 100 mM y Tris-HCl 20 mM a pH 8,5)<br />
<strong>en</strong> el cual se mantuvo <strong>en</strong> agitación durante otras dos horas. Transcurrido ese tiempo, <strong>la</strong>s muestras<br />
se c<strong>en</strong>trifugaron a 15 000 x g durante 10 min a 4ºC y se recogió el sobr<strong>en</strong>adante, cuyo cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> proteína se <strong>de</strong>terminó mediante el método <strong>de</strong> Bradford utilizando un kit comercial (Bio-<br />
Rad). Se tomaron alícuotas <strong>de</strong> cada muestra con un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína <strong>de</strong> 80 mg y se sometieron<br />
a electroforesis <strong>de</strong>snaturalizante <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> SDS (SDS-PAGE) <strong>en</strong> geles <strong>de</strong> acri<strong>la</strong>mida al<br />
12% utilizando protoco<strong>los</strong> estándar. Finalm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> geles se tiñeron mediante azul coomassie para<br />
reve<strong>la</strong>r el patrón <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proteínas <strong>en</strong> cada muestra.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> T. rep<strong>en</strong>s fue abundante <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s estudiadas, lo cual permitió recoger<br />
<strong>la</strong>s muestras previstas para esta especie. La situación fue difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l T. prat<strong>en</strong>se.<br />
El efecto negativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fósforo <strong>en</strong> el suelo sobre el trébol violeta se puso<br />
nuevam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manifiesto el año <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te trabajo, hasta tal punto que<br />
no fue posible tomar el número <strong>de</strong> muestras previstas para esta especie. Así, durante el corte<br />
<strong>de</strong> junio, sólo fue posible recoger muestras <strong>de</strong> trébol violeta por duplicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> testigo<br />
(P0), mi<strong>en</strong>tras que sólo se pudo tomar una muestra <strong>de</strong> esta especie <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s<br />
P1, P2 y P3. En el corte <strong>de</strong> septiembre, sólo fue posible <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> muestras por duplicado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> P0 y una única muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> P2. Como consecu<strong>en</strong>cia, el análisis <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos para el trébol violeta es cuestionable. Por tanto, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> discusión se hará hincapié <strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el proteoma <strong>de</strong>l trébol<br />
b<strong>la</strong>nco.<br />
276
Producción vegetal<br />
Las figuras 1 y 2 muestran <strong>los</strong> geles obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>los</strong> cortes <strong>de</strong> junio y septiembre, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
En líneas g<strong>en</strong>erales se observa que el patrón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bandas que recogerían <strong>la</strong>s proteínas<br />
mayoritarias <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l trébol b<strong>la</strong>nco es simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s muestras, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> fertilización fosfatada aplicada a cada parce<strong>la</strong>. No obstante, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s figuras se han seña<strong>la</strong>do<br />
algunas regiones, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se situarían proteínas minoritarias, que podrían indicar difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>ntas recolectadas <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s con distintas dosis <strong>de</strong> fosfato. Estos resultados podrían<br />
atribuirse a variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión génica o, incluso, a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ecotipos.<br />
Con respecto al trébol violeta, también se aprecian difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s muestras obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
parce<strong>la</strong> control (P0) y <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s, tanto <strong>en</strong> el corte <strong>de</strong> junio (figura 1) como <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong> septiembre (figura 2). No obstante, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> muestras obt<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> esta p<strong>la</strong>nta no permite<br />
extraer resultados concluy<strong>en</strong>tes, tal y como se ha m<strong>en</strong>cionado con anterioridad.<br />
Figura 1. Geles unidim<strong>en</strong>sionales obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> Trifolium rep<strong>en</strong>s L. y Trifolium prat<strong>en</strong>se<br />
L. recogidas durante el corte <strong>de</strong> junio. P0: parce<strong>la</strong> testigo; P1: 80 kg P2O5 ha-1 año-1, P2: 160 P2O5<br />
ha-1 año-1y P3: 240 kg P2O5 ha-1 año-1<br />
Figura 2. Geles unidim<strong>en</strong>sionales obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> Trifolium rep<strong>en</strong>s L. y Trifolium prat<strong>en</strong>se<br />
L. recogidas durante el corte <strong>de</strong> septiembre. P0: parce<strong>la</strong> testigo; P1: 80 kg P2O5 ha-1 año-1, P2: 160<br />
P2O5 ha-1 año-1y P3: 240 kg P2O5 ha-1 año-1<br />
277
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> algunas regiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> geles <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se recogerían proteínas minoritarias<br />
apuntan posibles efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización fosfatada sobre <strong>la</strong> expresión génica <strong>de</strong> ambas especies<br />
<strong>de</strong> trébol o, incluso, sobre el propio g<strong>en</strong>otipo. Sin embargo, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> campo dificultan<br />
<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> muestras repres<strong>en</strong>tativas que permitan un análisis fiable <strong>de</strong>l proteoma <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s especies estudiadas. Por tanto, futuros estudios <strong>de</strong>berían implicar el cultivo, <strong>en</strong> condiciones<br />
contro<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> ambas especies <strong>de</strong> leguminosas.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Al Dr. J. Jorrín, por su apoyo, por sus i<strong>de</strong>as y por sus <strong>en</strong>señanzas.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AGRAWAL, G.K.; YONEKUNA, M.; IWAHASHI, Y.; IWAHASHI, H.; RAKWAL, R., 2005. Systems, tr<strong>en</strong>ds<br />
and perspectives of proteomics in dicot p<strong>la</strong>nts. Part III: Unraveling the proteomes influ<strong>en</strong>ced<br />
by the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t, and the levels of function and g<strong>en</strong>etic re<strong>la</strong>tionships. Journal of Chromatography<br />
B, 815, 137-145.<br />
DITA, M.A.; RISPAIL, N.; PRATS, E.; RUBIALES, D.; SINGH, K.B., 2006. Biotechnology approaches<br />
to overcome biotic and abiotic constraints in legumes. Euphytica, 147, 1-24.<br />
GARCÍA, R.; RODRÍGUEZ, M.; ANDRÉS, S.; CALLEJA, A., 2004. Cuar<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> fertilización <strong>en</strong><br />
prados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Montaña <strong>de</strong> León. II Influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> composición botánica. <strong>Pastos</strong>, XXXIV (2),<br />
153-206.<br />
GARCÍA, R.; ANDRÉS, S.; ALVARENGA, J.; CALLEJA, A., 2005. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización NPK y <strong>de</strong>l<br />
fraccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> tréboles. En: Producciones agrogana<strong>de</strong>ras:<br />
gestión efici<strong>en</strong>te y conservación <strong>de</strong>l medio natural (vol II), 549-556. Ed. B. DE LA ROZA,<br />
A. MARTÍNEZ, A. CARBALLAL. SERIDA. Gijón (España).<br />
GARCÍA, R.; ANDRÉS, S.; VALDÉS, C.; CALLEJA, A., 2006. Trifolium rep<strong>en</strong>s L. and Trifolium prat<strong>en</strong>se<br />
L. un<strong>de</strong>r PK fertilization in meadows. Grass<strong>la</strong>nd sci<strong>en</strong>ce in Europe, 399-401.<br />
JORRIN, J.V.; MALDONADO, A.M.; CASTILLEJO, M.A., 2007. P<strong>la</strong>nt proteome analysis: A 2006 update.<br />
Proteomics, 7, 2947-2962.<br />
JORRIN, J.V.; RUBIALES, D.; DUMAS-GUDOT, E.; RECOBET, G.; MALDONADO, A.M.; CASTILLEJO,<br />
M.A.; CURTO, M., 2006. Proteomics: a promising approach to study biotic interaction in legumes.<br />
A review. Euphytica, 147, 37-47.<br />
SATO, S.; ISOBE, S.; ASAMIZU, N.; KATAOKA, R., NAKAMURA, Y.; KANEKO, T.; SAKURAI, N.; OKO-<br />
MURA, K.; KLIMENKO, I.; SASAMOTO, S.; WADA, T.; WATANABE, A.; KOHARA, M.; FUJISHIRO,<br />
T.; TABATA, S., 2005. Compreh<strong>en</strong>sible structural aanlysis of the g<strong>en</strong>oma of red clover (Trifolium<br />
prat<strong>en</strong>se L.). DNA Research, 12, 301-364.<br />
WANG, W.; SCALI, M.; VIGNANI, R.; SPADAFORA, A.; SENSI, E.; MAZZUCA, S.; CRESTI, M., 2003.<br />
Protein extraction for two-dim<strong>en</strong>sional Electrophoresis from olive leaf. a p<strong>la</strong>nt tissue containing<br />
high levels of interfering compounds. Electrophoresis, 24, 2369-2375.<br />
WANG, W.; VIGNANI, R.; SCALI, M.; CRESTI, M., 2006. A universal and rapid protocol for protein<br />
extraction from recalcitrant p<strong>la</strong>nt tissues for proteomic análisis. Electroforesis, 27, 2782-<br />
2786.<br />
278
Producción vegetal<br />
IS THERE ANY EFFECT OF LONG-TERM PHOSPHATE<br />
FERTILIZATION ON CLOVER PROTEOME?<br />
SUMMARY<br />
Long term phosphate fertilization has a very differ<strong>en</strong>t effect on Trifolium rep<strong>en</strong>s and Trifolium prat<strong>en</strong>se.<br />
While white clover yield increased as the rates of phosphorus became higher, red clover<br />
yield was negatively affected. Soil analysis showed high phosphorus cont<strong>en</strong>t in the soils with the<br />
highest rates of fertilization, so it seems that the accumu<strong>la</strong>tion of this elem<strong>en</strong>t for many years can<br />
be toxic for red clover. Both Trifolium proteomes were this elem<strong>en</strong>t for many years can be toxic<br />
for red clover. Both Trifolium promteomes were studied on samples obtained from plots that had<br />
received differ<strong>en</strong>t phosphate fertilizer doses.<br />
Key words: Trifolium prat<strong>en</strong>se L., Trifolium rep<strong>en</strong>s L., meadows, fertilization.<br />
279
Producción vegetal<br />
RELACIÓN PROPIEDADES EDÁFICAS – ESTADO NUTRICIONAL<br />
DE PASTOS EN VARIOS PUERTOS DE ASTURIAS<br />
E. AFIF KHOURI Y J.A. OLIVEIRA PRENDES<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Organismos y Sistemas. Campus <strong>de</strong> Mieres. Universidad<br />
<strong>de</strong> Oviedo. Calle Gonzalo Gutiérrez <strong>de</strong> Quirós s/n. 33600 Mieres - Asturias (España).<br />
Tel.: 985458048; Fax: 985458056; E-mail: elias@uniovi.es<br />
RESUMEN<br />
Se estudió el estado nutricional <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong> <strong>los</strong> puertos <strong>de</strong> Tarna, V<strong>en</strong>tana, Leitariegos y San Isidro<br />
<strong>de</strong>l Principado <strong>de</strong> Asturias, situados <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 1360 y 1587 m <strong>de</strong> altitud. El estado nutricional<br />
<strong>de</strong>l pasto se evaluó <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos minerales, satisfactorios para <strong>la</strong>s<br />
vacas, y a su vez, se estudiaron <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s edáficas y <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones<br />
<strong>de</strong> macronutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> pastos. Las <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias más importantes <strong>en</strong> el pasto fueron<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> N, P y Mg, observándose una re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sación <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción N:P <strong>en</strong> el puerto <strong>de</strong><br />
Leitariegos. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> pastos resultaron altam<strong>en</strong>te<br />
significativas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> puertos. El cont<strong>en</strong>ido medio <strong>de</strong> Ca <strong>en</strong> pastos se corre<strong>la</strong>cionó positivam<strong>en</strong>te<br />
con el pH, existi<strong>en</strong>do también una corre<strong>la</strong>ción negativa <strong>en</strong>tre el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> P y <strong>la</strong> aci<strong>de</strong>z intercambiable<br />
<strong>en</strong> el suelo, lo que sugiere que un aporte <strong>de</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das calizas mejoraría <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> éstos elem<strong>en</strong>tos por <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> humus <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> carácter<br />
ácido podría disminuir <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> P <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos, <strong>de</strong>bido, principalm<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong> formación<br />
<strong>de</strong> complejos estables con <strong>los</strong> sesquióxidos <strong>de</strong> Fe y Al.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: análisis foliar, calidad <strong>de</strong>l pasto, fertilidad <strong>de</strong>l suelo, pasto natural<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Las características orográficas y climáticas <strong>de</strong>l Principado <strong>de</strong> Asturias exig<strong>en</strong> que <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l<br />
suelo <strong>de</strong>ba llevarse a cabo con un criterio <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos. Su óptima gestión se<br />
consigue <strong>en</strong> muchos casos mediante sistemas gana<strong>de</strong>ros ext<strong>en</strong>sivos basados <strong>en</strong> explotaciones<br />
<strong>de</strong> ganado vacuno <strong>de</strong> carne. En dichos sistemas, el pastizal herbáceo es el recurso que juega un<br />
papel más <strong>de</strong>stacado como abastecedor <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to durante <strong>la</strong>rgas épocas <strong>de</strong>l año, si <strong>la</strong>s condiciones<br />
climáticas, sobre todo <strong>la</strong> nieve, lo permit<strong>en</strong>. Los puertos asturianos repres<strong>en</strong>tativos por su<br />
aprovechami<strong>en</strong>to gana<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sivo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 800 y 1600 m <strong>de</strong> altitud<br />
y pres<strong>en</strong>tan un relieve muy abrupto con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hasta el 30%, que ocasionan gran<strong>de</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones ecológicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastizales.<br />
La altitud y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te son parámetros que influy<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastizales<br />
<strong>de</strong> montaña <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> variación climática a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser factores <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong> especies y comunida<strong>de</strong>s (Montalvo et al., 1993; Alfageme et al., 1994). Las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
variación espacial se <strong>de</strong>b<strong>en</strong>, <strong>en</strong> parte, a difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l suelo como profundidad, fertilidad y ret<strong>en</strong>ción<br />
hídrica y a <strong>los</strong> procesos geomorfológicos que actúan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas altas a <strong>la</strong>s bajas, lo que<br />
<strong>de</strong>termina una dinámica <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te. En esta dinámica condicionada por <strong>la</strong> gravedad, participan<br />
281
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> <strong>los</strong> materiales <strong>de</strong> alteración <strong>de</strong> roca, agua, sales y materiales biológicos<br />
diversos aportados al suelo.<br />
La disponibilidad <strong>de</strong> N, P y K <strong>en</strong> el sistema suelo – pastizal juega un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> pastos y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> carne y leche, dado que <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos elem<strong>en</strong>tos limitantes<br />
provoca una marcada reducción <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l forraje (Thélier-Huché et<br />
al., 1999). El objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo es estudiar <strong>la</strong> calidad mineral <strong>de</strong>l pasto y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que<br />
ti<strong>en</strong>e con el suelo.<br />
MATERIALES Y MÉTODOS<br />
El conjunto <strong>de</strong> datos utilizado proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> cuatro puertos comunales pastoreados con ganado bovino<br />
y equino, localizados <strong>en</strong> Asturias (Fig. 1). Los sue<strong>los</strong> se c<strong>la</strong>sificaron como Cryorth<strong>en</strong>ts (Ministerio<br />
<strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, 1998) <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos sobre ar<strong>en</strong>iscas fel<strong>de</strong>spáticas. La Tab<strong>la</strong> 1 resume<br />
algunas características climáticas (temperatura, precipitación y evapotranspiración pot<strong>en</strong>cial<br />
media anual) y topográficas (altitud, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y ori<strong>en</strong>tación) <strong>de</strong> <strong>los</strong> puertos seleccionados.<br />
En cada puerto se midió <strong>la</strong> profundidad efectiva <strong>de</strong>l suelo <strong>en</strong> tres puntos c<strong>en</strong>trales con <strong>la</strong> ayuda<br />
<strong>de</strong> una sonda ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa y con <strong>la</strong> misma se tomó una muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l suelo compuesta<br />
por <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eización <strong>de</strong> 10 submuestras tomadas al azar a 0-20 cm <strong>de</strong> profundidad. El suelo<br />
recogido <strong>en</strong> ningún caso había sido abonado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Las muestras <strong>de</strong> suelo se secaron al<br />
aire a temperatura ambi<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>sm<strong>en</strong>uzaron, trituraron suavem<strong>en</strong>te y se hicieron pasar por un<br />
tamiz <strong>de</strong> 2 mm <strong>de</strong> luz <strong>de</strong> mal<strong>la</strong> circu<strong>la</strong>r para quitar <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos gruesos. En el<strong>la</strong>s se <strong>de</strong>terminó<br />
por duplicado <strong>la</strong> textura según el método <strong>de</strong> <strong>la</strong> pipeta Robison usando hexametafosfato sódico<br />
más Na 2 CO 3 como dispersante (Gee y Bau<strong>de</strong>r, 1996); el pH pot<strong>en</strong>ciométricam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una susp<strong>en</strong>sión<br />
suelo:agua 1:2,5; sales solubles <strong>en</strong> el extracto 1:5; bases extraíbles con ClNH 4 1 N y Al<br />
intercambiable con KCl 1M, ambos por absorción atómica y a continuación se calculó <strong>la</strong> capacidad<br />
<strong>de</strong> intercambio catiónico efectiva (CICE) (bases + aluminio <strong>de</strong> cambio); nitróg<strong>en</strong>o total por el<br />
método Kjeldahl; el carbono orgánico por ignición y el fósforo disponible se <strong>de</strong>terminó por el método<br />
<strong>de</strong> Mehlich 3 (Mehlich, 1985), por ser el más a<strong>de</strong>cuado para <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> fósforo asimi<strong>la</strong>ble<br />
<strong>en</strong> una amplia gama <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> no calcáreos (Afif y Oliveira, 2006).<br />
Figura 1. Localización <strong>de</strong> <strong>los</strong> puertos estudiados <strong>en</strong> el Principado <strong>de</strong> Asturias<br />
282
Producción vegetal<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Algunas características climáticas y topográficas <strong>de</strong> <strong>los</strong> puertos seleccionados<br />
Nº Puerto UTM P 1 Ori<strong>en</strong>tación h 2 T 3 P 4 ETP 5<br />
% m ºC mm mm<br />
1 Tarna 29 X319578 20 NE 1360 5,60 1372 564<br />
Y4773568<br />
2 V<strong>en</strong>tana 30 X255451 26 NE 1587 8,39 1238 585<br />
Y4771844<br />
3 Leitariegos 29 X710761 28 NO 1525 6,44 1552 497<br />
Y4764227<br />
4 San Isidro 30X314532 27 NE 1520 7,45 1432 594<br />
Y4764185<br />
1 P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te media; 2 Altitud; 3 Temperatura media anual; 4 Precipitación media anual; 5E vapotranspiración pot<strong>en</strong>cial<br />
media anual.<br />
El análisis nutricional <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos se realizó <strong>en</strong> 10 muestras recogidas <strong>de</strong> forma aleatoria <strong>en</strong><br />
zonas <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> cada puerto <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> junio, con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> un marco cuadrado metálico<br />
<strong>de</strong> 0,25 m 2 <strong>de</strong> superficie. Las difer<strong>en</strong>tes especies <strong>de</strong> cada muestra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l marco se cortaron<br />
al ras <strong>de</strong>l suelo y tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación botánica, secado a 60 ºC durante 48 h y moli<strong>en</strong>da<br />
<strong>de</strong>l material vegetal, se procedió a <strong>la</strong> extracción húmeda utilizando ácido perclórico y ácido nítrico<br />
(Jones et al., 1991) diluyéndose a continuación con HCl 1N. A partir <strong>de</strong> esta dilución se <strong>de</strong>terminaron<br />
el Ca, Mg y K por Absorción Atómica; el P fotométricam<strong>en</strong>te y el N total por el método<br />
Kjeldahl. El tratami<strong>en</strong>to estadístico <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos se realizó mediante el programa SPSS 15.0<br />
(SPSS, 2006).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Las propieda<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> estudiados a 0-20 cm <strong>de</strong> profundidad se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Tab<strong>la</strong> 2. Los sue<strong>los</strong> mostraron cont<strong>en</strong>idos aceptables <strong>en</strong> materia orgánica y N total, <strong>de</strong> acuerdo<br />
con <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos que pres<strong>en</strong>tan normalm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> con pastos naturales sin fertilizar <strong>en</strong><br />
zonas húmedas y frías. La textura varió <strong>de</strong> arcil<strong>los</strong>a a franco arcillo ar<strong>en</strong>osa, con un cont<strong>en</strong>ido<br />
medio <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> <strong>de</strong> 37,4%. El pH estuvo alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 5, fuertem<strong>en</strong>te ácido y <strong>la</strong> conductividad eléctrica<br />
fue bastante baja, lo que indica que estos sue<strong>los</strong> no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problema <strong>de</strong> salinidad. La re<strong>la</strong>ción<br />
C/N fue baja (< 10), indicando una mineralización favorecida con bu<strong>en</strong>a producción <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o<br />
inorgánico utilizable por <strong>los</strong> pastos. Los valores <strong>de</strong>l P asimi<strong>la</strong>ble extraído por el método <strong>de</strong> Mehlich<br />
3 estuvieron por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l nivel crítico consi<strong>de</strong>rado para dicho extractante (
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> estudiados<br />
Nº Prof. 1 pH 2 CE 3 Ar. 4 MO 5 N C/N P 6 Ca 7 Mg 7 K 7 Na 7 Al 7 CICE 8<br />
Puerto m ds m -1 % mg kg -1 cmol (+) kg -1<br />
1 0,25 4,35 0,17 38,80 5,02 0,30 9,70 23,68 2,59 0,56 0,56 0,72 1,13 5,56<br />
2 0,78 5,36 0,06 44,71 4,28 0,29 8,73 14,17 9,52 1,20 0,68 1,41 0,67 13,48<br />
3 0,30 4,48 0,11 28,86 7,96 0,59 7,75 26,46 2,80 0,89 0,19 0,56 3,73 8,19<br />
4 0,47 5,80 0,05 37,10 4,28 0,28 8,93 25,35 6,33 0,83 0,26 0,80 0,14 8,36<br />
1 Profundidad efectiva <strong>de</strong>l suelo; 2 pH (H 2 O) re<strong>la</strong>ción suelo:disolución (1:2,5); 3 Conductividad eléctrica <strong>en</strong> el extracto (1:5)<br />
medida a 25º C; 4 Arcil<strong>la</strong>; 5 Materia orgánica; 6 P disponible extraído por el método <strong>de</strong> Mehlich 3; 7 Ca, Mg, K, Na y Al intercambiables;<br />
8 Capacidad <strong>de</strong> Intercambio Catiónico Efectiva.<br />
Los valores medios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> pastos y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción N:P <strong>en</strong> <strong>los</strong> puertos<br />
estudiados se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3. Las <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias más graves <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> puertos estudiados<br />
fueron <strong>en</strong> N, P y Mg, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>los</strong> valores satisfactorios para <strong>la</strong>s vacas publicados<br />
por Thélier-Huché et al. (1999). Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> K y Ca también fueron re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te bajas<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> puertos <strong>de</strong> Tarna y Leitariegos, lo que concuerda con <strong>los</strong> resultados observados <strong>en</strong> pastos<br />
<strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> montes comunales <strong>de</strong> Cantabria (Alfageme et al., 1996). En todos <strong>los</strong> puertos estudiados,<br />
m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> Leitariegos, se observó una re<strong>la</strong>ción N:P inferior a 10, por lo que el ba<strong>la</strong>nce<br />
<strong>en</strong>tre ambos nutri<strong>en</strong>tes resultó c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te equilibrado, existi<strong>en</strong>do un <strong>de</strong>sequilibrio mo<strong>de</strong>rado <strong>en</strong>tre<br />
N y P <strong>en</strong> el puerto <strong>de</strong> Leitariegos. Para todos <strong>los</strong> macronutri<strong>en</strong>tes analizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea<br />
cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias altam<strong>en</strong>te significativas <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> puertos estudiados<br />
(F=178,5; 68,9; 634,3; 369,4; 16,9; p0,1 para N, P, K, Ca y Mg respectivam<strong>en</strong>te).<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Valores medios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> pastos <strong>en</strong> <strong>los</strong> puertos estudiados 1<br />
Nº Conc<strong>en</strong>traciones (g kg -1 ) R. foliar 2<br />
Puerto N P K Ca Mg N:P<br />
1 11,19 b (1,20) 2,15 b (0,25) 3,07 c (0,07) 1,40 d (0,33) 0,82 b (0,16) 5,20<br />
2 19,69 a (0,98) 2,71 a (0,20) 8,11 a (0,46) 7,72 b (0,76) 1,29 a (0,31) 7,26<br />
3 20,53 a (1,56) 1,42 c (0,27) 2,94 c (0,21) 3,10 c (0,66) 1,26 a (0,25) 14,45<br />
4 11,38 b (1,28) 2,73 a (0,26) 7,66 b (0,41) 8,63 a (0,54) 1,45 a (0,14) 4,16<br />
NS3 28 4 5 7 2<br />
1<br />
Las difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores medios se indican con letras distintas, a > b (test <strong>de</strong> Tukey, P < 0,05) y <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>sviaciones estándar se muestran <strong>en</strong>tre paréntesis; 2 Re<strong>la</strong>ción foliar; Niveles satisfactorios para <strong>la</strong>s vacas publicados por<br />
Thélier-Huché et al. (1999).<br />
La conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> Ca <strong>en</strong> pastos fue especialm<strong>en</strong>te variable <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> puertos, mi<strong>en</strong>tras que el<br />
Mg fue el elem<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>os variable, existi<strong>en</strong>do una bu<strong>en</strong>a corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ambos elem<strong>en</strong>tos con<br />
un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pearson <strong>de</strong> 0,60 ** . El P <strong>en</strong> pastos estuvo negativam<strong>en</strong>te corre<strong>la</strong>cionado<br />
con el N (r=-0,348 * ) y positivam<strong>en</strong>te con el K y Ca (r=0,822 ** y 0,702 ** respectivam<strong>en</strong>te),<br />
existi<strong>en</strong>do también una bu<strong>en</strong>a corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre estas dos últimas (r=0,948 ** ), al igual que<br />
<strong>en</strong>tre el K y Mg <strong>en</strong> pastos (r=0,468 ** ). A pesar <strong>de</strong>l limitado número <strong>de</strong> muestras analizadas, <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> pastos y <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l suelo, mostraron<br />
corre<strong>la</strong>ciones significativas, positiva <strong>en</strong>tre el pH y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong> Ca <strong>en</strong> pastos<br />
284
Producción vegetal<br />
(r=0,981 * ) y negativa <strong>en</strong>tre ésta última y <strong>la</strong> conductividad eléctrica (-0,965 * ). También el cont<strong>en</strong>ido<br />
medio <strong>de</strong> P <strong>en</strong> pastos resultó negativam<strong>en</strong>te corre<strong>la</strong>cionado con el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia orgánica<br />
y el Al cambiable <strong>en</strong> el suelo (r=-0,969 * y -0,966 * respectivam<strong>en</strong>te). La asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Ca y<br />
P mejora al aum<strong>en</strong>tar el pH o al disminuir <strong>la</strong> aci<strong>de</strong>z intercambiable y, por tanto, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das calizas podría mejorar <strong>la</strong> calidad mineral <strong>de</strong>l pasto. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción negativa<br />
<strong>en</strong>contrada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> P <strong>en</strong> pastos y el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia orgánica <strong>en</strong> el<br />
suelo sugiere que <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> humus <strong>en</strong> <strong>los</strong> horizontes superficiales <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> carácter<br />
ácido, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>ta mineralización, <strong>de</strong>bida <strong>en</strong> gran parte a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />
complejos estables con <strong>los</strong> sesquióxidos <strong>de</strong> Fe y Al (González et al., 1996), ti<strong>en</strong>e efectos negativos<br />
sobre <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones foliares <strong>de</strong> <strong>los</strong> nutri<strong>en</strong>tes, disminuy<strong>en</strong>do principalm<strong>en</strong>te el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> P <strong>en</strong> pastos. Las pocas corre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables edáficas y <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones<br />
<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> pastos pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>bidas al limitado número <strong>de</strong> puertos seleccionados,<br />
por lo que cabe m<strong>en</strong>cionar que el pres<strong>en</strong>te estudio se ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a más puertos <strong>de</strong>l Principado<br />
<strong>de</strong> Asturias.<br />
CONCLUSIONES<br />
Los pastos naturales <strong>en</strong> <strong>los</strong> puertos <strong>de</strong> Tarna, V<strong>en</strong>tana, Leitariegos y San Isidro <strong>de</strong>l Principado <strong>de</strong><br />
Asturias pres<strong>en</strong>taron importantes problemas nutricionales que afectan a <strong>la</strong> calidad mineral <strong>de</strong>l<br />
pasto. Las <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias más importantes <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> puertos fueron <strong>en</strong> N, P y Mg, existi<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>cias<br />
altam<strong>en</strong>te significativas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> puertos para <strong>los</strong> macronutri<strong>en</strong>tes estudiados. Por otra<br />
parte, y a pesar <strong>de</strong>l limitado número <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras tomadas, <strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>contradas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l suelo y <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> pastos sugier<strong>en</strong> que un<br />
aporte <strong>de</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das calizas al suelo mejoraría <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Ca y P por <strong>los</strong> pastos.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AFIF, E.; OLIVEIRA, J.A., 2006. Pérdida <strong>de</strong> disponibilidad y niveles críticos <strong>de</strong> fósforo Mehlich 3 <strong>en</strong><br />
sue<strong>los</strong> no calcáreos <strong>de</strong> Asturias. <strong>Pastos</strong>, 35, 29-74.<br />
ALFAGEME, A.; BUSQUÉ, J.; FERNÁNDEZ, B., 1994. Evaluación <strong>de</strong> pastos <strong>de</strong> montaña <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> topografía y el suelo. Actas XXXIV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP. 215-221. Santan<strong>de</strong>r<br />
(España).<br />
ALFAGEME, A.; FERNÁNDEZ, B.; BUSQUÉ, J.; SARMIENTO, M.; GÓMEZ, A., 1996. Caracterización<br />
productiva <strong>de</strong> pastos <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> montes comunales <strong>de</strong> Cantabria. Actas XXXVI Reunión<br />
Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP. 231-234. La Rioja (España).<br />
GEE, G.W.; BAUDER, J.W., 1996. Particle size analysis. En: Methods of Soil Analysis, 383-411. Ed.<br />
A. Klute. American Society of Agronomy. Madison (USA).<br />
GONZÁLEZ-PRIETO, S.J.; CABANEIRO, A.; VILLAR, M.C.; CARBALLAS, M.; CARBALLAS, T., 1996.<br />
Effect of soil characteristics on N mineralization capacity in 112 native and agricultural soils<br />
from the northwest of Spain. Biology and fertility of Soils, 22, 252-260.<br />
JONES, J.B.; WOLF, B.; MILL, H.A., 1991. P<strong>la</strong>nt Analysis Handbook: A Practical Sampling Preparation,<br />
Analysis and Interpretation Gui<strong>de</strong>. Ediciones Micro-Macro Publishing, 213 pp. Georgia<br />
(USA).<br />
MEHLICH, A., 1985. Mehlich 3 soil test extractant: A modification of Mehlich 2 extractant. Soil Sci.<br />
and P<strong>la</strong>nt Anal, 15, 1409-1416.<br />
MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE., 1998. Mapa Forestal <strong>de</strong> España 1:200.000. Ediciones Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza, 60 pp. Madrid (España).<br />
285
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MONTALVO, M.I.; LEVASSOR, C.; CASADO, M.A.; PINEDA, F.D., 1993. Stability of ecological Systems.<br />
Pirineos, 142, 35-46.<br />
MONTERROSO C.; ÁLVAREZ E.; FERNÁNDEZ MARCOS M. L., 1999. Evaluation of Mehlich 3 reag<strong>en</strong>t<br />
as a multielem<strong>en</strong>t extractant in mine soils. Land Degradation and Developm<strong>en</strong>t, 10, 35-47.<br />
THÉLIER-HUCHÉ, L.; FARRUGGIA, A.; CASTILLON, P., 1999. L`analyse d`herbe: un outil pour le pilotage<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilisation phosphatée et potassique <strong>de</strong>s prairies naturelles et temporaires. Ediciones<br />
Institut <strong>de</strong> L´élevage, 31 pp. Paris (Francia).<br />
SPSS, 2006. SPSS para windows, version 15.0, SPSS Inc<br />
RELATIONSHIP BETWEEN SOME EDAPHIC FACTORS AND<br />
NUTRITIONAL STATUS OF GRASSLANDS IN ASTURIAS<br />
(NW SPAIN)<br />
SUMMARY<br />
The nutritional status of grass<strong>la</strong>nds on the ports of Tarna, V<strong>en</strong>tana, Leitariegos and San Isidro in<br />
Asturias (NW Spain), located betwe<strong>en</strong> 1,360 and 1,587 m of altitu<strong>de</strong> was studied. Nutritional status<br />
was assessed using the satisfactory levels for the cows, and the re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> edaphic<br />
factors and macronutri<strong>en</strong>t conc<strong>en</strong>tration in grass<strong>la</strong>nds were also analyzed. N, P and Mg <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cies<br />
were the most common and N:P ratios were unba<strong>la</strong>nced in the port of Leitariegos. The<br />
nutri<strong>en</strong>ts conc<strong>en</strong>tration differ<strong>en</strong>ces in grass<strong>la</strong>nds are highly significant among the ports. The Ca<br />
conc<strong>en</strong>trations in grass<strong>la</strong>nd were positively corre<strong>la</strong>ted with pH and the P conc<strong>en</strong>trations were negatively<br />
corre<strong>la</strong>ted with exchangeable Al in the soil. The results suggest that the increase of the soil<br />
pH would improve the assimi<strong>la</strong>tion of these elem<strong>en</strong>ts. On the other hand, the accumu<strong>la</strong>tion of<br />
humus in the surface <strong>la</strong>yers of acid soils can diminish the P conc<strong>en</strong>tration in the grass<strong>la</strong>nds, <strong>la</strong>rgely<br />
due to the formation of stable complexes with Fe and Al sesquioxi<strong>de</strong>s.<br />
Key words: foliar analysis, grass<strong>la</strong>nds quality, natural grass<strong>la</strong>nd, soil fertility.<br />
286
Producción vegetal<br />
PRODUCCIÓN DE BIOMASA Y EXTRACCIÓN DE NITRÓGENO<br />
EN UNA PRADERA FERTILIZADA CON PURINES DE VACUNO<br />
Y PORCINO<br />
M.D. BÁEZ BERNAL, J.F. CASTRO INSUA, M.I. GARCÍA POMAR<br />
Y J. VALLADARES ALONSO<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo. Apartado 10. 15080 A Coruña<br />
(España)<br />
RESUMEN<br />
La incorporación <strong>de</strong> purines y estiércoles <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> abonado ti<strong>en</strong>e una notable repercusión económica,<br />
supone un ahorro <strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> fertilizantes sintéticos, e indirectam<strong>en</strong>te es una solución<br />
a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos producidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación. En el trabajo se pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> resultados<br />
obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materia seca (MS) y extracción <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o (N) <strong>de</strong> una pra<strong>de</strong>ra<br />
mixta <strong>de</strong> raigrás/ trébol tras dos años <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> un <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> campo con aportes<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> fertilizantes: purín <strong>de</strong> vacuno, purín <strong>de</strong> porcino y nitrato amónico cálcico.<br />
Así mismo, se estudia <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> purines comparando <strong>la</strong> localización<br />
superficial <strong>en</strong> bandas y <strong>la</strong> inyección <strong>en</strong> <strong>la</strong> capa superficial <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>los</strong> parámetros<br />
anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionados.<br />
El aporte <strong>de</strong> purines <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ra mixta con un aprovechami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cortes sucesivos, es una fu<strong>en</strong>te<br />
importante <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones estudiadas el purín <strong>de</strong> porcino pue<strong>de</strong> llegar a proporcionar<br />
el 98% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción obt<strong>en</strong>ida con el fertilizante inorgánico, mi<strong>en</strong>tras que, el purín <strong>de</strong><br />
vacuno, el 53%. No se observó efecto residual <strong>de</strong>l purín <strong>en</strong> el año posterior a su aplicación. El<br />
b<strong>en</strong>eficio previsto al inyectar <strong>los</strong> purines, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilización <strong>de</strong><br />
amoniaco, no se tradujo <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> forraje o extracción <strong>de</strong> N respecto a <strong>la</strong><br />
aplicación superficial <strong>en</strong> bandas, probablem<strong>en</strong>te, este hecho esté re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
pequeñas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilización <strong>de</strong> amoniaco <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> métodos <strong>de</strong> aplicación <strong>en</strong>sayados.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: fertilización N, métodos <strong>de</strong> aplicación, efici<strong>en</strong>cia apar<strong>en</strong>te, recuperación N.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La int<strong>en</strong>sificación experim<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones gana<strong>de</strong>ras gallegas ha<br />
provocado, <strong>en</strong>tre otras cosas, una mayor g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> purines y estiércoles que, como es bi<strong>en</strong><br />
conocido, son ricos <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia pued<strong>en</strong> ser reutilizados como abonos. Hoy<br />
<strong>en</strong> día, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, hay una gran preocupación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a temas como <strong>la</strong> contaminación<br />
<strong>de</strong>l suelo, agua y aire (emisiones <strong>de</strong> óxidos <strong>de</strong> N y vo<strong>la</strong>tilización <strong>de</strong> amoniaco). La <strong>c<strong>la</strong>ve</strong><br />
es<strong>en</strong>cial para realizar un bu<strong>en</strong> manejo agronómico <strong>de</strong> purines y estiércoles, sin <strong>de</strong>teriorar el medio<br />
ambi<strong>en</strong>te, implica una serie <strong>de</strong> condiciones: aplicar<strong>los</strong> <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que son necesarios<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cultivo, elegir <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> más aptos para su aplicación <strong>en</strong> cuanto a tipo y<br />
topografía, disponer <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, conocer <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes<br />
por material fresco aplicado y el impacto <strong>de</strong> su aplicación <strong>en</strong> el suelo y, finalm<strong>en</strong>te, disponer<br />
287
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>de</strong> maquinaria a<strong>de</strong>cuada y fiable con <strong>la</strong> que realizar un bu<strong>en</strong> reparto. Habitualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aplicación<br />
<strong>de</strong> purines <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras se lleva a cabo por aspersión superficial, lo que pue<strong>de</strong> provocar elevadas<br />
emisiones <strong>de</strong> N por vo<strong>la</strong>tilización <strong>de</strong> amoniaco. Para reducir estas pérdidas se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
una serie <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> aplicación, d<strong>en</strong>ominadas <strong>de</strong> baja emisión, y que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>en</strong> bandas sobre <strong>la</strong> superficie a <strong>la</strong> inyección <strong>de</strong> <strong>los</strong> purines <strong>en</strong> <strong>la</strong> capa superficial <strong>de</strong>l<br />
terr<strong>en</strong>o a 15 cm. En algunos países, como <strong>en</strong> Ho<strong>la</strong>nda, el uso <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> baja emisión es obligatorio<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> años 90.<br />
En el trabajo se pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos durante <strong>los</strong> años 2005 y 2006 <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong><br />
un experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> campo establecido con el objetivo <strong>de</strong> estudiar <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> fertilización<br />
(purines <strong>de</strong> vacuno y porcino/fertilizante inorgánico) y <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l purín <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> forraje y utilización <strong>de</strong>l N aplicado <strong>en</strong> una pra<strong>de</strong>ra bajo un manejo <strong>de</strong> siega.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El <strong>en</strong>sayo se llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l CIAM situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Abegondo<br />
(A Coruña, zona costera atlántica <strong>de</strong> Galicia) con sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> textura franco-limosa y clima temp<strong>la</strong>do-húmedo,<br />
a 100 m <strong>de</strong> altitud. En <strong>la</strong> Figura 1 se muestran <strong>la</strong>s temperaturas y precipitaciones<br />
m<strong>en</strong>suales durante <strong>los</strong> años 2005 y 2006 junto a <strong>la</strong> media <strong>de</strong> años anteriores.<br />
Previo al inicio <strong>de</strong>l experim<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> septiembre 2004, <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo había sido sembrada<br />
con una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> raigrás inglés, trébol b<strong>la</strong>nco y trébol violeta. El diseño experim<strong>en</strong>tal fue <strong>de</strong> bloques<br />
al azar con tres repeticiones y <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fertilización resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación<br />
<strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> purín y dos métodos <strong>de</strong> aplicación:<br />
1. VB, purín <strong>de</strong> vacuno aplicado superficialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> bandas.<br />
2. VI, purín <strong>de</strong> vacuno inyectado <strong>en</strong> <strong>la</strong> capa superficial <strong>de</strong>l suelo.<br />
3. PB, purín <strong>de</strong> cerdo aplicado superficialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> bandas.<br />
4. PI, purín <strong>de</strong> cerdo inyectado <strong>en</strong> <strong>la</strong> capa superficial <strong>de</strong>l suelo.<br />
A<strong>de</strong>más, a efectos comparativos, fueron añadidos un tratami<strong>en</strong>to con aporte <strong>de</strong> fertilizante inorgánico<br />
y un tratami<strong>en</strong>to control:<br />
5. NAC, nitrato amónico cálcico 27 %.<br />
6. C, control sin aporte <strong>de</strong> purín ni <strong>de</strong> fertilizante nitrog<strong>en</strong>ado.<br />
Las cantida<strong>de</strong>s aplicadas <strong>en</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos con purines se <strong>de</strong>finieron <strong>en</strong> base al cont<strong>en</strong>ido total<br />
<strong>de</strong> N, <strong>en</strong> muestras recogidas previam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s fertilizaciones, <strong>de</strong> forma que el aporte <strong>de</strong> N durante<br />
el primer año fuera <strong>de</strong> 100 kg ha -1 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> primavera y 60 <strong>en</strong> el otoño; y <strong>en</strong> el<br />
segundo año <strong>de</strong> 80 kg N ha -1 <strong>en</strong> <strong>los</strong> aportes <strong>de</strong> primavera y 60 kg N ha -1 <strong>en</strong> el otoño. Finalm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación, <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong>finida para cada tipo <strong>de</strong> purín era ajustada <strong>en</strong> función<br />
<strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> cisterna y se recogía una nueva muestra <strong>de</strong> <strong>los</strong> purines. Para inyectar<br />
<strong>los</strong> purines se utilizó una cisterna provista <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> discos que realizaban un corte vertical<br />
<strong>en</strong> el suelo <strong>de</strong> 3-6 cm <strong>de</strong> profundidad y 15 cm <strong>en</strong>tre fi<strong>la</strong>s don<strong>de</strong> el purín era localizado. Para<br />
<strong>la</strong> aplicación <strong>en</strong> bandas se utilizó <strong>la</strong> misma cisterna retirando <strong>los</strong> discos <strong>de</strong> corte y eliminando <strong>la</strong><br />
presión <strong>de</strong> <strong>los</strong> tubos <strong>de</strong> salida sobre el suelo. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se muestran <strong>la</strong>s fechas <strong>de</strong> aplicación<br />
y dosis reales <strong>de</strong> N aplicadas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 <strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> <strong>los</strong> purines<br />
utilizados <strong>en</strong> el experim<strong>en</strong>to.<br />
288
Producción vegetal<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Fechas y dosis <strong>de</strong> N (kg N ha-1) aportadas con el fertilizante inorgánico y purines<br />
Fertilizante Método 2005 2006<br />
Aplicación<br />
Fecha 6/04 27/05 13/10 Total 9/03 28/04 18/10 Total<br />
NAC 1 100 100 60 260 80 80 60 220<br />
Purín Vacuno Bandas 103 133 63 299 82 105 72 259<br />
Inyección 103 133 63 299 82 105 72 259<br />
Purín Porcino Bandas 94 103 65 262 81 79 70 230<br />
Inyección 94 96 65 255 81 79 70 230<br />
1 NAC: Nitrato amónico cálcico<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Composición química <strong>de</strong> <strong>los</strong> purines utilizados <strong>en</strong> el experim<strong>en</strong>to<br />
Compon<strong>en</strong>te P. Vacuno P. Porcino<br />
Medio Máximo Mínimo Medio Máximo Mínimo<br />
MS (%) 8,5 9,6 7,2 3,7 7,4 2,3<br />
pH 8,5 8,7 8,3 8,2 8,4 8,0<br />
N (g kg-1) 40,2 52,2 33,1 68,0 45,5 112,8<br />
P (g kg-1) 8,4 10,5 7,7 19,8 23,1 14,1<br />
K (g kg-1) 47,3 65,0 35,4 28,9 54,8 14,8<br />
Ca (g kg-1) 17,2 25,3 10,7 25,3 34,7 17,4<br />
Mg (g kg-1) 5,7 6,7 5,0 11,2 13,2 8,6<br />
Na (g kg-1) 4,8 7,5 3,3 5,4 10,6 2,7<br />
Los muestreos <strong>de</strong> producción se realizaron con motosegadora, <strong>de</strong> forma que por cada parce<strong>la</strong> se<br />
cortaban dos superficies <strong>de</strong> 0,9 x 5 m y se registraba el peso <strong>en</strong> ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cada<br />
banda. Se recogió una sub-muestra <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> MS mediante secado<br />
<strong>en</strong> estufa <strong>de</strong> aire forzado a 70º C, y se realizó <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> gramíneas, leguminosas y otras<br />
especies. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> N se <strong>de</strong>terminó <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra vegetal seca y molida mediante el método<br />
Kjeldahl seguido <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación colorimétrica <strong>de</strong>l amonio <strong>en</strong> un autoanalizador <strong>de</strong> flujo segm<strong>en</strong>tado.<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> ver<strong>de</strong>, <strong>la</strong> MS y el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> N, se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong><br />
extracción <strong>de</strong> N <strong>en</strong> cada corte.<br />
Se calculó <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l N aportado <strong>en</strong> cada tratami<strong>en</strong>to t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />
productiva <strong>en</strong>tre tratami<strong>en</strong>to fertilizado y control y el N aportado. Si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el N<br />
total aportado con <strong>los</strong> fertilizantes, el N extraído por <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> cada tratami<strong>en</strong>to, excluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> fijación <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong> leguminosa estimada a <strong>la</strong> partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong>l trébol a <strong>la</strong> producción<br />
total (kg Nfijado ha -1 = Producción (t MS ha -1 )*% trébol*35kg N fijado t MS -1 *1,3), y <strong>la</strong> extracción<br />
<strong>de</strong> N <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to control, se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> recuperación apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> N aportado. Para el análisis<br />
estadístico <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos se utilizó el paquete estadístico SPSS versión 11.0.<br />
289
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3 se muestran <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> MS por cortes y anuales para <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes tratami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> dos años estudiados. Se observó un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so acusado <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to<br />
testigo <strong>de</strong>l primer al segundo año con 12,07 t MS ha -1 <strong>en</strong> 2005 y 7,32 t MS ha -1 <strong>en</strong> 2006.<br />
Probablem<strong>en</strong>te, este hecho esté re<strong>la</strong>cionado con el <strong>la</strong>boreo realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> siembra <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra,<br />
<strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2004, lo que provoca un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> mineralización <strong>de</strong>l N orgánico y, por<br />
tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción. En el segundo año <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> N se traduce <strong>en</strong> un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so productivo.<br />
En <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos que recibieron fertilizante <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> MS media anual fue <strong>de</strong><br />
14,98 t MS ha -1 <strong>en</strong> 2005 y 12,27 t MS ha -1 <strong>en</strong> 2006. El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so productivo <strong>en</strong>tre años a pesar<br />
<strong>de</strong> que el año 2006 se caracterizó por mayores temperaturas (Figura 1) <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> meses,<br />
excepto <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero y noviembre, y mayores precipitaciones, excepto <strong>los</strong> meses <strong>de</strong> abril, mayo y<br />
julio, se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or dosis <strong>de</strong> N aplicado <strong>en</strong> el segundo año.<br />
Se observaron difer<strong>en</strong>cias productivas significativas (P
Producción vegetal<br />
Tab<strong>la</strong> 3 Producción <strong>de</strong> biomasa por corte y total <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos años estudiados<br />
Fertilizante Método 2005 2006<br />
Aplicación<br />
Fecha 25/05 19/07 22/09 24/11 Total 2 3/03 26/04 1/06 2/08 16/10 29/11 Total 2<br />
Control 6,24 2,99 1,16 1,68 12,07 C 0,24 2,69 1,54 0,56 1,27 1,02 7,32 C<br />
NAC1 7,28 4,54 0,94 2,71 15,48 A 0,85 5,97 3,60 0,57 0,91 1,74 13,64 A<br />
Purín Bandas 6,65 3,91 1,32 2,33 14,21 0,48 4,73 2,01 0,77 1,52 1,67 11,18<br />
Vacuno Inyección 6,15 4,21 1,22 2,36 13,94 0,50 4,69 2,22 0,65 1,36 1,71 11,12<br />
Media 6,40 4,06 1,26 2,35 14,08 B 0,49 4,71 2,11 0,71 1,44 1,69 11,15 B<br />
Purín Bandas 7,10 3,97 1,42 2,47 15,0 0,56 5,38 2,20 0,66 1,38 1,74 11,94<br />
Porcino Inyección 6,87 4,49 1,76 2,68 15,8 0,46 4,79 2,69 0,84 1,67 1,66 12,12<br />
Media 6,98 4,23 1,59 2,57 15,38 A 0,51 5,08 2,45 0,75 1,53 1,70 12,03 B<br />
1 NAC: Nitrato amónico cálcico<br />
2 Valores seguidos por distinta letra difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te (p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Efici<strong>en</strong>cias Apar<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l N (EAN, kg MS kg-1 N) apar<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l N aplicado <strong>en</strong> <strong>los</strong> años estudiados<br />
Fertilizante Método 2005 2006 1 Media 2005+ 2006 1 + Media<br />
Aplicación 1C2006 2 1C2007 2<br />
NAC 3 13,1 26,0 19,6 15,4 31,0 23,2<br />
Purín Vacuno Bandas 7,2 14,0 10,6 8,0 19,0 13,5<br />
Inyección 6,3 13,7 10,0 7,1 19,2 13,2<br />
Media 6,8 13,9 10,3 7,6 19,1 13,3<br />
Purín Porcino Bandas 11,1 18,7 14,9 12,3 23,9 18,1<br />
Inyección 14,7 19,9 17,3 15,5 25,5 20,5<br />
Media 12,9 19,3 16,1 13,9 24,7 19,3<br />
1 No incluida <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> MS obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el corte <strong>de</strong> limpieza (3/03/06) previo al aporte <strong>de</strong> <strong>los</strong> fertilizantes <strong>en</strong> 2006<br />
2 Incluye <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> MS <strong>de</strong> <strong>los</strong> cortes <strong>de</strong> limpieza efectuados al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>los</strong> años posteriores<br />
3 NAC: Nitrato amónico cálcico<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 5 se muestran <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> N extraídas por <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos años y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Tab<strong>la</strong> 6 <strong>la</strong>s recuperaciones apar<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l N aplicado <strong>en</strong> base al tratami<strong>en</strong>to control. Un valor medio<br />
<strong>de</strong>l 67% <strong>de</strong>l N inorgánico aplicado fue extraído por <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra, un 44% <strong>de</strong>l N total aportado con el<br />
purín <strong>de</strong> porcino y un 27% <strong>de</strong>l N <strong>de</strong>l purín <strong>de</strong> vacuno. Estas difer<strong>en</strong>cias son previsibles t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta que parte <strong>de</strong>l N aplicado <strong>en</strong> <strong>los</strong> purines está <strong>en</strong> forma orgánica. Las difer<strong>en</strong>cias observadas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos purines están re<strong>la</strong>cionadas con el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> MS y el mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> N<br />
<strong>en</strong> forma amoniacal <strong>en</strong> el purín <strong>de</strong> porcino. El <strong>de</strong> porcino, más diluido que el <strong>de</strong> vacuno (Tab<strong>la</strong> 2),<br />
se infiltra rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el suelo lo que provoca m<strong>en</strong>or vo<strong>la</strong>tilización <strong>de</strong> amoniaco y mayor disponibilidad<br />
<strong>de</strong> N para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta u otro tipo <strong>de</strong> pérdidas.<br />
En cuanto al efecto <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l purín, no se observaron difer<strong>en</strong>cias estadísticas<br />
(Tab<strong>la</strong>s 3 y 5) <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y extracción <strong>de</strong> N <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos años estudiados. Durante el transcurso<br />
<strong>de</strong>l primer año, se observaron so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te ligeros increm<strong>en</strong>tos productivos y <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> N<br />
cuando se inyectó purín <strong>de</strong> porcino (2º, 3º y 4º cortes), y con vacuno tras <strong>la</strong> segunda aplicación <strong>de</strong><br />
primavera (2º corte). En el segundo año, esta situación varió ligeram<strong>en</strong>te y con el purín <strong>de</strong> porcino<br />
se observaron ligeros increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> tres (3º, 4º y 5º) <strong>de</strong> <strong>los</strong> seis cortes efectuados y con purín <strong>de</strong><br />
vacuno <strong>en</strong> cuatro (1º, 2º,3º y 6º) <strong>de</strong> <strong>los</strong> seis. In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> purín, <strong>la</strong> inyección disminuyó<br />
<strong>la</strong> producción <strong>en</strong> el corte 1º <strong>de</strong>l primer año y <strong>en</strong> el segundo año sólo cuando se aplicó el purín<br />
<strong>de</strong> porcino. Este hecho pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse al <strong>de</strong>terioro <strong>en</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra provocado por el corte <strong>de</strong> <strong>los</strong> discos.<br />
No obstante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 6 se pue<strong>de</strong> apreciar un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Recuperación Apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> N<br />
(RAN) <strong>en</strong>tre años mayor con el purín <strong>de</strong> vacuno inyectado que con <strong>la</strong> aplicación superficial. Posiblem<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> estudios a más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, o con m<strong>en</strong>or dosis <strong>de</strong> N, podrían obt<strong>en</strong>erse resultados más<br />
concluy<strong>en</strong>tes sobre el b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> inyección <strong>de</strong> purines.<br />
292
Producción vegetal<br />
Tab<strong>la</strong> 5 Extracción <strong>de</strong> N por corte y <strong>en</strong> el total <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos años estudiados<br />
Fertilizante Método 2005 2006<br />
Aplicación<br />
Fecha 25/05 19/07 22/09 24/11 Total 2 3/03 26/04 1/06 2/08 16/10 29/11 Total 2<br />
Control 36,0 37,5 22,3 45,7 141,6 D 3,9 50,1 22,8 7,9 37,2 29,2 151,1 C<br />
NAC1 68,4 58,6 19,7 86,9 233,6 A 12,3 82,2 59,2 7,6 30,2 62,9 254,5 A<br />
Vacuno Bandas 38,8 40,7 26,8 64,6 170,9 8,4 63,1 29,4 10,1 46,2 49,1 206,3<br />
Inyección 33,1 48,8 25,7 64,9 172,4 9,4 71,4 30,7 8,0 42,6 53,2 215,4<br />
Medio 35,9 44,7 26,3 64,7 171,7 C 8,9 67,2 30,1 9,1 44,4 51,1 210,8 B<br />
Porcino Bandas 48,6 46,2 28,9 71,2 194,9 9,1 71,8 29,8 8,9 41,1 56,4 217,2<br />
Inyección 40,8 48,9 36,0 75,2 200,9 8,1 61,2 32,4 10,4 47,6 48,0 207,7<br />
Medio 44,7 47,6 32,5 73,2 197,9 B 8,6 66,5 31,1 9,6 44,4 52,2 212,4 B<br />
1 NAC: Nitrato amónico cálcico<br />
2 Valores seguidos por distinta letra difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te (p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
El trabajo ha sido cofinanciado por el INIA (proyecto: RTA 04-156) y Xunta <strong>de</strong> Galicia<br />
(PGIDT05PXIC50305PN).<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ESTAVILLO, J.M.; GONZALEZ-MURÚA,; BESGA, G.; RODRÍGUEZ, M., 1996. Effect of cow slurry N<br />
on herbage productivity, effici<strong>en</strong>cy of N utilization and on white clover cont<strong>en</strong>t in a natural<br />
sward in the Basque Country, Spain. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce, 51, 1-7.<br />
DRY MATTER YIELD AND NITROGEN UPTAKE IN A GRASS-<br />
LAND CROP FERTILIZED WITH CATTLE AND PIG SLURRIES<br />
SUMMARY<br />
The utilization of slurries and manures as crop fertilizers has an important economic impact; it<br />
implies a saving in the purchase of inorganic fertilizers and, in addition, this is a solution for waste<br />
products produced on the farm. The effects of slurry type and application method on grass/clover<br />
ley performance were studied in a 2-year field experim<strong>en</strong>t in the north-western Spain. The objectives<br />
were to <strong>de</strong>termine the effects on dry matter yield (DM) and nitrog<strong>en</strong> (N) utilization of the sward.<br />
The slurries, cattle and pig, were either surface-applied or slit–injected, and also for comparison,<br />
an inorganic fertilizer (calcium ammonium nitrate-CAN) and no inorganic N fertilizer treatm<strong>en</strong>ts were<br />
inclu<strong>de</strong>d in the experim<strong>en</strong>t.<br />
Application of pig slurry in a grass/clover ley, in which the managem<strong>en</strong>t system was based on cutting-only,<br />
can provi<strong>de</strong> up to 98 % of the DM yield produced after CAN application whereas with the<br />
application of cattle slurry this figure is 53 %. In the second year of the experim<strong>en</strong>t a residual effect<br />
in slurry treatm<strong>en</strong>ts was not observed. The method of application had no consist<strong>en</strong>t effect on DM<br />
yield and N uptake from the slurry. DM yield and N uptake were only slightly higher in several of<br />
the cuts where slurries had be<strong>en</strong> injected compared with surface-banding application. This effect<br />
was probably due to the <strong>la</strong>ck of differ<strong>en</strong>ces on ammonia vo<strong>la</strong>tilization betwe<strong>en</strong> the two techniques<br />
essayed.<br />
Key words: N fertilization, application method, N effici<strong>en</strong>cies, N recovery.<br />
294
Producción vegetal<br />
EFECTO DE LA APLICACIÓN DE DOS FERTILIZANTES<br />
FOSFÓRICOS SOBRE LA PRODUCCIÓN Y COMPOSICIÓN DE<br />
PASTOS HERBÁCEOS EN “LA CAMPANA DE OROPESA”. TOLEDO<br />
C. LÓPEZ-CARRASCO FERNÁNDEZ Y J.C. ROBLEDO GALÁN<br />
C.I.A. “Dehesón <strong>de</strong>l Encinar”. 45560 Oropesa. Toledo. J.C. Castil<strong>la</strong>-La Mancha<br />
RESUMEN<br />
Durante tres años consecutivos se realiza un análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l superfosfato<br />
<strong>de</strong> cal fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> roca fosfórica sobre <strong>la</strong> producción y composición específica <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos herbáceos<br />
<strong>en</strong> una <strong>de</strong>hesa <strong>de</strong> Toledo. Aunque <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> fertilización fosfórica fue <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones meteorológicas, el tratami<strong>en</strong>to con roca fosfórica permitió un increm<strong>en</strong>to<br />
medio <strong>de</strong>l 53% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción anual <strong>de</strong> biomasa respecto al pasto sin fertilizar, fr<strong>en</strong>te al 35%<br />
conseguido por el superfosfato <strong>de</strong> cal. El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> leguminosas por <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> fósforo<br />
fue simi<strong>la</strong>r con <strong>los</strong> dos fertilizantes y sin respuesta <strong>en</strong> el año seco. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gramíneas se<br />
vio poco influ<strong>en</strong>ciado por <strong>los</strong> años y tratami<strong>en</strong>tos.<br />
Pa<strong>la</strong>bras C<strong>la</strong>ve: superfosfato, roca fosfórica, <strong>de</strong>hesa, Castil<strong>la</strong>-La Mancha.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Las <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha, ubicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Toledo y Ciudad Real, ocupan<br />
una posición <strong>de</strong> transición <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas cálidas <strong>de</strong> Andalucía y Extremadura y <strong>la</strong>s más<br />
frías <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> y León. Son <strong>la</strong> base alim<strong>en</strong>ticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> vacuno y ovino <strong>de</strong><br />
carne, que se localiza <strong>en</strong> estas zonas. En estos últimos años, se está g<strong>en</strong>erando un creci<strong>en</strong>te<br />
interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> carne ecológica basada <strong>en</strong> el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos y el<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su r<strong>en</strong>tabilidad pasa por mejorar <strong>la</strong> producción y calidad <strong>de</strong> sus pastos. La aplicación<br />
<strong>de</strong> superfosfato <strong>de</strong> cal ha sido <strong>la</strong> técnica más utilizada hasta ahora, pero su empleo no<br />
está permitido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s producciones ecológicas, por tanto es necesario buscarle una alternativa.<br />
La aplicación <strong>de</strong> fosforitas naturales <strong>en</strong> distintas zonas <strong>de</strong> Extremadura y Portugal (Viguera et<br />
al., 1999; Olea et al., 2003; Vélez et al., 2003; Maldonado et al., 2004; Ferrera et al., 2006)<br />
se pres<strong>en</strong>ta como una bu<strong>en</strong>a alternativa al empleo <strong>de</strong>l superfosfato <strong>de</strong> cal. Sin embargo, <strong>la</strong> gran<br />
variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> suelo, precipitaciones,<br />
manejo <strong>de</strong>l ganado, hac<strong>en</strong> necesario contar con información a esca<strong>la</strong> local <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
casos. En nuestra zona, carecemos <strong>de</strong> información sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca fosfórica<br />
sobre <strong>la</strong> producción y calidad <strong>de</strong> nuestros pastos como alternativa al empleo <strong>de</strong>l tradicional<br />
superfosfato <strong>de</strong> cal. Nuestro objetivo <strong>en</strong> este trabajo, es comparar el efecto <strong>de</strong>l superfosfato<br />
<strong>de</strong> cal y <strong>la</strong> roca fosfórica sobre <strong>la</strong> producción anual y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> condiciones<br />
reales <strong>de</strong> explotación.<br />
295
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El experim<strong>en</strong>to se llevó a cabo <strong>en</strong> el “Dehesón <strong>de</strong>l Encinar”, Oropesa, Toledo, sobre una superficie<br />
total <strong>de</strong> 162 ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinas pastoreada <strong>de</strong> forma continua con vacuno avileño negroibérico<br />
con 3 ha/vaca. La superficie total estaba subdividida <strong>en</strong> 6 parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> tamaño simi<strong>la</strong>r con<br />
pasto natural, sobre <strong>la</strong> que se aplicaron <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fertilización (dos parce<strong>la</strong>s/tratami<strong>en</strong>to):<br />
0 fertilizante (control), aportación <strong>de</strong> 36 U.F./ha. <strong>de</strong> P 2 O 5 <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> superfosfato <strong>de</strong> cal<br />
(18%) o aportación <strong>de</strong> 36 U.F. /ha <strong>de</strong> P 2 O 5 <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> roca fosfórica (fertigafsa, 26,5% P). La<br />
fertilización se realizó <strong>en</strong> superficie y <strong>en</strong> otoño <strong>de</strong> 2003, 2004 y 2005 <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />
lluvias. Se midió <strong>la</strong> producción estacional y anual <strong>de</strong> materia seca mediante el empleo <strong>de</strong> 71 jau<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> 2 m 2 <strong>de</strong> superficie repartidas <strong>de</strong> forma pon<strong>de</strong>rada según el relieve. En <strong>los</strong> años<br />
con sufici<strong>en</strong>te producción otoñal o invernal se realizaron controles m<strong>en</strong>suales; <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
años, se realizó el primer control <strong>en</strong> marzo (producción acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> otoño e invierno) y controles<br />
m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> marzo a julio.<br />
En cada control y jau<strong>la</strong>, se segaron a ras <strong>de</strong> suelo 4 marcos <strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong> 50 x 50 cm, <strong>en</strong> el<br />
interior e exterior <strong>de</strong> cada jau<strong>la</strong>, se reservó uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> marcos <strong>de</strong>l interior para posteriorm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies. La hierba se <strong>de</strong>secó a 80ºC 24 horas <strong>de</strong>terminándose<br />
el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> materia seca, calculándose <strong>la</strong> producción anual mediante <strong>la</strong> suma <strong>de</strong><br />
increm<strong>en</strong>tos positivos <strong>de</strong> materia seca (López-Carrasco et al., 1999). El efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> fertilizantes<br />
sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto se realizó <strong>de</strong> forma indirecta a través <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong><br />
leguminosas, gramíneas y otras familias, obt<strong>en</strong>idos como <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> cada<br />
especie a su familia, <strong>en</strong> el control correspondi<strong>en</strong>te al pico <strong>de</strong> producción (<strong>de</strong> abril a mayo), <strong>en</strong> el<br />
estado <strong>de</strong> floración y fructificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies. En el año previo a <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l experim<strong>en</strong>to, se estimó <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera <strong>la</strong> producción anual <strong>de</strong> pasto <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
parce<strong>la</strong>s, realizándose un ANOVA <strong>de</strong> I vía, sin <strong>en</strong>contrar difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas<br />
parce<strong>la</strong>s (F (2,69) =0,60; p=0,55). Con el objetivo <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> producción,<br />
se realizó una rec<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> zonas con difer<strong>en</strong>te producción: baja (251 g/m 2 ), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos<br />
<strong>en</strong> 2001/02, que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como un año medio.<br />
Se analizó <strong>la</strong> producción anual <strong>de</strong> materia seca mediante análisis factoriales <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza consi<strong>de</strong>rando<br />
<strong>los</strong> años (2002/03, 2003/04, 2004/05), tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fertilización (control, superfosfato,<br />
roca fosfórica) y zonas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te producción (baja, media y alta), así como <strong>la</strong>s interacciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> factores. Los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> leguminosas, gramíneas y otras familias se analizaron<br />
<strong>de</strong> igual forma pero sin consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s distintas zonas. Cuando fue necesario se utilizaron<br />
transformaciones logarítmicas o raíz cuadrada para garantizar <strong>la</strong> normalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos. Para<br />
<strong>la</strong>s comparaciones se utilizó el test <strong>de</strong> mínima difer<strong>en</strong>cia significativa y el nivel <strong>de</strong> confianza fue<br />
<strong>de</strong>l 95%.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> fertilizantes sobre <strong>la</strong> producción anual <strong>de</strong> materia seca.<br />
Aunque el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable se realizó utilizando <strong>la</strong> transformación logarítmica, para corregir<br />
<strong>la</strong> heterocedasticidad, <strong>los</strong> resultados se expresan sin transformar para facilitar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> mismos (Tab<strong>la</strong> 1). El ANOVA <strong>de</strong>tectó difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre años, tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fertilización<br />
y zonas, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> interacción año por tratami<strong>en</strong>to también significante.<br />
296
Producción vegetal<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Resultados <strong>de</strong>l ANOVA <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción anual <strong>de</strong> materia seca<br />
SC GL CM F p<br />
año 10,28 2 5,141 153,4 0,000*<br />
Tratami<strong>en</strong>to 1,13 2 0,567 16,9 0,000*<br />
zona 2,66 2 1,329 39,7 0,000*<br />
año x tratami<strong>en</strong>to 0,42 4 0,105 3,1 0,016*<br />
año x zona 0,12 4 0,03 0,9 0,463<br />
tratami<strong>en</strong>to x zona 0,07 4 0,017 0,5 0,725<br />
año x tratami<strong>en</strong>to x zona 0,14 8 0,017 0,5 0,843<br />
SC: suma <strong>de</strong> cuadrados; GL: grados <strong>de</strong> libertad; CM: cuadrado medio<br />
El efecto <strong>de</strong>l año condiciona <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> fertilización fosfórica (López-Carrasco et al., 1999).<br />
En nuestro caso, <strong>los</strong> años <strong>de</strong>l experim<strong>en</strong>to pued<strong>en</strong> calificarse como medio (2002/03), excel<strong>en</strong>te<br />
(2003/04) y muy seco (2004/05) (Tab<strong>la</strong> 2)<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Precipitaciones estacionales y anuales, temperaturas medias anuales<br />
2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 1989-2001<br />
Potoño (mm) 207,3 287,4 357,5 205,3 180,3<br />
Pinvierno (mm) 107,2 413,6 167,4 30,8 216,2<br />
Pprimavera (mm) 174,1 91,4 214,1 96,5 156,1<br />
Pverano (mm) 22,4 20,5 46,7 11,3 36,0<br />
P año (mm) 511,0 812,9 785,7 343,9 588,6<br />
Tmed (ºC) 14,9 16,0 15,1 15,1 15,2<br />
Tmed inv (ºC) 6,7 7,4 7,5 5,3 7,4<br />
P: precipitación; Tmed: temperatura anual media; Tmed inv: temperatura invernal media.<br />
El análisis individualizado <strong>de</strong> <strong>los</strong> años (Tab<strong>la</strong> 3) muestra difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre tratami<strong>en</strong>tos, el efecto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> roca fosfórica es positivo <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> años, aunque <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta varía <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong>l año. El superfosfato parece más <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> meteorología, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el año<br />
2003/04, con precipitaciones muy elevadas, produjo más que el pasto control, <strong>en</strong> un año medio<br />
o seco, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> producción no fueron significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes.<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción anual <strong>de</strong> biomasa (g/m 2 )<br />
TRATAMIENTO<br />
2002/03 2003/04 2004/05<br />
control 180,4 (a) 253,2 (a) 97,3 (a)<br />
superfosfato 210,4 (ab) 420 (b) 89 (a)<br />
roca fosfórica 242,5 (b) 434,3 (b) 138 (b)<br />
F, p F(2,65)=3,55; p=0,034 F(2,66)=19,46; p=0,000 F(2,55)=3,60; p=0,034<br />
ZONA<br />
Baja producción 147,6 (a) 273,9 (a) 70,3 (a)<br />
Media producción 231,2 (b) 347 (b) 105,4 (b)<br />
Alta producción 245,6 (b) 466 (c) 147,7 (b)<br />
F, p F (2,65)=9,14 p=0,0003 F(2,66)=16,95; p=0,00002 F(2,55)=12,43; p=0,00004<br />
En cada columna, valores con distinta letra d<strong>en</strong>otan difer<strong>en</strong>cias significativas.<br />
297
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Las zonas <strong>de</strong> baja producción, produjeron m<strong>en</strong>os que <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> producción media o alta, <strong>en</strong><br />
todos <strong>los</strong> años, <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> media producción o alta producción no se difer<strong>en</strong>ciaron <strong>en</strong> <strong>los</strong> años<br />
medio o secos, pero sí <strong>en</strong> <strong>los</strong> muy lluviosos expresando su capacidad productiva <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>ciada.<br />
Los valores obt<strong>en</strong>idos son simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> indicados por Vázquez <strong>de</strong> Aldana et al. (2006)<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas salmantinas, qui<strong>en</strong>es refier<strong>en</strong> <strong>la</strong> gran variabilidad espacial e interanual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones.<br />
Se espera, por tanto, que bajo estas condiciones <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> fertilización fosfórica<br />
sea también muy variable, así Vélez et al. (2003) no <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> biomasa <strong>de</strong>l pasto sin fertilizar o fertilizado con superfosfato o fosforita, aunque el trabajo<br />
sólo compr<strong>en</strong>día dos años <strong>de</strong> resultados. Ferrera et al. (2006) <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> producción<br />
<strong>en</strong> el tercer año <strong>de</strong> su experim<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> pastos sin fertilizar y <strong>los</strong> fertilizados pero no<br />
<strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l superfosfato y <strong>la</strong> roca sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materia<br />
seca. En nuestro caso, <strong>los</strong> mejores resultados se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> con <strong>la</strong> roca fosfórica, que funcionó<br />
incluso <strong>en</strong> el año excepcionalm<strong>en</strong>te seco, con un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong>l 42% sobre el pasto<br />
sin fertilizar. Las respuestas medias a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l superfosfato y <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca fosfórica respecto<br />
<strong>de</strong>l pasto sin fertilización fueron el 35% y el 53% respectivam<strong>en</strong>te. La respuesta al superfosfato<br />
fue inferior al 55% referido por Olea et al. (1991) <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> Extremadura y se correspon<strong>de</strong> con<br />
<strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> años anteriores <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma finca (López-Carrasco et al., 1999).<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> fertilizantes sobre <strong>la</strong> composición florística<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> leguminosas.<br />
El análisis conjunto <strong>de</strong> años y tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>tectó difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre todos <strong>los</strong> años<br />
(F (2,205) =99,48; p=0,0000) y <strong>en</strong>tre el control y <strong>los</strong> fertilizados (F (2,205 )=5,06; p=0,007), si<strong>en</strong>do significativa<br />
<strong>la</strong> interacción años por tratami<strong>en</strong>tos (F (4,205) =4,06; p=0,0034). Los análisis para cada<br />
año consi<strong>de</strong>rado in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3.<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Comparación <strong>en</strong>tre tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes medios <strong>de</strong> leguminosas<br />
Tratami<strong>en</strong>to 2002/03 2003/04 2004/05<br />
control 11,3 (a) 25,2 (a) 5,9<br />
superfosfato 26,9 (b) 41,0 (b) 3,7<br />
roca fosfórica 25,2 (b) 35,9 (ab) 3,0<br />
F, p F (2,71) =6,86; p=0,002 F (2,70) =4,77; p=0,011 F(2,64)=0,76; p=0,47<br />
En cada columna, valores con distinta letra d<strong>en</strong>otan difer<strong>en</strong>cias significativas.<br />
La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l año sobre <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>los</strong> fertilizantes es muy elevada, <strong>en</strong> años medios a<br />
bu<strong>en</strong>os, se observa un mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> leguminosas <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos fertilizados respecto al<br />
control (López-Carrasco et al., 1999), sin <strong>de</strong>tectarse difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el superfosfato y <strong>la</strong> roca<br />
fosfórica. Los valores obt<strong>en</strong>idos se correspond<strong>en</strong> con <strong>los</strong> valores registrados por Maldonado et<br />
al., (2004) para pastos fertilizados con superfosfato o roca (26-45%), qui<strong>en</strong>es tampoco <strong>en</strong>contraron<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos fertilizantes. Los valores <strong>en</strong> el primer año son inferiores a <strong>los</strong><br />
esperados <strong>en</strong> un año <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as precipitaciones, que podrían explicarse <strong>en</strong> parte por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> aportación <strong>de</strong>l trébol subterráneo, especie <strong>de</strong> producción temprana <strong>en</strong> nuestra zona, cuya pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> mayo es ya muy escasa y también por <strong>la</strong>s bajas precipitaciones <strong>de</strong> abril, que es un<br />
mes <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> para <strong>la</strong>s leguminosas. La abundancia <strong>de</strong> precipitaciones <strong>en</strong> el año 2003/04, favoreció<br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> respuesta a <strong>la</strong> fertilización, pero también el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> leguminosas <strong>de</strong>l control<br />
se vio increm<strong>en</strong>tado. En años <strong>de</strong> primavera muy seca, como fue el 2004/05, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
leguminosas <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió drásticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido el efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
fertilizantes fue nulo.<br />
298
Producción vegetal<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gramíneas<br />
El análisis conjunto <strong>de</strong> años, tratami<strong>en</strong>tos e interacción año por tratami<strong>en</strong>to, señaló difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
sólo <strong>en</strong>tre años (F (2,20) =8,11; p=0,0004), el año 2004/05 pres<strong>en</strong>tó el mayor porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> gramíneas respecto al resto. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre tratami<strong>en</strong>tos fueron poco significativas<br />
(F (2,205) =2,77; p=0,064) y <strong>la</strong> interacción año por tratami<strong>en</strong>to no fue significativa. Los resultados<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis individualizados por años se indican <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 4.<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Comparación <strong>en</strong>tre tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes medios <strong>de</strong> gramíneas<br />
Tratami<strong>en</strong>to 2002/03 2003/04 2004/05<br />
control 34,1 34,8 40,1 (a)<br />
superfosfato 33,7 38,0 60,6 (b)<br />
roca fosfórica 36,5 41,2 55,4 (ab)<br />
F, p F (2,71) =0,098; p=0,9 F (2,70) =0,48; p=0,62 F (2,64) =3,38; p=0,04<br />
En cada columna, valores con distinta letra d<strong>en</strong>otan difer<strong>en</strong>cias significativas.<br />
Al igual que Vélez et al. (2003) no <strong>en</strong>contramos difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> gramíneas <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> fertilizados con superfosfato o roca fosfórica. Los valores simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gramíneas<br />
<strong>en</strong> todos <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos primeros años, nos indican que el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes<br />
<strong>de</strong> leguminosas obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos con fertilización, no se han traducido <strong>en</strong> el<br />
esperado aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gramíneas, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l posible increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s leguminosas (Maldonado et al., 2004). Para po<strong>de</strong>r explicar el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gramíneas <strong>en</strong> el año seco hubiera sido necesario analizar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o<br />
<strong>en</strong> el suelo, aunque <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción negativa significativa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> leguminosas y gramíneas<br />
referida por Corona et al. (1991) podría explicar <strong>en</strong> parte estos resultados.<br />
Otras familias<br />
Dada <strong>la</strong> gran variabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos y <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> cumplir <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> varianza global, analizamos cada año <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Los resultados se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 5.<br />
Este grupo es el que pres<strong>en</strong>ta un comportami<strong>en</strong>to más irregu<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre años y tratami<strong>en</strong>tos, probablem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> gran variabilidad <strong>en</strong>tre el nº <strong>de</strong> especies que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas muestras,<br />
lo que requeriría un estudio más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do.<br />
Tab<strong>la</strong> 5. Comparación <strong>en</strong>tre tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> otras familias.<br />
Tratami<strong>en</strong>to 2002/03 2003/04 2004/05<br />
control 54,5 (b) 39,9 (b) 54,0<br />
superfosfato 39,3 (a) 21,0 (a) 35,8<br />
roca fosfórica 38,3 (a) 22,9 (b) 41,6<br />
F, p F (2,71) =3,99; p=0,022 F (2,71) =11,42; p=0,00005 F (2,64) =7,71; p=0,07<br />
En cada columna, valores con distinta letra d<strong>en</strong>otan difer<strong>en</strong>cias significativas.<br />
299
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l año condiciona <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> fertilización fosfórica <strong>en</strong> términos<br />
<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> biomasa y porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> leguminosas. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> años medios o bu<strong>en</strong>os, <strong>la</strong> respuesta<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> biomasa al superfosfato o a <strong>la</strong> roca fosfórica fue simi<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> años muy<br />
secos, <strong>la</strong> roca siguió funcionando, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l superfosfato <strong>de</strong> cal, obt<strong>en</strong>iéndose porc<strong>en</strong>tajes<br />
medios <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong>l 53 y el 35% respecto al pasto testigo. El porc<strong>en</strong>taje y comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s leguminosas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l experim<strong>en</strong>to fue simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos tratami<strong>en</strong>tos con fertilización, pero<br />
su increm<strong>en</strong>to respecto al pasto sin fertilizar no se tradujo <strong>en</strong> un mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gramíneas.<br />
A juzgar por <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos, el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> roca fosfórica es más v<strong>en</strong>tajoso a priori que el<br />
superfosfato <strong>de</strong> cal <strong>en</strong> nuestra zona, a falta <strong>de</strong> un análisis económico <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
CORONA. EP.; GARCÍA, L.; GARCÍA, A.; VÁZQUEZ DE ALBANA, B.; GARCÍA, B, 1991. Producción <strong>de</strong><br />
pastizales <strong>en</strong> zonas semiáridas según un gradi<strong>en</strong>te topográfico. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXI Reunión<br />
Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP: 304-309<br />
FERRERA, E.M.; OLEA, L.; VIGUERA, F.J.; POBLACIONES, M.J., 2006. Influ<strong>en</strong>ce of the phosphoric fertilization<br />
in grasses of “<strong>de</strong>hesas” of <strong>de</strong>gradated areas. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>e in Europe, 11: 95-97.<br />
LÓPEZ-CARRASCO, C.; RODRÍGUEZ, R.; ROBLEDO, J.C., 1999. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización fosfórica<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación a pastizal <strong>de</strong> un cultivo forrajero <strong>en</strong> <strong>la</strong> Campana <strong>de</strong> Oropesa (Toledo).<br />
Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXIX Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 407-412.<br />
MALDONADO, A.; OLEA, L.; VIGUERA, J.; POBLACIONES, M.J., 2004. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> fertilización fosfórica sobre sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> pizarra <strong>en</strong> <strong>de</strong>hesas y pastizales<br />
<strong>de</strong>l S.O. <strong>de</strong> España. En: B. García, A. R. García, B. Vázquez, I. Zabalgogeazcoa (eds.), <strong>Pastos</strong><br />
y Gana<strong>de</strong>ría Ext<strong>en</strong>siva: 491-496. Sa<strong>la</strong>manca.<br />
OLEA, L.; PAREDES, J.; VERDASCO, P., 1991. Características y producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>hesas <strong>de</strong>l S.O. <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica. <strong>Pastos</strong>, XX-XXI: 135-156.<br />
OLEA, L.; COLETO, L.; LÓPEZ BELLIDO, R. J.; VIGUERA, J.; POBLACIONES, M.J., 2003. Efecto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> yeso y fósforo <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos mejorados sobre sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> rañas y rañizos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Siberia Extremeña (Badajoz). Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLIII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP: 16-171.<br />
VÁZQUEZ DE ALDANA, B.; GARCÍA CIUDAD, A.; GARCÍA CRIADO, B., 2006. Biomass production and<br />
protein cont<strong>en</strong>t of semiarid grass<strong>la</strong>nd in western Spain over a 20 years period. Grass<strong>la</strong>nd<br />
Sci<strong>en</strong>e in Europe, 11: 547-549.<br />
VÉLEZ, J.; OLEA, L.; FERRERA, E.M.; DORES, J.; NOBRE, R.; COLETO, L.; LÓPEZ BELLIDO, R.;<br />
VIGUERA. J., 2003. Mejora <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong> zonas semiaridas mediterráneas <strong>de</strong>l Al<strong>en</strong>tejo (Portugal).<br />
Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLIII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP: 111-115.<br />
300
Producción vegetal<br />
EFFECT OF TWO PHOSPHORIC FERTILIZERS APLICATION<br />
ON PRODUCTION AND COMPOSITION OF HERBACEOUS<br />
PASTURES IN “LA CAMPANA DE OROPESA”. TOLEDO<br />
SUMMARY<br />
We conducted a 3-year experim<strong>en</strong>t to comparate the effects of superphosphate or phosphate rock<br />
on the production and p<strong>la</strong>nt species composition of annual pastures in a “<strong>de</strong>hesa” located in Toledo<br />
province. The response of biomass to phosphoric fertilization was influ<strong>en</strong>ced by meteorological<br />
condition, nevertheless rock increased 53% and superphosphate 35% of forage yield with respect<br />
to pasture control. The response of % legumes was simi<strong>la</strong>r in the fertilizers tested. A <strong>la</strong>rge reduction<br />
of % legumes ocurred in dry year in all treatm<strong>en</strong>ts. Years and treatm<strong>en</strong>ts had small effects on<br />
% grasses.<br />
Key words: superphosphate, phosphoric rock, <strong>de</strong>hesa, Castil<strong>la</strong>-La Mancha.<br />
301
Producción vegetal<br />
EFECTO DEL PASTOREO EN LA PRODUCCIÓN PRIMARIA<br />
AÉREA DE LOS PASTOS DE MONTAÑA Y SU RELACIÓN<br />
CON LA PRECIPITACIÓN<br />
M. AZPIROZ 1,2* , A. ALDEZABAL 1 , L. URIARTE 1,2 Y M. MENDIZABAL 1<br />
1<br />
Landare<strong>en</strong> Biologia eta Ekologia Sai<strong>la</strong>/Zi<strong>en</strong>tzia eta Teknologia Fakultatea Euskal<br />
Herriko Unibertsitatea-Universidad <strong>de</strong>l País Vasco (EHU-UPV) 644 p.k., 48080 Bilbao<br />
(Bizkaia). 2 Aranzadi Institutua. Zorroaga gaina, 11. 20014 Donostia (Gipuzkoa)<br />
*mazpiroz@aranzadi-zi<strong>en</strong>tziak.org<br />
RESUMEN<br />
La producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> varios factores: <strong>la</strong>s condiciones meteorológicas (e.g. <strong>la</strong><br />
precipitación total y su distribución temporal), <strong>la</strong> composición florística y el efecto que produc<strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> herbívoros. El objetivo <strong>de</strong> este trabajo ha sido cuantificar <strong>la</strong> biomasa y producción primaria<br />
aérea <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong>l Parque Natural <strong>de</strong> Ara<strong>la</strong>r (Gipuzkoa) y analizar su variación<br />
m<strong>en</strong>sual e interanual y el efecto <strong>de</strong>l pastoreo, re<strong>la</strong>cionando dicha producción con <strong>la</strong> precipitación.<br />
Para ello, se insta<strong>la</strong>ron 4 cercados perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> exclusión y a<strong>de</strong>más se utilizaron jau<strong>la</strong>s móviles<br />
<strong>de</strong> exclusión. Los muestreos se realizaron m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Mayo a Octubre <strong>los</strong> años 2005 y<br />
2006. Los resultados indican que: (1) existe una gran heterog<strong>en</strong>eidad espacial y temporal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
producción; (2) <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> biomasa <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> años 2005 y 2006 es muy notable<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> cercados perman<strong>en</strong>tes, don<strong>de</strong> no hay influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros; (3) <strong>la</strong> producción primaria<br />
es mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas excluidas <strong>de</strong>l pastoreo; (4) el pastoreo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cargas gana<strong>de</strong>ras actuales<br />
reduce el pot<strong>en</strong>cial productor <strong>de</strong>l pasto; y (5) <strong>la</strong> producción primaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s precipitaciones producidas tres semanas antes aproximadam<strong>en</strong>te.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: pastos <strong>de</strong> montaña, zona <strong>de</strong> exclusión, herbívoros.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Es conocido que <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s herbáceas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones climáticas, sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación total y su distribución temporal (Silvertown<br />
et al., 1994; Walker et al., 1994), <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición florística <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad vegetal (Silvertown<br />
et al., 1994) y <strong>de</strong>l efecto que produc<strong>en</strong> <strong>los</strong> herbívoros (Frank y McNaughton, 1993; Frank et al.,<br />
2002; Loeser et al., 2004; Heitschmidt et al., 2005; Swemmer y Knapp, 2007).<br />
Una sequía prolongada durante el periodo <strong>de</strong> pastoreo influye <strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or producción primaria<br />
aérea (m<strong>en</strong>os cantidad <strong>de</strong> forraje, por lo tanto reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga), un marchitami<strong>en</strong>to<br />
acelerado <strong>de</strong>l pasto y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te una pérdida <strong>de</strong> calidad nutritiva (Frank &<br />
McNaughton, 1993; Heitschmidt et al., 2005), y problemas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua para el<br />
ganado (puntos <strong>de</strong> agua y abreva<strong>de</strong>ros secos). Todo ello repercute <strong>en</strong> cambios imprevisibles <strong>de</strong><br />
uso y selección <strong>de</strong>l territorio por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales, modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />
distintas especies y reajustes <strong>en</strong> el reparto <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos tróficos.<br />
303
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Por ello, el objetivo principal <strong>de</strong> este trabajo fue cuantificar <strong>la</strong> biomasa y <strong>la</strong> producción primaria<br />
aérea <strong>de</strong> pastos <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> interés comunitario y analizar su variación m<strong>en</strong>sual e interanual y<br />
el efecto <strong>de</strong>l pastoreo, re<strong>la</strong>cionando dicha producción con <strong>la</strong> precipitación.<br />
MATERIALES Y MÉTODOS<br />
El área <strong>de</strong> estudio se ubica <strong>en</strong> el Parque Natural <strong>de</strong> Ara<strong>la</strong>r (Gipuzkoa). Este parque se sitúa al<br />
su<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> Guipúzcoa, limitando con el sector navarro <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma sierra y cu<strong>en</strong>ta con casi<br />
11.000 hectáreas. El núcleo <strong>de</strong>l macizo está <strong>de</strong>dicado a pastos, que son utilizados <strong>de</strong> manera<br />
ext<strong>en</strong>siva por una importante cabaña <strong>de</strong> oveja “<strong>la</strong>txa”. Los pastos <strong>de</strong> montaña ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucha importancia<br />
<strong>en</strong> dicho parque, ocupando 2.077 hectáreas (casi el 20%) y si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> materia prima <strong>de</strong>l<br />
importante sector pastoril.<br />
Diseño experim<strong>en</strong>tal<br />
El estudio se inició <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong>l 2005. Para ello se eligieron 4 zonas <strong>de</strong> muestreo<br />
<strong>en</strong> el Parque, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra, <strong>la</strong> distancia hasta <strong>la</strong>s comunidad leñosas<br />
más cercanas, pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> agua, chabo<strong>la</strong>s o zonas <strong>de</strong> umbría y factores<br />
abióticos tales como altitud, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, exposición o sustrato. Así se eligieron 4 zonas <strong>de</strong> muestreo:<br />
Oidui, Igaratza, Alotza y Uzkuiti. En cada zona se instaló un cercado <strong>de</strong> exclusión perman<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> 2500 m? con el fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción primaria aérea (a partir <strong>de</strong> ahora PPA)<br />
<strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia continua <strong>de</strong> pastoreo. La estima <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción primaria <strong>en</strong> zonas pastadas<br />
requiere <strong>la</strong> utilización secu<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> jau<strong>la</strong>s <strong>de</strong> exclusión temporales para po<strong>de</strong>r calcu<strong>la</strong>r el consumo<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros (Frank & McNaughton 1993). Por ello, parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, se colocaron jau<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> exclusión temporales (móviles) <strong>de</strong> 1,5 x 1,5 m alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados para obt<strong>en</strong>er zonas<br />
temporalm<strong>en</strong>te excluidas <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong>l pastoreo. Con estas jau<strong>la</strong>s se pudo analizar si el ganado<br />
influía <strong>en</strong> <strong>la</strong> PPA (Singh et al., 1975; McNaughton, 1985; Rusch & Oesterheld, 1997).<br />
La frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> muestreo fue m<strong>en</strong>sual durante 2 periodos <strong>de</strong> pastoreo (<strong>de</strong> Junio a Octubre <strong>en</strong><br />
2005 y <strong>de</strong> Mayo a Octubre <strong>en</strong> 2006). Se utilizó el método <strong>de</strong> corte para recolectar <strong>la</strong> biomasa<br />
vegetal. El muestreo se llevó a cabo con siegas eléctricas manuales (Outils Wolf, Sp75) y <strong>en</strong> algunos<br />
casos, para que el corte fuese homogéneo, se utilizaron tijeras <strong>de</strong> podar (Outils Wolf). En cada<br />
muestreo, al azar y <strong>de</strong> forma simultánea, se cortaron 3 cuadrados (réplicas) <strong>de</strong> 1 m? d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
cada cercado perman<strong>en</strong>te, 3 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s móviles (3 <strong>en</strong> el 2005 y 4 <strong>en</strong> el 2006) y 3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />
<strong>de</strong> pastoreo (es <strong>de</strong>cir, zona que constantem<strong>en</strong>te está bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pastoreo). En cada<br />
muestreo, tras el corte, <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s temporales se movían <strong>de</strong> lugar y volvían a ser colocadas aleatoriam<strong>en</strong>te<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona pastada. Así, <strong>la</strong> biomasa que crece <strong>en</strong> un mes<br />
(intervalo <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong>tre un muestreo y el sigui<strong>en</strong>te) d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s, durante el cual <strong>la</strong> hierba<br />
ha estado excluida <strong>de</strong>l pastoreo, correspon<strong>de</strong> al crecimi<strong>en</strong>to vegetal <strong>de</strong>l pasto que ha estado<br />
bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pastoreo el mes anterior. Cada muestra fue almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> plástico,<br />
etiquetada y procesada <strong>en</strong> el Laboratorio Agrario <strong>de</strong> Eskalm<strong>en</strong>di (162 muestras <strong>en</strong> el 2005 y<br />
201 <strong>en</strong> el 2006), secándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> estufa a 60ºC durante 48 horas. Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> varias ocasiones<br />
<strong>en</strong>contramos <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s cambiadas <strong>de</strong> lugar y/o manipu<strong>la</strong>das por personas aj<strong>en</strong>as al estudio,<br />
por lo que <strong>de</strong>cidimos eliminar el dato <strong>de</strong> biomasa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />
Cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción primaria aérea (PPA)<br />
Elegimos el método <strong>de</strong> <strong>la</strong> “suma <strong>de</strong> <strong>los</strong> increm<strong>en</strong>tos positivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa total” (Singh et al.,<br />
1975; Al<strong>de</strong>zabal, 2001) para su cálculo, aplicando <strong>la</strong>s ecuaciones [1] y [2].<br />
PPA (-H) = C 0 + ∑[C n+1 – C n ] [1]<br />
don<strong>de</strong>, PPA (-H) es <strong>la</strong> producción primaria aérea total <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> herbívoros<br />
(producción pot<strong>en</strong>cial), C 0 es el promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa inicial obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>los</strong> cercados <strong>en</strong><br />
304
Producción vegetal<br />
el primer muestreo (t 0 ), C n es el promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>en</strong> <strong>los</strong> cercados <strong>en</strong> el muestreo t n y C n+1<br />
es el promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>en</strong> <strong>los</strong> cercados <strong>en</strong> el muestreo t n+1 .<br />
PPA (+H) = J 0 + ∑[J n+1 – J n ] [2]<br />
don<strong>de</strong>, PPA (+H) es <strong>la</strong> producción primaria aérea total <strong>de</strong>l pasto con <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> herbívoros, J 0<br />
es el promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa inicial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el primer muestreo (t 0 ), J n+1 es el promedio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s móviles <strong>en</strong> el muestreo t n+1 , y J n es igual a P n-1 si<strong>en</strong>do éste el promedio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> el muestreo t n-1 .<br />
La biomasa total incorpora <strong>la</strong> biomasa ver<strong>de</strong> (fracción viva) y <strong>la</strong> biomasa seca (fracción muerta).<br />
Para calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción primaria <strong>de</strong>l 2006 y comparar el efecto <strong>de</strong>l pastoreo, se utilizó <strong>la</strong> biomasa<br />
ver<strong>de</strong>, <strong>de</strong>bido a que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados se había acumu<strong>la</strong>do biomasa seca <strong>de</strong>l periodo<br />
<strong>de</strong> pastoreo anterior (2005) y no era correcto registrarlo como crecimi<strong>en</strong>to vegetal correspondi<strong>en</strong>te<br />
al 2006, sólo es <strong>la</strong> fracción ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> Mayo <strong>la</strong> que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> 2006.<br />
Por ello, <strong>la</strong> biomasa ver<strong>de</strong> es <strong>la</strong> variable idónea para calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción primaria <strong>de</strong>l 2006. En<br />
el análisis <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong>l pastoreo sobre <strong>la</strong> PPA, no hemos podido incluir <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l año 2005<br />
por falta <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s (<strong>los</strong> datos eran insufici<strong>en</strong>tes para el cálculo fiable <strong>de</strong> <strong>la</strong> PPA (+H) ).<br />
Los datos <strong>de</strong> precipitación se obtuvieron por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Vasca <strong>de</strong> Meteorología “Euskalmet”<br />
y correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> Agauntza, Alegi, Berastegi, Ordizia y Zegama.<br />
Análisis estadístico<br />
En primer lugar, comprobamos si <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> biomasa se ajustaba bi<strong>en</strong> a <strong>la</strong> distribución normal<br />
mediante el test <strong>de</strong> Kolmogorov-Smirnov. En el caso <strong>de</strong> que <strong>la</strong> distribución no fuese normal se realizó<br />
<strong>la</strong> transformación logarítmica. Se aplicaron análisis GLM (G<strong>en</strong>eral Linear Mo<strong>de</strong>l) para analizar<br />
el efecto <strong>de</strong>l año y zona <strong>de</strong> muestreo sobre <strong>la</strong> biomasa. Para explorar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> increm<strong>en</strong>tos<br />
positivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa y <strong>la</strong> precipitación caída el mes anterior se realizaron corre<strong>la</strong>ciones<br />
no paramétricas (Spearman). Todos <strong>los</strong> análisis se llevaron a cabo con el SPSS 14.0.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Dinámica espacial e interanual <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pastoreo<br />
La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> biomasa <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> años 2005 y 2006 fue muy notable <strong>en</strong> <strong>los</strong> cercados<br />
perman<strong>en</strong>tes (Figura 1A). En Mayo <strong>de</strong>l 2005 no se pudo muestrear. La difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa<br />
total <strong>de</strong> Junio <strong>en</strong> <strong>los</strong> cercados fue significativa <strong>en</strong> <strong>los</strong> años 2005 y 2006 (GLM, “año”: g.l.=1;<br />
F=19,1; p0,05). La<br />
interacción <strong>en</strong>tre ambos efectos está <strong>en</strong> el límite <strong>de</strong> lo significativo. En Julio se observó una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
parecida; <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> años fue significativa (GLM, “año”: g.l.=1; F=11,3; p0,05). Sin embargo, hay que recalcar que<br />
<strong>en</strong> cada año <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia espacial <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa es significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te (GLM, “año x zona”:<br />
g.l.=3; F=3,66; p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Agosto a Septiembre fueron simi<strong>la</strong>res (18,75 gm -2 mes -1 d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l cercado y 19 gMSm -2 mes -1 <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> zona pastada). Sin embargo, <strong>la</strong> producción primaria aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Septiembre a Octubre (58,42<br />
gMSm -2 mes -1 <strong>en</strong> el cercado y 25 gMSm -2 mes -1 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona pastada). En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> suma total<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> PPA(-H) es mayor (295,19 gm -2 año -1 ) que <strong>la</strong> <strong>de</strong> PPA(+H) (147 gm -2 año -1 ).<br />
Figura 1. Evolución temporal <strong>la</strong> biomasa total recolectada <strong>en</strong> <strong>los</strong> cercados perman<strong>en</strong>tes (A) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
primaria con y sin herbívoros (B). Las barras <strong>de</strong> error correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar. T0=Mayo;<br />
T1=Junio; T2=Julio; T3=Agosto; T4=Septiembre; T5=Octubre<br />
Comparación interanual <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción primaria y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> precipitación<br />
Aunque parece haber una respuesta favorable <strong>de</strong> <strong>la</strong> PPA(-H) ante <strong>la</strong> precipitación caida durante el<br />
mes anterior (Tab<strong>la</strong> 1), no se ha <strong>en</strong>contrado una corre<strong>la</strong>ción significativa <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> increm<strong>en</strong>tos<br />
positivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa y <strong>la</strong> precipitación <strong>de</strong>l mes anterior.<br />
Los resultados indican que <strong>la</strong> precipitación no es el único factor que influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> PPA y se <strong>de</strong>berían<br />
tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta otros factores como <strong>la</strong> temperatura, <strong>la</strong> distribución temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones,<br />
radiación so<strong>la</strong>r, etc. La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> PPA y <strong>los</strong> factores climáticos es mucho más compleja.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> precipitación m<strong>en</strong>sual (expresada <strong>en</strong> mm mes -1 ) y <strong>la</strong> PPA(-H) (expresada <strong>en</strong><br />
gMSm -2 mes -1 ) <strong>en</strong> <strong>los</strong> periodos <strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong> 2005 y 2006<br />
2005 2006<br />
precipitación PPA(-H) precipitación PPA(-H)<br />
Abril 181,65 75,80<br />
Mayo 89,20 48,35 216,15<br />
Junio 11,75 120,63 121,40 85,36<br />
Julio 10,55 27,85 47,00 41,20<br />
Agosto 90,00 31,53 29,10 80,34<br />
Septiembre 114,50 28,83 107,15 0,00<br />
Octubre 71,95 40,08 73,80 102,22<br />
306
Producción vegetal<br />
CONCLUSIONES<br />
Para explicar <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> biomasa <strong>en</strong> <strong>los</strong> años 2005 y 2006 hay que basarse<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones meteorológicas <strong>de</strong> estos años. Según <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> todo el año, el 2005 fue<br />
más lluvioso que el 2006. Sin embargo, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> lluvia caída durante el periodo <strong>de</strong> pastoreo<br />
(<strong>de</strong> Mayo a Octubre) fue simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> ambos, pero <strong>la</strong> distribución temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación fue muy<br />
distinta, sobre todo durante Junio y Julio: mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> el año 2005 <strong>de</strong> Mayo a Junio <strong>la</strong>s precipitaciones<br />
fueron escasas, <strong>en</strong> 2006 estos meses fueron más lluviosos.<br />
La producción primaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>en</strong> el año 2006 ha sido mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas no pastadas. Al<br />
interpretar este resultado no hay que olvidarse <strong>de</strong> que sólo ha habido un año <strong>de</strong> exclusión <strong>en</strong> el<br />
pasto que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l cercado y que el <strong>de</strong>scanso que ha t<strong>en</strong>ido esa zona (sin <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros) ha podido <strong>de</strong>rivar a una situación <strong>de</strong> “recuperación” y por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />
hierba ha podido crecer con más fuerza. Después <strong>de</strong> un periodo <strong>de</strong> precipitaciones se da un periodo<br />
<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to tanto a principios <strong>de</strong> verano como a finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> pastoreo.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo ha sido financiado por <strong>la</strong> Diputación Foral <strong>de</strong> Gipuzkoa. Queremos agra<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> ayuda<br />
prestada por <strong>los</strong> compañeros <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.C. Aranzadi <strong>en</strong> <strong>los</strong> muestreos, así como <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada<br />
por <strong>los</strong> guardas <strong>de</strong>l parque.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
ALDEZABAL, A., 2001. El sistema <strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>sa y Monte Perdido<br />
(Pirineo C<strong>en</strong>tral, Aragón). Interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> vegetación supraforestal y <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s herbívoros.<br />
Consejo <strong>de</strong> Protección para <strong>la</strong> Naturaleza <strong>de</strong> Aragón, Zaragoza.<br />
FRANK, D.A.; KUNS, M.M.; GUIDO, D.R., 2002. Consumer control of grass<strong>la</strong>nd p<strong>la</strong>nt production.<br />
Ecology, 83:602–606.<br />
FRANK, D.A.; MCNAUGHTON, S.J., 1993. Evid<strong>en</strong>ce for the promotion of aboveground grass<strong>la</strong>nd<br />
production by native <strong>la</strong>rge herbivores in Yellowstone National Park. Oecologia, 96:157–161<br />
HEITSCHMIDT, R.K.; KLEMENT, K.D.; HAFERKAMP, M.R., 2005. Interactive effects of drought and<br />
grazing on northern great p<strong>la</strong>ins range<strong>la</strong>nds. Rangel Ecol Manage, 58:11–19.<br />
LOESER, M.R.; CREWS, T.E.; SISK, T.D., 2004. Defoliation increased above-ground productivity in<br />
a semi-arid grass<strong>la</strong>nd. J Range Manage, 57:442–447.<br />
MCNAUGHTON, S. J., 1983. Comp<strong>en</strong>satory p<strong>la</strong>nt growth as a response to herbivory. Oikos, 40:<br />
329-336.<br />
MCNAUGHTON, S. J., 1985. Ecology of a grazing ecosystem: the Ser<strong>en</strong>geti. Ecological Monographs,<br />
55(3): 259-294.<br />
RUSCH, G.; M. OESTERHELD, 1997. Re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> productivity, and species and functional<br />
group diversity in grazed and non-grazed Pampas grass<strong>la</strong>nd. Oikos 78(3): 519-526.<br />
SILVERTOWN, J.; DODD, M.E.; MCCONWAY, K.; POTTS, J.; CRAWLEY, M., 1994. Rainfall, biomass<br />
variation, and community composition in the park grass experim<strong>en</strong>t. Ecology 75: 2430-2437.<br />
SINGH, J. S.; LAUENROTH, W. K.; STEINHORST, R.K., 1975. Review and assesm<strong>en</strong>t of various<br />
techniques for estimating net aerial primary production in grass<strong>la</strong>nds from harvest data. The<br />
Botanical Review, 41(2): 181-232.<br />
307
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
STEWART, F. E.; ENO, S. G., 1998. Grazing Managem<strong>en</strong>t P<strong>la</strong>nning for Up<strong>la</strong>nd Natura 2000 Sites:<br />
A Practical Manual. The National Trust for Scot<strong>la</strong>nd, Aber<strong>de</strong><strong>en</strong>.<br />
SWEMMER, A.M.; KNAPP, A.K., 2007. Intra-seasonal precipitation patterns and above-ground productivity<br />
in three per<strong>en</strong>nial grass<strong>la</strong>nds. J Ecol 95: 780-788.<br />
WALKER, M.D.; WEBBER, P.J.; ARNOLD, E.H.; EBERT-MAY, D., 1994. Effects of interannual climate<br />
variation on aboveground phytomass in alpine vegetation. Ecology 75: 393-408.<br />
EFFECT OF GRAZING ON ABOVEGROUND PRIMARY<br />
PRODUCTION OF MOUNTAIN PASTURES (HABITAT 6320<br />
OF EC INTEREST) AND THE RELATIONSHIP TO RAINFALL<br />
SUMMARY<br />
Grass<strong>la</strong>nd productivity <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ds on many factors, mainly climatic conditions as rainfall (the total<br />
amount and its temporal distribution), floristic composition and grazing effects. The objectives of<br />
this study were to quantify the standing crop (biomass) and aboveground primary production (APP)<br />
of Cantabrian mountain pastures (Ara<strong>la</strong>r Natural Park, Gipuzkoa) and to examine its temporal fluctuation<br />
as well as livestock grazing effect, and the re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> APP and rainfall. In or<strong>de</strong>r<br />
to calcu<strong>la</strong>te production in ungrazed areas, 4 f<strong>en</strong>ced plots (perman<strong>en</strong>t exc<strong>los</strong>ures) were established<br />
and simultaneously temporal exc<strong>los</strong>ures were used. From may to october of 2005 and 2006, sampling<br />
of standing crop was carried out once a month. Production of vegetation grazed during the<br />
growing season was the sum of positive increm<strong>en</strong>ts in standing crop insi<strong>de</strong> temporary exc<strong>los</strong>ures<br />
(1.5 x 1.5 m, 3 or 4 per site), moved every four weeks to account for herbivory. Results indicated<br />
that: (1) there was a great spatial and temporal heterof<strong>en</strong>eity of tha APP; (2) insi<strong>de</strong> perman<strong>en</strong>t<br />
exc<strong>los</strong>ures (ungrazed area), the standing crop in 2006 was signicantly higher than in 2005; (3) APP<br />
in ungrazed vegetation (insi<strong>de</strong> exc<strong>los</strong>ures) was higher than in grazed vegetation (outsi<strong>de</strong> exc<strong>los</strong>ures);<br />
(4) at curr<strong>en</strong>t stocking rate, grazing <strong>de</strong>creased the productive ppot<strong>en</strong>tial of pastures; (5) APP<br />
dynamic of pasture seems to respond to rainfall occurred three weeks vefore.<br />
Key words: mountain pastures, ungrazed zone, herbivores.<br />
308
Producción vegetal<br />
PREDICCIÓN DE LA BIOMASA FORRAJERA EN CERVUNALES<br />
A TRAVÉS DE MEDICIONES DE ALTURA Y COBERTURA DE<br />
COMPONENTES DEL PASTO<br />
J. BEDIA, S. CABAÑAS, M. J. MORA Y J. BUSQUÉ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Formación Agrarias. C/ Héroes 2 <strong>de</strong> mayo, 27, 39600 Cantabria<br />
RESUMEN<br />
La biomasa forrajera <strong>en</strong> oferta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l ecosistema pastoral,<br />
sirvi<strong>en</strong>do para estimar el vigor y <strong>la</strong> capacidad y tolerancia <strong>de</strong>l pasto a ser utilizado por distintos<br />
herbívoros. Su medición directa es <strong>la</strong>boriosa, especialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cuantificar <strong>los</strong><br />
distintos compon<strong>en</strong>tes que <strong>la</strong> forman. En el pres<strong>en</strong>te trabajo se expone un método indirecto <strong>de</strong><br />
cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa forrajera basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> altura y cobertura re<strong>la</strong>tivas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes compon<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l pasto (graminoi<strong>de</strong>s, leguminosas y otras forbias), obt<strong>en</strong>ida mediante ecuaciones <strong>de</strong> regresión<br />
múltiple. Los datos se recogieron <strong>en</strong> el Puerto <strong>de</strong> Riofrío (Cantabria), <strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> cervunales<br />
orocantábricos (mesófilo e higrófilo), <strong>en</strong> 2006 y 2007 y <strong>en</strong> cuatro estaciones distintas (primavera,<br />
inicio <strong>de</strong> verano, verano y tardío). Los resultados reve<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> contribución prepon<strong>de</strong>rante<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s graminoi<strong>de</strong>s respecto al resto <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes analizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s predicciones, y <strong>la</strong> importancia<br />
re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas <strong>en</strong> primavera y verano <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales mesófi<strong>los</strong>, y <strong>de</strong> otras<br />
forbias <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales húmedos <strong>en</strong> primavera. Se <strong>en</strong>contraron bu<strong>en</strong>os ajustes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regresiones<br />
parciales según <strong>la</strong> estación <strong>de</strong>l año, excepto para el cervunal mesófilo <strong>en</strong> 2006 <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
escasez <strong>de</strong> precipitaciones y <strong>en</strong> el tardío <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Nardus stricta, regresión múltiple, Cordillera Cantábrica.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Los pastos <strong>de</strong> puerto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cordillera Cantábrica son comunida<strong>de</strong>s vegetales pluriespecíficas <strong>de</strong><br />
alto interés por su funcionalidad ecológica y su importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas<br />
gana<strong>de</strong>ros ext<strong>en</strong>sivos <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> España. Su exist<strong>en</strong>cia es el fruto <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga co-evolución<br />
con una cultura pastoral hoy prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>saparecida, imponiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad nuevas<br />
pautas <strong>de</strong> manejo y aprovechami<strong>en</strong>to con inciertos efectos a medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo sobre <strong>la</strong><br />
vegetación. Entre estas comunida<strong>de</strong>s, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>los</strong> distintos tipos <strong>de</strong> cervunales, importantes<br />
por su grado <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to pascíco<strong>la</strong> y su ext<strong>en</strong>sión re<strong>la</strong>tiva d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong><br />
montaña (Fernán<strong>de</strong>z, 2007), así como por su valor prioritario para <strong>la</strong> conservación (Directiva Hábitat<br />
92/43/CE).<br />
Con el fin <strong>de</strong> realizar una a<strong>de</strong>cuada gestión <strong>de</strong> estos ecosistemas, es necesario conocer previam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> biomasa forrajera <strong>en</strong> oferta, variable diagnóstica <strong>de</strong> gran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia al proporcionar<br />
información precisa <strong>de</strong>l estado productivo y vigor <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad pascíco<strong>la</strong>. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>terminación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>en</strong> oferta es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te costosa, especialm<strong>en</strong>te cuando se<br />
analizan sus compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> interés pastoral por separado, <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura y <strong>la</strong> cobertura<br />
<strong>de</strong> dichas compon<strong>en</strong>tes es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te rápida y s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er, pudi<strong>en</strong>do resultar útil<br />
309
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
su aplicación <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales <strong>de</strong> montaña como método <strong>de</strong> estimación indirecto <strong>de</strong> su biomasa<br />
aérea. En este s<strong>en</strong>tido, se ha comprobado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l<br />
pasto y su biomasa aérea, tanto más estrecha <strong>en</strong> pastos dominados por una so<strong>la</strong> especie (Hodgson,<br />
1990), pero también <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> otros factores como <strong>la</strong> estación o <strong>la</strong> cobertura herbácea<br />
(Duru y Ducrocq, 1998; Duru et al., 2002). El objeto <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo es <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
regresiones que permitan establecer dicha re<strong>la</strong>ción, evaluar su capacidad predictiva e indagar <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> factores que pudieran influir <strong>en</strong> su aplicabilidad.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El Puerto <strong>de</strong> Riofrío se localiza <strong>en</strong> el extremo sudoccid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Cantabria, y es tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
aprovechado durante el estío por <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> <strong>de</strong> Barrio y Ledantes (Vega <strong>de</strong> Liébana). Abarca <strong>los</strong><br />
pisos bioclimáticos subalpino y alpino, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1700 hasta <strong>los</strong> 2536 m.s.n.m. <strong>de</strong> Peña Prieta. Aunque<br />
<strong>la</strong> litología predominante es <strong>la</strong> silícea, abundan <strong>los</strong> aflorami<strong>en</strong>tos calizos <strong>en</strong> su cabecera, y es<br />
frecu<strong>en</strong>te el aporte <strong>de</strong> carbonatos proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> materiales <strong>de</strong> acarreo g<strong>la</strong>ciar acumu<strong>la</strong>dos<br />
<strong>en</strong> diversas zonas. Durante <strong>los</strong> años 2006 y 2007, se realizó un estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y aprovechami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cervunales húmedos <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong>l valle y <strong>de</strong> <strong>los</strong> mesófi<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra, <strong>en</strong>cuadrables<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s asociaciones Luzulo carpetanae – Pedicu<strong>la</strong>rietum sylvaticae y Polygalo edmundii –<br />
Nar<strong>de</strong>tum respectivam<strong>en</strong>te, a altitu<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 1791 y 1892 m.s.n.m.<br />
En cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas seleccionadas, se emp<strong>la</strong>zaron cuatro jau<strong>la</strong>s <strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong> 0,45 m 2<br />
(90 x 50 cm) y 60 cm <strong>de</strong> altura <strong>en</strong> zonas homogéneas, separadas <strong>en</strong>tre sí más <strong>de</strong> 15 m. Las jau<strong>la</strong>s<br />
se fueron recolocando a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> muestreo <strong>en</strong> zonas próximas <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>res<br />
características a su anterior emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, evitándose así posibles efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> exclusión prolongada.<br />
En total, se realizaron nueve controles <strong>en</strong> 2006 y 10 <strong>en</strong> 2007, abarcando <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> estación <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to y pastoreo <strong>en</strong> puerto (mediados <strong>de</strong> mayo hasta mediados <strong>de</strong> octubre),<br />
con un intervalo <strong>en</strong>tre cortes variable <strong>en</strong>tre dos semanas <strong>en</strong> primavera, inicio <strong>de</strong> verano y tardío y<br />
tres semanas durante el verano. En cada control se realizó un corte a nivel <strong>de</strong>l suelo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong><br />
biomasa aérea excluida <strong>de</strong>l pastoreo, <strong>de</strong>limitándose una superficie <strong>de</strong> 90 x 38 cm mediante un<br />
marco rígido. Previam<strong>en</strong>te al corte, se emp<strong>la</strong>zó sobre idéntica área una retícu<strong>la</strong> dividida <strong>en</strong> 50 cuadrantes.<br />
En el punto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>, se situó una aguja calibrada, registrándose <strong>la</strong><br />
especie más alta <strong>en</strong> contacto con <strong>la</strong> aguja, <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> contacto y el estado f<strong>en</strong>ológico <strong>de</strong> dicha<br />
especie d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esa cuadrícu<strong>la</strong> (vegetativo, flor, fruto, s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>cia), así como el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
hoja <strong>en</strong> contacto (ver<strong>de</strong> o seca). Cada contacto estimó un 2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie total muestreada.<br />
La biomasa cortada d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s fue pesada tras secarse a 60ºC durante 48 h <strong>en</strong><br />
estufa <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación homologada. Previam<strong>en</strong>te al secado, se extrajo una submuestra repres<strong>en</strong>tativa<br />
para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes compon<strong>en</strong>tes: graminoi<strong>de</strong>s, leguminosas,<br />
otras forbias y materia muerta.<br />
Se realizaron análisis <strong>de</strong> varianzas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables cobertura <strong>de</strong> graminoi<strong>de</strong>s (Cg), proporción <strong>de</strong><br />
biomasa ver<strong>de</strong> sobre <strong>la</strong> biomasa total (pBv), altura media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s graminoi<strong>de</strong>s (AltG) y biomasa<br />
aérea total (Bt) fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> efectos fijos Zona, Estación y Año y sus interacciones. Cg y pBv se<br />
transformaron al arcos<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su raíz cuadrada, AltG a su inversa y Bt a <strong>la</strong> inversa <strong>de</strong> su raíz cuadrada,<br />
para lograr una distribución homogénea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s varianzas <strong>de</strong> acuerdo con el contraste <strong>de</strong><br />
Lev<strong>en</strong>e.<br />
Las variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s regresiones múltiples fueron <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes CH <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l pasto, calcu<strong>la</strong>dos como el producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura media por <strong>la</strong><br />
cobertura <strong>de</strong> dichas compon<strong>en</strong>tes, no computándose <strong>los</strong> contactos sobre hoja seca. La variable<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> biomasa aérea ver<strong>de</strong>, <strong>de</strong> mayor interés pastoral que <strong>la</strong> biomasa aérea total y<br />
más pre<strong>de</strong>cible, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> distorsión que produce <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> materia muerta <strong>en</strong> pie. Para<br />
el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regresiones múltiples, se aplicó el método <strong>de</strong> pasos sucesivos, con probabilida<strong>de</strong>s<br />
F <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> variables <strong>de</strong> 0,05 y 0,10 <strong>de</strong> salida.<br />
310
Producción vegetal<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Cervunal húmedo (Tab<strong>la</strong> 1)<br />
Los resultados por épocas reve<strong>la</strong>ron bu<strong>en</strong>os ajustes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regresiones para <strong>la</strong> primavera y el inicio<br />
<strong>de</strong>l verano, s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te mejores <strong>en</strong> 2006 que <strong>en</strong> 2007 (R 2 =0,920 y 0,975 y R 2 =0,847 y<br />
0,714 respectivam<strong>en</strong>te). En verano <strong>de</strong> 2006 se obtuvo también un bu<strong>en</strong> ajuste (R 2 =0,835), pero<br />
no así <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma estación <strong>de</strong> 2007. Durante esta estación, <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s graminoi<strong>de</strong>s no<br />
varió <strong>de</strong> forma apreciable <strong>en</strong>tre años (Figura 1a), aunque sí resultó apreciable <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> altura<br />
media <strong>de</strong> graminoi<strong>de</strong>s y biomasa total (Figuras 1c y 1d), que indicaron un pasto más apurado<br />
<strong>en</strong> verano <strong>de</strong> 2006. Por otra parte, el carácter higrófilo <strong>de</strong> estos cervunales, no sometidos a<br />
estrés hídrico importante <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to, explicaría <strong>la</strong> escasa variación <strong>en</strong> cuanto a coberturas.<br />
En el tardío, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre variables no resultó significativa <strong>en</strong> 2006, pero mejoró respecto<br />
al verano anterior <strong>en</strong> el 2007. Los mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> regresión obt<strong>en</strong>idos incluy<strong>en</strong> siempre <strong>la</strong> variable<br />
CHg, indicando <strong>la</strong> prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s graminoi<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te al resto <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> explicación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, salvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> primavera <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 2006 y 2007 por separado,<br />
don<strong>de</strong> el mo<strong>de</strong>lo incluye <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>te “otras forbias”, pudi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>berse a <strong>la</strong> contribución re<strong>la</strong>tiva<br />
a <strong>la</strong> biomasa ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> algunas especies tempranas y estacionalm<strong>en</strong>te muy abundantes, como<br />
Mer<strong>en</strong><strong>de</strong>ra montana (L.) Lange, Narcissus L. ssp. y Pedicu<strong>la</strong>ris sylvatica L. Al consi<strong>de</strong>rar 2006 y<br />
2007 conjuntam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> compon<strong>en</strong>te “otras forbias” no <strong>en</strong>tró a formar parte <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, lo cual<br />
pue<strong>de</strong> explicarse por un cierto <strong>de</strong>sfase f<strong>en</strong>ológico y <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre años, <strong>de</strong>bido a una significativa<br />
variabilidad estacional (Tab<strong>la</strong> 3).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Regresiones obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el cervunal higrófilo, agrupadas por estaciones y años, para <strong>la</strong> variable<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te biomasa aérea ver<strong>de</strong> (Bv), introduci<strong>en</strong>do como variables predictoras <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cobertura<br />
x altura (CH) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compon<strong>en</strong>tes graminoi<strong>de</strong>s (g), leguminosas (l) y otras forbias (o).<br />
Año Estación R 2 Error Típico Sig. Coef. Coef. Coef. Término<br />
corregida estimación CHg CHl CHo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
2006 Primavera 0,920 14,79 0,006 47,503 0 49,507 -121,268<br />
2006 Inicio verano 0,975 27,13
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>en</strong> el inicio <strong>de</strong>l verano y verano (R 2 = 0,579 y 0,657 respectivam<strong>en</strong>te). En primavera y verano <strong>de</strong><br />
2007 <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> también incluyeron el coefici<strong>en</strong>te CH <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leguminosas, indicando su importancia<br />
re<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cervunal. El difer<strong>en</strong>te comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre años <strong>en</strong> estos<br />
cervunales pone <strong>de</strong> manifiesto su mayor s<strong>en</strong>sibilidad al régim<strong>en</strong> estival <strong>de</strong> precipitaciones, a difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cervunales húmedos. Así, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> regresiones significativas, coincid<strong>en</strong>tes con bajos<br />
valores <strong>de</strong> cobertura y altura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s graminoi<strong>de</strong>s <strong>en</strong> 2006, correspondieron a un verano seco, mi<strong>en</strong>tras<br />
que 2007 se caracterizó por precipitaciones bi<strong>en</strong> repartidas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el verano.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Regresiones obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el cervunal mesófilo, agrupadas por estaciones y años, para <strong>la</strong> variable<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te Biomasa aérea ver<strong>de</strong> (Bv), introduci<strong>en</strong>do como variables predictoras <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cobertura<br />
x altura (CH) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compon<strong>en</strong>tes graminoi<strong>de</strong>s (g), leguminosas (l) y otras forbias (o)<br />
Año Estación R 2 Error Típico Sig. Coef. Coef. Coef. Término<br />
corregida estimación CHg CHl CHo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
2006 Primavera 0,913 7,27
Producción vegetal<br />
Figura 1. Evolución <strong>de</strong> a.) Cobertura <strong>de</strong> graminoi<strong>de</strong>s (Cg), b.) Proporción <strong>de</strong> biomasa ver<strong>de</strong> sobre <strong>la</strong> biomasa<br />
total (pBv), c.) Altura media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s graminoi<strong>de</strong>s (Altg) y d.) Biomasa aérea total (Bt) a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones<br />
<strong>de</strong> pastoreo 2006 y 2007 <strong>en</strong> ambos tipos <strong>de</strong> cervunal. Letras difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong>l eje<br />
X indican subconjuntos homogéneos (p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo ha sido posible gracias a <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l INIA, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto RTA2005-<br />
00160-CO2-00. El primer autor es también b<strong>en</strong>eficiario <strong>de</strong> una beca pre-doctoral <strong>de</strong>l INIA<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
DURU, M.; DUCROCQ, H., 1998. La hauteur du couvert prairial: un moy<strong>en</strong> d’estimation <strong>de</strong> <strong>la</strong> quantité<br />
d’herbe disponible. Fourrages, 154, 173-190.<br />
DURU, M.; FIORELLI, J.L.; PEYRE, D.; ROGER, P.; THEAU, J.P., 2002. La hauteur d’herbe au pâturage:<br />
une mesure simple pour faciliter sa conduite, un indicateur pour caractériser <strong>de</strong>s stratégies.<br />
Fourrages, 170, 189-201.<br />
FERNÁNDEZ, B. (Coord.), 2007. Los pastos <strong>en</strong> Cantabria y su aprovechami<strong>en</strong>to. CIFA (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigación y Formación Agraria), Consejería <strong>de</strong> Desarrollo Rural, Gana<strong>de</strong>ría, Pesca y Biodiversidad<br />
<strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Cantabria, 90 pp. Santan<strong>de</strong>r (España)<br />
HODGSON, J., 1990. Grazing managem<strong>en</strong>t. Sci<strong>en</strong>ce into practice. Longman Sci<strong>en</strong>tific and Technical,<br />
203 pp. Reino Unido<br />
PREDICTION OF FORAGE BIOMASS IN MAT-GRASS PASTURES<br />
BY MEASUREMENTS OF HEIGTH AND COVER OF THEIR<br />
COMPONENTS<br />
SUMMARY<br />
Forage biomass is an important variable in pastoral ecosystems, allowing the estimation of pasture<br />
vitality and its tolerance to be utilised by differ<strong>en</strong>t herbivores. Its direct measurem<strong>en</strong>t may result<br />
painstaking, mostly due to the need of quantifying its differ<strong>en</strong>t compon<strong>en</strong>ts. This paper pres<strong>en</strong>ts<br />
an indirect method for predicting forage biomass based on the estimation of cover and height of<br />
differ<strong>en</strong>t compon<strong>en</strong>ts of pasture (graminoids, legumes and other forbs) using multiple regression.<br />
Data were collected in Riofrio (Cantabria), in two types of Orocantabrian Nardus grass<strong>la</strong>nds (wet<br />
and mesic), in 2006 and 2007 and in four differ<strong>en</strong>t seasons (spring, early summer, summer and<br />
fall). Results showed the predominant contribution of graminoids over the other compon<strong>en</strong>ts analysed,<br />
and the re<strong>la</strong>tive importance of legumes in spring and summer in dry grass<strong>la</strong>nd and of other<br />
forbs in spring in wet grass<strong>la</strong>nd. Good fits were found in partial regressions <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ding on the season,<br />
except for the dry grass<strong>la</strong>nd in 2006 due to scarce rainfall and in fall in all cases.<br />
Key words: Nardus stricta, multiple regression, Cordillera Cantábrica.<br />
314
Producción vegetal<br />
REVISIÓN DE MÉTODOS NO DESTRUCTIVOS DE ESTIMACIÓN<br />
DE BIOMASA AÉREA EN PASTOS<br />
J.E. LÓPEZ DÍAZ, A. GONZÁLEZ RODRÍGUEZ Y O.P. VÁZQUEZ YÁÑEZ<br />
INGACAL-C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo, Apdo. 10, 15080 A Coruña.<br />
Correo-e: juliolopezdiaz@yahoo.es<br />
RESUMEN<br />
La valoración precisa <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras es <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> para el bu<strong>en</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos<br />
propios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones gana<strong>de</strong>ras. Los métodos comparados <strong>en</strong> este trabajo incluy<strong>en</strong><br />
estimaciones manuales y electrónicas. Todos <strong>los</strong> métodos observados se asociaron con un error<br />
mo<strong>de</strong>rado-alto, mostrando que algunos métodos indirectos <strong>de</strong> estimación <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to son<br />
apropiados bajo ciertas condiciones. En términos g<strong>en</strong>erales <strong>los</strong> métodos manuales fueron <strong>los</strong> más<br />
apropiados, pero factores como variaciones <strong>de</strong> clima, características <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta, estructura <strong>de</strong>l pasto, manejo y composición botánica <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para hacer<br />
calibraciones locales a partir <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>eral.<br />
Los mejores resultados fueron obt<strong>en</strong>idos modificando mo<strong>de</strong><strong>los</strong> g<strong>en</strong>erales bajo condiciones y calibraciones<br />
locales. Para proporcionar a granjeros y técnicos el mejor método para manejar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />
sus propios pastos, <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seleccionar <strong>la</strong>s técnicas más conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
que consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación, <strong>la</strong> exactitud <strong>de</strong>seada y <strong>los</strong> recursos disponibles.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: altura <strong>de</strong> pasto, métodos <strong>de</strong> estimación <strong>de</strong> pasto, métodos no <strong>de</strong>structivos<br />
INTRODUCCIÓN<br />
En <strong>la</strong>s explotaciones gana<strong>de</strong>ras <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> pasto se mi<strong>de</strong> para una amplia gama <strong>de</strong> propósitos:<br />
composición botánica, cobertura, cantidad <strong>de</strong> materia seca, calidad, alteraciones biológicas, respuesta<br />
a fertilizantes, o para <strong>de</strong>terminar su capacidad <strong>de</strong> proporcionar alim<strong>en</strong>tación al ganado.<br />
Durante <strong>los</strong> últimos 70 años, se han propuesto muchos métodos indirectos no <strong>de</strong>structivos para<br />
<strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> biomasa <strong>en</strong> pastos. Tradicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s estimaciones mediante cuadrados cortados<br />
manual o mecánicam<strong>en</strong>te han sido utilizadas para evaluar el pasto <strong>en</strong> oferta. Muchos autores<br />
sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que esta medición directa proporciona una medida más exacta que <strong>la</strong>s estimaciones<br />
indirectas, no obstante es costoso, requiere tiempo y pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>mandar numerosas muestras<br />
para obt<strong>en</strong>er resultados confiables (Brummer et al., 1994). La alternativa a este sistema es utilizar<br />
técnicas que utilizan métodos <strong>de</strong> doble muestreo para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> precisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s valoraciones<br />
y para reducir al mínimo <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> trabajo (San<strong>de</strong>rson et al., 2001). Estos métodos<br />
funcionan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> regresión <strong>en</strong>tre valores reales <strong>de</strong> biomasa aérea <strong>de</strong>l pasto<br />
y valores predichos con variables tales como altura, área <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l pasto, edad,<br />
cobertura o índices estructurales y fisiológicos obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sores próximos y remotos<br />
(Cochran, 1977). No obstante tales valoraciones se asocian g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a un error experim<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rado a alto, ya que <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre variables y biomasa <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> numerosos<br />
factores que pued<strong>en</strong> interactuar mutuam<strong>en</strong>te, afectando a <strong>la</strong> exactitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s valoraciones.<br />
315
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Los procedimi<strong>en</strong>tos tradicionales como <strong>la</strong> estimación visual (Baars y Dyson, 1981), son satisfactorios<br />
para inv<strong>en</strong>tarios o estimaciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> pasto, pero según Tucker (1980), son s<strong>en</strong>sibles<br />
a variaciones <strong>en</strong>tre observadores y no son cuantitativos. Durante <strong>los</strong> últimos 50 años se han<br />
ido incorporando metodologías que utilizan instrum<strong>en</strong>tos más sofisticados, algunos <strong>de</strong> el<strong>los</strong> adaptados<br />
para su uso comercial. Este trabajo hace una revisión <strong>de</strong> diversas técnicas que puedan ser<br />
útiles <strong>en</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>de</strong> pasto.<br />
TÉCNICAS Y PROCEDIMIENTOS DE MEDICIÓN IN SITU<br />
Instrum<strong>en</strong>tos manuales. Los instrum<strong>en</strong>tos más simples son el medidor <strong>de</strong> pasto (MP) y <strong>la</strong> vara<br />
graduada (VG). Una variación <strong>de</strong> ésta última, ampliam<strong>en</strong>te utilizada <strong>en</strong> Europa, es el sward stick<br />
(Barthram, 1986). Sin embargo <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l pasto pue<strong>de</strong> ser difícil <strong>de</strong> estimar <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> subjetividad<br />
asociada a qué p<strong>la</strong>nta o partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>radas para obt<strong>en</strong>er una media<br />
repres<strong>en</strong>tativa (Heady, 1957), así que varios investigadores han incorporado un compon<strong>en</strong>te bidim<strong>en</strong>sional<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estimaciones añadi<strong>en</strong>do varios tipos <strong>de</strong> discos o p<strong>la</strong>tos a <strong>la</strong> vara. Varios autores<br />
sugirieron modificaciones <strong>de</strong> este diseño como <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>to <strong>de</strong> metal por otros materiales<br />
acrílicos y transpar<strong>en</strong>tes con algunos indicadores para aportar datos <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad o composición<br />
botánica bajo el área <strong>de</strong> muestreo (Rayburn y Rayburn, 1998). Vázquez et al (2006) sugirieron<br />
que el trabajo <strong>en</strong> conjunto <strong>de</strong> ambos instrum<strong>en</strong>tos (varas y medidores <strong>de</strong> pasto) mejoran <strong>la</strong>s<br />
estimaciones y aportan información adicional acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l pasto. El método <strong>de</strong> obstrucción<br />
visual propuesto por Robel et al. (1970) fue comparado <strong>en</strong> varios estudios con <strong>los</strong> métodos<br />
<strong>de</strong> estimación directa, medidores manuales y medidores electrónicos, y obtuvieron bu<strong>en</strong>as<br />
corre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre alturas y masa <strong>de</strong> hierba (B<strong>en</strong>kovi et al., 2000; Harmoney et al., 1997; Vermeire<br />
et al., 2000), pero según el trabajo aportado por Ganguli et al. (2000) no exist<strong>en</strong> muchas<br />
refer<strong>en</strong>cias bibliográficas, y <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos limita <strong>la</strong> precisión <strong>de</strong> este método.<br />
Instrum<strong>en</strong>tos electrónicos: Con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> velocidad y <strong>la</strong> precisión <strong>de</strong>l muestreo<br />
se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do instrum<strong>en</strong>tos más complejos como el medidor electrónico <strong>de</strong> capacitancia<br />
(electronic capacitance meter, ECM), citado por primera vez por Fletcher y Robinson (1956) y el<br />
sward stick sónico (sonic sward stick, SSS, Hutchings et al., 1990). Una amplia variedad <strong>de</strong> ECM<br />
se han construido incorporando varias modificaciones (Campbell et al., 1962; Alcock, 1964; Terry<br />
et al., 1981, etc…). No obstante Murphy et al. (1995), <strong>en</strong>contraron que <strong>la</strong>s lecturas se v<strong>en</strong> afectadas<br />
por <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> humedad <strong>en</strong> el pasto, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> materia muerta y no es un método<br />
exacto durante o inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> lluvia. Tales instrum<strong>en</strong>tos comerciales vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a<br />
m<strong>en</strong>udo con ecuaciones estándar, y <strong>la</strong> precisión <strong>de</strong>l ajuste <strong>en</strong> estas ecuaciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> una<br />
correcta calibración.<br />
Muchos estudios han <strong>de</strong>mostrado que el uso <strong>de</strong> métodos indirectos <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> medidas<br />
usando ecuaciones estandarizadas no es repres<strong>en</strong>tativo <strong>en</strong> diversas condiciones y situaciones,<br />
<strong>de</strong>bido a variaciones <strong>de</strong>l pasto, manejo o condiciones climáticas (Frame, 1993; San<strong>de</strong>rson et al.,<br />
2001). Estos autores sugirieron que un nivel <strong>de</strong> error mayor <strong>de</strong>l 10% podría ser estadísticam<strong>en</strong>te<br />
aceptable, pero económicam<strong>en</strong>te inaplicable. Dada <strong>la</strong> variabilidad espacial y temporal inher<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> pastos, pue<strong>de</strong> ser difícil que se alcance un error más bajo que el 10% propuesto, no obstante<br />
algunos autores <strong>en</strong>contraron que <strong>la</strong>s calibraciones locales pued<strong>en</strong> reducir el error por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />
este umbral (Unruh y Fick, 1998).<br />
Tanto <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos manuales como <strong>de</strong> electrónicos p<strong>la</strong>ntea dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> algunas<br />
condiciones especiales, por ejemplo cuando se trata <strong>de</strong> evaluar <strong>la</strong> biomasa aérea que permanece<br />
<strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l pastoreo. Muchos estudios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se compararon estimaciones pre<br />
y post-pastoreo, mostraron que <strong>la</strong>s mediciones post estaban poco corre<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s estimaciones,<br />
especialm<strong>en</strong>te cuando el rechazo es muy corto. Murphy et al. (1995) atribuyeron el error a<br />
<strong>la</strong> rugosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l suelo combinada con el peso <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>to, el cual era <strong>de</strong>masiado pesado<br />
para ser soportado por un residuo pequeño. Un problema agregado a <strong>la</strong>s valoraciones post es<br />
316
Producción vegetal<br />
el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> hierba pisoteada o <strong>en</strong>camada, que pue<strong>de</strong> afectar a <strong>la</strong>s calibraciones <strong>de</strong><br />
instrum<strong>en</strong>tos. Stockdale (1984) sugirió que el pisoteo o <strong>en</strong>camado podría ser el factor principal<br />
que pue<strong>de</strong> imposibilitar el uso g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras pastadas por rebaños lecheros. Si <strong>la</strong> masa se<br />
pisotea uniformem<strong>en</strong>te, no habría problemas con cualquier medidor, sin embargo <strong>la</strong>s vacas lecheras<br />
pisotean irregu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra. Stockdale y Kelly (1984) concluyeron que el corte <strong>de</strong> cuadrados<br />
era <strong>la</strong> mejor manera <strong>de</strong> estimar <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> hierba post-pasto cuando esta es irregu<strong>la</strong>r. Una<br />
solución posible a este problema es estimar <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra que se pisotea y aplicar <strong>la</strong><br />
correspondi<strong>en</strong>te ecuación <strong>de</strong> regresión a cada proporción. Por otra parte, a medida que aum<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> áreas locales, el número <strong>de</strong> vástagos <strong>en</strong> un área dada aum<strong>en</strong>ta, lo cual<br />
proporcionaría una resist<strong>en</strong>cia local a un p<strong>la</strong>to <strong>de</strong> medición.<br />
Método <strong>de</strong> muestreo: El error experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>bido al método <strong>de</strong> muestreo también constituye<br />
una fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> variación. De este modo, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to varía con <strong>la</strong><br />
esca<strong>la</strong> espacial <strong>de</strong> trabajo, el área <strong>de</strong> muestreo y el modus operandi (Hutchings, 1991). Aik<strong>en</strong> y<br />
Bransby (1992) observaron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma masa <strong>de</strong> hierba,<br />
tomadas por cuatro observadores difer<strong>en</strong>tes, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong>l área repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong><br />
muestreo, <strong>de</strong>mostrando que el observador se constituye por sí mismo como otra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación.<br />
La variabilidad <strong>en</strong>tre observadores fue reportada también por Earle y McGowan (1979), qui<strong>en</strong>es<br />
sugirieron que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre observadores recom<strong>en</strong>daban que <strong>la</strong>s lecturas<br />
<strong>de</strong> medida y calibración <strong>de</strong>berían estar tomadas por el mismo operador.<br />
Exactitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> calibración: Según Rayburn (1997) el mo<strong>de</strong>lo lógico para sistemas<br />
rotacionales <strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong> hierba se pasta hasta una altura corta, es una ecuación<br />
lineal que pasa a través <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong>. En sistemas <strong>de</strong> pastoreo continuo don<strong>de</strong> <strong>la</strong> altura pre y<br />
post sufr<strong>en</strong> variaciones, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión más apropiado sería utilizando un término in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
La Tab<strong>la</strong> 1 muestra una comparación <strong>de</strong>l ajuste <strong>de</strong> 87 ecuaciones <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
bibliografía para varios tipos <strong>de</strong> medidores. Habitualm<strong>en</strong>te el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión más usado es<br />
lineal, no obstante algunos trabajos con MP mostraron una respuesta expon<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores<br />
más altos <strong>de</strong> altura (Li et al., 1998). Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia matemática ha sido observada también <strong>en</strong> el<br />
ECM (Terry et al., 1981; Stockdale y Kelly, 1984). Los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 <strong>de</strong>muestran que el mejor<br />
coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> regresión por término medio (r 2 ) fue <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos manuales, con un<br />
valor máximo <strong>en</strong> el método <strong>de</strong> obstrucción visual (r 2 = 0.78), seguida <strong>de</strong> MP y VG (ambos con r 2<br />
= 0.72), y SSS (r 2 = 0.69). Las peores corre<strong>la</strong>ciones fueron <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> medidores electrónicos:<br />
ECM (r2 = 0.66) y CA (r 2 = 0.50).<br />
Las técnicas <strong>de</strong> muestreo doble se aplican para calibrar <strong>los</strong> dispositivos por un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión.<br />
La precisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> una técnica dada pue<strong>de</strong> ser evaluada ya sea por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación<br />
típica residual (Griggs y Stringer, 1988), o bi<strong>en</strong> por una comparando <strong>la</strong>s estimaciones obt<strong>en</strong>idas<br />
con <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> calibración con datos obt<strong>en</strong>idos por métodos <strong>de</strong>structivos. La varianza<br />
<strong>de</strong> una muestra estimada por doble muestreo es dada por Cochran (1977), y modificada posteriorm<strong>en</strong>te<br />
por Bransby et al (1977). Otras fórmu<strong>la</strong>s simi<strong>la</strong>res han sido dadas por McIntyre (1978)<br />
y simplificadas por Michell (1982). Todas el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong> calibración <strong>en</strong> condiciones locales<br />
es el mejor método para disminuir el error experim<strong>en</strong>tal.<br />
317
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 1. R2 medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> 87 estudios (N) <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía.<br />
Meter Season R 2 Equations (N)<br />
Canopy analyzer Annual 0,32 1<br />
Summer 0,67 1<br />
Mean 0,5 2<br />
Capacitance meter Annual 0,58 8<br />
Spring 0,66 6<br />
Summer 0,81 4<br />
Autumn 0,86 1<br />
Winter 0,82 1<br />
Mean 0,66 20<br />
Pasture ruler Annual 0,49 2<br />
Spring 0,78 3<br />
Summer 0,81 2<br />
Autumn 0,81 1<br />
Mean 0,72 8<br />
P<strong>la</strong>te meter Annual 0,68 13<br />
Spring 0,7 13<br />
Summer 0,73 11<br />
Autumn 0,73 2<br />
Winter 0,88 1<br />
Mean 0,72 40<br />
Sward stick Annual 0,76 8<br />
Spring 0,61 5<br />
Mean 0,69 13<br />
Visual obstruction Annual 0,79 2<br />
Spring 0,66 1<br />
Summer 0,87 1<br />
Mean 0,78 4<br />
Weighted mean 0,68 87<br />
CONCLUSIONES<br />
Muchos trabajos han <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong> estimación no <strong>de</strong>structiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa aérea <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos<br />
es estadísticam<strong>en</strong>te aceptable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to y procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición, así<br />
como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> calibración. La elección <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> trabajo, recursos disponibles<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> precisión requerida. En términos g<strong>en</strong>erales <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos manuales comparados<br />
con <strong>los</strong> electrónicos muestran un mejor comportami<strong>en</strong>to estadístico.<br />
318
Producción vegetal<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
AIKEN, G.E.; BRANSBY, D.I., 1992. Observer variability for disk meter measurem<strong>en</strong>ts of forage<br />
mass. Agronomy Journal, 84: 603-605.<br />
ALCOCK, M.B., 1964. An improved electronic instrum<strong>en</strong>t for estimation of pasture yield. Nature,<br />
203: 1309-1310.<br />
BAARS, J.A.; DYSON, C.B., 1981. Visual estimates of avai<strong>la</strong>ble herbage on hill country sheep pastures.<br />
New Zea<strong>la</strong>nd Journal of Experim<strong>en</strong>tal Agriculture, 9: 157-160.<br />
BARTHRAM, G.T., 1986. Experim<strong>en</strong>tal techniques: the HFRO sward stick. In: Hill Farming Research,<br />
29–30. Organisation Bi<strong>en</strong>nial Report 1984–85. HFRO, Edinburgh.<br />
BENKOBI, L.; URESK D.W.; SCHENBECK, G.; KING, R.M., 2000. Protocol for monitoring standing<br />
crop in grass<strong>la</strong>nds using visual obstruction. Journal of Range Managem<strong>en</strong>t, 53: 627-633.<br />
BRANSBY , D.I.; MATCHES, A.G.; KRAUGE, G.P., 1977. Disk meter for rapid estimation of herbage<br />
yield in grazing trials. Agronomy Journal, 69: 393-396.<br />
BRUMMER, J.E.; NICHOLS J.T.; ENGEL, R.K.; ESKRIDGE, K.M., 1994. Effici<strong>en</strong>cy of differ<strong>en</strong>t quadrat<br />
sizes and shapes for sampling standing crop. Journal of Range Managem<strong>en</strong>t, 47: 84-89.<br />
CAMPBELL, A.G., PHILLIPS, D.S.M; O’REILLY, E.D., 1962. An electronic instrum<strong>en</strong>t for pasture yield<br />
estimation. Journal of the British Grass<strong>la</strong>nd Society, 17: 89-100.<br />
COCHRAN, W.G., 1977. Sampling techniques. 3 erd Edition. Ed. John William & Sons, New York<br />
(USA).<br />
EARLE, D.F.; McGOWAN A.A., 1979. Evaluation and calibration of an automated rising p<strong>la</strong>te meter<br />
for estimating dry matter yield of pasture. Australian Journal of Experim<strong>en</strong>tal Agriculture and<br />
Animal Husbandry, 19: 337.<br />
FLETCHER, J.E.; ROBINSON, M.E., 1956. A capacitance meter for estimating forage weight. Journal<br />
of Range Managem<strong>en</strong>t, 9: 96-97.<br />
FRAME, J., 1993. Herbage mass. In: Sward Measurem<strong>en</strong>t Handbook, 59-63. A. Davies et al. (eds.).<br />
The British Grass<strong>la</strong>nd Society, Reading (UK).<br />
GANGULI, A.C.; VERMEIRE, L.T.; MITCHELL, R.B.; WALLACE, M.C., 2000. Comparison of four non<strong>de</strong>structive<br />
techniques for estimating standing crop in shortgrass p<strong>la</strong>ins. Agronomy Journal,<br />
92: 1211-1215.<br />
GRIGGS, T.C.; STRINGER, W.C., 1988. Prediction of alfalfa herbage mass using sward height,<br />
ground cover and disk technique. Agronomy Journal, 80: 204-208.<br />
HARMONEY, K.R.; MOORE, J.K.; GEORGE, J.R.; BRUMMER, A.C.; RUSSELL, J.R., 1997. Determination<br />
of pasture biomass using four indirect methods. Agronomy Journal, 89: 665-672.<br />
HEADY, H.F., 1957. The measurem<strong>en</strong>t and value of p<strong>la</strong>nt height in the study of herbaceous vegetation.<br />
Ecology, 38: 313-320.<br />
HUTCHINGS, N.J., 1991. Spatial heterog<strong>en</strong>eity and other sources of variance in sward as measured<br />
by the sonic and HFRO sward sticks. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce, 46: 277-282.<br />
LI, G.D.; HELYAR, K.R.; CASTLEMAN, L.J.; NORTON, G.; FISHER , R.P., 1998. The implem<strong>en</strong>tation<br />
and limitations of using a falling p<strong>la</strong>te meter to estimate pasture yield. In: Agronomy - Growing<br />
319
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
a Gre<strong>en</strong>er Future, Proceedings of the 9th Australian Agronomy Confer<strong>en</strong>ce, July 1998, 20-23.<br />
D.L. MICHALK; J.E. PRATLEY (Eds.). Sydney (Australia).<br />
McINTYRE, G.A., 1978. Statistical aspects of vegetation sampling. In: Measurem<strong>en</strong>t of Grass<strong>la</strong>nd<br />
Vegetation and Animal Production, 8-21. L. MANNETJE (Ed.). Bull.52. Commonwealth Agricultural<br />
Bureaux, Farham Royal, UK.<br />
MICHELL, P., 1982. Value of a rising-p<strong>la</strong>te meter for estimating herbage mass of grazed per<strong>en</strong>nial<br />
ryegrass-white clover swards. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce, 37: 81-87.<br />
MURPHY, W.M.; SILMAN, J.P.; MENA, A.D., 1995. A comparison of quadrate, capacitance meter,<br />
sward stick, and rising p<strong>la</strong>te for estimating herbage mass in a smooth-stalked, meadowgrassdominant<br />
white clover sward. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce, 50: 452-455.<br />
RAYBURN, B., 1997. An acrylic pasture weight p<strong>la</strong>te for estimating forage yield. University Ext<strong>en</strong>sion<br />
Service. http://www.caf.wvu.edu/~forage/pastp<strong>la</strong>te.htm.<br />
RAYBURN, B.; RAYBURN, S.B., 1998. A standardised p<strong>la</strong>te meter for estimating pasture mass in<br />
on-farm research trials. Agronomy Journal, 90: 238-241.<br />
ROBEL, R.J.; BRIGGS, HULBERT, L.C., 1970. Re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> visual obstruction measurem<strong>en</strong>ts<br />
and weight of grass<strong>la</strong>nd vegetation. Jornal of Range Managem<strong>en</strong>t, 23: 295-297.<br />
SANDERSON, M.A.; ROTZ, C.A.; FULTZ, S.W.; RAYBURN, E., 2001. Estimating forage mass with a<br />
commercial capacitance meter and pasture ruler. Agronomy Journal, 93: 1281-1286.<br />
STOCKDALE, C.R., 1984. Evaluation of techniques for estimating the yield of irrigated pastures<br />
int<strong>en</strong>sively grazed by dairy cows. 2. The rising p<strong>la</strong>te meter. Australian Journal of Experim<strong>en</strong>tal<br />
Agriculture and Animal Husbandry, 24: 305-311.<br />
STOCKDALE, C.R.; KELLY, K.B., 1984. A Comparison of a rising-p<strong>la</strong>te meter and an electronic<br />
capacitance meter for estimating the yield of pastures of dairy cows. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce,<br />
39: 391-394.<br />
TERRY, W.S.; HUNTER, D.H.; SWINDEL B.F., 1981 Herbage capacitance meter: an evaluation of its<br />
accuracy in Florida range<strong>la</strong>nds. Journal of Range Managem<strong>en</strong>t, 34: 240-241.<br />
TUCKER, C.J., 1980. A critical review of remote s<strong>en</strong>sing and other methods for non-<strong>de</strong>structive<br />
estimation of standing crop biomass. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce, 35: 177-182.<br />
UNRUH, L.J.; FICK, G.W., 1998. Equations for a commercial rising p<strong>la</strong>te meter to predict yield of<br />
orchadgrass and white clover pastures. In: 1998 Agronomy Abstracts, 149, ASA, Madison,<br />
WI (USA).<br />
VÁZQUEZ, O.P., GONZÁLEZ, A., LÓPEZ, J.E., 2006. Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura y producción<br />
<strong>de</strong> una pra<strong>de</strong>ra durante el pastoreo <strong>de</strong> primavera con vacas <strong>de</strong> leche. In: Producciones<br />
agrogana<strong>de</strong>ras. Gestión efici<strong>en</strong>te y conservación <strong>de</strong>l medio natural. XLV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> (SEEP).Vol. I: 191-198<br />
VERMEIRE, L.T.; GILLEN, L.R., 2001. Estimating herbage standing crop with visual obstruction in<br />
tallgrass prairie. Journal of Range Managem<strong>en</strong>t, 54: 57-60<br />
320
Producción vegetal<br />
COMPARISON OF NON-DESTRUCTIVE METHODS FOR<br />
MEASURING GRASS YIELD<br />
SUMMARY<br />
Accurate assessm<strong>en</strong>t of forage mass in pastures is a key to budgeting forage in grazing systems.<br />
Differ<strong>en</strong>t non-<strong>de</strong>structive techniques to measuring pasture yield are comm<strong>en</strong>ted. The methods<br />
compared inclu<strong>de</strong> manual and electronic pasture meters. All methods are associated with a mo<strong>de</strong>rate<br />
to high error, showing that some indirect methods of yield estimation are appropriate un<strong>de</strong>r<br />
certain conditions. In g<strong>en</strong>eral terms manual methods were found as the most appropriate but many<br />
factors as climate variations, soil characteristics, p<strong>la</strong>nt ph<strong>en</strong>ology, pasture managem<strong>en</strong>t and species<br />
composition must be used to make local calibrations from a g<strong>en</strong>eral mo<strong>de</strong>l. Best results were<br />
found modifying g<strong>en</strong>eral methods un<strong>de</strong>r local calibrations and un<strong>de</strong>r local conditions. In or<strong>de</strong>r to<br />
give farmers the best method to manage a<strong>de</strong>quately their own grazing systems, researches must<br />
select the most suitable technique consi<strong>de</strong>ring the scale of operation, the <strong>de</strong>sired accuracy and<br />
the resources avai<strong>la</strong>ble.<br />
Key words: forage mass, estimation methods, pasture yield, non-<strong>de</strong>structive measuring.<br />
321
Producción vegetal<br />
APLICACIÓN DE LA TECNOLOGÍA NIRS PARA EL ANÁLISIS<br />
DE CALIDAD DE LAS GRAMÍNEAS DEL S.O. DE LA<br />
PENÍNSULA IBÉRICA<br />
M.J. POBLACIONES 1 , S. RODRIGO 1 , L. OLEA 1 , N. SIMÕES 2<br />
Y M.M. TAVARES-DE-SOUSA 2<br />
1<br />
Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ierías Agrarias (EIA) Universidad <strong>de</strong> Extremadura. Carretera <strong>de</strong><br />
Cáceres s/n, 06071 Badajoz, España. 2 Estação Nacional <strong>de</strong> Melhorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
P<strong>la</strong>ntas (ENMP). Apartado 6, 7350-951 Elvas, Portugal<br />
RESUMEN<br />
En el pres<strong>en</strong>te trabajo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n ecuaciones <strong>de</strong> calibración mediante Espectroscopia <strong>de</strong> Reflectancia<br />
<strong>en</strong> el Infrarrojo Cercano (NIRS) (1100-2500 nm), para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad, proteína<br />
bruta, digestibilidad, fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FAD), fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FND) y lignina ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te<br />
(LAD) <strong>en</strong> gramíneas. La colección <strong>de</strong> muestras consistió <strong>en</strong> 321 muestras proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
dos cortes durante <strong>los</strong> años agríco<strong>la</strong>s 2005/06 y 2006/07 si<strong>en</strong>do 111 <strong>de</strong> Dactylis glomerata L,<br />
125 <strong>de</strong> Festuca arundinacea Schreb, 29 <strong>de</strong> Lolium per<strong>en</strong>ne L. y 56 <strong>de</strong> Pha<strong>la</strong>ris aquatica L. proced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Mejora <strong>de</strong> especies forrajeras per<strong>en</strong>nes localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estação Nacional <strong>de</strong> Melhoram<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> P<strong>la</strong>ntas (Elvas, Portugal). Las ecuaciones <strong>de</strong> calibración se obtuvieron mediante el<br />
método <strong>de</strong> regresión PLSR (mínimos cuadrados parciales), aplicando previam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes pre-tratami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> señal. La tecnología NIRS permite pre<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> forma rápida y no <strong>de</strong>structiva, todos<br />
<strong>los</strong> parámetros analíticos estudiados. Las ecuaciones <strong>de</strong> humedad, proteína bruta, FAD, FND y<br />
digestibilidad, pres<strong>en</strong>tan una elevada precisión y exactitud, con valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
(R 2 ) compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 0,85 y 0,98 y con unos errores (ETVC) simi<strong>la</strong>res o ligeram<strong>en</strong>te superiores<br />
a <strong>los</strong> errores <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (ETL). La ecuación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da para <strong>la</strong> LAD no alcanzó<br />
el valor <strong>de</strong> R 2 ≥ 0,50 que es el umbral mínimo para consi<strong>de</strong>rar aceptable una calibración.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: NIRS, valor nutritivo, proteína bruta, digestibilidad<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables a estudiar <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas,<br />
aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> forma consi<strong>de</strong>rable <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> éxito <strong>de</strong>l mismo (Hymowitz et al., 1974;<br />
Rubel, 1994; Koel, 1998) lo que provoca <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar un gran número <strong>de</strong> análisis<br />
(Murray, 1996; Fassio y Cozzolino, 2004). Aunque <strong>los</strong> métodos tradicionales <strong>de</strong> análisis ofrec<strong>en</strong><br />
una alta precisión, suel<strong>en</strong> ser l<strong>en</strong>tos, costosos y necesitan <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, muchas veces especializada<br />
(Gáspár et al., 2005). La disponibilidad <strong>de</strong> métodos rápidos y no <strong>de</strong>structivos para <strong>la</strong> evaluación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas es un factor <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong><br />
procesos <strong>de</strong> mejora g<strong>en</strong>ética.<br />
La espectroscopia <strong>de</strong> infrarrojo cercano (NIRS) es una técnica multiatributo, con una amplia aplicación<br />
para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características cuantitativas <strong>en</strong> productos agríco<strong>la</strong>s (Sh<strong>en</strong>k y Westerhaus,<br />
1993; Batt<strong>en</strong>, 1998). Se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> quimiometría, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
matemáticas y estadística a <strong>la</strong> química analítica. Es una tecnología multidisciplinar que combina <strong>la</strong><br />
323
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
espectroscopia, <strong>la</strong> estadística y <strong>la</strong> computación y g<strong>en</strong>era mo<strong>de</strong><strong>los</strong> matemáticos que pued<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionar<br />
<strong>en</strong>tre otros mo<strong>de</strong><strong>los</strong> cuantitativos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición química con<br />
cambios <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> <strong>la</strong> región correspondi<strong>en</strong>te al rango infrarrojo cercano.<br />
Difer<strong>en</strong>tes trabajos han estudiado <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología NIRS para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
parámetros <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> forrajes (García-Criado et al., 1977; Brown y Moore, 1986). En el<br />
pres<strong>en</strong>te trabajo se estudia <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína bruta, humedad, fibra y digestibilidad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales especies y varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gramíneas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>de</strong>l<br />
S.O. <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica utilizando <strong>la</strong> espectroscopía <strong>de</strong> infrarrojo cercano NIRS.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Los espectros NIRS se obtuvieron <strong>en</strong> un equipo automático Infra-Alyzer Technicom, mo<strong>de</strong>lo 500<br />
(NIRS Systems, Inc.). Los datos espectrales se recogieron cada dos nm <strong>en</strong> el rango espectral <strong>de</strong><br />
1100 a 2500 nm y haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong>l software Sesame 3.01. Para ello se utilizó una cápsu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
polietil<strong>en</strong>o <strong>de</strong> 5 g <strong>de</strong> capacidad con un cristal <strong>de</strong> cuarzo. Cada muestra fue analizada dos veces<br />
y el espectro medio fue empleado para <strong>la</strong> calibración.<br />
Las colecciones <strong>de</strong> muestras utilizadas para el análisis NIRS, tanto para el grupo <strong>de</strong> calibración<br />
como <strong>de</strong> validación, fueron seleccionadas recorri<strong>en</strong>do todo el rango <strong>de</strong> variabilidad tanto química<br />
como espectral exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Un total <strong>de</strong> 321 muestras proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dos cortes<br />
(invierno y principio <strong>de</strong> primavera) durante <strong>los</strong> años agríco<strong>la</strong>s 2005/06 y 2006/07 si<strong>en</strong>do 111 <strong>de</strong><br />
Dactylis glomerata L., 125 <strong>de</strong> Festuca arundinacea Schreb, 29 <strong>de</strong> Lolium per<strong>en</strong>ne L. y 56 <strong>de</strong> Pha<strong>la</strong>ris<br />
aquatica L. proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Mejora <strong>de</strong> especies forrajeras per<strong>en</strong>nes localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Estação Nacional <strong>de</strong> Melhoram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ntas (Elvas, Portugal) molidas a un diámetro inferior a<br />
tres mm. Se seleccionaron, al azar y recorri<strong>en</strong>do todo el rango, 293 muestras para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s<br />
ecuaciones <strong>de</strong> calibración y <strong>la</strong>s restantes se utilizaron para validar <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos.<br />
Se <strong>de</strong>terminó: <strong>la</strong> humedad a peso constante, por <strong>de</strong>secación a 105 ºC; el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> nitróg<strong>en</strong>o<br />
total mediante el método Kjeldahl (AOAC, 1990), multiplicándolo por el factor 6,25 para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína bruta; <strong>la</strong> digestibilidad mediante el método <strong>de</strong> Pepsina celu<strong>la</strong>sa;<br />
fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FAD), fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FND) y lignina ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (LAD)<br />
<strong>de</strong>terminadas mediante <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>scritos por Goering y Van Soest (1970).<br />
Las calibraciones fueron <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das usando el software “Sesame” (versión 3.01 Bran+Luebbe).<br />
Para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> mejores resultados para cada parámetro a calibrar, se utilizaron difer<strong>en</strong>tes<br />
pre-tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> señal a <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> absorbancia o log 1/R. En concreto se evaluaron<br />
<strong>los</strong> pre-tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> normalización y primera <strong>de</strong>rivada, fr<strong>en</strong>te al uso <strong>de</strong> log 1/R. Se estudiaron<br />
<strong>los</strong> tres casos, escogi<strong>en</strong>do para cada ecuación, el tratami<strong>en</strong>to más a<strong>de</strong>cuado.<br />
Se utilizó <strong>la</strong> regresión por mínimos cuadrados parciales (PLSR) para re<strong>la</strong>cionar <strong>los</strong> espectros NIRS<br />
con <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Se obtuvieron como estadísticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> regresión <strong>los</strong> errores <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
datos espectrales y <strong>los</strong> <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (<strong>la</strong>boratorio), el error estándar <strong>de</strong> validación cruzada (ETCV),<br />
el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación (R 2 ), el error estándar <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio (ETL) (Mark y Workman,<br />
1991). El coefici<strong>en</strong>te máximo <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación (R 2 max) fue también calcu<strong>la</strong>do.<br />
ETCV =<br />
2<br />
∑(Cx −Ci )<br />
n −1<br />
ETL =<br />
2<br />
∑(Cx −C)<br />
m<br />
⎛<br />
R 2 max = 1− SEL ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ SD ⎠<br />
2<br />
DDon<strong>de</strong> Ci es el valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, Cx es el valor predicho por el NIRS, n el número <strong>de</strong> muestras<br />
utilizadas <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo y m es el número <strong>de</strong> muestras utilizadas <strong>en</strong> validación.<br />
Un proceso <strong>de</strong> validación externa se llevó a cabo para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> precisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones<br />
obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> calibración para cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros analizados. Para evaluar<br />
<strong>la</strong> precisión <strong>de</strong> dichas ecuaciones, difer<strong>en</strong>tes estadísticos fueron utilizados, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te el<br />
coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación (r 2 ) (Sh<strong>en</strong>k y Westerhaus, 1995).<br />
324
Producción vegetal<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>, para <strong>los</strong> colectivos <strong>de</strong> calibración y validación prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> años<br />
agríco<strong>la</strong>s 2005-06 y 2006-07, <strong>la</strong> media, rango, <strong>de</strong>sviación estándar y el número <strong>de</strong> “outliers”<br />
(muestras consi<strong>de</strong>radas como anóma<strong>la</strong>s por el mo<strong>de</strong>lo y que han sido eliminadas <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong><br />
muestras <strong>de</strong> calibración). Se recomi<strong>en</strong>da que este número sea inferior al 20% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> muestras<br />
para que se consi<strong>de</strong>re válida <strong>la</strong> calibración. Se pue<strong>de</strong> observar que, para cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
parámetros analizados, <strong>la</strong>s muestras elegidas recorr<strong>en</strong> un amplio rango, cubri<strong>en</strong>do toda <strong>la</strong> variabilidad<br />
exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el S.O. <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Número <strong>de</strong> muestras anóma<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> muestras, media, rango y <strong>de</strong>sviación estándar <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína<br />
bruta, humedad, FAD, FND, LAD y digestibilidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> conjuntos <strong>de</strong> muestras empleadas para calibración y<br />
validación <strong>en</strong> el NIRS<br />
Propiedad n muestras n Media DS Rango<br />
anóma<strong>la</strong>s<br />
Proteína Bruta (%) 16 Cal 293 16,27 4,28 7,21 – 25,82<br />
Val 24 17,10 4,32 9,4 – 25,4<br />
Humedad (%) 10 Cal 293 6,02 1,68 2,92 – 9,28<br />
Val 24 6,10 1,72 3,28 – 8,68<br />
FAD (%) 25 Cal 293 29,80 3,54 19,0 – 42,0<br />
Val 24 28,95 4,58 18,5 – 37,6<br />
FND (%) 38 Cal 293 48,54 6,13 29,4 – 63,0<br />
Val 24 47,82 7,21 28,5-59,6<br />
LAD (%) 26 Cal 293 4,56 0,95 2,36 – 7,05<br />
Val 24 4,65 1,09 2,27-9,6<br />
Digestibilidad 15 Cal 293 65,33 8,19 44,9 – 84,3<br />
Val 24 67,73 9,17 52,2 – 84,7<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 se muestran <strong>los</strong> estadísticos utilizados para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> predicción<br />
por NIRS. Se pue<strong>de</strong> observar como el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>en</strong> calibración (R 2 ) es<br />
mayor <strong>de</strong> 0,90 <strong>en</strong> proteína bruta, FAD, FND y digestibilidad y muy próximo a dicho valor para <strong>la</strong><br />
humedad (Tab<strong>la</strong> 2 y Fig. 1). Esto indica, según Sh<strong>en</strong>k y Westerhaus, (1993), que son mo<strong>de</strong><strong>los</strong> NIRS<br />
con un grado <strong>de</strong> precisión excel<strong>en</strong>te. El conjunto <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> validación cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong>s premisas<br />
necesarias para consi<strong>de</strong>rar válido el mo<strong>de</strong>lo, ya que <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>en</strong> validación<br />
(r 2 ) son mayores <strong>de</strong> 0,60 (Tab<strong>la</strong> 2).<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Parámetros estadísticos; error estándar <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio (ETL); error estándar <strong>de</strong> validación cruzada (ETCV);<br />
error estándar <strong>de</strong> validación (ETV); coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>en</strong> calibración (R2) y validación (r2) y el coefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación máximo (R2max) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> predicción NIRS para <strong>los</strong> parámetros analizados<br />
Propiedad Tratami<strong>en</strong>to ETL ETCV ETV R 2 R 2 max r 2<br />
matemático<br />
Proteína Bruta (%) Absorbancia 0,61 0,80 0,83 0,96 0,98 0,96<br />
Humedad (%) Normalización 0,43 0,73 0,85 0,86 0,93 0,74<br />
FAD (%) 1ª Derivada 0,75 0,82 0,83 0,96 0,96 0,97<br />
FND (%) 1ª Derivada 1,00 1,71 2,44 0,94 0,97 0,91<br />
LAD (%) Absorbancia 1,10 1,10 1,16 0,46 0,35 0,26<br />
Digestibilidad Absorbancia 1,55 2,29 2,32 0,93 0,96 0,93<br />
325
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Las ecuaciones <strong>de</strong> calibración obt<strong>en</strong>idas para <strong>la</strong> proteína bruta, indicador fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />
<strong>de</strong> una gramínea, tuvieron una precisión excel<strong>en</strong>te tanto por el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
obt<strong>en</strong>ido (0,96), prácticam<strong>en</strong>te igual que el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación máximo para calibración<br />
(R 2 max = 0,98), como por <strong>la</strong>s pequeñas difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre el ETL, ETCV y ETV.<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> humedad residual varió con el tiempo <strong>de</strong> conservación <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, y con el<br />
tiempo transcurrido <strong>en</strong>tre el análisis y <strong>la</strong> lectura NIRS, lo que pue<strong>de</strong> explicar <strong>los</strong> altos ETCV obt<strong>en</strong>idos<br />
para este parámetro (Tab<strong>la</strong> 2 y Fig. 1), al igual que apunó Cozzolino et al. (2003). Es probable<br />
que el método <strong>de</strong> análisis utilizado (estufa a 105 ºC) no sea el más recom<strong>en</strong>dado como<br />
método <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> calibración NIRS (Sh<strong>en</strong>k y Westerhaus, 1993; Murray,<br />
1996 y Alomar et al. 1999).<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> fibra es otro <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> gran interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas. El po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> predicción <strong>de</strong>l NIRS <strong>de</strong>crece con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad, esto<br />
explicaría como <strong>la</strong> predicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAD es mejor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> FND, no por <strong>los</strong> valores alcanzados<br />
por el R 2 , que son excel<strong>en</strong>tes para ambos casos, sino por <strong>la</strong> mayor difer<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el<br />
ETL, ETCV y ETV <strong>en</strong> el segundo caso. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> LAD para <strong>los</strong> colectivos <strong>de</strong> muestras empleados,<br />
<strong>la</strong> precisión baja al t<strong>en</strong>er una baja <strong>de</strong>sviación típica lo que concuerda con <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong><br />
Workman para el R 2 max.<br />
La digestibilidad, a pesar <strong>de</strong> ser un parámetro bastante complejo, fue calibrado y validado con una<br />
precisión excel<strong>en</strong>te, existi<strong>en</strong>do, eso sí, difer<strong>en</strong>cias consi<strong>de</strong>rables <strong>en</strong>tre ETL y ETCV, lo que se<br />
pue<strong>de</strong> atribuir a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada complejidad (Tab<strong>la</strong> 2 y Fig 1).<br />
Figura 1. Comparación <strong>en</strong>tre el valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y el predicho por el NIRS para <strong>la</strong> proteína bruta (PB),<br />
humedad, FAD, FND, LAD y digestibilidad para el grupo <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> calibración<br />
326
Producción vegetal<br />
CONCUSIONES<br />
Los mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> calibración <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos mediante espectroscopia <strong>de</strong> infrarrojo cercano (NIRS)<br />
se pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar aptos por <strong>la</strong> gran rapi<strong>de</strong>z, exactitud y cuantificación, <strong>de</strong> forma no <strong>de</strong>structiva,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína, humedad, FAD, FND y digestibilidad para <strong>la</strong>s gramíneas.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Trabajos basados <strong>en</strong> el <strong>en</strong>sayo <strong>de</strong> materia seca <strong>de</strong>l Proyecto PERMED (WP3-T2), nº <strong>de</strong> contrato<br />
INCO-CT-2004-509140<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ALOMAR, D.; FUCHSLOCHER, R.; STOCKEBRAND. 1999. Effects of ov<strong>en</strong>-or freeze drying on chemical<br />
composition and NIR spectra of pasture si<strong>la</strong>ge. Anim. Feed Sci. Technol. 80: 309-319.<br />
AOAC, 1990. Official methods of Analysis. Association of Official Analytical Chemists, Arlington,<br />
USA.<br />
BATTEN, G.D. 1998. P<strong>la</strong>nt analysis using Near infrared spectroscopy (NIRS): the pot<strong>en</strong>tial and the<br />
limitations. Aust. J. Exp. Agr. 38, 697-706.<br />
BROWN, W.F.; MOORE, J.E. 1986. Analysis of forage research samples utilizing a combination of<br />
wet chemistry and near infrared reflectance spectroscopy. J. Anim. Sci, 64: 271-282.<br />
COZZOLINO, D.; FASSIO, A.; FERNÁNDEZ, E. 2003. Use of near infrared reflectance spectroscopy<br />
to analyze corn si<strong>la</strong>ge quality. Agricultura Técnica 63: 9 pp. Chillán (Chile).<br />
FASSIO, A.; COZZOLINO, D. 2004. Non-<strong>de</strong>structive prediction of chemical composition in sunflower<br />
seeds by near infrared spectroscopy. Industrial Crops and Prod. 20: 321-329.<br />
GARCÍA-CRIADO, B.; LEÓN, L.; GARCÍA-CIUDAD, A. 1977. Determinación directa <strong>de</strong> proteína, NDF,<br />
ADF, lignina; DNDF y DMD <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntas herbáceas mediante reflectancia <strong>de</strong> infrarrojos. Revista<br />
<strong>Pastos</strong>, 112-127.<br />
GÁSPÁR, M.; JUHÁSZ, T.; SZENGYEL, Z.; RÉCZEY, K. 2005. Fractionation and utilization of corn<br />
fibre carbohydrates. Process. Biochem. 40, 1183-1188.<br />
GOERING, H.K.; VAN SOEST, P.J. 1970. Forage fibre analysis: apparatus, reag<strong>en</strong>ts, procedures<br />
and some applications. USDA-ARS Agric. Handbook Nº 379. U.S. Gov. Print. Office, Washington,<br />
DC.<br />
327
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
HYMOWITZ, T.; DUDLEY, J.W.; COLLINS, F.I.; BROWN, C.M. 1974. Estimations of protein and oil<br />
conc<strong>en</strong>tration in corn, soyabean and oat seed by near infrared light spectroscopy. Crop. Sci.<br />
14, 713-715.<br />
JIN, S.; CHEN, H. 2007. Near-infrared analysis of the chemical composition of rice straw. Industrial<br />
Crops and Prod. 26, 207-211.<br />
KOEL, R.J. 1998. Evaluation of near infrared reflectance for oil cont<strong>en</strong>t in cottonseed. J. Cotton<br />
Sci. 2, 23-26.<br />
MARK, H.; WORKMAN, J. 1991. Statistics in spectroscopy. Aca<strong>de</strong>mic Press Inc. New York, USA.<br />
MURRAY, I. 1996. The value of traditional analytical methods and Near infrared spectroscopy (NIRS)<br />
to the feed industry. In: Garnsworthy, P. (Ed.), rec<strong>en</strong>t Advances in Animal Nutrition. University<br />
of Nottingham Press, U.K. 87 pp.<br />
RUBEL, G. 1994. Simultaneous <strong>de</strong>termination of oil and water cont<strong>en</strong>t in differ<strong>en</strong>t oilseeds by pulsed<br />
nuclear magnetic resonance. J. Am. Oil. Chem. Soc. 71, 1057-1062.<br />
SHENK, J.S.; WESTERHAUS. M.O. 1993. Near Infrared Reflectance Analysis with Single and Multiproduct<br />
Calibrations. Crop Sci 33:582-584<br />
SHENK, J.S.; WESTERHAUS. M.O. 1995. Analysis of agiculture and food products by near infrared<br />
reflectance spectroscopy. 116 pp. Monograph. Infrasoft International, Port Matilda, P<strong>en</strong>nsylvania,<br />
USA.<br />
NIRS TECHNIQUES APPLICATION FOR QUALITY ANALYSIS<br />
IN GRAMINEAE SP. IN THE SOUTH-WEST OF THE IBERIAN<br />
PENINSULA<br />
SUMMARY<br />
In the pres<strong>en</strong>t paper, NIR equations for moisture, cru<strong>de</strong> protein (CP), digestibility, acid <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>t<br />
fibre (FAD), neutral <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>t fibre (FND) and acid <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>t lignin (LAD) were <strong>de</strong>veloped. Sample<br />
set consist of 321 samples from two differ<strong>en</strong>t cuts during 2005/2006 and 2006/2007 years,<br />
being 111 samples of Dactylis glomerata, 125 of Festuca arundinacea, 29 of Lolium per<strong>en</strong>ne and<br />
56 of Pha<strong>la</strong>ris aquatica. Every sample was tak<strong>en</strong> from the Improvem<strong>en</strong>t P<strong>la</strong>n in Per<strong>en</strong>nial Forage<br />
Species, p<strong>la</strong>ced in the National P<strong>la</strong>nt Improvem<strong>en</strong>t Station in Elvas (Portugal). The equations were<br />
<strong>de</strong>veloped with PLSR (Partial Least Square Regression), applying previously differ<strong>en</strong>t signal pre-treatm<strong>en</strong>ts.<br />
NIRS technology allows predicting, in a fast and non <strong>de</strong>structive way, every analytic studied<br />
parameters. Moisture, cru<strong>de</strong> protein, ADF, NDF and digestibility equations show high accuracy<br />
and precision, with coeffici<strong>en</strong>ts of <strong>de</strong>termination (R 2 ) betwe<strong>en</strong> 0.85 and 0.98, and with errors<br />
(SECV) simi<strong>la</strong>r or slightly high to the ones in refer<strong>en</strong>ce method (SEP). ADL equation did not get the<br />
minimum R 2 value (R 2 ≥0.5) to consi<strong>de</strong>r a calibration acceptable.<br />
Key words: NIRS, nutritional value, cru<strong>de</strong> protein, digestibility.<br />
328
Producción vegetal<br />
CALIDAD HIGIÉNICA DE PIENSOS, LECHE Y ENSILADOS DE<br />
HIERBA Y MAÍZ EN EXPLOTACIONES LECHERAS DE GALICIA<br />
B. FERNÁNDEZ-LORENZO 1 , M. L. BARREAL 2 , G. FLORES 1 , A. GONZÁLEZ-<br />
ARRÁEZ 1 , J. VALLADARES 1 , P. CASTRO 1 Y S. PEREIRA 1<br />
1 C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigacións Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (CIAM). Apdo 10, 15080 A Coruña.<br />
2 Laboratorio Interprofesional Galego <strong>de</strong> Análise do Leite (LIGAL). Carretera N-VI,<br />
15640 Guísamo, A Coruña.<br />
RESUMEN<br />
En este trabajo se hace una <strong>de</strong>scripción bastante <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad higiénica <strong>de</strong> una muestra<br />
repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos, leche y pi<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones lecheras <strong>de</strong> Galicia. Durante<br />
tres años se tomaron 140 muestras <strong>de</strong> leche cruda, 138 <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado, 243 <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> maíz<br />
y 234 <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> hierba, <strong>en</strong> 76 explotaciones. Se <strong>de</strong>tectó Escherichia coli <strong>en</strong> el 94 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
muestras <strong>de</strong> leche, Listeria monocytog<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el 3% y af<strong>la</strong>toxina M1 <strong>en</strong> una muestra, con una conc<strong>en</strong>tración<br />
<strong>de</strong> 29 ppt, inferior al límite legal. Sólo el 64 % mostraron bu<strong>en</strong>a calidad <strong>en</strong> cuanto al<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> esporas <strong>de</strong> C<strong>los</strong>tridium tyrobutiricum. No se <strong>de</strong>tectó af<strong>la</strong>toxina B1 <strong>en</strong> ninguna muestra<br />
<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado. De cada silo gran<strong>de</strong> se tomaron dos muestras, una favorable, <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l<br />
silo <strong>de</strong>sechando <strong>la</strong> capa superior, y otra <strong>de</strong>sfavorable, <strong>en</strong> el <strong>la</strong>teral incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> parte superior. La<br />
calidad higiénica fue inferior <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong>sfavorables, peor compactadas y más próximas a<br />
<strong>la</strong> superficie, lo que prueba que es posible mejorar <strong>la</strong> calidad microbiológica mejorando <strong>la</strong>s técnicas<br />
<strong>de</strong> compactación y sel<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>los</strong> si<strong>los</strong>.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Escherichia coli, Listeria monocytog<strong>en</strong>es, mohos, levaduras, C<strong>los</strong>tridios.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El principal objetivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong>be ser maximizar <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l valor<br />
nutritivo <strong>de</strong>l forraje original y garantizar su calidad higiénica. La flora microbiana pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>do juega un papel c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong>l proceso. Ésta se pue<strong>de</strong> dividir <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficiosa e in<strong>de</strong>seable.<br />
En el primer grupo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s bacterias productoras <strong>de</strong> ácido láctico y, <strong>en</strong> el<br />
segundo, <strong>los</strong> microorganismos implicados <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro anaeróbico, como c<strong>los</strong>tridios<br />
y <strong>en</strong>terobacterias, y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>terioro aeróbico, como levaduras, mohos o listeria. Muchos <strong>de</strong><br />
estos microorganismos no sólo disminuy<strong>en</strong> el valor nutricional <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do sino que, a<strong>de</strong>más, pued<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>er un efecto negativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche y <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud animal y humana (Driehuis y<br />
Ou<strong>de</strong> Elferink, 2000).<br />
Las <strong>en</strong>terobacterias forman un amplio grupo <strong>de</strong> organismos anaeróbicos facultativos, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l<br />
que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bacterias pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te patóg<strong>en</strong>as que po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos, Escherichia coli y Salmonel<strong>la</strong> spp. Estas son habitantes <strong>de</strong>l tracto intestinal <strong>de</strong>l hombre<br />
y otros vertebrados, por lo que su pres<strong>en</strong>cia se usa como indicador <strong>de</strong> contaminación fecal <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
para el ganado (Maciorowski et al.,2007).<br />
329
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Los c<strong>los</strong>tridios son bacterias anaerobias formadoras <strong>de</strong> <strong>en</strong>dosporas. El recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> c<strong>los</strong>tridios sulfitoreductores,<br />
usado como indicador <strong>de</strong> calidad higiénica <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos, incluye especies patóg<strong>en</strong>as<br />
para hombre y animales, como C. botulinum y C. perfring<strong>en</strong>s, poco frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos,<br />
y <strong>la</strong> especie no patóg<strong>en</strong>a C. tyrobutiricum, cuya pres<strong>en</strong>cia es más común. Sus esporas sobreviv<strong>en</strong><br />
el paso por el tracto digestivo y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s heces que finalm<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> contaminar<br />
<strong>la</strong> leche. La ferm<strong>en</strong>tación butírica consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>los</strong>tridios no sólo<br />
interfiere con <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación láctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos y quesos, sino que también es<br />
responsable <strong>de</strong> una abundante producción <strong>de</strong> gas, lo que causa <strong>en</strong> <strong>los</strong> quesos duros y semiduros<br />
el <strong>de</strong>fecto conocido como “sop<strong>la</strong>do tardío” (McDonald et al., 1991).<br />
Los integrantes <strong>de</strong>l género Listeria son organismos anaerobios facultativos comúnm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contrados<br />
<strong>en</strong> suelo, purín y <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos mal conservados. L monocytog<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> especie más común <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos, pue<strong>de</strong> tolerar niveles bajos <strong>de</strong> pH, <strong>en</strong>tre 3,8 y 4,2, siempre que exista oxig<strong>en</strong>o, aún <strong>en</strong><br />
pequeñas conc<strong>en</strong>traciones (Driehuis et al., 2001). Su consumo pue<strong>de</strong> causar <strong>en</strong>cefalitis, aborto y<br />
septicemia <strong>en</strong> animales, especialm<strong>en</strong>te ovejas, y <strong>en</strong> ocasiones se asocia a mamitis subclínicas<br />
(Maciorowski et al., 2007).<br />
Los hongos unicelu<strong>la</strong>res, o levaduras, y <strong>los</strong> hongos fi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tosos pluricelu<strong>la</strong>res, o mohos, son <strong>en</strong><br />
su mayoría aerobios estrictos. Los hongos no sólo disminuy<strong>en</strong> el valor nutritivo y <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>tabilidad<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do sino que a<strong>de</strong>más algunas especies <strong>de</strong> mohos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> si<strong>los</strong> pued<strong>en</strong> producir<br />
micotoxinas (Driehuis et al., 2001), metabolitos secundarios capaces <strong>de</strong> producir efectos nocivos<br />
sobre hombres y animales expuestos a el<strong>la</strong>s, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos o<br />
pi<strong>en</strong>sos contaminados (Whitlow y Hagler, 2005).<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo ha sido obt<strong>en</strong>er información acerca <strong>de</strong>l estado higiénico <strong>de</strong> <strong>los</strong> conc<strong>en</strong>trados,<br />
<strong>la</strong> leche y <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y maíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones y seña<strong>la</strong>r <strong>los</strong> principales<br />
ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> riesgo y su preval<strong>en</strong>cia.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Toma <strong>de</strong> muestras<br />
Entre <strong>los</strong> años 2004 y 2006, se tomaron 226 muestras <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> hierba, 238 <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
<strong>de</strong> maíz, 140 <strong>de</strong> leche cruda y 138 <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado, <strong>en</strong> un total <strong>de</strong> 68, 63, 75 y 76 explotaciones,<br />
respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> vacuno <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> A Coruña, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, y<br />
Lugo. De cada silo, <strong>de</strong> tipo trinchera o p<strong>la</strong>taforma, se tomaron dos muestras difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 1 kg<br />
cada una, <strong>la</strong> que l<strong>la</strong>maremos favorable se tomó con sonda mecanizada <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l silo,<br />
<strong>en</strong> un punto c<strong>en</strong>tral situado a unos 30 cm <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l fr<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>sechando <strong>los</strong> 25 cm superiores,<br />
y <strong>la</strong> que l<strong>la</strong>maremos <strong>de</strong>sfavorable se tomo también con sonda y <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l silo, pero<br />
próxima al bor<strong>de</strong> <strong>la</strong>teral <strong>de</strong>l silo y sin <strong>de</strong>sechar <strong>la</strong> capa superior. De cada muestra se tomaron dos<br />
alícuotas, una para analizar valor nutritivo y calidad ferm<strong>en</strong>tativa y otra para analizar calidad higiénica.<br />
En cada explotación, se tomó una muestra <strong>de</strong> 300 ml <strong>de</strong> leche <strong>de</strong>l tanque <strong>de</strong> refrigeración y<br />
una <strong>de</strong> 1 kg <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado.<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
Primeram<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>terminó el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca (MS), mediante secado <strong>en</strong> estufa <strong>de</strong> aire<br />
forzado a 80 ºC durante 16 horas y sin corregir por pérdida <strong>de</strong> volátiles y, sobre <strong>la</strong> muestra seca<br />
y molida a 1 mm, se <strong>de</strong>terminaron <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> proteína bruta (PB), fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te<br />
(ADF) y almidón (ALM), expresados <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje sobre materia seca, mediante <strong>la</strong>s ecuaciones NIRS<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el CIAM, según Castro (2002 y 2004). Sobre muestra fresca, se <strong>de</strong>terminó el pH<br />
y con éste se calculó el índice <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> conservación (pH dif) propuesto por Haigh (1987) para<br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba, según <strong>la</strong> ecuación pH dif = pH-(0,0359 x MS + 3,44). La calidad <strong>de</strong> conservación<br />
se consi<strong>de</strong>ra bu<strong>en</strong>a cuando pH dif es m<strong>en</strong>or que 0,1 y ma<strong>la</strong> cuando es superior a 0,25.<br />
330
Producción vegetal<br />
Las <strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> calidad higiénica, realizadas <strong>en</strong> el Laboratorio Interprofesional Galego <strong>de</strong><br />
Análise do Leite (LIGAL), incluyeron recu<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> microorganismos aerobios totales (MAT),<br />
por el método ISO 1833:2003, Staphylococcus coagu<strong>la</strong>sa positivos (STP), por el método UNE-EN<br />
ISO 6888-2:2000, <strong>en</strong>terobacterias (ENT), por el método ISO 21528-2:2004, mohos y levaduras<br />
(MOL), por el método ISO 7954:1987, y c<strong>los</strong>tridios sulfitoreductores (CLS), por el método ISO<br />
15213:2003. Los recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s formadoras <strong>de</strong> colonias (ufc) y <strong>de</strong> esporas <strong>de</strong> c<strong>los</strong>tridios,<br />
se expresaron <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s logarítmicas, log 10. También se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
Escherichia coli (ESC), por el método ISO 7251. Apdo.9.1:2005., y Listeria monocytog<strong>en</strong>es (LIS)<br />
y Salmonel<strong>la</strong> spp. (SAL), por inmunofluoresc<strong>en</strong>cia (método automatizado VIDAS, <strong>de</strong> Biomerieux).<br />
Análisis <strong>de</strong> calidad higiénica <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> leche y conc<strong>en</strong>trado<br />
En <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> leche, se hicieron <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ESC, LIS y<br />
SAL, recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> esporas <strong>de</strong> C<strong>los</strong>tridium tyrobutiricum (CLST), recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Escherichia coli ?-<br />
glucoronidasa positivo (ESCb) y cuantificación <strong>de</strong> af<strong>la</strong>toxina M1 (AFM1). En <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so<br />
se cuantificó, tan sólo, af<strong>la</strong>toxina B1 (AFB1). La <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> af<strong>la</strong>toxinas se realizó utilizando<br />
un kit ELISA semicuantitativo (Rosa format, <strong>la</strong>teral flow strip test, Charm Sci<strong>en</strong>ces Inc.) con límites<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> 2 ppb <strong>de</strong> AFB1 <strong>en</strong> granos y 0,05 ppb <strong>de</strong> AFM1 <strong>en</strong> leche. Las muestras positivas<br />
se cuantificaron mediante cromatografía <strong>de</strong> líquidos <strong>de</strong> alta resolución (HPLC), con límites <strong>de</strong><br />
cuantificación <strong>de</strong> 0,01 y 0,6 ppb para AFM1 y AFB1, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Análisis estadístico<br />
Para el análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados, se utilizó el procedimi<strong>en</strong>to PROC MEANS y para el<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables categóricas ESC y LIS, se utilizó a<strong>de</strong>más, el procedimi<strong>en</strong>to PROC FREC,<br />
<strong>de</strong>l paquete estadístico SAS (SAS Institute Inc., 1999).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Leche y conc<strong>en</strong>trados<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, se muestran <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> calidad higiénica <strong>en</strong> leche cruda y<br />
conc<strong>en</strong>trados. Destaca <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esporas <strong>de</strong> C<strong>los</strong>tridium tyrobutiricum <strong>en</strong> el 100 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
muestras analizadas. Según Baraton (<strong>en</strong> Cañeque y Sancha, 1998), <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche se<br />
pue<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificar según su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> esporas <strong>de</strong> c<strong>los</strong>tridios por litro <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a (< 400), poco<br />
contaminada (400 a 1000), bastante contaminada (1000 a 4000) y muy contaminada (>4000).<br />
Según esta c<strong>la</strong>sificación, el 64 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras analizadas es <strong>de</strong> calidad bu<strong>en</strong>a, el 35% poco<br />
contaminada y el 4% bastante contaminada. Sólo se <strong>de</strong>tectó pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> AFM1 <strong>en</strong> una muestra<br />
<strong>de</strong> leche <strong>en</strong>tre 140, dando una conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> 0,029 ng ml -1 (ppb), valor por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l<br />
límite máximo legal <strong>en</strong> leche, situado <strong>en</strong> 0,05 ppb. No se <strong>de</strong>tectó AFB1 <strong>en</strong> conc<strong>en</strong>trados. No<br />
se aisló SAL <strong>en</strong> ninguna muestra <strong>de</strong> leche. Sólo se <strong>de</strong>tectó LIS <strong>en</strong> 4 muestras <strong>de</strong> 4 explotaciones<br />
que alim<strong>en</strong>taban sus vacas con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y maíz. Analizados dichos <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos,<br />
sólo se <strong>de</strong>tectó LIS <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> maíz, lo que nos advierte <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> rastrear el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> LIS pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> leche contaminada.<br />
331
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 1. resultados <strong>de</strong> calidad higiénica <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> leche y conc<strong>en</strong>trado<br />
LECHE<br />
PIENSO<br />
CLST ESCb SAL LIS A FM1 AFB1<br />
esporas l -1 ufc ml -1 pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> ng ml -1 ng g -1<br />
25 mg 1 g<br />
nº <strong>de</strong> muestras 132 108 140 140 140 138<br />
pres<strong>en</strong>cia 132 101 0 4 1 0<br />
% pres<strong>en</strong>cia 100 94 0 3 0,7 0<br />
mínimo 182 0 0 0<br />
perc<strong>en</strong>til 25 300 8 0 0<br />
perc<strong>en</strong>til 50 300 10 0 0<br />
perc<strong>en</strong>til 75 523 23 0 0<br />
máximo 2.522 1.200 0,029 0<br />
Ensi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba<br />
En <strong>la</strong>s Tab<strong>la</strong> 2 y 3 se muestran <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras favorables y <strong>de</strong>sfavorables <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong> hierba, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
SAL está aus<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s muestras. LIS aparece <strong>en</strong> el 2 y 8 %, y ESC <strong>en</strong> el 21 y 59 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
muestras favorables y <strong>de</strong>sfavorables, respectivam<strong>en</strong>te. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ESC y LIS fue significativam<strong>en</strong>te<br />
superior <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong>sfavorables. El riesgo, o <strong>la</strong> probabilidad estimada, <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar<br />
una muestra con pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ESC o LIS es 5,32 y 4,81 veces superior <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong>sfavorables,<br />
respectivam<strong>en</strong>te. La calidad <strong>de</strong> conservación, estimada mediante el índice pH dif, fue<br />
bu<strong>en</strong>a <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos si<strong>en</strong>do mejor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras favorables. Sin embargo, no se pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cir lo mismo <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> c<strong>los</strong>tridios sulfitoreductores. Baraton (<strong>en</strong> Cañeque y Sancha,<br />
1998) califica <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos según su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> esporas <strong>de</strong> c<strong>los</strong>tridios <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a<br />
(< 2 log 10 esporas/g), media (2 a 3), mediocre (3 a 3,7), ma<strong>la</strong> (3,7 a 4) y muy ma<strong>la</strong> (> 4). De<br />
acuerdo con esta c<strong>la</strong>sificación, el 29 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras favorables y el 65 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sfavorables<br />
serían muy ma<strong>la</strong>s. Según O’Kiely et al. (2006), <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba <strong>en</strong> rotopacas correctam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>cintadas y manejadas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> Ir<strong>la</strong>nda, <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> mohos y levaduras<br />
son m<strong>en</strong>ores que 6 log 10 ufc/g. Más <strong>de</strong>l 75 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras analizadas no superan este valor,<br />
y todas están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 9 log 10 ufc g -1 , valor por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l cual <strong>los</strong> animales se pued<strong>en</strong> exponer<br />
a problemas <strong>de</strong> salud (Amigot et al., 2006).<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Composición química, calidad ferm<strong>en</strong>tativa y calidad higiénica <strong>de</strong> muestras favorables <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong> hierba<br />
Composición química<br />
Calidad higiénica<br />
MS PB ADF pH pHdif ESC SAL LIS MAT STP ENT MOL CLS<br />
nº <strong>de</strong> muestras 113 110 110 113 113 109 109 109 109 109 109 109 107<br />
pres<strong>en</strong>cia 23 0 1<br />
mínimo 15,4 6,9 26,4 3,8 -0,9 4,9
Producción vegetal<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Composición química, calidad ferm<strong>en</strong>tativa y calidad higiénica <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong>favorables <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong> hierba<br />
Composición química<br />
Calidad higiénica<br />
MS PB ADF pH pHdif ESC SAL LIS MAT STP ENT MOL CLS<br />
nº <strong>de</strong> muestras 113 110 110 113 113 109 109 109 109 109 109 109 107<br />
pres<strong>en</strong>cia 64 1 9<br />
mínimo 14,1 7,7 28,8 3,7 -0,8 6,7
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
Se <strong>de</strong>tectó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Listeria monocytog<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el 3 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 140 muestras <strong>de</strong> leche cruda<br />
tomadas <strong>en</strong> 75 explotaciones, y Escherichia coli <strong>en</strong> el 94 %, aunque con recu<strong>en</strong>tos bajos. Sólo se<br />
<strong>de</strong>tectó af<strong>la</strong>toxina M1 <strong>en</strong> una muestra <strong>de</strong> leche, con un cont<strong>en</strong>ido inferior al límite legal. No se<br />
<strong>de</strong>tectó af<strong>la</strong>toxina B1 <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 138 muestras <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado. La calidad higiénica <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos es inferior <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong>sfavorables, peor compactadas y más próximas a <strong>la</strong> superficie<br />
<strong>de</strong>l silo, lo que prueba que es posible mejorar <strong>la</strong> calidad microbiológica mejorando <strong>la</strong>s técnicas<br />
<strong>de</strong> compactación y sel<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>los</strong> si<strong>los</strong>.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo ha sido posible gracias a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperativa Agraria Provincial <strong>de</strong> A<br />
Coruña, y a <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Xunta <strong>de</strong> Galicia (Proyecto 04RAG011E).<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AMIGOT, S. L., FULGUEIRA, C. L.; BOTTAI, H. y BASILICO, J. C., 2006. New parameters to evaluate<br />
forage quality. Postharvest biology and technology, 41 (2), 215-224.<br />
CAÑEQUE MARTINEZ, V.; SANCHA SALDAÑA, J. L., 1998. Ensi<strong>la</strong>do <strong>de</strong> forrajes. Ed. Mundi Pr<strong>en</strong>sa.<br />
260 pp. Madrid (España).<br />
CASTRO, P., FLORES, G., GONZALEZ-ARRÁEZ, A. y CASTRO, J., 2002.<br />
Nutritive quality of herbage si<strong>la</strong>ges by NIRS: dried or undried samples?. En: Multi-Function<br />
Grass<strong>la</strong>nds. Quality forages, Animal Products and Landscapes. Ed. J.L. Durand, J.C. Emile, C.<br />
Huyghe and G Lemaire, Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, Vol. 7: 190-191.<br />
CASTRO, P.; FLORES, G.; GONZÁLEZ-ARRÁEZ, A.; CASTRO, J. y FERNÁNDEZ-LORENZO, B., 2004.<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz mediante NIRS. En: Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLIV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
SEEP, 279-283. Sa<strong>la</strong>manca (España).<br />
DRIEHUIS, F.; OUDE-ELFERINK, S. J. W. H.; GOTTSCHAL, J. C.; SPOELSTRA, S. F., 2001. Los procesos<br />
<strong>de</strong> ferm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>je y su manipu<strong>la</strong>ción. En:<br />
http://www.fao.org/docrep/005/X8486S/x8486s00.HTM<br />
DRIEHUIS, F.; OUDE ELFERINK, S. J. W. H., 2000. The impact of the quality of si<strong>la</strong>ge on animal<br />
health and food safety: A review. The Veterinary Quarterly, 22 (4), 212-216.<br />
HAIGH, P.M., 1987. The effect of dry matter cont<strong>en</strong>t and si<strong>la</strong>ge additives on the ferm<strong>en</strong>tation of<br />
grass si<strong>la</strong>ge on commercial farms. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce, 42, 1-8.<br />
ISO 4833, 2003. Microbiology of food and animal feeding stuffs, horizontal method for the <strong>en</strong>umeration<br />
of microorganisms colony count technique at 30 ºC. http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
ISO 7251. Apdo.9.1, 2005. Microbiology of food and animal feeding stuffs-horizontal method for<br />
the <strong>de</strong>tection and <strong>en</strong>umeration of presumptive Escherichia coli most probable number technique.<br />
http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
ISO 7954, 1987. Microbiology. G<strong>en</strong>eral guidance for the <strong>en</strong>umeration of yeasts and moulds.<br />
Colony-count technique at 25ºC. http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
ISO 15213, 2003. Microbiology of food and animal feeding stuffs. Horizontal method for the <strong>en</strong>umeration<br />
of sulfite-reducing bacteria growing un<strong>de</strong>r anaerobic conditions.<br />
http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
334
Producción vegetal<br />
ISO 21528-2, 2004. Microbiology of food and animal feeding stuffs. Horizontal method for the<br />
<strong>de</strong>tection and <strong>en</strong>umeration of <strong>en</strong>terobacteriaceae. Part 2: colony-count method.<br />
http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
MACIOROWSKI, K. G.; HERRERA, P.; JONES, F. T.; PILLAI, S. D.; RICKE, S. C., 2007. Effects on<br />
poultry and livestock of feed contamination with bacteria and fungi. Animal Feed Sci<strong>en</strong>ce and<br />
Technology, 133, 109-136.<br />
McDONALD, P.; HENDERSON, A. R.; HERON, S. J. E., 1991. The Biochemistry of Si<strong>la</strong>ge. Chalcombe<br />
publications, 340 pp. Bucks (Gran Bretaña).<br />
O’KIELY, P.; McENIRY, J. y CUMMINS, B., 2006. Quantification and id<strong>en</strong>tification of fungal propagules<br />
in bales of grass si<strong>la</strong>ge produced using standard farm procedures. TEAGASC Research<br />
reports 2005, 43-44.<br />
UNE-EN ISO 6888-2, 2000. Microbiología. Método horizontal para el recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estafilococos<br />
coagu<strong>la</strong>sa positivos. Parte 2. Ed. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Normalización y Certificación.<br />
SAS INSTITUTE, 1999. SAS/Stat User’s Gui<strong>de</strong>, V.8, SAS Institute Inc., Cary, NC (EEUU).<br />
WHITLOW, L.W. y HAGLER, W.M.JR., 2005. Mycotoxins in feeds. Feedstuffs 38, 69-79.<br />
HYGIENIC QUALITY IN CONCENTRATES, MILK AND GRASS<br />
AND MAIZE SILAGES OF DAIRY FARMS IN GALICIA<br />
SUMMARY<br />
During three years, 140 samples of raw milk, 138 of conc<strong>en</strong>trate, 238 of maize si<strong>la</strong>ge and 226<br />
of grass si<strong>la</strong>ge were tak<strong>en</strong> in 76 Galician dairy farms. Escherichia coli was <strong>de</strong>tected in 94 % of milk<br />
samples, Listeria moncytog<strong>en</strong>es in 3 % and af<strong>la</strong>toxin M1 in only one sample with 29 ppt (bellow<br />
the legal limit). Only 64 % of milk samples showed good quality respect to C<strong>los</strong>tridium tyrobutiricum<br />
counts. Af<strong>la</strong>toxin B1 was not <strong>de</strong>tected in conc<strong>en</strong>trates. Two samples per silo were tak<strong>en</strong>, a<br />
favorable one, by sampling in the c<strong>en</strong>ter of the front disregarding the top <strong>la</strong>yer, and another unfavorable,<br />
by sampling in the <strong>la</strong>teral including the top. Hygi<strong>en</strong>ic quality was lower in unfavorable, less<br />
compact and c<strong>los</strong>er to the top, showing that it is possible to improve microbiological quality <strong>en</strong>hacing<br />
compaction and sealing techniques.<br />
Key words: Escheriachia coli, Listeria monocytog<strong>en</strong>es, molds, yeats, C<strong>los</strong>tridia.<br />
335
Producción vegetal<br />
EFECTO DE LA FECHA DE COSECHA Y EL USO DE<br />
INOCULANTES SOBRE LA CALIDAD FERMENTATIVA,<br />
LA ESTABILIDAD AERÓBICA Y LA CALIDAD HIGIÉNICA<br />
EN ENSILADOS DE MAÍZ<br />
B. FERNÁNDEZ-LORENZO 1 , M. L. BARREAL 2 , G. FLORES 1 , A. GONZÁLEZ-ARRÁEZ 1 ,<br />
J. VALLADARES 1 , S. PEREIRA1 Y M. CARDELLE 3<br />
1 C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigacións Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (CIAM). Apdo 10, 15080 A Coruña.<br />
2 Laboratorio Interprofesional Galego <strong>de</strong> Análise do Leite (LIGAL). Carretera N-VI, Km<br />
581. 15640 Guísamo, A Coruña. 3 Laboratorio Agrario e Fitopatolóxico <strong>de</strong> Galicia.<br />
Mabegondo, 15318 Abegondo, A Coruña.<br />
RESUMEN<br />
Se realizaron dos <strong>en</strong>sayos, <strong>en</strong> dos años, para estudiar el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> corte (semanas 9,<br />
11 y 13 tras <strong>la</strong> floración fem<strong>en</strong>ina) y el uso <strong>de</strong> inocu<strong>la</strong>ntes comerciales (L Fresh y P11A44, a base<br />
<strong>de</strong> Lactobacillus buchneri, y LMS01 y P1188, a base <strong>de</strong> bacterias lácticas homoferm<strong>en</strong>tativas)<br />
sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz, <strong>en</strong> si<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio. Se <strong>de</strong>tectó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
Escherichia coli y Listeria monocytog<strong>en</strong>es <strong>en</strong> 30 y 29 muestras <strong>de</strong> maíz fresco, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 30,<br />
y <strong>en</strong> cero y dos <strong>de</strong> maíz <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 120. Los <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz cosechado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
semana nueve tuvieron un porc<strong>en</strong>taje m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> N-NH 3 sobre N total. Se concluyó que el uso <strong>de</strong><br />
inocu<strong>la</strong>ntes a base <strong>de</strong> Lactobacillus buchneri pue<strong>de</strong> reducir <strong>los</strong> recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mohos y levaduras,<br />
y <strong>la</strong> inestabilidad aeróbica <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong>tera <strong>de</strong> maíz.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Lactobacillus buchneri, mohos, levaduras, Listeria monocytog<strong>en</strong>es, Escherichia coli.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El maíz (Zea mays, L.) es el cereal más usado como forraje <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> vacuno<br />
<strong>de</strong> leche <strong>de</strong> Galicia <strong>de</strong>bido a su alta producción, elevado cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía y facilidad para<br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>r. El principal objetivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong>be ser maximizar <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l<br />
valor nutritivo <strong>de</strong>l forraje original y garantizar su calidad higiénica. La flora microbiana pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do juega un papel c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong>l proceso. Ésta se pue<strong>de</strong> dividir <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficiosa e<br />
in<strong>de</strong>seable. En el primer grupo, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s bacterias productoras <strong>de</strong> ácido láctico y, <strong>en</strong> el<br />
segundo, <strong>los</strong> microorganismos implicados <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro anaeróbico, como c<strong>los</strong>tridios<br />
y <strong>en</strong>terobacterias, y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>terioro aeróbico, como levaduras, mohos o listeria. Muchos <strong>de</strong><br />
estos microorganismos no sólo disminuy<strong>en</strong> el valor nutricional <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do sino que, a<strong>de</strong>más, pued<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>er un efecto negativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche y <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud animal y humana (Driehuis y<br />
Ou<strong>de</strong> Elferink, 2000).<br />
El <strong>de</strong>terioro aeróbico es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales problemas que afectan a <strong>la</strong> conservación y <strong>la</strong> calidad<br />
higiénica <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz. Se manifiesta por el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong>l<br />
337
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
forraje y <strong>de</strong> su pH que acompaña a <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> levaduras, primero, y <strong>de</strong> mohos, <strong>de</strong>spués,<br />
una vez que se reestablec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> aerobiosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> masa forrajera <strong>en</strong>si<strong>la</strong>da, bi<strong>en</strong> por<br />
rotura <strong>de</strong>l plástico o por <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong>l silo (McDonald et al., 1991). El uso <strong>de</strong> bacterias lácticas<br />
heteroferm<strong>en</strong>tativas, como Lactobacillus buchneri, pue<strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> estabilidad aeróbica <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong> maíz (Ou<strong>de</strong> Elferink et al., 1999 y Driehuis et al., 1999). Sin embargo, otros autores critican<br />
su uso porque pue<strong>de</strong> llevar a una pérdida excesiva <strong>de</strong> materia seca <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do.<br />
El riesgo <strong>de</strong> producir <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos inseguros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista higiénico es mayor cuanto más<br />
se retrasa el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta a partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to óptimo <strong>de</strong> cosecha, que, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> Galicia, ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s semanas ocho y nueve tras <strong>la</strong> floración fem<strong>en</strong>ina (Flores<br />
et al., 2004).<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es estudiar el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> cosecha y el uso <strong>de</strong> inocu<strong>la</strong>ntes<br />
sobre <strong>la</strong> calidad ferm<strong>en</strong>tativa, <strong>la</strong> estabilidad aeróbica y <strong>la</strong> calidad higiénica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> maíz.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Varieda<strong>de</strong>s y fechas <strong>de</strong> corte<br />
Entre <strong>los</strong> meses <strong>de</strong> mayo y noviembre <strong>de</strong> 2005, se cultivaron tres varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> maíz (cv. Magellán,<br />
cv. B<strong>en</strong>icia y cv. Ovni), y <strong>en</strong> el año 2006 tan sólo dos varieda<strong>de</strong>s (cv. Buxi y cv.Anjou 304),<br />
por <strong>la</strong> pérdida accid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> una tercera. La cosecha se realizó <strong>en</strong> tres fechas distintas, correspondi<strong>en</strong>do<br />
con <strong>la</strong>s semanas nueve, once y trece <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración fem<strong>en</strong>ina <strong>de</strong><br />
cada variedad.<br />
E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> si<strong>los</strong><br />
En cada fecha y para cada variedad, se cortaron, a 20 cm <strong>de</strong>l suelo, 30 p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> maíz escogidas<br />
al azar, se picaron y se tomaron cuatro alícuotas <strong>de</strong> seis kg cada una. Cada fracción, se ext<strong>en</strong>dió<br />
sobre un plástico y se pulverizó con uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuatro aditivos <strong>en</strong>sayados, un control y tres<br />
inocu<strong>la</strong>ntes. De <strong>la</strong> fracción <strong>de</strong> control, se tomaron dos muestras <strong>de</strong> 500 g para análisis microbiológico<br />
y otras dos para análisis <strong>de</strong> materia seca. De cada combinación <strong>de</strong> factores (variedad,<br />
fecha y aditivo), se e<strong>la</strong>boraron dos si<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio (repeticiones) <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> polietil<strong>en</strong>o, d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> un tubo <strong>de</strong> PVC <strong>de</strong> 2,2 L <strong>de</strong> capacidad, según el sistema <strong>de</strong>scrito por Flores et al. (1997).<br />
Se hicieron, <strong>en</strong> total, 72 si<strong>los</strong> el año 2005 y 48 el 2006.<br />
Aditivos<br />
Cada año se utilizaron tres inocu<strong>la</strong>ntes comerciales, resusp<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> 100 ml <strong>de</strong> agua a <strong>la</strong> dosis<br />
recom<strong>en</strong>dada por el fabricante, y un control, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> agua <strong>en</strong> igual cantidad. Los inocu<strong>la</strong>ntes<br />
fueron Lalsil MS01 (compuesto por Lactobacillus p<strong>la</strong>ntarun y Propionibacterium acidipropionici),<br />
Lalsil Fresh LB (a base <strong>de</strong> Lactobacillus buchneri), ambos <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa Lallemand, y P-11A44 (a<br />
base <strong>de</strong> Lactobacillus buchneri), <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa Pioneer. El segundo año, este último se substituyó por<br />
el inocu<strong>la</strong>nte P-1188 (a base <strong>de</strong> Lactobacillus p<strong>la</strong>ntarum y Enterococcus faecium), también <strong>de</strong> Pioneer.<br />
Antes <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>sayo, se comprobó que <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> <strong>los</strong> inocu<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> bacterias lácticas<br />
correspondía con <strong>la</strong> indicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> etiqueta mediante recu<strong>en</strong>to <strong>en</strong> medio MRS agar a pH 5,4, incubando<br />
a 30 ºC, <strong>en</strong> jarras <strong>de</strong> anaerobiosis, durante 72 horas.<br />
Determinaciones<br />
Se registró el peso neto <strong>de</strong> cada silo a <strong>los</strong> cero días y <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura, a <strong>los</strong> 120<br />
días, con lo que se calculó <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> materia fresca <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje sobre el peso inicial. Una vez<br />
abiertos, se tomaron cuatro muestras <strong>de</strong> cada silo, sobre <strong>la</strong>s que se realizaron <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones<br />
<strong>de</strong> materia seca, calidad ferm<strong>en</strong>tativa, estabilidad aeróbica y calidad higiénica, respectivam<strong>en</strong>te. El<br />
338
Producción vegetal<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca se <strong>de</strong>terminó por secado <strong>en</strong> estufa <strong>de</strong> aire forzado a 80 ºC durante 16<br />
horas y se corrigió por pérdida <strong>de</strong> volátiles (MSc) aplicando <strong>la</strong>s coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> vo<strong>la</strong>tilidad propuestos<br />
por Dulphy y Demarquilly (1981). Sobre el extracto <strong>de</strong> 50 g <strong>de</strong> muestra fresca <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do,<br />
macerada a temperatura ambi<strong>en</strong>te durante 2 horas <strong>en</strong> 150 ml <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da, se <strong>de</strong>terminó<br />
el pH, N amoniacal (N-NH 3 ) con un electrodo selectivo (Orion) y ácidos <strong>de</strong> ferm<strong>en</strong>tación (láctico,<br />
LAC, acético, ACT, butírico, BUT, y propiónico, PROP) por cromatografía <strong>de</strong> gases.<br />
Las <strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> calidad higiénica, realizadas por el Laboratorio Interprofesional Gallego <strong>de</strong><br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Leche (LIGAL), incluyeron recu<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> microorganismos aerobios totales<br />
(MAT), por el método ISO 1833:2003, Staphylococcus coagu<strong>la</strong>sa positivos (STP), por el método<br />
UNE-EN ISO 6888-2:2000, <strong>en</strong>terobacterias (ENT), por el método ISO 21528-2:2004, mohos y<br />
levaduras (MOL), por el método ISO 7954:1987 y c<strong>los</strong>tridios sulfitoreductores (CLS), por el método<br />
ISO 15213:2003. También se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Escherichia coli (ESC), por<br />
el método ISO 7251. Apdo.9.1:2005., Listeria monocytog<strong>en</strong>es (LIS) y Salmonel<strong>la</strong> spp. (SAL), por<br />
inmunofluoresc<strong>en</strong>cia (VIDAS).<br />
Las <strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> estabilidad aeróbica se realizaron <strong>en</strong> cámara isoterma a 25 ºC, según<br />
O’Kiely (1993). Cada media hora durante siete días, se registró <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temperaturas (Tdif)<br />
<strong>en</strong>tre el ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> 500 g <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong>positados d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una<br />
caja <strong>de</strong> poliestir<strong>en</strong>o <strong>de</strong> 35 x 23 x 8 cm, con dos orificios para <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> aire. Se utilizaron cuatro<br />
índices <strong>de</strong> estabilidad aeróbica (<strong>los</strong> tres primeros propuestos por O’Kiely (1983) y el cuarto por<br />
<strong>los</strong> autores) que fueron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temperaturas máxima (Tdif máx.), el tiempo<br />
<strong>en</strong> horas hasta que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temperaturas, Tdif, superó 2 ºC (HORA Tdif > 2), el tiempo <strong>en</strong><br />
horas hasta que se alcanzó Tdif máx. (HORA Tdif máx) y <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> temperatura<br />
positivas registradas durante 144 horas (INTEGRAL).<br />
Los datos se analizaron mediante análisis <strong>de</strong> varianza, sigui<strong>en</strong>do un diseño factorial con dos repeticiones,<br />
consi<strong>de</strong>rando fijos <strong>los</strong> factores semana <strong>de</strong> corte y aditivo, y aleatorio el factor variedad,<br />
para lo que se utilizó el procedimi<strong>en</strong>to PROC GLM <strong>de</strong>l paquete estadístico SAS. Para <strong>los</strong> contrastes<br />
<strong>en</strong>tre medias se empleo <strong>la</strong> mínima difer<strong>en</strong>cia significativa protegida <strong>de</strong> Fisher.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, se muestran <strong>los</strong> valores promedio <strong>de</strong> calidad higiénica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> maíz<br />
tomadas <strong>en</strong> fresco y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do a <strong>los</strong> 120 días, <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos años.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Calidad higiénica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> maíz antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>r<br />
2004/05 2005/06<br />
fresco <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do fresco <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
nº <strong>de</strong> mostras 18 72 12 48<br />
Salmonel<strong>la</strong> spp. 0 0 0 0<br />
Escheriachia coli 18 0 12 0<br />
Listeria monocytog<strong>en</strong>es 17 0 12 2<br />
Microorg. aerobios totales (log10 ufc/g) - 8,00 8,22 7,60<br />
Staphyilocococ spp. (log10 ufc/g)
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
No se <strong>de</strong>tectó pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> SAL <strong>en</strong> ninguna muestra. ESC fue ais<strong>la</strong>da <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong><br />
forraje fresco, pero no sobrevivió <strong>en</strong> el <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do; estos datos se acompañan con <strong>la</strong> disminución <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ENT. En un trabajo simi<strong>la</strong>r, con si<strong>los</strong> <strong>de</strong> hierba, Byrne (2002) también observó<br />
una reducción <strong>de</strong> <strong>los</strong> recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ENT, <strong>de</strong> 7-8 log 10 ufc g -1 <strong>en</strong> fresco a valores in<strong>de</strong>tectables <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>do. LIS se aisló <strong>en</strong> 29 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 30 muestras <strong>de</strong> forraje fresco, y sólo <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> 120 <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do,<br />
<strong>la</strong>s dos con <strong>los</strong> mayores recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> MAT (> 8,48 log 10 ufc g -1 ) y CLS (3,76 y 2,85 log 10<br />
esporas g -1 ), una con valor <strong>de</strong> pH elevado (pH 4,46) y otra con pH 3,8. Estos resultados confirman<br />
que el maíz fresco es un vector <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> LIS y <strong>de</strong> ESC, que un correcto <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
reduce el riesgo <strong>de</strong> contaminación y que LIS pue<strong>de</strong> sobrevivir <strong>en</strong> un con pH 3,8. Los recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
MAT, MOL y CLS también se redujeron durante el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, pero <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida que<br />
ENT. Los recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> STP fueron, <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s muestras, inferiores al límite <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección (< 1<br />
log 10 ufc g -1 ).<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2, se muestran <strong>los</strong> valores medios y el nivel <strong>de</strong> significación <strong>de</strong>l ANOVA <strong>en</strong> el primer año.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Comparación <strong>de</strong> medias <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz y significación <strong>de</strong>l ANOVA. Año 2004-05<br />
semana<br />
Aditivo<br />
9 11 13 Control LMS01 P11A44 LFresh<br />
MSc 38,5 b 40,5 ab 43,3 a 41,0 a 40,4 a 40,8 a 40,8 a<br />
Pérdida MF (%) 1,0 1,3 1,1 1,0 1,0 1,1 1,2<br />
pH 3,8 a 3,9 a 3,8 a 3,8 c 3,8 c 3,9 b 3,9 a<br />
N total 1,1 a 1,1 a 1,2 a 1,1 a 1,1 a 1,1 a 1,2 a<br />
NH 3 4,7 b 5,7 ab 6,2 a 5,7 a 4,8 b 5,8 a 5,8 a<br />
N soluble 45,7 a 48,9 a 46,2 a 47,7 a 46,7 a 47,0 a 46,6 a<br />
Ac. Acético 1,0 a 0,8 a 0,7 a 0,6 c 0,5 d 0,9 b 1,2 a<br />
Ac. Propiónico 0,3 a 0,4 a 0,2 a 0,0 c 0,0 c 0,4 b 0,8 a<br />
Ac. Butírico 0,0 a 0,1 a 0,1 a 0,1 a 0,1 a 0,1 a 0,0 a<br />
Ac. Láctico 3,4 a 3,7 a 3,6 a 38, a 3,9 a 3,6 a 2,8 a<br />
Etanol 1,3 a 1,9 a 1,7 a 1,6 a 1,8 a 1,7 a 1,6 a<br />
Mic. Aer. totales 7,9 a 8,0 a 8,1 a 7,8 b 7,2 c 8,5 a 8,5 a<br />
Staphyilococos 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a<br />
Enterobacterias 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a<br />
Mohos y levaduras 5,2 a 5,3 a 5,4 a 5,9 a 6,1 a 4,8 b 4,4 b<br />
C<strong>los</strong>tridios sulf. 2,1 a 2,1 a 2,1 a 2,0 b 2,1 ab 2,2 a 2,2 a<br />
Tª dif. máxima (ºC) 11,5 a 11,1 a 10,5 a 13,3 a 11,7 ab 9,2 b 10,0 ab<br />
Hora Tdif>2 48,0 a 29,1 a 40,0 a 20,6 b 18,4 b 64,4 a 49,4 ab<br />
Hora Tdif= máx 45,5 a 47,8 a 56,8 a 37,6 b 32,5 b 61,4 a 67,8 a<br />
INTEGRAL 880 a 805 a 1.083 a 1.292 a 1.032 a 530 b 807 ab<br />
340
Producción vegetal<br />
Significación <strong>de</strong>l ANOVA<br />
se ad va se*ad va*se va*ad se*va*ad<br />
MSc * ns *** ns *** ns ns<br />
Pérdida MF (%) ns ns *** ns ** ** **<br />
pH ns ** *** ns *** ** ***<br />
N total ns ns *** ns ns ns ns<br />
NH 3 * ** *** ns *** ns *<br />
N soluble ns ns *** ns * ns ns<br />
Ac. Acético ns *** *** ns *** *** ***<br />
Ac. Propiónico ns ** *** ns *** *** ***<br />
Ac. Butírico ns ns *** ns *** *** ***<br />
Ac. Láctico ns *** *** ns *** * ***<br />
Etanol ns ns *** ns *** *** ***<br />
Mic. Aer. totales ns ** *** ns *** *** ***<br />
Staphyilococos ns ns ns<br />
Enterobacterias ns ns ns<br />
Mohos y levaduras ns ** *** ns *** *** ***<br />
C<strong>los</strong>tridios sulf. ns ns *** ns *** *** ns<br />
Tª dif. máxima (ºC) ns ns *** ns *** * **<br />
Hora Tdif>2 ns ns *** ns *** *** ***<br />
Hora Tdif= máx ns * ** ns ** ns **<br />
INTEGRAL ns * *** ns *** ** **<br />
MSc: materia seca corregida por pérdida <strong>de</strong> volátiles; MF: materia fresca; N total, ácidos y etanol <strong>en</strong> % sobre MSc: Nh 3 y<br />
N soluble <strong>en</strong> % s/N total; se: semana; ad: aditivo; va: variedad; ns: difer<strong>en</strong>cias no significativas al 5%. *, ** y ***: difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas (p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3, se muestran <strong>los</strong> valores medios y el nivel <strong>de</strong> significación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> el segundo<br />
año. Ese año el número <strong>de</strong> si<strong>los</strong> se redujo a 48, lo que pue<strong>de</strong> explicar, <strong>en</strong> parte, que no se <strong>de</strong>tectas<strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre aditivos, salvo para el recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> MAT.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre semanas fueron significativas con <strong>la</strong>s variables N total, N-NH 3 y PROP. N total<br />
fue superior <strong>en</strong> <strong>la</strong> semana 11 e inferior <strong>en</strong> <strong>la</strong> 9. Al igual que el año anterior, el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> N-NH 3<br />
fue inferior <strong>en</strong> <strong>la</strong> semana 9 y <strong>los</strong> recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> MAT fueron superiores con el inocu<strong>la</strong>nte a base <strong>de</strong><br />
L. buchneri, este año Lfresh.<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Comparación <strong>de</strong> medias <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz y significación <strong>de</strong>l ANOVA. Año 2005-06<br />
semana<br />
Aditivo<br />
9 11 13 Control LMS01 P11A88 LFresh<br />
MSc 39,9 a 41,8 a 44,1 a 41,8 a 42,2 a 41,9 a 42,0<br />
Pérdida MF (%) 1,6 a 1,2 a 1,0 a 1,4 a 1,2 a 1,1 a 1,3 a<br />
pH 3,8 a 3,8 a 3,8 a 3,8 a 3,7 a 3,7 a 3,8 a<br />
N total 1,1 c 1,3 a 1,2 b 1,2 a 1,2 a 1,2 a 1,2 a<br />
NH 3 4,8 b 5, a 6,4 a 5,9 a 5,4 a 5,6 a 5,8 a<br />
N soluble 43,9 a 39,2 a 43,8 a 41,9 a 42,1 a 41,9 a 43,3 a<br />
Ac. Acético 0,9 a 0,7 a 0,7 a 0,7 b 0,7 ab 0,8 ab 0,9 a<br />
Ac. Propiónico 0,3 a 0,0 b 0,0 b 0,1 a 0,1 a 0,1 a 0,2 a<br />
Ac. Butírico 0,0 a 0,0 a 0,0 a 0,0 a 0,0 a 0,0 a 0,0 a<br />
Ac. Láctico 3,6 a 4,4 a 3,1 a 3,5 a 3,9 a 3,8 a 3,5 a<br />
Etanol 2,4 a 2,4 a 1,5 a 1,9 a 2,3 a 2,0 a 2,3 a<br />
Mic. Aer. totales 7,6 a 7,34 a 7,8 a 7,5 b 7,4 b 7,3 b 8,2 a<br />
Staphyilococos 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a<br />
Enterobacterias 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a 1,0 a<br />
Mohos y levaduras 5,1 b 5,6 a 5,4 ab 5,5 ab 5,6 a 5,5 ab 5,0 b<br />
C<strong>los</strong>tridios sulf. 1,7 a 1,9 a 2,0 a 1,9 a 1,9 ab 1,8 b 1,9 ab<br />
Tª dif. máxima (ºC) 10,6 a 8,9 a 10,4 a 10,7 a 10,7 a 10,9 a7,5 b<br />
Hora Tdif>2 34,9 a 37,8 a 43,3 a 33,5 a 32,5 a 32,5 a 58,5 a<br />
Hora Tdif= máx 36,3 a 76,8 a 71,2 a 62,8 a 50,3 a 64,8 a 67,8 a<br />
INTEGRAL 799 a 598 a 602 a 652 a 710 a 765 a 489 a<br />
342
Producción vegetal<br />
Significación <strong>de</strong>l ANOVA<br />
se ad va se*ad va*se va*ad se*va*ad<br />
MSc ns ns *** ns *** ns ns<br />
Pérdida MF (%) ns ns ns ns ns ns ns<br />
pH ns ns ** ns * ns ns<br />
N total ** ns *** ns ns ns ns<br />
NH 3 * ns *** ns ns *** ns<br />
N soluble ns ns ns ns ns ns ns<br />
Ac. Acético ns ns *** ns *** * ***<br />
Ac. Propiónico ** ns *** ns ns *** ***<br />
Ac. Butírico ns ns ns ns ns ns ns<br />
Ac. Láctico ns ns * ns *** ns ns<br />
Etanol ns ns ns ns *** ns ns<br />
Mic. Aer. totales ns * *** ns *** ** ns<br />
Staphyilococos ns ns ns ns ns ns ns<br />
Enterobacterias ns ns ns ns ns ns ns<br />
Mohos y levaduras ns ns *** ns ns *** ***<br />
C<strong>los</strong>tridios sulf. ns ns *** ns *** ns ***<br />
Tª dif. máxima (ºC) ns ns ns ns ns ns **<br />
Hora Tdif>2 ns ns *** ns *** *** ***<br />
Hora Tdif= máx ns ns ns ns ** ns ns<br />
INTEGRAL ns ns ** ns * ns ns<br />
Significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s abreviaturas igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2<br />
CONCLUSIONES<br />
Un correcto <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do disminuye el riesgo <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong>l forraje con Escherichia coli y Listeria<br />
monocytog<strong>en</strong>es, dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bacterias pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te patóg<strong>en</strong>as que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el maíz<br />
forrajero, <strong>de</strong> forma natural. El maíz cosechado <strong>la</strong> semana nueve tras <strong>la</strong> floración fem<strong>en</strong>ina proporciona<br />
una mejor calidad ferm<strong>en</strong>tativa que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s semanas 11 y 13, indicada por un m<strong>en</strong>or porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> N-H 3 . El uso <strong>de</strong> inocu<strong>la</strong>ntes a base <strong>de</strong> Lactobacillus buchneri pue<strong>de</strong> reducir <strong>los</strong> recu<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> mohos y levaduras, y <strong>la</strong> inestabilidad aeróbica <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong>tera <strong>de</strong> maíz.<br />
El uso <strong>de</strong> inocu<strong>la</strong>ntes a base <strong>de</strong> bacterias homoferm<strong>en</strong>tativas no mejora <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> estabilidad<br />
aeróbica, pero pue<strong>de</strong> disminuir el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> N-NH 3 sobre N total.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo ha sido posible gracias a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperativa Agraria Provincial <strong>de</strong> A<br />
Coruña y a <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Xunta <strong>de</strong> Galicia (Proyecto 04RAG011E).<br />
343
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BYRNE, C. M.; O’KIELY, P.; BOLTON, D. J.; SHERIDAN, J. J.; McDOWELL, D. A.; BLAIR, I.S., 2002.<br />
Fate of Escherichia coli O157:H7 during si<strong>la</strong>ge ferm<strong>en</strong>tation. Journal of food protection, 65<br />
(12), 1854-1860.<br />
DRIEHUIS, F.; OUDE ELFERINK, S. J. W. H.; VAN WIKSELAAR, P. G., 1999. Lactobacillus buchneri<br />
improves aerobic stability of <strong>la</strong>boratory and farm scale whole crop maize si<strong>la</strong>ge but does not<br />
affect feed intake and milk production of dairy cows. XII Int. Si<strong>la</strong>ge Conf., Uppsa<strong>la</strong>, Swed<strong>en</strong>.<br />
(T. Pauly, ed.). 264-265<br />
DRIEHUIS, F.; OUDE ELFERINK, S. J. W. H., 2000. The impact of the quality of si<strong>la</strong>ge on animal<br />
health and food safety: A review. The Veterinary Quarterly, 22 (4), 212-216.<br />
DULPHY, J.P. y DEMARQUILLY, C., 1981. Problèmes particuliers aux <strong>en</strong>si<strong>la</strong>ges. In: Prévision <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
valeur nutritive <strong>de</strong>s alim<strong>en</strong>ts <strong>de</strong>s ruminants, INRA Public., 81-104.<br />
FLORES, G.; GONZALEZ-ARRAEZ, A.; CASTRO, J., 1997. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> si<strong>los</strong> a<br />
pequeña esca<strong>la</strong> para experim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos. En: Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXVII Reunión<br />
Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P. 373-378, Sevil<strong>la</strong>-Huelva, (España).<br />
FLORES, G.; GONZALEZ-ARRAEZ, A.; CASTRO, P.; VALLADARES, J.; CARDELLE , M.; FERNANDEZ-<br />
LORENZO, B.; DIAZ-VILLAMIL, L., 2004. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> recolección sobre <strong>la</strong> calidad y<br />
el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> maíz forrajero <strong>en</strong> Galicia. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLIV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> S.E.E.P., 297-302, Sa<strong>la</strong>manca, (España).<br />
McDONALD, P.; HENDERSON, A. R.; HERON, S. J. E., 1991. The Biochemistry of Si<strong>la</strong>ge. Chalcombe<br />
publications, 340 pp. Bucks (Gran Bretaña).<br />
O´KIELY, P, 1993. Influ<strong>en</strong>ce of partially neutralised bl<strong>en</strong>d of aliphatic organic acids on ferm<strong>en</strong>tation,<br />
efflu<strong>en</strong>t production an aerobic stability of autumn grass si<strong>la</strong>ge. Irish Journal of Agricultural an<br />
Food Research, 32, 12-26.<br />
OUDE ELFERINK, S. J. W. H.; DRIEHIS, F.; KROONEMAN, J.; GOOSCHAL, J. C.; SPOELSTRA, S. F.,<br />
1999. Lactobacillus bucneri can improve the aerobic stability of si<strong>la</strong>ge via a novel ferm<strong>en</strong>tation<br />
pathway: the anaerobic <strong>de</strong>gradation of <strong>la</strong>ctic acid to acetic acid and 1, 2 –propanediol.<br />
XII Int. Si<strong>la</strong>ge Conf., Uppsa<strong>la</strong>, Swed<strong>en</strong>. (Ed.: T. Pauly). 266-267.<br />
ISO 4833, 2003. Microbiology of food and animal feeding stuffs, horizontal method for the <strong>en</strong>umeration<br />
of microorganisms colony count technique at 30 ºC. http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
ISO 7251. Apdo.9.1, 2005. Microbiology of food and animal feeding stuffs-horizontal method for<br />
the <strong>de</strong>tection and <strong>en</strong>umeration of presumptive Escherichia coli most probable number technique.<br />
http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
ISO 7954, 1987. Microbiology. G<strong>en</strong>eral guidance for the <strong>en</strong>umeration of yeasts and moulds.<br />
Colony-count technique at 25ºC. http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
ISO 15213, 2003. Microbiology of food and animal feeding stuffs. Horizontal method for the <strong>en</strong>umeration<br />
of sulfite-reducing bacteria growing un<strong>de</strong>r anaerobic conditions.<br />
http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
ISO 21528-2, 2004. Microbiology of food and animal feeding stuffs. Horizontal method for the<br />
<strong>de</strong>tection and <strong>en</strong>umeration of <strong>en</strong>terobacteriaceae. Part 2: colony-count method.<br />
http://www.iso.org/iso/publications_and_e-products.htm<br />
344
Producción vegetal<br />
UNE-EN ISO 6888-2, 2000. Microbiología. Método horizontal para el recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estafilococos<br />
coagu<strong>la</strong>sa positivos. Parte 2. Ed. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Normalización y Certificación.<br />
EFFECT OF HARVEST TIME AND INOCULANTS ON<br />
FERMENTATION QUALITY, AEROBIC STABILITY AND<br />
HYGIENIC QUALITY OF MAIZE SILAGE<br />
SUMMARY<br />
Two experim<strong>en</strong>ts were carried out in two years to compare the effect of harvest time (week 9, 11<br />
and 13 after feminine flowering) and the use of commercial inocu<strong>la</strong>nts (L Fresh and P11A44, composed<br />
of on Lactobacillus buchneri, and LMS01 and P1188, composed of homoferm<strong>en</strong>tative <strong>la</strong>ctic<br />
bacteria). The pres<strong>en</strong>ce of Escherichia coli and Listeria monocytog<strong>en</strong>es was <strong>de</strong>tected on 30<br />
and 29 fresh maize samples, out of 30, and zero and two maize si<strong>la</strong>ge samples, out of 120, respectively.<br />
Si<strong>la</strong>ges ma<strong>de</strong> of maize harvested on week nine showed less perc<strong>en</strong>tage of N-NH 3 on total<br />
N. The first year, si<strong>la</strong>ges treated with L. buchneri showed higher pH, lower <strong>la</strong>ctic acid cont<strong>en</strong>t, higher<br />
acetic and propionic acid cont<strong>en</strong>t, higher counts of total aerobic microorganisms but lower<br />
counts of yeasts and moulds, and higher aerobic stability than si<strong>la</strong>ges treated with homoferm<strong>en</strong>tative<br />
bacteria. In the second year, with lesser number of si<strong>la</strong>ges, significant differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong><br />
inocu<strong>la</strong>nts were <strong>de</strong>tected just in total aerobic microorganisms counts.<br />
Key words: Lactobacillus buchneri, moulds, yeasts, Listeria monocytog<strong>en</strong>es, Escherichia coli.<br />
345
Producción vegetal<br />
CARACTERIZACIÓN DE ENSILADOS DE PRADERA DE RAIGRÁS<br />
ITALIANO TRÉBOL VIOLETA EN MANEJO CONVENCIONAL VS.<br />
ECOLÓGICO<br />
A. MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A. SOLDADO, E. MORALES, F. VICENTE,<br />
Y B. DE LA ROZA-DELGADO<br />
Servicio Regional <strong>de</strong> Investigación y Desarrollo Agroalim<strong>en</strong>tario (SERIDA).<br />
Área <strong>de</strong> Nutrición Animal, <strong>Pastos</strong> y Forrajes. Apdo. 13. E-33300 Vil<strong>la</strong>viciosa, (Asturias)<br />
admartinez@serida.org<br />
RESUMEN<br />
En otoño <strong>de</strong> 2006, se estableció <strong>en</strong> un valle interior y una zona costera <strong>de</strong> Asturias una pra<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong> raigrás italiano-trébol violeta (Lolium multiflorum Lam.-Trifolium prat<strong>en</strong>se L.), para contrastar<br />
condiciones <strong>de</strong> manejo ecológicas (ME) y conv<strong>en</strong>cionales (MC). La fertilización aplicada fue <strong>de</strong><br />
190, 120, 120 kg ha -1 año -1 para N, P 2 O 5 y K 2 O respectivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> manejo conv<strong>en</strong>cional, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>en</strong> manejo ecológico <strong>la</strong> fertilización mineral fue sustituida por purín <strong>de</strong> vacuno con una<br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> 2,7; 1,4; 5,2 y 0,7 kg m -3 <strong>de</strong> N, P 2 O 5 , K 2 O y MgO respectivam<strong>en</strong>te, con una<br />
dosis <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> 45 m 3 ha -1 año -1 distribuida <strong>en</strong> tres periodos. Tras un corte <strong>de</strong> limpieza a<br />
<strong>la</strong> salida <strong>de</strong>l invierno, <strong>los</strong> dos primeros cortes <strong>de</strong> primavera se aprovecharon como <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do (1S,<br />
2S) y fueron caracterizados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, calidad nutritiva y ferm<strong>en</strong>tativa y estabilidad<br />
aeróbica.<br />
Los resultados preliminares muestran que, <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos e<strong>la</strong>borados con forrajes <strong>en</strong> ME, pres<strong>en</strong>tan<br />
m<strong>en</strong>ores pérdidas durante el proceso ferm<strong>en</strong>tativo que <strong>los</strong> MC (13,5 vs. 20,0 %; p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Por otra parte, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que un sistema <strong>de</strong> producción ecológica <strong>de</strong> vacuno lechero<br />
necesita optimizar <strong>la</strong> producción a partir <strong>de</strong>l forraje. Los actuales estándares <strong>de</strong> producción<br />
ecológica requier<strong>en</strong> que al m<strong>en</strong>os el 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia seca ingerida sea forraje (Ro<strong>de</strong>rick et al.,<br />
2002), lo que supone que para lograr bu<strong>en</strong>as producciones <strong>de</strong> leche el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> principios<br />
nutritivos <strong>de</strong> dichos forrajes ti<strong>en</strong>e que ser elevado.<br />
Se conoc<strong>en</strong> diversos efectos positivos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización nitrog<strong>en</strong>ada <strong>en</strong><br />
prados y pra<strong>de</strong>ras (Prins, 1984; McGratth, 1992; etc.), pero no existe sufici<strong>en</strong>te información ci<strong>en</strong>tífica<br />
sobre <strong>los</strong> efectos que pueda t<strong>en</strong>er sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradabilidad ruminal y digestibilidad intestinal<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong>l forraje ver<strong>de</strong> original y <strong>de</strong>l posterior <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga y corta duración,<br />
<strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l vacuno lechero. Diversos estudios se han realizado <strong>en</strong> forrajes<br />
frescos (Peyraud y Astigarraga, 1998) y <strong>de</strong>secados (B<strong>la</strong>xter et al., 1971), sin embargo, existe<br />
muy poca información <strong>de</strong> estos cambios cuando el forraje es <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do. La complejidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos<br />
digestivos y metabólicos que sufrirá d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l rumiante se suma a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s previas ferm<strong>en</strong>taciones<br />
que transformaron el forraje ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> un <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do.<br />
Por todo ello, el objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo ha sido evaluar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, calidad<br />
nutritiva y ferm<strong>en</strong>tativa y estabilidad aeróbica <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos e<strong>la</strong>borados con forrajes proced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras sembradas manejadas <strong>de</strong> forma conv<strong>en</strong>cional (MC) o ecológica (ME).<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El estudio se llevó a cabo <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> raigrás italiano-trébol violeta (Lolium multiflorum Lam.-<br />
Trifolium prat<strong>en</strong>se L.), establecidas simultáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un valle interior (43,23N 6,07O) y una<br />
zona costera (43,28N 5,27O) <strong>de</strong> Asturias <strong>en</strong> otoño <strong>de</strong> 2006. En <strong>la</strong> zona costera (ZC), se utilizaron<br />
para cada tratami<strong>en</strong>to (MC o ME) parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> tamaño explotación (1,5 ha), que fueron subdivididas<br />
aleatoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuatro subparce<strong>la</strong>s (repeticiones). En <strong>la</strong> zona interior (ZI), <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra se<br />
estableció sobre parce<strong>la</strong>s experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> 90 m -2 . Se utilizó un diseño <strong>en</strong> bloques al azar con<br />
cuatro repeticiones por tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> ambos casos. La dosis <strong>de</strong> siembra empleada fue <strong>de</strong> 22<br />
y12 kg ha -1 para el raigrás italiano (cv. Ansyl) y trébol violeta (cv. Violetta) respectivam<strong>en</strong>te. La fertilización<br />
aplicada <strong>en</strong> MC fue <strong>de</strong> 190, 120, 120 kg ha -1 año -1 para N, P 2 O 5 y K 2 O respectivam<strong>en</strong>te,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> ME, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s fueron manejaron <strong>de</strong> acuerdo con <strong>los</strong> requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
agricultura ecológica según el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Nº 2092/91 (CEE, 1991), <strong>la</strong> fertilización mineral fue<br />
sustituida por purín <strong>de</strong> vacuno con una conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> 2,7; 1,4; 5,2 y 0,7 kg m -3 <strong>de</strong> N, P 2 O 5 ,<br />
K 2 O y MgO respectivam<strong>en</strong>te, con una dosis <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> 45 m 3 ha -1 año -1 distribuida <strong>en</strong> tres<br />
periodos, el primero <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra y <strong>los</strong> restantes <strong>en</strong> primavera coincidi<strong>en</strong>do con<br />
<strong>los</strong> cortes para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do.<br />
Tras un corte <strong>de</strong> limpieza a <strong>la</strong> salida <strong>de</strong>l invierno, <strong>los</strong> dos primeros cortes <strong>de</strong> primavera se aprovecharon<br />
como <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do (1S, 2S). El forraje ver<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ido fue procesado y analizado para <strong>de</strong>finir<br />
su composición botánica por separación manual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong>si<strong>la</strong>bilidad<br />
según <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza-Delgado et al., (2004) y valor nutritivo por NIRS <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s ecuaciones<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el Laboratorio <strong>de</strong> Nutrición Animal <strong>de</strong>l SERIDA y acreditadas por ENAC<br />
(Acreditación Nº LE 430/1044). Posteriorm<strong>en</strong>te, el forraje fue <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do tras 24 horas <strong>de</strong> preh<strong>en</strong>ificación<br />
utilizando microsi<strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> acuerdo al mo<strong>de</strong>lo propuesto por Martínez y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Roza (1997) y validado por Martínez (2003) con tres réplicas por tratami<strong>en</strong>to, realizando un total<br />
<strong>de</strong> ocho tratami<strong>en</strong>tos consi<strong>de</strong>rando localidad (ZC, ZI), tipo <strong>de</strong> manejo (MC, ME) y corte para silo<br />
(1S, 2S). Tras un periodo <strong>de</strong> estabilización <strong>de</strong> 75 días <strong>los</strong> microsi<strong>los</strong> fueron abiertos e inmediatam<strong>en</strong>te<br />
muestreados y procesadas para <strong>de</strong>terminar su r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y características ferm<strong>en</strong>tativas<br />
y nutritivas según Vic<strong>en</strong>te et al., (2006) y Martínez Fernán<strong>de</strong>z et al., (2006). Asimismo, sobre una<br />
fracción <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do se evaluó <strong>la</strong> estabilidad aeróbica según Moran et al., (1996) y Martínez y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Roza, (1999) para lo cual, <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos se colocaron <strong>en</strong> cajas <strong>de</strong> poliestir<strong>en</strong>o expandido (60 x<br />
348
Producción vegetal<br />
40 x 15 cm) provistas <strong>de</strong> tapas no herméticas y almac<strong>en</strong>adas durante un periodo <strong>de</strong> 10 días,<br />
durante el cual se monitorizó diariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> temperatura y el pH <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> contacto con<br />
el aire según el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scrito por <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza et al. (1999).<br />
Todos <strong>los</strong> datos fueron contrastados mediante un análisis <strong>de</strong> varianza consi<strong>de</strong>rando como efectos<br />
fijos localidad, manejo y corte (SAS, 1999).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Con respecto al forraje ver<strong>de</strong>, cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes manejos indujeron importantes<br />
cambios <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> composición botánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras, si<strong>en</strong>do el efecto más <strong>de</strong>stacable <strong>la</strong><br />
elevada proporción <strong>de</strong> trébol violeta <strong>en</strong> ME, dado que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fertilización mineral evitó que<br />
se inhibiera su <strong>de</strong>sarrollo. La <strong>en</strong>si<strong>la</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> forrajes fue superior <strong>en</strong> ME <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> mayores<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> materia seca (174 vs. 161 g kg -1 ) y azúcares solubles (150 vs. 119 g kg -1 MS;<br />
p0,05; e.s.: error estándar <strong>de</strong> <strong>la</strong> media;<br />
C: corte; M: Manejo; L: Localidad; MS: Materia seca; FND y FAD: Fibras neutro y ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; EM: Energía metabolizable<br />
estimada<br />
Con respecto a <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos resultantes, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> eflu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> e<strong>la</strong>borados <strong>en</strong> ME fue<br />
significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or que <strong>en</strong> <strong>los</strong> e<strong>la</strong>borados bajo MC (93 vs. 177 L t -1 ; p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>en</strong> ácido láctico y m<strong>en</strong>ores cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> N soluble (426 vs. 593 g N soluble kg -1 N total;<br />
p
Producción vegetal<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Temperatura (ºC) <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> raigrás italiano-trébol violeta durante diez días tras su apertura<br />
según localidad, manejo y corte <strong>de</strong> silo<br />
Zona costera<br />
Zona interior<br />
MC ME MC ME<br />
1S 2S 1S 2S 1S 2S 1S 2S<br />
1 20,31 19,98 20,40 20,42 19,92 20,80 20,40 21,43<br />
2 20,67 20,00 20,45 20,60 20,14 20,50 20,40 21,41<br />
3 21,36 20,24 20,30 20,71 20,62 20,60 20,60 20,78<br />
4 23,14 20,50 20,21 20,63 21,08 20,80 20,49 20,95<br />
5 26,30 20,73 20,22 21,30 22,80 20,50 20,34 21,36<br />
6 28,08 20,52 20,60 21,49 26,21 20,90 20,51 20,83<br />
7 26,77 20,28 20,89 20,97 27,73 21,00 20,21 20,91<br />
8 25,33 20,37 21,71 20,80 26,85 21,50 20,35 20,83<br />
9 24,55 20,84 24,40 21,81 26,43 21,40 21,66 21,20<br />
10 24,61 21,10 27,11 22,78 24,83 22,40 22,09 21,66<br />
Manejo conv<strong>en</strong>cional; ME: Manejo ecológico; 1 S y 2S: 1º y 2º corte <strong>de</strong> silo.<br />
Figura 1. Evolución <strong>de</strong>l ph <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos<br />
e<strong>la</strong>borados <strong>en</strong> zona costera<br />
Figura 2. Evolución <strong>de</strong>l pH <strong>en</strong> esi<strong>la</strong>dos<br />
e<strong>la</strong>borados <strong>en</strong> zona interior<br />
CONCLUSIONES<br />
Los resultados preliminares muestran que, <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos e<strong>la</strong>borados con forrajes <strong>en</strong> ME, pres<strong>en</strong>tan<br />
m<strong>en</strong>os pérdidas que <strong>los</strong> <strong>de</strong> MC, con m<strong>en</strong>ores tasas <strong>de</strong> proteólisis y ferm<strong>en</strong>taciones secundarias,<br />
y un mejor comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su estabilidad al contacto con el aire, todo ello re<strong>la</strong>cionado<br />
con el mayor cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca <strong>de</strong>l forraje <strong>de</strong> partida <strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> composición botánica <strong>de</strong>l forraje <strong>de</strong> partida, no hay gran<strong>de</strong>s variaciones <strong>en</strong> cuanto a<br />
calidad nutritiva, aunque si <strong>la</strong>s hay <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al proceso ferm<strong>en</strong>tativo, significativam<strong>en</strong>te<br />
mejor <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos e<strong>la</strong>borados <strong>en</strong> ME.<br />
La calidad nutritiva y ferm<strong>en</strong>tativa fue superior <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> primer corte.<br />
351
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Los autores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> al INIA <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l proyecto que ha permitido <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> este<br />
trabajo (RTA2006-00082-C02), así como al personal técnico <strong>de</strong>l Laboratorio <strong>de</strong> Nutrición Animal y<br />
al personal <strong>de</strong> campo <strong>de</strong>l SERIDA por su co<strong>la</strong>boración.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BLAXTER, K. L.; WAINMAN, F. W,;DEWEY, P. S. J.; DAVIDSON, J. O.; DENERLEY, H.; GUNN, J. B.,<br />
1971. Effects of nitrog<strong>en</strong>ous fertilizer on the nutritive value of artificially dried grass. J. Agric.<br />
Sci<strong>en</strong>ce (Cam.). 76, 307-319.<br />
BRODERICK, G. A., 1995. Desi<strong>de</strong>rable characteristics of forage legume for improving protein utilization<br />
in ruminants. Journal of Animal Sci<strong>en</strong>ce, 73, 2760-2773.<br />
CEE, 1991. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to nº 2092/91 <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> 24/6/1991 sobre <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong><br />
cológica y su indicación <strong>en</strong> <strong>los</strong> productos agrarios y alim<strong>en</strong>tarios.<br />
KEYSERLINGK VON, M.A.G. , SWIFT, M.L., PUCHALA, R. Y SHELFORD J.A., 1996. Degradability<br />
characteristics of dry matter and cru<strong>de</strong> protein of forages in ruminants. Animal Feed Sci<strong>en</strong>ce<br />
and Technology, 57, pp 291-311.<br />
MARTÍNEZ FERNÁNDEZ, A., 2003. Ensi<strong>la</strong>bilidad <strong>de</strong> especies prat<strong>en</strong>ses <strong>en</strong> Asturias y su interacción<br />
con el uso <strong>de</strong> aditivos. Tesis Doctoral. Universidad <strong>de</strong> Oviedo. 450 pp.<br />
MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; PEDROL, N.; MARTÍNEZ, A.; SOLDADO, A.; VICENTE F.; ROZA-DELGA-<br />
DO B. <strong>de</strong> <strong>la</strong>, 2008. Effect of differ<strong>en</strong>t managem<strong>en</strong>t systems of sown meadows. Proceedings<br />
of the 22st G<strong>en</strong>eral Meeting of European Grass<strong>la</strong>nd Fe<strong>de</strong>ration. Uppsa<strong>la</strong> (Suecia). En pr<strong>en</strong>sa.<br />
MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; ROZA B. <strong>de</strong> <strong>la</strong>, 1997. Po<strong>de</strong>r contaminante <strong>de</strong> <strong>los</strong> eflu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong> hierba y raigrás italiano según materia seca <strong>de</strong>l forraje inicial y aditivo utilizado. En:<br />
Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong>.<br />
Sevil<strong>la</strong>. Pp: 199-204.<br />
MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; ROZA B. <strong>de</strong> <strong>la</strong>, 1999. Efecto <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes aditivos sobre <strong>la</strong> estabilidad<br />
aeróbica <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos según tipos <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra. En: Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXIX Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>Sociedad</strong> españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong>. Almería. Pp: 237-243.<br />
MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A; VICENTE, F.; ROZA-DELGADO, B <strong>de</strong> <strong>la</strong>.; SOLDADO, A.; MARTÍNEZ, A.;<br />
ARGAMENTERÍA, A., 2006. Si<strong>la</strong>ge quality of faba-bean alone or with triticale growing organically.<br />
II: Effect of Lactobacillus buchneri. En: Sustainable Grass<strong>la</strong>nd Productivity. J. Lloveras<br />
et al. (Eds). Vol (11): 366-368. Proceedings of the 21 st G<strong>en</strong>eral Meeting of the European<br />
Grass<strong>la</strong>nd Fe<strong>de</strong>ration. Badajoz (España).<br />
McGRATH, D., 1992. A note on the influ<strong>en</strong>ce of nitrog<strong>en</strong> application and time of cutting on water<br />
soluble carbohydrate production by italian ryegrass. Irish Journal of Agricultural and Food<br />
Research. 31, 189-192.<br />
MORAN, J.P.; WEINBERG, Z.G.; ASHBELL, G.; HEN, y.; OWEN, T.R., 1996 A comparison of two methods<br />
for the evaluation of the aerobic estability of whole crop wheat si<strong>la</strong>ge.162-163 En: Proceeedings<br />
of the XI Internacional Si<strong>la</strong>ge Confer<strong>en</strong>ce. (UK).<br />
PEYRAUD, J. L. Y ASTIGARRAGA, L.,1998. Review of the effect of nitrog<strong>en</strong> fertilization on the chemical<br />
composition, intake, digestion and nutritive value of fresh herbage: consequ<strong>en</strong>ces on<br />
animal nutrition and N ba<strong>la</strong>nce. Animal Feeed Sci<strong>en</strong>ce and Technology, 72, 235-259.<br />
352
Producción vegetal<br />
PRINS, W. H., 1984. Limits to nitrog<strong>en</strong> fertilizer on grass<strong>la</strong>nd. Neth. J. Agric. Sci. 32:319-321.<br />
RODERICK, S.; MOVI, M.; TAYLOR, N., 2002. The productivity of organic dairy herds. En: UK Organic<br />
Research 2002: Proceedings of the COR Confer<strong>en</strong>ce. Eds. Powell et al. Aberystwyth (UK).<br />
185-188.<br />
ROZA-DELGADO, B <strong>de</strong> <strong>la</strong>.; MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; ARGAMENTERÍA, A., 1999. Estabilidad aeróbica,<br />
calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> raigrás italiano y su respuesta <strong>de</strong> producción según <strong>la</strong> naturaleza<br />
<strong>de</strong>l aditivo empleado. ITEA Vol. Extra 20: 526-528.<br />
ROZA-DELGADO, B <strong>de</strong> <strong>la</strong>.; MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; SOLDADO-CABEZUELO, A.; ARGAMENTERÍA<br />
GUTIÉRREZ, A., 2004. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>en</strong>si<strong>la</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación triticale<br />
haboncil<strong>los</strong>, según su estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. En: <strong>Pastos</strong> y Gana<strong>de</strong>ría Ext<strong>en</strong>siva. B. García Criado.;<br />
A. García Ciudad.; B. Vázquez <strong>de</strong> Aldana.; I. Zabalgogeazcoa (Eds). pp: 273-277. Actas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> XLIV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong>. Sa<strong>la</strong>manca.<br />
SAS Institute, SAS/STATTM., 1999. User’s Gui<strong>de</strong>. Release 8.2. SAS Institute, Inc. 10 Cary, NC<br />
(1999).<br />
VICENTE, F.; MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; ROZA-DELGADO, B <strong>de</strong> <strong>la</strong>.; SOLDADO, A.; PEDROL, N.;<br />
ARGAMENTERÍA, A., 2006. Si<strong>la</strong>ge quality of faba-bean alone or with triticale growing organically.<br />
I: Effect of wilting. En: Sustainable Grass<strong>la</strong>nd Productivity. J. Lloveras et al. (Eds). Vol<br />
(11): 357-359. Proceedings of the 21 st G<strong>en</strong>eral Meeting of the European Grass<strong>la</strong>nd Fe<strong>de</strong>ration.<br />
Badajoz (España).<br />
WEISSBACH, F., 1999. Consequ<strong>en</strong>ces of grass<strong>la</strong>nd <strong>de</strong>-int<strong>en</strong>sification for <strong>en</strong>si<strong>la</strong>bility and feeding<br />
value of herbage. In: Contributions of Grass<strong>la</strong>nd and Forage Research to the <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of<br />
Systems of Sustainable Land Use. Institute of Crop and Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce of the Fe<strong>de</strong>ral Agriculture<br />
Research C<strong>en</strong>tre (FAL), Braunschwig, Germany, pp. 41-53.<br />
CHARACTERIZATION OF ITALIAN RYEGRASS RED CLOVER<br />
SILAGES UNDER CONVENTIONAL VS. ORGANIC MANAGEMENT<br />
SUMMARY<br />
In autumn 2006, a meadow of Italian rygrass and red clover was sown in an inner valley and a coastal<br />
field of Asturias simultaneously (Lolium multiflorum Lam.-Trifolium prat<strong>en</strong>se L.), to compare differ<strong>en</strong>t<br />
managem<strong>en</strong>t systems, organic (OMS) vs. conv<strong>en</strong>tional (CMS). The fertilizer applied was:<br />
190, 120, 120 kg ha -1 yr -1 for N, P 2 O 5 and K 2 O respectively, in CMS, while in OMS mineral fertilization<br />
was rep<strong>la</strong>ced by cattle manure with a conc<strong>en</strong>tration of 2.7 , 1.4, 5.2, and 0.7 kg m -3 of N,<br />
P 2 O5 and K 2 O MgO respectively, with a dosage of 45 m 3 ha -1 yr -1 spread over three periods. After<br />
a cleaning cut at the <strong>en</strong>d of winter, the next two spring cuts in spring were used to make si<strong>la</strong>ge<br />
and were characterized att<strong>en</strong>ding productivity, nutritive and ferm<strong>en</strong>tative characteristics and aerobic<br />
stability.<br />
Preliminary results showed that in si<strong>la</strong>ges ma<strong>de</strong> from forages un<strong>de</strong>r OMS the <strong>los</strong>ses were lower<br />
than CMS ones, with lower rates of proteolysis and secondary ferm<strong>en</strong>tations, moreover an improved<br />
aerobic stability was observed in OMS, all re<strong>la</strong>ted to higher dry matter cont<strong>en</strong>t of the forage<br />
in OMS. It is important to remark that, <strong>de</strong>spite the differ<strong>en</strong>ces observed in gre<strong>en</strong> forages concerning<br />
botanical composition, there are not important changes about si<strong>la</strong>ges nutritive quality. The ferm<strong>en</strong>tative<br />
process was better for OMS si<strong>la</strong>ges compared with CMS.<br />
Key words: mineral fertilization, cattle manure, nutritive value, ferm<strong>en</strong>tation characteristics, aerobic<br />
stability.<br />
353
Producción vegetal<br />
RELACIONES DIVERSIDAD FLORÍSTICA-PRODUCCIÓN-MANEJO<br />
EN PRADOS DE SIEGA PIRENAICOS<br />
O. BARRANTES, R. REINÉ, A. BROCA Y C. FERRER<br />
Dpto. Agricultura y Economía Agraria. Universidad <strong>de</strong> Zaragoza. Miguel Servet, 177.<br />
50013 Zaragoza (España)<br />
RESUMEN<br />
Se pres<strong>en</strong>ta un trabajo don<strong>de</strong> han sido tratados datos <strong>de</strong> estudios anteriores, con el fin <strong>de</strong> establecer<br />
bases <strong>de</strong> partida para un proyecto <strong>de</strong> investigación que ahora se inicia. La cuestión p<strong>la</strong>nteada<br />
es ver qué re<strong>la</strong>ción existe <strong>en</strong>tre diversidad florística y producción <strong>en</strong> prados <strong>de</strong> siega <strong>de</strong>l Pirineo<br />
y cómo influye el manejo <strong>en</strong> ambos parámetros. Se concluye que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción diversidad-producción<br />
se ajusta a una curva polinomial, con máximos <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> valores intermedios <strong>de</strong><br />
diversidad, según un mo<strong>de</strong>lo comúnm<strong>en</strong>te aceptado. Esta curva es más ap<strong>la</strong>nada <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> prados regados, lo que implica que el efecto riego amortigua el efecto diversidad. Se ha <strong>en</strong>contrado<br />
también que si el primer corte se retrasa, perdi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> hierba calidad, aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> cambio<br />
<strong>la</strong> diversidad, lo que se atribuye a un efecto <strong>de</strong> autorresiembra, dada <strong>la</strong> madurez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas.<br />
No se ha <strong>en</strong>contrado corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre tipo <strong>de</strong> fertilización (a partir <strong>de</strong> una información simplem<strong>en</strong>te<br />
cualitativa) y diversidad. Se da una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> especies cuya pres<strong>en</strong>cia y grado <strong>de</strong> cobertura<br />
<strong>en</strong> el prado podrían consi<strong>de</strong>rarse como “indicadores” <strong>de</strong> alta o baja diversidad.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: riqueza específica, secano, regadío, fecha <strong>de</strong> siega, fertilización.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a un grupo <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> el que se integran <strong>los</strong> autores <strong>de</strong> este trabajo le ha<br />
sido concedido un proyecto sobre <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> prados <strong>de</strong>l Pirineo Aragonés <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad vegetal (Proyecto PM076/2007 <strong>de</strong>l Gobierno<br />
<strong>de</strong> Aragón). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura y Economía Agraria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong> Zaragoza ya se habían realizado trabajos <strong>de</strong> prospección y diagnóstico sobre prados <strong>de</strong>l<br />
Pirineo aragonés, algunos <strong>de</strong> cuyos datos fueron publicados hace tiempo (Ferrer et al., 1990;<br />
Maestro et al., 1990). En aquel<strong>la</strong>s fechas, sin embargo, el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad vegetal<br />
<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s, así como <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre este parámetro, su manejo y sus r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />
productivos eran todavía inquietu<strong>de</strong>s iniciales (Baldock, 1990), que fueron adquiri<strong>en</strong>do<br />
más relevancia <strong>de</strong>spués (McNaughton, 1994; Bekker et al., 1997; Janss<strong>en</strong>s et al., 1998; Zechmeister<br />
et al., 2003; Isselstein et al., 2005; y un interminable número <strong>de</strong> trabajos ci<strong>en</strong>tíficos hasta<br />
nuestros días). Los autores recuperan ahora mucha <strong>de</strong> <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida a finales <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
años 80 y <strong>la</strong> <strong>en</strong>focan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad, <strong>de</strong> modo que aquel<strong>los</strong> trabajos<br />
<strong>de</strong> “prospección y diagnóstico” puedan servir <strong>de</strong> base y preámbulo <strong>de</strong>l proyecto que ahora vamos<br />
a iniciar.<br />
355
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Fueron contro<strong>la</strong>das durante dos años consecutivos 24 parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> prados <strong>de</strong>l Pirineo, 15 <strong>de</strong> secano<br />
y 9 <strong>de</strong> regadío. Dichas parce<strong>la</strong>s se ubican <strong>en</strong> municipios que abarcan, <strong>de</strong> este a oeste, todo el<br />
Pirineo aragonés. En este trabajo se dan producciones y diversidad florística expresada por el nº<br />
<strong>de</strong> especies, referidos al primer aprovechami<strong>en</strong>to, un corte para conservar (h<strong>en</strong>o o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do) realizado<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> junio hasta mediados <strong>de</strong> julio. Sobre manejo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> secano o regadío,<br />
se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong>l corte (<strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos tempranos se asocian con un<br />
manejo más int<strong>en</strong>sivo) y tipo <strong>de</strong> abonado, que <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os a más int<strong>en</strong>sificación es: sin abonado,<br />
sólo con estiércol, estiércol y abono químico <strong>en</strong> años alternos, estiércol más abono químico todos<br />
<strong>los</strong> años, y purín <strong>de</strong> vacuno.<br />
En <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s contro<strong>la</strong>das, e inmediatam<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong>l corte, se hacía un inv<strong>en</strong>tario florístico<br />
exhaustivo, lo que nos proporciona el dato <strong>de</strong> riqueza específica (número <strong>de</strong> especies). A continuación<br />
se evaluaba visualm<strong>en</strong>te el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies, dando una simple<br />
indicación fitosociológica (+) a <strong>la</strong>s meram<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tes. Posteriorm<strong>en</strong>te se dio un valor <strong>de</strong> 0,1%<br />
a <strong>la</strong>s especies (+) y se recalcu<strong>la</strong>ron <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> cobertura llevados a un total <strong>de</strong> 100%.<br />
La producción se obtuvo a partir <strong>de</strong>l corte realizado por <strong>la</strong>s segadoras <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios gana<strong>de</strong>ros<br />
(<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> 1,20 m <strong>de</strong> ancho), <strong>en</strong> tramos <strong>de</strong> 3 m (3,6 m 2 ), repetidos cinco veces (18 m 2 <strong>en</strong><br />
total), <strong>en</strong> diversos puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong>. Las cinco muestras se pesaban sobre el propio terr<strong>en</strong>o<br />
con una lona tarada mediante un dinamómetro con una precisión <strong>de</strong> 10 g. De cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cinco muestras, <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te homog<strong>en</strong>eizadas, se tomaba una alícuota que, unida a <strong>la</strong>s otras cuatro,<br />
constituían el material para análisis. En el <strong>la</strong>boratorio se secaban <strong>en</strong> estufa a 103 ºC hasta<br />
peso constante, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> Materia Seca (MS) y se calcu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> producción <strong>en</strong><br />
kg MS/ha.<br />
El tratami<strong>en</strong>to estadístico consistió por una parte, <strong>en</strong> el ajuste a una curva polinomial <strong>de</strong> segundo<br />
grado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables “riqueza específica” y “producción” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> estudio, y el ajuste<br />
lineal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables “fecha <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to” y “riqueza específica”, ambos ajustes<br />
mediante el programa Excel. Por otra parte, se estableció <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
especies y <strong>la</strong> riqueza específica, a través <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pearson, mediante el<br />
paquete estadístico SPSS.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se dan datos estadísticos <strong>de</strong> diversidad (número <strong>de</strong> especies por parce<strong>la</strong>) y producción<br />
(kg MS por ha). El total <strong>de</strong> especies inv<strong>en</strong>tariadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s 24 parce<strong>la</strong>s es <strong>de</strong> 80.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Valores estadísticos <strong>de</strong> riqueza específica (24 parce<strong>la</strong>s) y producción <strong>de</strong>l 1er corte (con datos <strong>de</strong><br />
dos años consecutivos)<br />
n Media Desv. st. Min. Máx.<br />
Riqueza específica 24 24 5,7 13 35<br />
Producción 1er corte (kg MS/ha) 43 4438 1321 2358 8002<br />
La Fig. 1 repres<strong>en</strong>ta gráficam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> riqueza específica y <strong>la</strong> producción, separando<br />
<strong>los</strong> prados <strong>de</strong> secano y <strong>de</strong> regadío. Si bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> R 2 no son muy altos, el ajuste a<br />
una curva polinomial sigue un mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>eralizado empírico muy aceptado, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que<br />
el máximo <strong>de</strong> producción se correspon<strong>de</strong> con valores mo<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> diversidad, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> extremos <strong>de</strong> alta y baja diversidad sólo se alcanzan valores mo<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> producción (Al-Mufti<br />
et al., 1977; Grime, 1979; Ferrer et al., 2001; Hodgson et al., 2005). La falta <strong>de</strong> un ajuste mejor,<br />
356
Producción vegetal<br />
<strong>en</strong> nuestro caso, podría explicarse, sigui<strong>en</strong>do a Moore y Keddy (1989), porque <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral<br />
anterior, si bi<strong>en</strong> es válida a esca<strong>la</strong>s amplias, se reve<strong>la</strong> m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong>cuada cuando se <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />
comunida<strong>de</strong>s más o m<strong>en</strong>os homogéneas.<br />
En cualquier caso, el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to ya clásico <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados, como comunida<strong>de</strong>s<br />
vegetales naturales, es que <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> diversidad florística son objetivos a m<strong>en</strong>udo contradictorios.<br />
Es también comúnm<strong>en</strong>te aceptado que una gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>sificación da lugar a una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad, parale<strong>la</strong> con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> producción<br />
perseguido (Jouv<strong>en</strong> et al., 2007).<br />
Figura 1. Re<strong>la</strong>ción polinomial <strong>en</strong>tre nº <strong>de</strong> especies (diversidad florística) y producción<br />
9000<br />
8000<br />
7000<br />
6000<br />
5000<br />
4000<br />
3000<br />
2000<br />
1000<br />
REGADÍO<br />
SECANO<br />
0<br />
10 15 20 25 30 35 40<br />
Nº ESPECIES<br />
Figura 2. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to y nº <strong>de</strong> especies (diversidad florística). En el regadío<br />
<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción Pearson es significativa al 0’01<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
REGADÍO<br />
5<br />
SECANO<br />
0<br />
150 160 170 180 190 200 210<br />
FECHA APROVECHAMIENTO (dias <strong>de</strong>l año)<br />
En nuestro estudio se observa (Fig. 1) que <strong>la</strong> curva correspondi<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> prados regados pres<strong>en</strong>ta<br />
mayores valores <strong>de</strong> producción, aunque <strong>de</strong> forma no significativa, y es muy ap<strong>la</strong>nada. El efecto<br />
riego homog<strong>en</strong>eiza <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> producción amortiguando el efecto diversidad. En secano, el<br />
ajuste da lugar a una curva <strong>de</strong> mayor curvatura, marcando más <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> producción <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad, <strong>de</strong> acuerdo con el mo<strong>de</strong>lo antes com<strong>en</strong>tado.<br />
En <strong>los</strong> prados <strong>de</strong>l Pirineo, tal como hemos comprobado <strong>en</strong> trabajos anteriores (Maestro et al.,<br />
1990), el máximo <strong>de</strong> producción se obti<strong>en</strong>e ya a primeros <strong>de</strong> junio, si bi<strong>en</strong> muchas parce<strong>la</strong>s no se<br />
siegan hasta <strong>la</strong> primera quinc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> julio, con <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te pérdida <strong>de</strong> calidad. Esta práctica<br />
ti<strong>en</strong>e su justificación <strong>en</strong> dos hechos: a primeros <strong>de</strong> julio hace más calor y el riesgo <strong>de</strong> lluvias<br />
357
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
es m<strong>en</strong>or, por lo que <strong>la</strong> h<strong>en</strong>ificación ti<strong>en</strong>e más garantías <strong>de</strong> éxito (hoy día esta cuestión pue<strong>de</strong><br />
obviarse mediante <strong>la</strong> conservación por <strong>en</strong>si<strong>la</strong>je); a primeros <strong>de</strong> julio el ganado vacuno ya sube al<br />
puerto y el gana<strong>de</strong>ro está más libre para <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong>l h<strong>en</strong>ificado. A primeros <strong>de</strong> julio muchas<br />
especies están ya maduras y se autorresiembran, es <strong>de</strong>cir que lo que <strong>en</strong> principio sería una ma<strong>la</strong><br />
gestión (retraso <strong>en</strong> el corte y pérdida <strong>de</strong> calidad) pue<strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiar a <strong>la</strong> diversidad. Nosotros, <strong>en</strong><br />
efecto, hemos comprobado (Fig. 2) una corre<strong>la</strong>ción positiva y significativa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> corte<br />
y diversidad, aunque sólo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> regadío. Si bi<strong>en</strong> el riego es un índice <strong>de</strong><br />
int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados, si el manejo no es correcto (retraso <strong>en</strong> el corte) se produce <strong>en</strong> cambio<br />
un efecto positivo para <strong>la</strong> diversidad vegetal.<br />
En re<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> fertilización sobre <strong>la</strong> riqueza específica, <strong>en</strong> nuestro trabajo<br />
no hemos observado interacciones, si bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> datos con <strong>los</strong> que se contaba eran meram<strong>en</strong>te cualitativos<br />
y no cuantitativos.<br />
De <strong>en</strong>tre el total <strong>de</strong> 80 especies inv<strong>en</strong>tariadas, sólo <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> 10 especies da corre<strong>la</strong>ción<br />
significativa con <strong>la</strong> riqueza específica (Tab<strong>la</strong> 2). De el<strong>la</strong>s, ocho pres<strong>en</strong>tan corre<strong>la</strong>ción positiva y dos,<br />
negativa. Resaltamos que estas dos últimas son Dactylis glomerata, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s<br />
(24) y Trifolium prat<strong>en</strong>se, pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 22. En principio, <strong>la</strong>s ocho primeras especies podrían consi<strong>de</strong>rarse<br />
como “indicadoras” <strong>de</strong> una elevada diversidad florística, y a <strong>la</strong> inversa <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
dos segundas. Constatamos que, salvo Lathyrus prat<strong>en</strong>sis, <strong>la</strong>s otras siete especies que pres<strong>en</strong>tan<br />
corre<strong>la</strong>ción positiva, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> propias <strong>de</strong> Arrh<strong>en</strong>atherion e<strong>la</strong>tioris, lo son también <strong>de</strong> Bromion<br />
erecti (Vil<strong>la</strong>r et al., 1997, 2001). Por otro <strong>la</strong>do, Gómez-García et al. (2002) indican un 25% más <strong>de</strong><br />
especies <strong>en</strong> prados <strong>de</strong> Bromion que <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> Arrh<strong>en</strong>atherion.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Corre<strong>la</strong>ciones significativas (Pearson) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Riqueza específica con <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> especies <strong>en</strong> el<br />
pasto, utilizando un solo año <strong>de</strong> observaciones (n=24 parce<strong>la</strong>s; nº total <strong>de</strong> especies=80)<br />
Coef. Pearson<br />
Significación<br />
Briza media 0,493 *<br />
Carum carvi 0,564 * *<br />
Dactylis glomerata -0,534 * *<br />
Lathyrus prat<strong>en</strong>sis 0,465 *<br />
Leucanthemum vulgare 0,470 *<br />
Medicago lupulina 0,414 *<br />
Phyteuma orbicu<strong>la</strong>re 0,416 *<br />
Rhinanthus mediterraneus 0,473 *<br />
Tragopogon prat<strong>en</strong>sis 0,443 *<br />
Trifolium prat<strong>en</strong>se -0,452 *<br />
Significación: * = 0,05 ; ** = 0,01<br />
En esta publicación no han sido consi<strong>de</strong>rados <strong>los</strong> parámetros ambi<strong>en</strong>tales (altitud, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />
exposición, datos edáficos, etc.) que, concomitantes con el manejo, pued<strong>en</strong> matizar muchas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuestiones que aquí han sido expuestas. El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos datos se expone <strong>en</strong> otro trabajo<br />
<strong>en</strong> este mismo volum<strong>en</strong> (Reiné et al., 2008).<br />
358
Producción vegetal<br />
CONCLUSIONES<br />
Queda pat<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>be profundizarse <strong>en</strong> una mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre prácticas<br />
<strong>de</strong> manejo, biodiversidad y producción para establecer modos <strong>de</strong> gestión que contribuyan a<br />
<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ecológica y económica <strong>de</strong> estos sistemas. Está c<strong>la</strong>ro que diversidad y producción<br />
son frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te objetivos contradictorios. Se trataría pues <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> compromiso<br />
que mant<strong>en</strong>gan ambos parámetros por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> niveles razonables o que, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> priorizar<br />
<strong>la</strong> diversidad, se comp<strong>en</strong>se a <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> producción.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AL-MUFTI, M.M.; SYDES, C.L.; FURNESS, S.B.; GRIME, J.P.; BAND, S.R., 1977. A quantitative analysis<br />
of shoot ph<strong>en</strong>ology and dominance in herbaceous vegetation. Journal of Ecology, 65(3),<br />
759-791.<br />
BALDOCK, D., 1990. Agriculture and habitat <strong>los</strong>s in Europe. WWF International. 60 pp. London.<br />
BEKKER, R.; VERWEIJ, G.; SMITH, R.; REINÉ, R.; BAKKER, J.P.; SCHNEIDER, S., 1997. Soil seed<br />
bank in European grass<strong>la</strong>nds. Does <strong>la</strong>nd use affects reg<strong>en</strong>eration perspectives? Journal of<br />
Applied Ecology, 34, 1293-1310.<br />
FERRER, C.; AMELLA, A.; MAESTRO, M.; BROCA, A.; ASCASO, J., 1990. Pra<strong>de</strong>ras naturales <strong>de</strong><br />
regadío <strong>de</strong> <strong>los</strong> fondos <strong>de</strong> valle <strong>de</strong>l Pirineo c<strong>en</strong>tral (Huesca): Suelo, manejo, flora, producción<br />
y calidad. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXX Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 168-175. San Sebastián.<br />
FERRER, C.; BARRANTES, O.; BROCA, A., 2001. La noción <strong>de</strong> biodiversidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> ecosistemas<br />
pascíco<strong>la</strong>s españoles (artículo <strong>de</strong> revisión). <strong>Pastos</strong> XXXI (2), 129-184.<br />
GRIME, J.P., 1979. P<strong>la</strong>nt strategies and vegetation processes. John Wiley & Sons. 417 pp. Chichester<br />
(Eng<strong>la</strong>nd).<br />
HODGSON, J.G.; MONTSERRAT-MARTÍ?, G.; TALLOWIN, J.; THOMPSON, K.; DÍAZ, S.; CABIDO, M.;<br />
GRIME, J.P.; WILSON, P.J.; BAND, S.R. ; BOGARD, A.; CABIDO, R.; CÁCERES, D.; CASTRO-<br />
DI?EZ, P.; FERRER, C.; MAESTRO-MARTI?NEZ, M.; PÉREZ-RONTOMÉ, M.C.; CHARLES, M.; COR-<br />
NELISSEN, J.H.C.; DABBERT, S.; PÉREZ-HARGUINDEGUY, N.; KRIMLY, F.J.; SIJTSMA, T.; STRIJ-<br />
KER, D.; VENDRAMINI, F.; GUERRERO-CAMPO, J.; HYND, G. ;JONES, A.; ROMO-DI?EZ, A.; DE<br />
TORRES ESPUNY, L.; VILLAR-SALVADOR, P., ZAK, M.R., 2005 How much will it cost to save<br />
grass<strong>la</strong>nd diversity? Biological Conservation, 122 (2), 263-273<br />
GÓMEZ-GARCÍA, D; REMÓN, J.L.; GARCÍA-GONZÁLEZ, R., 2002. C<strong>la</strong>ve simplificada para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> prados y pastos pir<strong>en</strong>aicos. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP,<br />
91-97. Lérida.<br />
ISSELSTEIN, J.; JEANGROS, B.; PAVLU, V., 2005. Agronomic aspects of ext<strong>en</strong>sive grass<strong>la</strong>nd farming<br />
and biodiversity managem<strong>en</strong>t. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 10, 211-220.<br />
JANSSENS, F.; PEETERS, A.; TALLOWIN, J.R.B.; BAKKER, J.P.; BEKKER, R.M.; FILLAT, F.; OOMES,<br />
M.J.M., 1998. Re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> soil chemical factors and grass<strong>la</strong>nd diversity. P<strong>la</strong>nt and<br />
Soil, 202, 69-78.<br />
JOUVEN, M.; LOISEAU, P.; ORTH, D.; FARRUGGIA, A.; BAUMONT, R., 2007. Estimer <strong>la</strong> diversité floristique<br />
<strong>de</strong>s prairies <strong>de</strong>s exploitations herbagères avec un modèle <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>tion couplé à un<br />
indicateur “Note <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversité”. Fourrages, 191, 359-376.<br />
359
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MAESTRO, M.; FERRER, C.; AMELLA, A.; BROCA, A.; ASCASO, J., 1990. Pra<strong>de</strong>ras naturales <strong>de</strong><br />
secano <strong>de</strong> <strong>los</strong> fondos <strong>de</strong> valle <strong>de</strong>l Pirineo c<strong>en</strong>tral (Huesca): Suelo, manejo, flora, producción<br />
y calidad. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXX Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 176-183. San Sebastián.<br />
MCNAUGHTON, S.J., 1994. Biodiversity and function of grazing ecosystems. En: Biodiversity and<br />
ecosystem function, 361-383. Ed. E.D. Schulze, H.A. Mooney. Springer-Ver<strong>la</strong>g, Berlin.<br />
MOORE, D.R.; KEDDY, A., 1989. The re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> species richness and standing crop in<br />
wet<strong>la</strong>nds: the importance of scale. Vegetatio, 79, 99-106.<br />
REINÉ, R.; BARRANTES, O.; BROCA, A.; FERRER, C., 2008. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad florística y <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> prados <strong>de</strong> siega pir<strong>en</strong>aicos. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLVII<br />
Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP. Córdoba.<br />
SPSS version 14.0.1 (SPSS Inc., Chicago, Il., USA).<br />
VILLAR, L.; SESÉ, J.A.; FERRÁNDEZ, J.V., 1997, 2001. Flora <strong>de</strong>l Pirineo aragonés. 2 Volúm<strong>en</strong>es.<br />
Ed. Consejo <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Naturaleza <strong>de</strong> Aragón e Instituto <strong>de</strong> Estudios Altoaragoneses.<br />
648 pp. (Vol. I) y 790 pp. (Vol. II).<br />
ZECHMEISTER, H.G.; SCHMITZBERGER, I.; STEURER, B, 2003. The influ<strong>en</strong>ce of <strong>la</strong>nd-use practices<br />
and economics on p<strong>la</strong>nt species richness in meadows. Biological Conservation, 114 (2), 165-<br />
177.<br />
THE RELATIONSHIPS BETWEEN FLORISTIC DIVERSITY, PRO-<br />
DUCTION AND MANAGEMENT IN PYRENEAN HAY MEADOWS<br />
SUMMARY<br />
This work pres<strong>en</strong>ts data of previous studies, with the aim of establishing a basis for a research project<br />
which is now at its beginnings. Our objective was to know the re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> the floristic<br />
diversity and the production in Pyr<strong>en</strong>ean hay meadows, and what is the influ<strong>en</strong>ce of the managem<strong>en</strong>t<br />
on the behaviour of the two parameters. The re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> the diversity and the production<br />
was fitted to a polinomial curve, where the highest values of production were found at intermediate<br />
levels of diversity. following a wi<strong>de</strong>ly accepted mo<strong>de</strong>l. This curve is more f<strong>la</strong>tt<strong>en</strong>ed in the<br />
case if irrigated meadows, wich imples that the effect “irrigation” buffers the effect “diversity”. It<br />
has also be<strong>en</strong> found taht if the first cutting <strong>de</strong><strong>la</strong>yed, qith a subsequ<strong>en</strong>t <strong>los</strong>s of grass quality, the<br />
diversity increases. This fact is interpretes as an effect of self-sowing of the already mature p<strong>la</strong>nts.<br />
no corre<strong>la</strong>tion was found betwe<strong>en</strong> the fertilization type (on a simply qualitative basis) and diversity.<br />
A list of species is giv<strong>en</strong> that, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ding on their pres<strong>en</strong>ce and cover in the meadow, could be consi<strong>de</strong>red<br />
as “indicators” of high or low diversity.<br />
Key words: specific richnessm dry <strong>la</strong>nd, irrigated <strong>la</strong>nd, cutting data, fertilization.<br />
360
Producción vegetal<br />
INFLUENCIA DE LOS FACTORES AMBIENTALES EN LA<br />
DIVERSIDAD FLORÍSTICA Y EN LA PRODUCCIÓN DE PRADOS<br />
DE SIEGA PIRENAICOS<br />
R. REINÉ, O. BARRANTES, A. BROCA Y C. FERRER<br />
Dpto. Agricultura y Economía Agraria. Universidad <strong>de</strong> Zaragoza. Miguel Servet, 177.<br />
50013 Zaragoza (España)<br />
RESUMEN<br />
Se pres<strong>en</strong>ta un trabajo don<strong>de</strong> han sido tratados datos <strong>de</strong> estudios anteriores, con el fin <strong>de</strong> establecer<br />
bases <strong>de</strong> partida para un Proyecto <strong>de</strong> investigación que ahora se inicia. La cuestión p<strong>la</strong>nteada es<br />
ver cómo influy<strong>en</strong> <strong>los</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales sobre <strong>la</strong> diversidad florística y <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> prados <strong>de</strong><br />
siega <strong>de</strong>l Pirineo. Sólo se han <strong>en</strong>contrado re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre factores ambi<strong>en</strong>tales y biodiversidad <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> regadío, concluy<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s situaciones más “difíciles” (mayores altitu<strong>de</strong>s y<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, exposiciones más frías, sue<strong>los</strong> ácidos) favorec<strong>en</strong> perturbaciones que pued<strong>en</strong> crear un<br />
micromosaico heterogéneo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación compatible con una mayor diversidad florística. Igualm<strong>en</strong>te<br />
se observa mayor diversidad <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> con poca pedregosidad y limosos, que reti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejor<br />
<strong>la</strong> humedad, y <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> ricos <strong>en</strong> N, quizás aportado por leguminosas que increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> diversidad.<br />
También <strong>en</strong> regadío, <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> más productivos son <strong>los</strong> ar<strong>en</strong>osos y ricos <strong>en</strong> fósforo.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: altitud, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, exposición, suelo<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a un grupo <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> el que se integran <strong>los</strong> autores <strong>de</strong> este trabajo le ha<br />
sido concedido un Proyecto sobre <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> prados <strong>de</strong>l Pirineo Aragonés <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad vegetal (Proyecto PM076/2007 <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong><br />
Aragón). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura y Economía Agraria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />
Zaragoza ya se habían realizado trabajos <strong>de</strong> prospección y diagnóstico sobre prados <strong>de</strong>l Pirineo aragonés,<br />
algunos <strong>de</strong> cuyos datos ya fueron publicados (Ferrer et al., 1990; Maestro et al., 1990). En<br />
aquel<strong>la</strong>s fechas, sin embargo, el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad vegetal <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s,<br />
así como <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre este parámetro, su manejo y sus r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos productivos eran<br />
todavía inquietu<strong>de</strong>s iniciales (Baldock, 1990), que fueron adquiri<strong>en</strong>do más relevancia <strong>de</strong>spués<br />
(McNaughton, 1994; Bekker et al., 1997; Janss<strong>en</strong>s et al., 1998; Zechmeister et al., 2003; Isselstein<br />
et al., 2005; y un interminable número <strong>de</strong> trabajos ci<strong>en</strong>tíficos hasta nuestros días). Sin embargo, no<br />
convi<strong>en</strong>e g<strong>en</strong>eralizar y <strong>en</strong> cada zona conv<strong>en</strong>dría re<strong>la</strong>cionar <strong>los</strong> diversos tipos <strong>de</strong> gestión con el medio<br />
físico <strong>en</strong> que crec<strong>en</strong> (Jefferson, 2005). En efecto, <strong>los</strong> prados <strong>de</strong>l Pirineo se asi<strong>en</strong>tan sobre altitu<strong>de</strong>s<br />
que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre 900 y 1500 msm, con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes muy variables, con todas <strong>la</strong>s exposiciones y<br />
sobre sustratos muy diversos (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ácidos a neutros o neutro-básicos). Por lo tanto, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> biodiversidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados intervi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> forma concomitante tanto el medio físico como su manejo<br />
o gestión. Los autores recuperan ahora mucha <strong>de</strong> <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida a finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 80<br />
y <strong>la</strong> revisan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad, <strong>de</strong> modo que aquel<strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong> “prospección<br />
y diagnóstico” puedan servir <strong>de</strong> base y preámbulo <strong>de</strong>l Proyecto que ahora vamos a iniciar.<br />
361
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Fueron contro<strong>la</strong>das durante dos años consecutivos 24 parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> prados <strong>de</strong>l Pirineo, 15 <strong>de</strong> secano<br />
y 9 <strong>de</strong> regadío. Dichas parce<strong>la</strong>s se ubican <strong>en</strong> municipios que abarcan, <strong>de</strong> Este a Oeste, todo<br />
el Pirineo aragonés. En este trabajo se dan producciones y diversidad florística expresada por el<br />
número <strong>de</strong> especies, referidos al primer aprovechami<strong>en</strong>to, un corte para conservar (h<strong>en</strong>o o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do)<br />
realizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> junio hasta mediados <strong>de</strong> julio.<br />
Sobre <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> manejo, inv<strong>en</strong>tario florístico y cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong> metodología vi<strong>en</strong>e<br />
ya <strong>de</strong>scrita <strong>en</strong> otro trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores (Barrantes et al., 2008) <strong>en</strong> este mismo volum<strong>en</strong>.<br />
En cuanto a <strong>los</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> cada parce<strong>la</strong> se obtuvo <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te información: altitud<br />
(msm), mediante altímetro y cartografía; p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (º), con clinómetro; exposición, utilizando brúju<strong>la</strong><br />
y cuantificando a partir <strong>de</strong>l clásico cardioi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Oz<strong>en</strong>da (1955) mediante <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
temperatura media anual <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> exposición N: SW 3,2 ºC; S y SE 3,1 ºC; W 2,7 ºC; E<br />
1,8 ºC; NE 1,1ºC; NW 0,7 ºC; N 0ºC, y para <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> exposición (p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te nu<strong>la</strong>),<br />
<strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores: 2,0 ºC. Los sue<strong>los</strong> se muestrearon y analizaron según <strong>la</strong> metodología<br />
<strong>de</strong>scrita por Ferrer et al. (1990) y Maestro et al. (1990) con respecto a: R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> finos, pH<br />
<strong>en</strong> agua, Carbonatos, Arcil<strong>la</strong>, Limo, Ar<strong>en</strong>a, MO, N, P, K y Na, calcu<strong>la</strong>ndo también <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción C/N.<br />
El tratami<strong>en</strong>to estadístico consistió <strong>en</strong> el ajuste a una función lineal <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> factores<br />
<strong>de</strong>l medio físico y <strong>la</strong> riqueza específica y <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> cada parce<strong>la</strong>, estableci<strong>en</strong>do el coefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pearson mediante el paquete estadístico SPSS. Estas corre<strong>la</strong>ciones se<br />
han expresado igualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manera gráfica, con el fin <strong>de</strong> informar sobre el rango <strong>de</strong> valores <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> parámetros consi<strong>de</strong>rados.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Los autores, <strong>en</strong> otro trabajo publicado <strong>en</strong> este mismo volum<strong>en</strong> (Barrantes et al., 2008), han establecido<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre diversidad florística, producción y manejo <strong>en</strong> prados <strong>de</strong>l Pirineo aragonés.<br />
En este trabajo, complem<strong>en</strong>tario con el anterior, hemos pret<strong>en</strong>dido conjeturar sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>en</strong>tre diversidad florística, producción y factores ambi<strong>en</strong>tales.<br />
Con respecto a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre diversidad y factores ambi<strong>en</strong>tales se ha realizado un análisis<br />
<strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ciones Pearson que no ha pres<strong>en</strong>tado ninguna interacción significativa <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
prados <strong>de</strong> secano. No así <strong>en</strong> <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> regadío, don<strong>de</strong> se han <strong>en</strong>contrado valores re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
altos (y significativos al nivel 0,01 <strong>en</strong> dos casos) <strong>en</strong> <strong>los</strong> ocho parámetros que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1. La Fig. 1 repres<strong>en</strong>ta gráficam<strong>en</strong>te estas re<strong>la</strong>ciones.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Corre<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Pearson <strong>de</strong> <strong>la</strong> Riqueza específica con parámetros ambi<strong>en</strong>tales (<strong>en</strong> regadío n=9<br />
parce<strong>la</strong>s; <strong>en</strong> secano n=15 parce<strong>la</strong>s)<br />
Regadío<br />
Secano<br />
Altitud 0,487 0,165<br />
P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te 0,645 * 0,112<br />
Exposición -0,753* -0,049<br />
R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> finos 0,522 -0,201<br />
pH <strong>en</strong> agua -0,602 -0,169<br />
Carbonatos -0,510 -0,228<br />
Limo 0,593 -0,443<br />
N 0,561 -0,242<br />
La corre<strong>la</strong>ción es significativa al nivel 0,01<br />
362
Producción vegetal<br />
En cuanto a <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> prados (altitud, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y exposición), y refiriéndonos<br />
sólo a <strong>los</strong> prados <strong>de</strong> regadío, se observa cómo <strong>los</strong> prados situados <strong>en</strong> situaciones más “difíciles”<br />
(mayor altitud, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te más elevada, exposiciones más frías) pres<strong>en</strong>tan mayor diversidad.<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y ori<strong>en</strong>tación <strong>la</strong> significación es al nivel 0,01.<br />
Figura 1. Re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre factores ambi<strong>en</strong>tales y diversidad florística (nº <strong>de</strong> especies). Sólo se observan<br />
corre<strong>la</strong>ciones re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te altas <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l regadío (véase Tab<strong>la</strong> 1)<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
REGADÍO<br />
15<br />
SECANO<br />
10<br />
800 1000 1200 1400 1600<br />
ALTITUD (m)<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
REGADÍO<br />
SECANO<br />
0<br />
0 5 10 15 20<br />
PENDIENTE (º)<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
REGADÍO<br />
15<br />
SECANO<br />
10<br />
0,0 1,0 2,0 3,0 4,0<br />
EXPOSICIÓN (<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or a mayor tª re<strong>la</strong>tiv<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
REGADÍO<br />
15<br />
SECANO<br />
10<br />
0 20 40 60 80 100<br />
RENDIMIENTO EN FINOS DEL SUELO (%)<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15 REGADÍO<br />
SECANO<br />
10<br />
5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5<br />
pH DE SUELO<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
REGADÍO<br />
SECANO<br />
10<br />
0 10 20 30 40 50<br />
CARBONATOS DEL SUELO<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
REGADÍO<br />
SECANO<br />
10<br />
5,0 15,0 25,0 35,0 45,0 55,0<br />
LIMO DEL SUELO (%<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
REGADÍO<br />
SECANO<br />
10<br />
0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30<br />
NITRÓGENO DEL SUELO (%)<br />
363
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Todo parece indicar que, <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> que nos movemos, estas situaciones “difíciles” favorec<strong>en</strong><br />
perturbaciones que pued<strong>en</strong> crear un micromosaico heterogéneo <strong>en</strong> <strong>la</strong> vegetación. Hernán<strong>de</strong>z et al.<br />
(2001) han <strong>en</strong>contrado también mayores biodiversida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> zonas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (fr<strong>en</strong>te a l<strong>la</strong>nos) y <strong>en</strong><br />
exposiciones norte. Gómez-García et al. (2002) indican un 25% más <strong>de</strong> especies <strong>en</strong> prados <strong>de</strong><br />
mayor altitud y p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (Bromion erecti) que <strong>en</strong> <strong>los</strong> más bajos y l<strong>la</strong>nos (Arrh<strong>en</strong>atherion e<strong>la</strong>tioris).<br />
En cuanto a <strong>los</strong> parámetros edáficos consi<strong>de</strong>rados, po<strong>de</strong>mos resaltar, y sólo refiriéndonos a <strong>los</strong><br />
prados <strong>de</strong> regadío, que <strong>la</strong>s mayores diversida<strong>de</strong>s florísticas (Tab<strong>la</strong> 1 y Fig. 1) se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> sue<strong>los</strong><br />
con pH más bajo y m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> carbonatos; con mayor r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos finos<br />
(m<strong>en</strong>or pedregosidad) y, <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>, limo; y con más alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> nitróg<strong>en</strong>o. La explicación<br />
a estas corre<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>be hacerse inicialm<strong>en</strong>te con mucha caute<strong>la</strong>. La mayor diversidad <strong>en</strong> sue<strong>los</strong><br />
ácidos y con m<strong>en</strong>os (o sin) carbonatos podría <strong>en</strong>globarse <strong>en</strong> el argum<strong>en</strong>to ya esgrimido <strong>de</strong><br />
situaciones más “difíciles”. La mayor diversidad <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> con mayor r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
finos (
Producción vegetal<br />
Figura 2. Re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre factores edáficos y producción <strong>de</strong>l primer corte (kg MS/ha). Sólo se observan<br />
corre<strong>la</strong>ciones significativas <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l regadío (véase Tab<strong>la</strong> 2)<br />
10000<br />
10000<br />
8000<br />
8000<br />
6000<br />
6000<br />
4000<br />
4000<br />
2000<br />
REGADÍO<br />
SECANO<br />
0<br />
0 10 20 30 40<br />
ARCILLA DEL SUELO (%<br />
2000<br />
REGADÍO<br />
SECANO<br />
0<br />
0 20 40 60 80<br />
ARENA DEL SUELO (%<br />
10000<br />
8000<br />
6000<br />
4000<br />
2000<br />
REGADÍO<br />
SECANO<br />
0<br />
0 10 20 30<br />
P DEL SUELO (mg/kg<br />
CONCLUSIONES<br />
Sólo se han <strong>en</strong>contrado re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre factores ambi<strong>en</strong>tales y biodiversidad <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
prados <strong>de</strong> regadío, concluy<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s situaciones más “difíciles” (mayores altitu<strong>de</strong>s y p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />
exposiciones más frías, sue<strong>los</strong> ácidos) favorec<strong>en</strong> perturbaciones que pued<strong>en</strong> crear un micromosaico<br />
heterogéneo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación compatible con una mayor diversidad florística. Igualm<strong>en</strong>te<br />
se observa mayor diversidad <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> con poca pedregosidad y limosos, que reti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejor<br />
<strong>la</strong> humedad, y <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> ricos <strong>en</strong> N, quizás aportado por leguminosas que increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> diversidad.<br />
También <strong>en</strong> regadío, <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> más productivos son <strong>los</strong> ar<strong>en</strong>osos y ricos <strong>en</strong> fósforo. En cualquier<br />
caso, <strong>en</strong> un estudio posterior <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abordarse <strong>de</strong> forma concomitante <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l manejo<br />
y <strong>los</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales sobre <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> diversidad florística.<br />
365
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BALDOCK, D., 1990. Agriculture and habitat <strong>los</strong>s in Europe. WWF International. 60 pp. London.<br />
BARRANTES, O.; REINÉ, R.; BROCA, A.; FERRER, C., 2008. Re<strong>la</strong>ciones diversidad florística-producción-manejo<br />
<strong>en</strong> prados <strong>de</strong> siega pir<strong>en</strong>aicos. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLVII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
SEEP. Córdoba.<br />
BEKKER, R., VERWEIJ, G., SMITH, R., REINÉ, R., BAKKER, J.P., SCHNEIDER, S., 1997. Soil seed<br />
bank in European grass<strong>la</strong>nds. Does <strong>la</strong>nd use affects reg<strong>en</strong>eration perspectives? Journal of<br />
Applied Ecology, 34, 1293-1310.<br />
FERRER, C., AMELLA, A., MAESTRO, M., BROCA, A., ASCASO, J., 1990. Pra<strong>de</strong>ras naturales <strong>de</strong><br />
regadío <strong>de</strong> <strong>los</strong> fondos <strong>de</strong> valle <strong>de</strong>l Pirineo c<strong>en</strong>tral (Huesca): Suelo, manejo, flora, producción<br />
y calidad. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXX Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 168-175. San Sebastián.<br />
GÓMEZ-GARCÍA, D; REMÓN, J.L.; GARCÍA-GONZÁLEZ, R., 2002. C<strong>la</strong>ve simplificada para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> prados y pastos pir<strong>en</strong>aicos. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP,<br />
91-97. Lérida.<br />
HERNÁNDEZ, A.J.; JIMÉNEZ, C.; PASTOR, J., 2001. Evaluación <strong>de</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alcarria conqu<strong>en</strong>se<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l patrimonio natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLI Reunión<br />
Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP (I Foro Iberoamericano <strong>de</strong> <strong>Pastos</strong>), 153-159.<br />
ISSELSTEIN, J, JEANGROS, B, PAVLU, V., 2005. Agronomic aspects of ext<strong>en</strong>sive grass<strong>la</strong>nd farming<br />
and biodiversity managem<strong>en</strong>t. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 10, 211-220.<br />
JANSSENS, F., PEETERS, A., TALLOWIN, J.R.B., BAKKER, J.P., BEKKER, R.M., FILLAT, F., OOMES,<br />
M.J.M., 1998. Re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> soil chemical factors and grass<strong>la</strong>nd diversity. P<strong>la</strong>nt and<br />
Soil, 202, 69-78.<br />
JEFFERSON, R.G., 2005. The conservation managem<strong>en</strong>t of up<strong>la</strong>nd hay meadows in Britain: a<br />
review. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce, 60 (4), 322-331<br />
MAESTRO, M., FERRER, C., AMELLA, A., BROCA, A., ASCASO, J., 1990. Pra<strong>de</strong>ras naturales <strong>de</strong><br />
secano <strong>de</strong> <strong>los</strong> fondos <strong>de</strong> valle <strong>de</strong>l Pirineo c<strong>en</strong>tral (Huesca): Suelo, manejo, flora, producción<br />
y calidad. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XXX Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 176-183. San Sebastián.<br />
MCNAUGHTON, S.J., 1994. Biodiversity and function of grazing ecosystems. In: Biodiversity and<br />
ecosystem function, 361-383. Ed. E.D. Schulze, H.A. Mooney. Springer-Ver<strong>la</strong>g, Berlin.<br />
OZENDA, P., 1955. La température, facteur <strong>de</strong> répartition <strong>de</strong> <strong>la</strong> végétation <strong>en</strong> montagne. Année<br />
Biologique, 31(5-6), 51-68.<br />
REINÉ, R.; FILLAT, F., 1993. Composición <strong>de</strong> un banco <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un prado pir<strong>en</strong>aico. Actas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> XXXIII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, 99-106. Ciudad Real.<br />
SPSS version 14.0.1 (SPSS Inc., Chicago, Il., USA)<br />
ZECHMEISTER, HG, SCHMITZBERGER, I, STEURER, B, 2003. The influ<strong>en</strong>ce of <strong>la</strong>nd-use practices<br />
and economics on p<strong>la</strong>nt species richness in meadows. Biological Conservation, 114 (2), 165-<br />
177.<br />
366
Producción vegetal<br />
EFFECTS OF ENVIRONMENTAL FACTORS ON THE FLORISTIC<br />
DIVERSITY AND THE PRODUCTION IN PYRENEAN HAY<br />
MEADOWS<br />
SUMMARY<br />
This work pres<strong>en</strong>ts data of previous studies, with the aim of establishing a basis for a research Project<br />
which is now at its beginnings. Our objective was to know the effects of the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal factors<br />
on the floristic diversity and the production in Pyr<strong>en</strong>ean hay meadows. Re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong><br />
some <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal factors and biodiversity have be<strong>en</strong> found only in the case of irrigated meadows,<br />
leading to the conclusion that the most stressful situations (higher elevations and slopes,<br />
col<strong>de</strong>r exposures, acid soils) would favour the occurr<strong>en</strong>ce of disturbances which, in its turn, could<br />
create an heterog<strong>en</strong>eous micro-mosaic of the vegetation, compatible with a higher floristic diversity.<br />
Also, higher diversity was found in slime and low-stony soils, which would retain better the<br />
water; and in soils with higher Nitrog<strong>en</strong> levels, that could have be<strong>en</strong> <strong>en</strong>riched in Nitrog<strong>en</strong> by the<br />
diversity-increasing leguminous p<strong>la</strong>nts. The most productive soils were the sandy and richer in<br />
Phosphorous soils.<br />
Key words: elevation, slope, exposure, soil.<br />
367
Tercera Parte<br />
PRODUCCIÓN ANIMAL
Producción animal<br />
THE IMPACT OF THE TECHNOLOGY EXPLOSION ON PASTURE<br />
MANAGEMENT AND UTILIZATION<br />
SAM COLEMAN<br />
USDA ARS STARS<br />
Brooksville, FL USA<br />
FORAGES, GRAZINGLANDS, PASTURES AND RANGES<br />
Forage has be<strong>en</strong> <strong>de</strong>scribed as the edible parts of p<strong>la</strong>nts, other than separated grain, that can provi<strong>de</strong><br />
food for animals, or that can be harvested for feeding (Barnes et al., 2007). Forage therefore<br />
inclu<strong>de</strong>s vegetative parts, including leaf, stem, infloresc<strong>en</strong>ce, twigs, roots, and other parts of<br />
a wi<strong>de</strong> range of p<strong>la</strong>nt species. Primary uses of forages as feedstuffs for animals inclu<strong>de</strong> pasture,<br />
hay, si<strong>la</strong>ge, hay<strong>la</strong>ge, and soi<strong>la</strong>ge.<br />
Grazing<strong>la</strong>nds inclu<strong>de</strong> a vast proportion of the worlds <strong>la</strong>nd resources. Grazed <strong>la</strong>ndscapes in agricultural<br />
settings range from very ext<strong>en</strong>sive as in the arid west of the US, the outback of Australia,<br />
or steppes of Russia and China, to highly int<strong>en</strong>sive and specialized monocultures (or at most binary<br />
mixtures) of the humid zones in Europe, New Zea<strong>la</strong>nd, and the eastern USA. The vegetative<br />
diversity within the <strong>la</strong>ndscape and the rate at which changes occur due to herbivore interactions<br />
are re<strong>la</strong>ted to the <strong>de</strong>gree of int<strong>en</strong>sification. Herbivory associated with grazing<strong>la</strong>nds is also very<br />
diverse ranging from domesticated livestock to wild ungu<strong>la</strong>tes. Due to the diversity and complexity<br />
of the grazed <strong>la</strong>ndscape, experim<strong>en</strong>tation to <strong>de</strong>termine causes and effects has be<strong>en</strong> difficult<br />
and oft<strong>en</strong> misleading. Ecological assessm<strong>en</strong>t of species abundance and <strong>de</strong>scription oft<strong>en</strong> <strong>la</strong>cks<br />
the quantification required for making <strong>de</strong>cisions and for economic evaluation by <strong>la</strong>nd managers.<br />
Pasture is a grazing managem<strong>en</strong>t unit that is <strong>en</strong>c<strong>los</strong>ed and separated from other areas by barriers<br />
such as f<strong>en</strong>ces and managed to produce forage that is harvested primarily by grazing. The term<br />
range<strong>la</strong>nd was established in the United States, but is internationally un<strong>de</strong>rstood as applying to<br />
grazing <strong>la</strong>nd <strong>de</strong>rived from natural vegetation being un<strong>de</strong>r ext<strong>en</strong>sive use and of low productivity as<br />
compared to pasture or forage crops. Inputs of fertilizer are nil and most occur in arid or semiarid<br />
climates.<br />
Managem<strong>en</strong>t is the application of a p<strong>la</strong>n for the protection, use, or <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t to <strong>la</strong>nds and<br />
resources in an area (McGuire, 1978). On a regional or national level, this inclu<strong>de</strong>s integration of<br />
a particu<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>n with other p<strong>la</strong>ns for the b<strong>en</strong>efit of the economy or society. While managem<strong>en</strong>t of<br />
farmed pastures is usually well <strong>de</strong>fined, bringing range<strong>la</strong>nds un<strong>de</strong>r managem<strong>en</strong>t is especially difficult<br />
in areas where <strong>la</strong>nd t<strong>en</strong>ure is short. In countries where the majority of grazing is from either<br />
wild ungu<strong>la</strong>tes, from nomadic graziers, or from combinations of both, the application of managem<strong>en</strong>t<br />
is normally nonexist<strong>en</strong>t. The result is a <strong>de</strong>grading of the <strong>la</strong>nd and vegetation resource, oft<strong>en</strong><br />
resulting in <strong>de</strong>sertification. Since these areas t<strong>en</strong>d to be very <strong>la</strong>rge <strong>la</strong>nd holdings, assessm<strong>en</strong>t of<br />
vegetation and feed supply on offer is oft<strong>en</strong> difficult or impossible to achieve using visual or manual<br />
techniques.<br />
371
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Managem<strong>en</strong>t in production animal agriculture involves two aspects: 1) proper utilization and<br />
preservation of the soil-p<strong>la</strong>nt complex; and 2) optimizing productivity from the animals involved.<br />
Due to the wi<strong>de</strong> variety of both soil-p<strong>la</strong>nt ecosystem and level of <strong>de</strong>sired productivity from the animal<br />
resource, managem<strong>en</strong>t is not a ‘one size fits all’. Managem<strong>en</strong>t must be applied from knowledge<br />
based on fundam<strong>en</strong>tal principles that inclu<strong>de</strong> soil-water re<strong>la</strong>tions, soil-p<strong>la</strong>nt re<strong>la</strong>tions, p<strong>la</strong>nt<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>se and preservation mechanisms, p<strong>la</strong>nt-animal interactions, animal nutrition, animal production<br />
systems, and economics. For the most part, the manager will attempt to bl<strong>en</strong>d the pot<strong>en</strong>tial<br />
from the basic resources (soil and water) through appropriate p<strong>la</strong>nts that can support some a<strong>de</strong>quate<br />
level of animal production to provi<strong>de</strong> an economic stimulus to produce. We will id<strong>en</strong>tify some<br />
of the problems associated with managem<strong>en</strong>t of grazing<strong>la</strong>nds and th<strong>en</strong> discuss how mo<strong>de</strong>rn technology<br />
has impacted or has pot<strong>en</strong>tial to impact <strong>de</strong>cision making.<br />
Pasture (and range)<br />
Pasture and range<strong>la</strong>nd compon<strong>en</strong>ts inclu<strong>de</strong> the soil and the p<strong>la</strong>nts supported by the soil. Climate<br />
has an impact on both, and is a <strong>la</strong>rge factor in whether a particu<strong>la</strong>r grazing<strong>la</strong>nd is id<strong>en</strong>tified as pasture<br />
or range. Forage, browse, and herbaceous p<strong>la</strong>nts are supported and fed by the soil, and in<br />
turn protect the soil from erosion. Natural vegetation is dominant in range<strong>la</strong>nd and occurs by natural<br />
selection whereas in farmed pastures, vegetation may be natural or introduced, but are managed<br />
more int<strong>en</strong>sively by p<strong>la</strong>nting improved species, fertility, irrigation, and selective species<br />
(weed) control. Regardless whether we speak of pastures or range, two characteristics dominate<br />
the managem<strong>en</strong>t strategies to optimize utilization by animals: 1) herbage avai<strong>la</strong>ble or biomass; and<br />
2) quality of the herbage avai<strong>la</strong>ble. Ev<strong>en</strong> the vast range<strong>la</strong>nds and savannahs of China and Africa<br />
that are mainly popu<strong>la</strong>ted by wild ungu<strong>la</strong>tes are c<strong>la</strong>ssified, gra<strong>de</strong>d, and valued by these two characteristics.<br />
Overgrazing is perhaps the most notable and common practice for grazing<strong>la</strong>nds and<br />
contributes to <strong>de</strong>gradation of the p<strong>la</strong>nt-soil support complex and compromises animal productivity.<br />
While many techniques are avai<strong>la</strong>ble to assess biomass and herbage quality, the analytical problems<br />
become quite complex wh<strong>en</strong> the grazer animal is inclu<strong>de</strong>d.<br />
P<strong>la</strong>nt changes with grazing<br />
The sward canopy may be characterized by proportions of re<strong>la</strong>tive amounts of new growth and<br />
s<strong>en</strong>esced material; of leaf, stem, and infloresc<strong>en</strong>ce; of p<strong>la</strong>nt species; or of combinations of the<br />
above. Determinations of the separate compon<strong>en</strong>ts are <strong>la</strong>borious and, h<strong>en</strong>ce, are seldom attempted<br />
in research and almost never by graziers; only the standing biomass is usually measured or estimated.<br />
Due to the interactions of the herbivore with the p<strong>la</strong>nt canopy, the dynamics of p<strong>la</strong>nt growth<br />
rate and harvest rate g<strong>en</strong>erally cannot<br />
be <strong>de</strong>scribed by empirical re<strong>la</strong>tionships.<br />
Rather, mechanistic mo<strong>de</strong>ls that integrate<br />
the individual compon<strong>en</strong>ts over<br />
time provi<strong>de</strong> a more realistic approach<br />
(Bircham and Hodgson, 1983; Smith,<br />
1985) and l<strong>en</strong>d themselves into computer<br />
based <strong>de</strong>cision support systems.<br />
Leaf area of a sward affects so<strong>la</strong>r radiation<br />
interception and shoot mass accumu<strong>la</strong>tion<br />
rate of forage p<strong>la</strong>nts. Growth<br />
rate also t<strong>en</strong>ds to increase with increasing<br />
sward DM mass and height (Bircham<br />
and Hodgson, 1983).<br />
Figure 1. Illustration of a weighted disk coupled with GPS and<br />
<strong>la</strong>ser to automatically measure herbage height and location of the plot<br />
372
Producción animal<br />
Assessing forage on offer<br />
Measuring forage quantity is quite easy technologically, but <strong>la</strong>borious and time consuming. One<br />
only needs to measure a number of sample areas within a pasture (at random or on a transect) of<br />
perhaps 0.25 to 1 m (for homog<strong>en</strong>ous pastures) and clip the herbage <strong>en</strong>c<strong>los</strong>ed. The number and<br />
location is important due to variability. Clipping height is important and may bias results. For<br />
assessm<strong>en</strong>t of avai<strong>la</strong>ble forage on range<strong>la</strong>nds, <strong>la</strong>rger areas and more sites must be sampled<br />
because of the size and shape of p<strong>la</strong>nts, the diversity of species, and <strong>de</strong>gree of bare ground. In<br />
some instances with arid range<strong>la</strong>nds, manual assessm<strong>en</strong>t may be virtually impossible.<br />
For improved pastures and more grass-dominated range<strong>la</strong>nds such as the tall-grass prairies, very<br />
simple and inexp<strong>en</strong>sive tools have be<strong>en</strong> <strong>de</strong>veloped to aid in estimating herbage mass. All are predictive<br />
and must be calibrated with hand harvested samples. The most common and one of the<br />
most consist<strong>en</strong>t is the rising p<strong>la</strong>te meter (Earle and McGowan, 1979). Coupled with some mo<strong>de</strong>rn<br />
electronics such as GPS and <strong>la</strong>ser (Flynn et al., 2008; Figure 1), one can very easily map a pasture<br />
for herbage on offer and <strong>de</strong>termine important characteristics as variability in herbage mass, <strong>de</strong>gree<br />
of spot-grazing, size of grazed plots, and possibly the <strong>de</strong>gree of selectivity (Correll et al., 2003).<br />
Other methods of estimating forage on offer inclu<strong>de</strong> the electronic herbage stick (or meter) which is<br />
based on capacitance (Vickery and Nichol, 1982). One limitation of this technology is the <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce<br />
on conductivity of the forage which means moisture cont<strong>en</strong>t likely will influ<strong>en</strong>ce the slope of the regression<br />
line (Coleman and Forbes, 1998). Other methods that have be<strong>en</strong> proposed inclu<strong>de</strong> visual estimation,<br />
visual obstruction, light interception (leaf area in<strong>de</strong>x), and canopy height (Ganguli et al., 2000).<br />
Mo<strong>de</strong>rn exploits into spectral assessm<strong>en</strong>t using satellites, airp<strong>la</strong>nes, or ev<strong>en</strong> lower level instrum<strong>en</strong>ts<br />
are gaining mom<strong>en</strong>tum. Remote s<strong>en</strong>sing by airp<strong>la</strong>ne or satellite has be<strong>en</strong> avai<strong>la</strong>ble for many years<br />
(Tueller, 1982), but only rec<strong>en</strong>tly has spectrometers in the hyperspectral (infrared) region be<strong>en</strong> avai<strong>la</strong>ble.<br />
Early work with satellite data was also limited by pixel resolution. Hand-held radiometers have<br />
be<strong>en</strong> used to estimate herbage mass of many crops. More rec<strong>en</strong>t innovations inclu<strong>de</strong> c<strong>los</strong>e-range<br />
spectral imaging using sophisticated strobe lights to minimize blur (Schut et al., 2006).<br />
Assessing pasture compon<strong>en</strong>ts<br />
Partitioning the standing biomass into compon<strong>en</strong>t parts (live, s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>t, <strong>de</strong>ad, p<strong>la</strong>nt part etc ...)<br />
by hand requires many hours per sample and many samples per pasture or site is required to a<strong>de</strong>quately<br />
account for variation. In range or mixed swards, multiple species only adds to the problem.<br />
Hand separation is not a viable solution to managers.<br />
Near-infrared reflectance spectroscopy (NIRS) is an instrum<strong>en</strong>tal technique that measures the<br />
absorbance of monochromatic light in the near-infrared region of the magnetic spectrum by a substrate.<br />
The primary use of NIRS in forage quality prediction has be<strong>en</strong> to assess chemical composition<br />
of forages. The utility of NIRS in the diffuse reflectance mo<strong>de</strong> has contributed as much to its<br />
success as the electromagnetic region that is used. It is minimal sample preparation, along with<br />
its speed and simultaneous analysis for many constitu<strong>en</strong>ts, that make it so popu<strong>la</strong>r among practical<br />
analysts, chemists, and biologists, especially from agriculture and industry.<br />
Since NIRS is a function of both the physics and chemistry of substances, it was used to estimate<br />
proportions of differ<strong>en</strong>t species (Coleman et al., 1990) and p<strong>la</strong>nt parts (Hill, et al., 1988). The<br />
technology has be<strong>en</strong> applied to esophageally collected samples repres<strong>en</strong>ting the animal diet<br />
(Volesky and Coleman, 1996) and to animal feces (Walker et al., 2002). One difficulty calibrating<br />
species or p<strong>la</strong>nt parts of animal diets is acquisition of refer<strong>en</strong>ce data on suffici<strong>en</strong>t samples for<br />
calibration and th<strong>en</strong> for monitoring the equations in unknown popu<strong>la</strong>tions. As noted above, hand<br />
separation is so <strong>la</strong>borious that characterizing <strong>en</strong>ough ev<strong>en</strong> for calibration is usually not feasible.<br />
Other techniques that have be<strong>en</strong> used inclu<strong>de</strong> differ<strong>en</strong>tial chemistry in p<strong>la</strong>nts such as alkanes<br />
373
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
(Dove, 1992) or 13 C discrimination (Jones, et al., 1979) and microhistological (Sparks and<br />
Malechek, 1968). Ev<strong>en</strong> with accurate data achieved by hand separation, errors usually are about<br />
10 perc<strong>en</strong>tage units per compon<strong>en</strong>t (Coleman et al., 1990). In this case, p<strong>la</strong>nt compon<strong>en</strong>ts that<br />
are in low proportion (i.e., infloresc<strong>en</strong>ce) by weight oft<strong>en</strong> are predicted as negative.<br />
Assessing Forage Quality<br />
Assessm<strong>en</strong>t of forage quality is important because of the c<strong>los</strong>e re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> digestible<br />
<strong>en</strong>ergy (or digestible dry matter) intake and rate of gain (or other measures of animal production)<br />
wh<strong>en</strong> forages are fed alone (Holmes et al., 1966). In vivo intake and digestion trials are standard<br />
techniques but are very <strong>la</strong>borious and oft<strong>en</strong> require tons of the feed. Most quality assessm<strong>en</strong>t has<br />
be<strong>en</strong> conducted on harvested forages such as si<strong>la</strong>ge or hay, and the techniques were <strong>de</strong>veloped<br />
for them. For grazing animals, it is impossible to directly measure feed intake and fecal excretion.<br />
Therefore, indirect techniques have be<strong>en</strong> <strong>de</strong>veloped, but all are cumbered with f<strong>la</strong>ws, inaccuracies,<br />
and assumptions (Coleman, 2006). Rec<strong>en</strong>t reviews on in vivo assessm<strong>en</strong>t of forage quality have<br />
be<strong>en</strong> published by Cochran and Galyean (1994) and Coleman et al. (1999).<br />
Direct measurem<strong>en</strong>t of the amount eat<strong>en</strong> and in vivo <strong>de</strong>termination of digestibility are the <strong>de</strong> facto<br />
standards for <strong>de</strong>termining the two aspects of forage quality, intake and digestibility. However, animal<br />
trials are <strong>la</strong>borious, time consuming, costly, and require a substantial of the test feed. H<strong>en</strong>ce,<br />
they are totally impractical in many situations such as scre<strong>en</strong>ing of g<strong>en</strong>etic resources where only a<br />
small sample (2 to 5 g) is avai<strong>la</strong>ble (Casler, 1997). There is a need for quick, easy, and inexp<strong>en</strong>sive<br />
methods to estimate composition and quality of individual loads or batches of forage, and for samples<br />
from p<strong>la</strong>nt breeding programs or other sci<strong>en</strong>tific research. Prediction methods usually fall into<br />
three categories: i) bioassays including in vitro (Tilley and Terry, 1963), in situ (Orskov and McDonald,<br />
1979) and gas production (M<strong>en</strong>ke et al., 1979); ii) the use of chemical composition (Moore et<br />
al., 2007); and iii) the use of spectral properties such as NIRS (Norris et al., 1976). All were<br />
reviewed in <strong>de</strong>tail by Coleman et al. (1999). All predictive methods rely on <strong>de</strong>riving re<strong>la</strong>tionship of<br />
intake and digestibility <strong>de</strong>rived from in vivo trials with predictor variables g<strong>en</strong>erated with the method<br />
involved. Derivation of the re<strong>la</strong>tionship and monitoring the application to unknown samples or popu<strong>la</strong>tions<br />
requires a database of samples for which the refer<strong>en</strong>ce data and predicted data are known.<br />
The in vitro system has be<strong>en</strong> most wi<strong>de</strong>ly accepted and used for estimating forage digestibility. It<br />
is a bioassay that attempts to mimic what happ<strong>en</strong>s in the rum<strong>en</strong> (Tilley and Terry, 1963). The standard<br />
48 h time for digestion was optimized for C 3 grasses and legumes, however, and does not<br />
always accurately estimate in vivo digestibility for C 4 grasses (Nelson et al., 1975). Rec<strong>en</strong>t technological<br />
advances inclu<strong>de</strong> automated systems for estimating cumu<strong>la</strong>tive and rates of digestion by<br />
electronically measuring gas production (Pell et al.1998).<br />
Many attempts have be<strong>en</strong> ma<strong>de</strong> to predict forage quality from simple chemical values (See Moore<br />
et al., 2007). Most of these were empirical equations based on one or more chemical compon<strong>en</strong>ts.<br />
Failures occur because the empirical statistical re<strong>la</strong>tionship among the analytes and forage<br />
quality exist due to season, weather, location, and many other variables, many of which are<br />
unknown. Rational or mechanistic equations have be<strong>en</strong> <strong>de</strong>veloped on theoretical bases, either<br />
prov<strong>en</strong> or unprov<strong>en</strong> (Mert<strong>en</strong>s, 1985; Weiss et al., 1992; Van Soest, 1994), but have not be<strong>en</strong> wi<strong>de</strong>ly<br />
accepted for predicting forage quality.<br />
The initial data of Norris et al. (1976) remains the <strong>la</strong>rgest and most heterog<strong>en</strong>ous published set of NIR<br />
spectra from forages backed by in vivo animal trials (Table 1). The data set inclu<strong>de</strong>d both warm- and<br />
cool-season grasses and legumes. Wh<strong>en</strong> one to four outliers were exclu<strong>de</strong>d from the intake and<br />
digestibility data, R 2 value ranged from 0.81 to 0.90. Standard errors appeared to be c<strong>los</strong>e to that normally<br />
se<strong>en</strong> with in vitro dry matter digestibility data. However, as the technology gained acceptance for<br />
use in forage testing programs, chemical composition was predicted by NIRS, and the chemistry values<br />
were used to predict forage quality (Martin, 1985). This could lead to multiplying the errors associated<br />
with chemistry-NIRS and with chemistry-forage quality. Eckman et al. (1983), Giv<strong>en</strong>s et al. (1991)<br />
374
Producción animal<br />
and Barber et al., (1990) compared NIR to conv<strong>en</strong>tional chemistry or bioassays for prediction of intake<br />
or digestibility. NIRS calibrations were g<strong>en</strong>erally better than one or two chemical compon<strong>en</strong>ts and as<br />
good as bioassays. Lippke and Barton (1988) <strong>de</strong>monstrated excell<strong>en</strong>t corre<strong>la</strong>tion of a single wavel<strong>en</strong>gth<br />
(1696 nm) with DDMI and ADG for a limited number of C 4 grasses. The utility of the equation<br />
has since be<strong>en</strong> validated with samples not inclu<strong>de</strong>d in the original calibration (Lippke et al., 1989). The<br />
wavel<strong>en</strong>gth was chos<strong>en</strong> a priori for its association with CP and ADF, not by multiple regression with 700<br />
spectral data points avai<strong>la</strong>ble. With a small number of samples, <strong>la</strong>rge corre<strong>la</strong>tions may be obtained by<br />
chance if the <strong>en</strong>tire spectrum (700 data points) was used (Birth, 1985).<br />
Lister et al. (1992) used differ<strong>en</strong>ce spectra to <strong>de</strong>termine characteristics of NDF, NDS, ADF, and<br />
hemicellu<strong>los</strong>e by differ<strong>en</strong>ce. Whole forage, NDF, ADF, and cellu<strong>los</strong>e (or lignin) preparations were<br />
scanned and differ<strong>en</strong>ce spectra were used to <strong>de</strong>termine what was <strong>los</strong>t during each step of the<br />
process. Coleman and Murray (1993) used simi<strong>la</strong>r procedures to <strong>de</strong>termine digestible fractions<br />
by subtracting spectra of feces from that of hay fed to ruminants which produced the feces. They<br />
further performed the ‘Lucas test’ for each wavel<strong>en</strong>gth to <strong>de</strong>termine i<strong>de</strong>al nutritive <strong>en</strong>tities. Absorptions<br />
in the region of 2090 and 2190, normally associated with N-H stretching of amino acids and<br />
proteins, appeared to be the only regions that were uniformly digestible. Problems with this technique<br />
are that physics of particle size, auto-corre<strong>la</strong>tion of differ<strong>en</strong>t wavel<strong>en</strong>gths, and combinations<br />
of chemical structures that absorb at the same wavel<strong>en</strong>gths due to over<strong>la</strong>pping, do not contribute<br />
to proportional fractions such as the proximate constitu<strong>en</strong>ts or the Van Soest analyses.<br />
Table 1. Calibration and validation statistics for the direct prediction of in vivo forage quality attributes (intake<br />
and digestibility) with NIRS spectra of the forage.<br />
Digestibility, % Intake, g/kg MBS<br />
Forage type N Range R 2 SE Range R 2 SE Refer<strong>en</strong>ce<br />
Mixed hay a CAL 76 46-77 0.78 3.6 40-114 0.64 8.6 Norris et al. (1976)<br />
VAL 37 — 5.1 — 7.9<br />
Mixed hay a CAL 30 52-82 0.67 4.1 96-104 0.71 8.2 Eckman et al. (1983)<br />
VAL 30 0.61 4.8 0.49 10.6<br />
Mixed hay b CAL 49 44-67 0.66 2.8 75-129 0.66 7.8 Redshaw et al. (1986)<br />
VAL 17 47-65 0.68 2.4 81-131 0.72 7.6<br />
Mixed hay a CAL 45 42-67 0.57 3.3 66-116 0.55 8.4 Redshaw et al. (1986)<br />
VAL 15 47-66 0.47 4.4 62-116 0.83 6.3<br />
Grass si<strong>la</strong>ge a CAL 101 — 0.81 2.8 — — — Baker & Barnes (1990)<br />
VAL 26 — 0.83 2.1<br />
VAL c 38 — 0.83 1.6<br />
Straw a CAL 81 46-65 0.74 3.3 — — — Giv<strong>en</strong>s et al. (1991)<br />
VAL 42 0.65 3.7<br />
a Fed to sheep<br />
b Fed to cattle<br />
c In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t calibration samples fed at a differ<strong>en</strong>t facility.<br />
Sources of error<br />
Prediction of animal performance or ev<strong>en</strong> intake and digestibility <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ds on many factors other<br />
than feed characteristics (Coleman and Windham, 1989). Some of these are animal-re<strong>la</strong>ted such<br />
as size, type, and previous treatm<strong>en</strong>t. Others are re<strong>la</strong>ted to <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t. NIRS instrum<strong>en</strong>tation,<br />
or any other <strong>la</strong>boratory technique for estimating nutritive value without the animal, cannot inclu<strong>de</strong><br />
such factors and, thus, oft<strong>en</strong> exhibit bias (Minson et al., 1983) or imprecision (Eckman et al.,<br />
375
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
1983). Two sources of error occur in the use of NIRS, namely random and nonrandom). Refer<strong>en</strong>ce<br />
data from animal trials inher<strong>en</strong>tly are more variable than that <strong>de</strong>rived from <strong>la</strong>boratory analyses.<br />
Truly random error in the calibration data can be tolerated because prediction using the regression<br />
equation from a highly precise instrum<strong>en</strong>t would be re<strong>la</strong>tively precise (Coleman, 2001).<br />
However, the techniques for obtaining the data may introduce bias (e.g., confining animals may<br />
reduce intake). Bias or nonrandom error exists wh<strong>en</strong> there is a consist<strong>en</strong>t differ<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong> <strong>la</strong>boratory<br />
<strong>de</strong>terminations and NIRS analysis for a set of samples. Thus, bias usually appears wh<strong>en</strong> samples<br />
are analyzed that are from popu<strong>la</strong>tions other than those used in calibration. Bias exists because<br />
small, consist<strong>en</strong>t differ<strong>en</strong>ces in NIRS spectra occur among samples that are caused by factors not<br />
measured, e.g., <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t, time, instrum<strong>en</strong>t, and particle size. Oft<strong>en</strong>, bias is se<strong>en</strong> wh<strong>en</strong> the samples<br />
of an experim<strong>en</strong>t from one year or treatm<strong>en</strong>t are used for calibration and samples from the next<br />
year or treatm<strong>en</strong>t are used for validation. The validation samples may exhibit bias wh<strong>en</strong> NIRS analysis<br />
is compared to conv<strong>en</strong>tional <strong>la</strong>boratory analysis. If consist<strong>en</strong>t, bias can be removed by simply<br />
adding the bias factor back to the NIRS analysis. However, un<strong>de</strong>rstanding the bias, proving it is simply<br />
additive without systematic change, and trying to id<strong>en</strong>tify the source have be<strong>en</strong> difficult. Further<br />
bias is very important in animal trials, since extrapo<strong>la</strong>tion beyond the calibration sample set is always<br />
<strong>de</strong>sired. The bias is manageable and Sh<strong>en</strong>k (1985) discusses in <strong>de</strong>tail the use the H statistic to<br />
evaluate NIRS analysis results. The bias reported by Minson et al. (1983) disappeared wh<strong>en</strong> ground<br />
and pelleted feeds were eliminated from the data set (Minson et al., 1984).<br />
Rationally speaking though, the errors associated with prediction (through the use of regression)<br />
are also inher<strong>en</strong>t in the refer<strong>en</strong>ce data, so prediction is no worse than actual <strong>de</strong>termination. Therefore,<br />
NIRS may be more precise than conv<strong>en</strong>tional chemistry for feeds (Templeton et al., 1983),<br />
and wh<strong>en</strong> properly calibrated, it is likely to be an excell<strong>en</strong>t tool for analyzing feeds and forages for<br />
chemical constitu<strong>en</strong>ts and, by association, their nutritive value. In the future, we may ba<strong>la</strong>nce<br />
rations using a library of NIR spectra rather than cru<strong>de</strong> chemical properties such as those we now<br />
use from NRC recomm<strong>en</strong>dations.<br />
Monitoring of equations for accuracy and for samples to ‘fit’ the calibration matrix in diverse situations<br />
remains a difficult issue to cope with. Moore et al. (2007) suggested criteria for evaluating equations<br />
based on the inher<strong>en</strong>t variability observed in the refer<strong>en</strong>ce data, not based on goodness of fit betwe<strong>en</strong><br />
predictors and refer<strong>en</strong>ce data. He suggested that differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> predicted and observed measures<br />
of digestibility be within 5% of the mean of the samples in the test data set and for intake the<br />
differ<strong>en</strong>ces be within 10% of the mean. This corresponds to observations in the literature that variability<br />
among animals wh<strong>en</strong> measuring digestibility and intake are 5% and 10%, respectively.<br />
Remote S<strong>en</strong>sing – One pass for quantity and quality<br />
Remote s<strong>en</strong>sing of forage quality-re<strong>la</strong>ted characteristics using hand-held radiometers is a logical<br />
progression from NIRS technology. Remote s<strong>en</strong>sing from satellite data has be<strong>en</strong> <strong>de</strong>veloped, evaluated,<br />
tested and refined for nearly three <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s to estimate herbage cover and type on range<strong>la</strong>nds<br />
(C<strong>la</strong>rk et al, 2001). However, they noted that multispectral satellite imagery had not be<strong>en</strong><br />
embraced by range managers. Prior difficulties inclu<strong>de</strong> spatial resolution, ground truth data collection,<br />
and spectral limits in the visible and very near infrared (~800 nm). From space, spectra<br />
at higher wavel<strong>en</strong>gths are oft<strong>en</strong> compromised with variation in atmospheric water. Ina<strong>de</strong>quate<br />
computer hardware and software nor cost of high quality images are not longer constraints.<br />
Researchers in western Australia are curr<strong>en</strong>tly <strong>de</strong>veloping a system based on satellite imagery to<br />
assess forage on offer and p<strong>la</strong>nt growth rate (Edirisinghe et al., 2004). They have found that this<br />
technology is accurate and precise wh<strong>en</strong> herbage leaf area in<strong>de</strong>x (LAI) and herbage mass is low<br />
(Dave H<strong>en</strong>ry, personal communication). Simi<strong>la</strong>r constraints have be<strong>en</strong> observed from its use on<br />
range<strong>la</strong>nds for many <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s. Remote s<strong>en</strong>sing does have more applicability to sparsely vegetated<br />
range<strong>la</strong>nds since LAI is oft<strong>en</strong> < 1.<br />
376
Producción animal<br />
More rec<strong>en</strong>tly, the application of near-earth remote s<strong>en</strong>sing using small portable radiometers has<br />
gained mom<strong>en</strong>tum through the popu<strong>la</strong>rity of precision agriculture. Instrum<strong>en</strong>tation has improved<br />
in terms of low cost and improved ruggedness. Most low-cost instrum<strong>en</strong>ts are based on dio<strong>de</strong>arrays<br />
in the 400-900 nm range and can be hand-held, attached to farm machinery or mounted on<br />
all-terrain vehicles. Starks et al. (2004) found excell<strong>en</strong>t agreem<strong>en</strong>t and corre<strong>la</strong>tions betwe<strong>en</strong> measures<br />
of N, NDF, and ADF from <strong>la</strong>boratory analysis, NIRS, and hand-held field radiometry. Calibration<br />
equations <strong>de</strong>veloped from canopy reflectance measurem<strong>en</strong>ts were applied to an in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t<br />
data set. Estimates of forage composition from field radiometry were equival<strong>en</strong>t to those obtained<br />
from b<strong>en</strong>ch-top NIRS analysis. Starks and Jackson (2002) have used remotely s<strong>en</strong>sed data in the<br />
microwave region to estimate soil water up to 10 cm below surface.<br />
Phillips et al. (2007) used radiometer estimates of standing forage CP to <strong>de</strong>termine wh<strong>en</strong> to initiate<br />
supplem<strong>en</strong>tation of stocker cattle (CP < 68 g kg -1 ). Remote s<strong>en</strong>sing suggested that supplem<strong>en</strong>t<br />
was nee<strong>de</strong>d two weeks earlier than fixed-date initiation, and sev<strong>en</strong> to 10 days earlier than<br />
fecal NIRS. If the pot<strong>en</strong>tial of this method can be <strong>de</strong>veloped, and the cost is not prohibitive, remote<br />
s<strong>en</strong>sing could become the method of choice for rapid prediction of forage quality-re<strong>la</strong>ted characteristics<br />
in the field, and become a valuable tool for grazing livestock managers. Small radiometers<br />
or hyperspectral instrum<strong>en</strong>ts coupled with GPS <strong>de</strong>vices would allow high resolution (spatially)<br />
of pastures and grass dominated ranges. Special equipm<strong>en</strong>t or aircraft would be required for<br />
brush dominated <strong>la</strong>ndscapes and savannahs.<br />
The ‘Pastures from Space’ program in Perth Australia is the first application that I am aware of in<br />
which satellite data is being interpreted by researchers or advisors and passed on to primary producers<br />
(http://www.pasturesfromspace.csiro.au/) for use in managem<strong>en</strong>t. Where pastures are<br />
short during critical nutritional shortages such as <strong>la</strong>te summer in Australia, spring in Florida (USA),<br />
or during drought times anywhere, the technology can be used to signal wh<strong>en</strong> a<strong>de</strong>quate gre<strong>en</strong><br />
herbage is avai<strong>la</strong>ble for grazing. Quality is usually not an issue during this flush growth as the young<br />
p<strong>la</strong>nts are quite high in quality. However, more work needs to be done to assess limitations in quality<br />
(chemical composition and digestibility) that oft<strong>en</strong> restricts intake and utilization of nutri<strong>en</strong>ts ev<strong>en</strong><br />
if herbage is abundant. This is the application that I vision for the future that can be applied to pasture<br />
systems or forage farmers to p<strong>la</strong>n harvesting that coinci<strong>de</strong>s with optimal yield and quality.<br />
Additional Chall<strong>en</strong>ges at the P<strong>la</strong>nt-Animal Interface<br />
The p<strong>la</strong>nt-animal interface is the dynamic interchange betwe<strong>en</strong> the herbivore and the ecosystem.<br />
Changes in the sward take p<strong>la</strong>ce with each step, bite, and waste elimination by herbivores. These<br />
changes affect instantaneous growth rate of affected p<strong>la</strong>nts and herbage avai<strong>la</strong>ble for the next bite by<br />
the herbivore. Sward changes caused by the herbivore t<strong>en</strong>d to be more drastic than those associated<br />
with the more gradual changes that occur during growth of differ<strong>en</strong>t p<strong>la</strong>nt tissues. As the herbivore<br />
continues to move and graze, other p<strong>la</strong>nts are affected, grazing stations are altered, and the herbivore<br />
must move to another grazing station or maintain its curr<strong>en</strong>t grazing station and have its diet be affected<br />
by grazing-induced alteration of the vegetation. From the grazing animal’s perspective, the <strong>la</strong>ndscape<br />
may be divi<strong>de</strong>d in a hierarchical manner into p<strong>la</strong>nt communities, patches, feeding stations, and<br />
p<strong>la</strong>nts (Coleman et al., 1989). Trem<strong>en</strong>dous diversity may occur in species of flora and fauna, spatial<br />
d<strong>en</strong>sity in both vertical and horizontal p<strong>la</strong>nes, and in d<strong>en</strong>sity of grazable herbage.<br />
Herbivores eat to satisfy a need and <strong>de</strong>sire for nutri<strong>en</strong>ts, the most promin<strong>en</strong>t being <strong>en</strong>ergy and protein<br />
(Coleman and Moore, 2003). They have an <strong>en</strong>ormous task of harvesting <strong>en</strong>ough fresh feed<br />
(~100-400 g kg -1 live weight) daily to meet its needs. Digestible <strong>en</strong>ergy intake, the primary <strong>de</strong>terminant<br />
of performance, is a function of both rate of intake and digestibility of the consumed diet,<br />
and varies due to nutritional heterog<strong>en</strong>eity of the sward, seasonal production, and variation in the<br />
canopy structure (Chacon and Stobbs, 1976). In g<strong>en</strong>eral, though, limits to intake occur wh<strong>en</strong><br />
herbage mass is less than about 1100 kg/ha (Figure 2). This re<strong>la</strong>tionship has prov<strong>en</strong> quite robust<br />
377
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
over a number of forage and animal types, ev<strong>en</strong> tall, bunch grass pastures in the southern p<strong>la</strong>ins<br />
of the US if the biomass is transformed by perc<strong>en</strong>tage gre<strong>en</strong> (Forbes and Coleman, 1993).<br />
Oft<strong>en</strong>, those p<strong>la</strong>nt characteristics that allow maximization of intake, e.g., high biomass, are antagonistic<br />
to others, e.g., high leaf d<strong>en</strong>sity, that facilitate high diet digestibility. The process of selective<br />
grazing facilitates the grazers attempt to optimize intake of digestible <strong>en</strong>ergy over a wi<strong>de</strong> variation<br />
of sward conditions. However, a high need for selectivity may impe<strong>de</strong> maximum rate of intake<br />
(biting rate and bite size). Large bites of high quality forage are rare in most grazing <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts,<br />
and as a consequ<strong>en</strong>ce, the grazing animal is faced with a tra<strong>de</strong>-off betwe<strong>en</strong> bite weight and forage<br />
quality (Hodgson, 1982a). More time may be sp<strong>en</strong>t pursuing more nutritious feed un<strong>de</strong>r ext<strong>en</strong>sive<br />
conditions, thus total intake may be diminished.<br />
Figure 1. Re<strong>la</strong>tionship of re<strong>la</strong>tive dry matter intake with herbage mass. (From Raymond, 1986).<br />
In g<strong>en</strong>eral, as sward height (and herbage mass) <strong>de</strong>creases, bite weight also <strong>de</strong>creases, and animals<br />
attempt to comp<strong>en</strong>sate by increasing grazing time and biting rate. However, both are limited in the<br />
range of comp<strong>en</strong>sation to about 15% of that at optimum bite weight (Forbes, 1988). Increased grazing<br />
time as a response to <strong>de</strong>creased bite weight is constrained by other drives such as the need to<br />
socialize, ruminate, and rest, whereas increased biting rate may be constrained by sward structure<br />
because the animal sp<strong>en</strong>ds more time searching within the grazing station for <strong>de</strong>sired p<strong>la</strong>nt parts.<br />
Assessm<strong>en</strong>t of the limitations to optimum grazing through grazing behavior has be<strong>en</strong> difficult. Most<br />
methods require c<strong>los</strong>e supervision or observation and probably interfere with normal animal activities.<br />
Early attempts to apply technology to this task were reported by Stobbs (1970) wh<strong>en</strong> he used a counting<br />
<strong>de</strong>vice to monitor jaw movem<strong>en</strong>t and equate this to number of bites tak<strong>en</strong>. Wh<strong>en</strong> the forage harvested<br />
was collected via esophageal fistu<strong>la</strong>, bite size could be calcu<strong>la</strong>ted. However, the collection of<br />
herbage through a fistu<strong>la</strong> is <strong>la</strong>borious, exp<strong>en</strong>sive, difficult, oft<strong>en</strong> inaccurate. Since the work of Stobbs<br />
(1970) many attempts at improving the automation of biting rate and bite size have be<strong>en</strong> attempted (see<br />
Hodgson, 1982b; Forwood et al., 1991). Though difficult to obtain, many studies have be<strong>en</strong> conducted<br />
and have revealed that bite size is <strong>la</strong>rgely a function of standing herbage mass in improved pastures<br />
and the effect on intake in re<strong>la</strong>tion to maximum (or optimum) intake is quite consist<strong>en</strong>t (Figure 2). Many<br />
differ<strong>en</strong>t types of electronic gadgetry and differ<strong>en</strong>t c<strong>la</strong>sses of animal were used to compile the data.<br />
Additional chall<strong>en</strong>ges to Assessing Forage Quality of Grazing Animals.<br />
Direct assessm<strong>en</strong>t of forage quality requires feeding the forage to animal and weighing refusal and<br />
feces. Direct assessm<strong>en</strong>t on pasture is impossible, so indirect methods are necessary. All indirect<br />
methods require samples of the diet, inclu<strong>de</strong> feeding markers or marked feed, and collection of fecal<br />
378
Producción animal<br />
material. Samples of feed or forage are not always easy to obtain, especially wh<strong>en</strong> the animals have<br />
free choice at pasture. Since feces is the product of eroding and synthesizing digestive processes<br />
and consists of residues of feed and p<strong>la</strong>nt tissue, and compon<strong>en</strong>ts of microbial and animal origin,<br />
feces should contain information about the amount and characteristics of the diet. We began to investigate<br />
how to merge the spectra of hay fed and feces voi<strong>de</strong>d from a single animal in or<strong>de</strong>r to <strong>de</strong>termine<br />
‘spectral digestibility’. We <strong>en</strong>visioned calcu<strong>la</strong>ting digestibility coeffici<strong>en</strong>ts at each 2 nm wavel<strong>en</strong>gth.<br />
The first attempt was to attach the fecal spectrum at the <strong>en</strong>d of the feed spectrum (Fig. 3),<br />
but this arrangem<strong>en</strong>t did not l<strong>en</strong>d itself to subtraction and division within the spectra with our curr<strong>en</strong>t<br />
software. Therefore, ‘spectral digestibility’ came much <strong>la</strong>ter (Coleman and Murray, 1993), but with<br />
the feed-fecal spectrum in one record, we were able to <strong>de</strong>termine the re<strong>la</strong>tionship of intake and<br />
digestibility to both feed and feces. The computerized multiple wavel<strong>en</strong>gth selection program (stepwise<br />
regression) selected wavel<strong>en</strong>gths from both the feed and feces to predict digestibility. However,<br />
only wavel<strong>en</strong>gths from fecal spectra were chos<strong>en</strong> for predicting intake, suggesting that perhaps<br />
spectra from feces contain more information re<strong>la</strong>ting to intake than those from the hay.<br />
Figure 2. Spectra of hay and the feces from animals etaing the hay<br />
0.6<br />
0.5<br />
0.4<br />
Alfalfa<br />
Bermudagrass<br />
Crabgrass<br />
Feed<br />
Feces<br />
Log (1/R)<br />
0.3<br />
0.2<br />
0.1<br />
1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400<br />
Wavel<strong>en</strong>gth, nm<br />
Crampton and Harris (1969) <strong>de</strong>scribed the fecal in<strong>de</strong>x for estimating digestibility of diets by free<br />
grazing animals. Holloway et al. (1981) and Leite and Stuth (1990) <strong>en</strong><strong>la</strong>rged upon the i<strong>de</strong>a to estimate<br />
intake by using a variety of chemical and bioassay as a multivariate in<strong>de</strong>x. They found that a<br />
diverse array of chemical compon<strong>en</strong>ts exp<strong>la</strong>ined about 70% of the variation in intake. We proposed<br />
a multivariate in<strong>de</strong>x based upon the spectral properties of feces scanned in the near infrared region<br />
(Coleman et al., 1989b), based on the premise that the spectrum of a sample contains much more<br />
information than can be obtained from a discrete set of chemical properties. The results were promising<br />
(Table 2), but <strong>de</strong>veloping equations that were suffici<strong>en</strong>tly broad appeared to be a severe limitation.<br />
While good agreem<strong>en</strong>t could be obtained from NIRS- predicted intake and digestibility within an experim<strong>en</strong>t,<br />
we had difficulty extrapo<strong>la</strong>ting to differ<strong>en</strong>t data sets. Since th<strong>en</strong>, several reports have <strong>de</strong>monstrated<br />
excell<strong>en</strong>t results for estimating both intake and digestibility using NIRS spectra of feces (Table<br />
2). Of particu<strong>la</strong>r note are the results from Boval et al. (2004) and wh<strong>en</strong> average values were used by<br />
Coates (2005) for calibration. In these studies, the residual SE are smaller than normally reported<br />
for differ<strong>en</strong>ces among animals fed the same diet. Of importance is the use of diet average for the<br />
refer<strong>en</strong>ce data. It remains to be <strong>de</strong>termined if this technique can be used to <strong>de</strong>termine intake of individual<br />
animals, but Coates (2005) data would suggest the answer is no. This early work <strong>de</strong>monstrated<br />
how diversity of sampling conditions (weather, location, forage species, season etc…) influ<strong>en</strong>ce<br />
the spectral matrix of feces (Figure 3). Spectral matrix refers to spectral characteristics of<br />
feces (or forage for that matter) that either have no re<strong>la</strong>tionship to the analytes of interest (intake and<br />
diet quality) or else interfere with their estimates (Coleman et al., 1989b). In Figure 3, two principal<br />
379
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
compon<strong>en</strong>ts are plotted that show the diversity of characteristics from differ<strong>en</strong>t data sets and that<br />
the samples in the data from ‘Locapita’ appear to be differ<strong>en</strong>t from the other data sets. There are<br />
two theoretical approaches to overcome problems with diverse spectral matrices.<br />
1. Structure the data set very tightly (same species, grind, drying method, growing conditions<br />
etc..) and <strong>de</strong>velop and equation that is quite good for samples simi<strong>la</strong>r to the ones<br />
in the calibration data set. This technique was very good for ‘double-sampling’ techniques<br />
in which a proportion of the total sample set (e.g., forage bree<strong>de</strong>r’s nursery) were used<br />
to <strong>de</strong>velop equations and the remain<strong>de</strong>r predicted from the equations.<br />
2. Develop a broadly comprised data set with samples from as many diverse situations<br />
(species, time, locations etc…) as possible. These equations would be more robust, but<br />
prediction of values on a single sample would likely be more variable (greater chance to<br />
differ from the refer<strong>en</strong>ce data). However, the prediction would likely be more accurate<br />
than if predicted with a tightly structured data set that did not inclu<strong>de</strong> samples like the<br />
one being predicted.<br />
Figure 3. Scatter diagram of the first and second principal compon<strong>en</strong>t of fecal spectra from cattle grazing<br />
in three differ<strong>en</strong>t locations in Texas.<br />
0.09<br />
First Principal C<br />
First Principal Compon<strong>en</strong>t<br />
0.08<br />
0.07<br />
0.06<br />
0.05<br />
0.04<br />
0.03<br />
-0.015 -0.010 -0.005 0.000 0.005 0.010 0.015<br />
Second Principal Compon<strong>en</strong>t<br />
Uval<strong>de</strong><br />
Locapita<br />
College Station<br />
The ‘broad equation’ approach (#2 above) would be more <strong>de</strong>sirable for estimating producer samples<br />
and others in which the matrix is unknown or uncontrol<strong>la</strong>ble. Regardless, a major difficulty<br />
with estimating in vivo quality attributes in a predictive mo<strong>de</strong>, regardless of whether feed or feces<br />
is analyzed, is the difficulty in monitoring the equation for unknown samples, those collected in differ<strong>en</strong>t<br />
spatial and temporal conditions. The techniques for obtaining diet quality and intake have<br />
already be<strong>en</strong> discussed as quite <strong>la</strong>borious and costly (Coleman et al., 1989a). Furthermore, suffici<strong>en</strong>t<br />
quantity of the feed would not be avai<strong>la</strong>ble for in vivo <strong>de</strong>termination (feeding an animal) on<br />
most samples.<br />
Lyons and Stuth (1992) reported excell<strong>en</strong>t in<strong>de</strong>xes for estimating diet cru<strong>de</strong> protein and digestibility<br />
of grazing animals using NIRS. The incorporation of predicted data from fecal analysis using<br />
NIRS into the NUTBAL mo<strong>de</strong>l has <strong>de</strong>veloped into a broad-based <strong>de</strong>cision support system (Stuth,<br />
1997) and is being used world-wi<strong>de</strong>. Monitoring of equations for accuracy and for samples to ‘fit’<br />
the calibration matrix in diverse situations remains a difficult issue to cope with. The use of fecal<br />
NIRS for estimating intake has not be<strong>en</strong> adopted as readily as that for diet quality ev<strong>en</strong> though early<br />
results indicated intake was a s c<strong>los</strong>ely re<strong>la</strong>ted to fecal NIR spectra as digestibility (see Table 2)<br />
380
Producción animal<br />
wh<strong>en</strong> intake was measured directly. However, oft<strong>en</strong> the methods used in obtaining measures of<br />
direct intake (forage fed in a manger and refusals weighed back) cause bias (lower intake) due to<br />
the feeding conditions. Intake estimated from pasture studies using markers may be both biased<br />
and have a high <strong>de</strong>gree of variability due to the methods (Coleman, 2006). The problems appeared<br />
to be in selling the i<strong>de</strong>a to cli<strong>en</strong>tele who were not informed on the native variability in measurem<strong>en</strong>t<br />
of intake and who expected a much tighter re<strong>la</strong>tionship than was possible.<br />
Table 2. Re<strong>la</strong>tionship (calibration) of in vivo digestibility and intake and near-infrared reflectance (NIR) spectra<br />
of fecesa<br />
Forage Animal Digestibility, % Intake, g/kg BW<br />
Species/type species N Range RSE R 2 Range RSE R 2 Data source<br />
Fresh C 3 Cattlec 86 30-83 5.4 0.58 7.8-32.4 2.9 0.66 Holloway<br />
herbage<br />
(Unpublished)<br />
Fresh C 3 Cattlec 37 35-80 3.7 0.88 7.7-21.4 1.7 0.81 Holloway et al. (1981)<br />
Mixed hay Cattle 33 46-75 2.5 0.86 12.5-27.1 3.2 0.31 Coleman<br />
herbage<br />
(Unpublished)<br />
Fresh C 4 Shp/Catd 87 53-74 2.0 0.69 15.2-23.4 1.3 0.52 Boval et al. (2004)<br />
herbage<br />
Mixed Cattle —e 31-85 3.9 0.80 3.3-30.4 2.2 0.79 Coates (2005)<br />
tropical<br />
Mixed Cattle —f 42-72 1.7 0.95 4.2-28.6 1.7 0.85 Coates (2005)<br />
tropical<br />
Ryegrass Sheep 59 — — — 9.1-31.0 3.4 0.82 Flinn et al. (1992)<br />
pasture<br />
Bluestem Cattlef 96 59-70 1.3 0.73 12.6-39.4 4.4 0.60 Forbes and Coleman<br />
pasture (1993)<br />
Native Cattlef 136 38-71 3.1 0.82 7.7-44.7 3.5 0.75 Olson (1984)<br />
range, C4<br />
a All intake units based on g DM/kg body weight/d.<br />
b NIR=Near-infrared reflectance spectroscopy; N=number of individual <strong>de</strong>terminations of intake used for calibration; RSE<br />
=residual standard error; RCV = residual coeffici<strong>en</strong>t of variation; R2 = coeffici<strong>en</strong>t of <strong>de</strong>termination.<br />
c Digestibility <strong>de</strong>termined by Cr2O3 marker and intake directly.<br />
d Digestibility <strong>de</strong>termined with sheep and intake by cattle.<br />
e Digestibility was <strong>de</strong>termined on 78 diets with a total of 313 fecal spectra and intake was <strong>de</strong>termined on 117 diets with<br />
472 fecal spectra. Refer<strong>en</strong>ce data was that for individual animals.<br />
f Digestibility was <strong>de</strong>termined on 75 diets with a total of 295 fecal spectra and intake was <strong>de</strong>termined on 117 diets with<br />
472 fecal spectra. Refer<strong>en</strong>ce data was averaged for each diet.<br />
g Digestiblity <strong>de</strong>termined by in vitro ferm<strong>en</strong>tation of diet sample and intake by fecal output estimated by markers.<br />
Conclusion and prophesy<br />
The adoption of the Tilley and Terry (1963) in vitro system and the introduction of NIRS for forage<br />
analysis have had trem<strong>en</strong>dous impact on the forage industry. The former ma<strong>de</strong> possible mass<br />
scre<strong>en</strong>ing of p<strong>la</strong>nt-bree<strong>de</strong>r material for quality instead of simply yield and disease resistance and<br />
led to many improved forage varieties. However, it was the application of NIRS that brought forage<br />
quality awar<strong>en</strong>ess to producers. The work of John Sh<strong>en</strong>k to provi<strong>de</strong> a feeding value for hay<br />
at hay shows and sales in the U.S.A. provi<strong>de</strong>d for the first time value based marketing of forages.<br />
Commercial <strong>la</strong>bs throughout the world now provi<strong>de</strong> analysis as a service (for a fee) to producers on<br />
381
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
home-grown or purchased feeds. The producer can th<strong>en</strong> bl<strong>en</strong>d supplem<strong>en</strong>ts to ba<strong>la</strong>nce the nutrition<br />
required for their animals. The technology has be<strong>en</strong> most wi<strong>de</strong>ly adopted by dairy producers<br />
because dairy cows are more s<strong>en</strong>sitive to nutritional changes than beef cows. However, the pig and<br />
chick<strong>en</strong> industries have also adopted the technology because of the volume of feed produced and<br />
merchandised. Some producers and consultants remain skeptical about the accuracy of the technology<br />
and refuse to climb into the ‘b<strong>la</strong>ck box’ to see how it works. However, the adoption of NIRS<br />
analysis by those who trusted it has ma<strong>de</strong> avai<strong>la</strong>ble <strong>la</strong>b space and time so that the skeptics can get<br />
their forage analyzed by refer<strong>en</strong>ce ‘wet chemistry’ methods, albeit at higher costs.<br />
What is ahead?<br />
In the USA a company called DTN provi<strong>de</strong>s subscribers with daily updates on local (and global)<br />
weather and markets. If spectral data collected form satellites could be collected, automatically<br />
processed with equations, and localized through GPS systems, crop yield and quality information<br />
could be provi<strong>de</strong>d on a mapped grid for each subscribers. I believe the hardware is in p<strong>la</strong>ce (see<br />
Figure 4). We only need the characterized databases on which to <strong>de</strong>velop the diverse equations<br />
necessary for the task. The greatest need is for ground-truth data on a wi<strong>de</strong> variety of vegetative<br />
types in terms of both quantity and quality. Prediction of quantity will likely not be feasible once<br />
LAI > 1 using spectra, but other technologies such as <strong>la</strong>ser or ultrasound may be implem<strong>en</strong>ted<br />
from near-earth sources.<br />
Figure 4. Graphic repres<strong>en</strong>tation oh how spectral data might be collected via satellite, beamed to a communication<br />
satellite, th<strong>en</strong> beamed to ground processing facilities, back to communication satellites and out to<br />
producers<br />
Satellite with<br />
radiometers<br />
Communication<br />
satellite<br />
Spectral Data<br />
Satellite with<br />
radiometers<br />
Processed<br />
Data<br />
Spectral Data<br />
Processed<br />
Data<br />
Data reception, transcription,<br />
processing<br />
and calcu<strong>la</strong>tion.<br />
DTN receiver -<br />
information to<br />
producers<br />
Miniaturization and portability of instrum<strong>en</strong>ts are already shaping the next g<strong>en</strong>eration of the use of<br />
NIRS for pasture managem<strong>en</strong>t. The work of Phillips et al. (2007) to apply data from a handheld<br />
radiometer (Starks et al., 2004) to supplem<strong>en</strong>tation strategy is very promising. The application of<br />
382
Producción animal<br />
the fecal NIRS-NUTBAL technology (Stuth, 1997) worldwi<strong>de</strong> through networked NIR spectrometers<br />
has advanced our ability and knowledge of how to implem<strong>en</strong>t sci<strong>en</strong>tific technology. Further<br />
advances inclu<strong>de</strong> the use of NIRS spectra from feces to predict diet composition (Walker et al.,<br />
2006) and physiological status of grazing animals (Tolleson et al. 2005). After all, feces is an integrator<br />
of eating, digestion, and absorbance and l<strong>en</strong>ds itself well to the technology we have in NIRS.<br />
REFERENCES<br />
Baker, C.W. and R. Barnes. 1990. The application of near infrared spectrometry to forage evaluation<br />
in the agricultural <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t and advisory service. Pp. 337-351. In: J. Wiseman and D.J.A.<br />
Cole, Eds. Feedstuff Evaluation. Butterworths, London.<br />
Barber, G. D., Giv<strong>en</strong>s, D. I., Kridis, M. S., Offer, N. W., Murray, I. 1990. Prediction of the organic<br />
matter digestibility of grass si<strong>la</strong>ge. Anim. Feed Sci. Techol. 28, 115-128.<br />
Barnes, R.F., C.J. Nelson, and G.W. Fick. 2007. Terminology and c<strong>la</strong>ssification of forage p<strong>la</strong>nts.<br />
In: R.F. Barnes, C. J. Nelson, K. J. Moore, and M. Collins (eds) Forages: The Sci<strong>en</strong>ce of Grass<strong>la</strong>nd<br />
Agriculture Vol. II, B<strong>la</strong>ckwell Publishing, Ames, IO. USA.<br />
Bircham, J.S., and J. Hodgson. 1983. The influ<strong>en</strong>ce of sward condition and rates of herbage<br />
growth and s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>ce in mixed swards un<strong>de</strong>r continuous stocking managem<strong>en</strong>t. Grass Forage<br />
Sci. 38:323-331.<br />
Birth, G. 1985. Evaluation of corre<strong>la</strong>tion coeffici<strong>en</strong>ts obtained with a stepwise regression analysis.<br />
J. Appl. Spec. 39, 729-732.<br />
Boval, M.,. D.B. Coates, P. Lecomte, V. Decruy<strong>en</strong>aere and H. Archime<strong>de</strong>. 2004. Faecal near<br />
infrared reflectance spectroscopy (NIRS) to assess chemical composition, in vivo digestibility and<br />
intake of tropical grass by Creole cattle. Anim. Feed Sci. Tech. 114:19-29.<br />
Castler, M.D. 1997. Breeding for improved forage quality: Pot<strong>en</strong>tials and problems. Proc. XVIII<br />
Int. Grassl. Congr. Vol. 3. June 8-19, 1997. Winnipeg, Man. and Saskatoon, Sask., Canada. pp.<br />
323-330.<br />
Chacon, E., and T.H. Stobbs. 1976. Influ<strong>en</strong>ce of progressive <strong>de</strong>foliation of a grass sward on the<br />
eating behaviour of cattle. Aust. J. Agric. Res. 27:709-727.<br />
C<strong>la</strong>rk, P.E., M.S. Seyfried, and B. Harris. 2001. Intermountain p<strong>la</strong>nt community c<strong>la</strong>ssification using<br />
Landsat TM and SPOT HRV data. J. Range Manage. 54:152-160.<br />
Coates, D.B. 2005. Faecal NIRS- Technology for improving nutritional managem<strong>en</strong>t of grazing cattle.<br />
Final Report Project NAP3.121. Meat and Livestock, Australia & CSIRO.<br />
Cochran, R.C. and M.L. Galyean. 1994. Measurem<strong>en</strong>t of in vivo forage digestion by ruminants. In:<br />
Fahey, G.C., Jr., Moser, L.E., Mert<strong>en</strong>s, D.R., Collins, M. (Eds.), Forage Quality, Evaluation, and Utilization.<br />
ASA, CSSA, and SSSA. Madison. WI, USA, pp. 613-643.<br />
Coleman, S.W. 2001. Developing prediction equations with noisy data. P. 233-237. Proc. American<br />
For. Grassld. Council., 22-25 April, 2001. Springdale, AR. USA.<br />
Coleman, S.W. 2006. Chall<strong>en</strong>ges to assessing forage intake by grazing ruminants. Proc. 8 th World<br />
Congr. On G<strong>en</strong>ttics Appl. To Livestock Prod. 13-18 Aug. 2006. Belo Horizonte, MG, Brazil. Paper<br />
14-06. CD-ROM.<br />
Coleman, S. W., S. Christians<strong>en</strong>, and J. S. Sh<strong>en</strong>k. 1990. Prediction of botanical composition using<br />
NIRS calibrations <strong>de</strong>veloped from botanically pure samples. Crop Sci. 30:202-207.<br />
383
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Coleman, S.W. and T.D.A. Forbes. 1998. Herbage characteristics and performance of steers grazing<br />
old world bluestem. J. Range Manage. 51:399-407.<br />
Coleman, S.W., T.D.A. Forbes, and J.W. Stuth. 1989a. Measurem<strong>en</strong>ts at the p<strong>la</strong>nt-animal interface<br />
in grazing research. p. 37-51. In G.C. Mart<strong>en</strong> et al. (ed.) Grazing Research: Design, Methodology,<br />
and Analysis. CSSA, Madison, WI.<br />
Coleman, S.W., H. Lippke, and M. Gill. 1999. Estimating the nutritive pot<strong>en</strong>tial of forages. p. 647-<br />
695. In H.G. Jung and G.C. Fahey, Jr. (ed.) Nutritional ecology of herbivores. American Soc. Anim.<br />
Sci., Savoy, IL.<br />
Coleman, S.W., and J.E. Moore. 2003. Feed quality and animal performance. Field Crops<br />
Research 84:17-29.<br />
Coleman, S. W. and I. Murray. 1993. The use of near-infrared reflectance spectroscopy to <strong>de</strong>fine<br />
nutri<strong>en</strong>t digestion of hay by cattle. Anim. Feed Sci. Technol. 44:237-249.<br />
Coleman, S. W., J. W. Stuth, and J. W. Holloway. 1989b. Monitoring the nutrition of grazing cattle<br />
with near-infrared analysis of feces. Proc. XVI Int. Grassld. Congr., Nice, France, pp 881-882.<br />
Coleman, S.W. and W.R. Windham. 1989. In vivo and in vitro measurem<strong>en</strong>ts of forage quality. In:<br />
Mart<strong>en</strong>, G.C., Sh<strong>en</strong>k, J.S., Barton, F.E., II. (Eds.), Near Infrared Reflectance Spectroscopy (NIRS):<br />
Analysis of Forage Quality. USDA-ARS, Agriculture Handbook No. 643, pp. 83-95.<br />
Correll, O., J. Isselstein, and V. Pavlu. 2003. Studying spatial and temporal dynamics of sward<br />
structure at low stocking d<strong>en</strong>sities: the use of an ext<strong>en</strong><strong>de</strong>d rising-p<strong>la</strong>te-meter method. Grass and<br />
For. Sci. 58:450-454.<br />
Crampton, E. W. and L. E. Harris. 1969. Applied Animal Nutrition. 2 nd Ed. W. H. Freeman and Co.,<br />
San Francisco, CA.<br />
Dove, H. 1992. Using the normal-alkanes of p<strong>la</strong>nt cuticu<strong>la</strong>r wax to estimate the species composition<br />
of herbage mixtures. Aust. J. Agric. Res. 43:1711-1724.<br />
Earle, D.F., and A.A. McGowan. 1979. Evaluation and calibration of an automated rising p<strong>la</strong>te meter<br />
for estimating dry matter yield of pasture. Aust. J. Exp. Agric. Anim. Husb. 19:337–343.<br />
Eckman, D. D., J. S. Sh<strong>en</strong>k, P. J. Wangsness, and M. O. Westerhaus. 1983. Prediction of sheep<br />
responses by near infrared reflectance spectroscopy. J. Dairy Sci. 66:19831987.<br />
Edirisinghe, A., D.A., H<strong>en</strong>ry, G.E. Donald, and E. Hulm. 2004. Pastures from space – assessing<br />
forage quality using remote s<strong>en</strong>sing. Animal Production in Australia. 25:235.<br />
Flinn, P.C., W.R. Windham, and H. Dove. 1992. Pasture intake by grazing sheep estimated using<br />
natural and dosed n-alkanes – A p<strong>la</strong>ce for NIR? Pp. 173-178. In: K.I. Hildrum, T. Isaksson, T. Naes<br />
and A. Tandberg (eds). Near Infra-red Spectroscopy: Bridging the Gap Betwe<strong>en</strong> Data Analysis and<br />
NIR Applications. Ellis Horwood, London, UK.<br />
Flynn, E.S., C.T. Dougherty, and B.K. Doostra. 2006. GPS-<strong>en</strong>abled rising p<strong>la</strong>te meter with data logging<br />
capability. Online.Forage and Grazing<strong>la</strong>nds. Doi:10.1094/FG-2006-0825-01-BR.<br />
http://www.p<strong>la</strong>ntmanagem<strong>en</strong>tnetwork.org/sub/fg/brief/2006/p<strong>la</strong>te/<br />
Forbes, T.D.A. 1988. Researching the p<strong>la</strong>nt-animal interface: The investigation of ingestive behavior<br />
in grazing animals. J. Anim. Sci. 66:2369-2379.<br />
Forbes, T.D.A., and S.W. Coleman. 1993. Forage intake and ingestive behavior of cattle grazing<br />
old world bluestems. Agron. J. 85:808-816.9<br />
384
Producción animal<br />
Forwood, J.R., A.M.B. da Silva, and J.A. Paterson. 1991. Sward and steer variables affecting feasibility<br />
of electronic intake measurem<strong>en</strong>t of grazers. J. Range Manage. 44:592-596.<br />
Ganguli, A.C., L.T. Vermeire, R.B. Mitchell, and M.C. Wal<strong>la</strong>ce. Comparison of four non<strong>de</strong>structive<br />
techniques for estimating standing crop in shortgrass p<strong>la</strong>ins. Agron. J. 92:1211-1215.<br />
Giv<strong>en</strong>s, D.I., C.W. Baker, and A.H. Adamson. 1991. A comparison of near-infrared reflectance<br />
spectroscopy with three in vitro techniques to predict the digestibility in vivo of untreated and<br />
ammonia-treated cereal straws. Anim. Feed Sci. Techol. 35:83-94.<br />
Hill, N. S., J. C. Peters<strong>en</strong>, J. A. Stue<strong>de</strong>mann, and F. E. Barton II. 1988. Prediction of perc<strong>en</strong>tage<br />
leaf in stratified canopies of alfalfa with near infrared reflectance spectroscopy. Crop Sci. 28:354-<br />
358.<br />
Hodgson, J. 1982a. Influ<strong>en</strong>ce of sward characteristics on diet selection and herbage intake by the<br />
grazing animal. p. 153-166. In J. B. Hacker (ed.) Nutritional Limits to Animal Production from Pastures.<br />
Commonwealth Agricultural Bureaux, Farnham Royal, UK.<br />
Hodgson, J. 1982b. Ingestive behaviour. p. 113-138. In J.D. Leaver (ed.) Herbage Intake Handbook.<br />
The British Grassl. Soc., Hurley, Berkshire, UK.<br />
Holloway, J. W., R. E. Estell, II, and W. T. Butts, Jr. 1981. Re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> fecal compon<strong>en</strong>ts<br />
and forage consumption and digestibility. J. Anim. Sci. 52:836848.<br />
Holmes, J. H., G., M. C. Franklin, and L. J. Lambourne. 1966. The effects of season, supplem<strong>en</strong>tation,<br />
and pelleting on intake and utilization of some sub-tropical pastures. Proc. Aust. Soc. Anim.<br />
Prod. 6:354-363.<br />
Jones, R.J., M.M. Ludlow, J.H. Troughton, and C.G. Blunt. 1979. Estimation of the proportion of<br />
C 3 and C 4 p<strong>la</strong>nt pspecies in the diet of animals from the ratio of natural 12 C and 13 C isotopes in the<br />
faeces. J. Agric. Sci. (Camb.) 92:91-100.<br />
Leite, E.R. and J.W. Stuth. 1990. Value of multiple fecal indices for predicting diet quality and intake<br />
of steers. J. Range Manage. 43:139-143.<br />
Lippke, H. and F. E. Barton, II. 1988. Near infrared reflectance spectroscopy for predicting intake<br />
of digestible organic matter by cattle. J. Dairy Sci. 71:29862991.<br />
Lippke, H., F.E. Barton, II and W.R. Ocumpaugh. 1989. Near infrared reflectance spectroscopy<br />
for estimation of digestible organic matter intake and body weight gain. Proc. XVI Int. Grassld.<br />
Congr., Nice, France. pp. 893-894.<br />
Lister, S. J., R. J. Banes, M. S. Dhanoa, and R. San<strong>de</strong>rson. 1992. Near infrared spectra of liquid<br />
extracts using standardized differ<strong>en</strong>ce spectra of dry residues. pp. 284-290. In: I. Murray and I.<br />
A. Cowe. (Ed.) Making Light Work: Advances in Near Infrared Spectroscopy. VCH Publishers, Weinheim,<br />
Germany.<br />
Lyons, R. K. and J. W. Stuth. 1992. Fecal NIRS equations for predicting diet quality of free-ranging<br />
cattle. J. Range Manage. 45:238-244.<br />
Martin, N.P. 1985. Advances in hay evaluation and marketing. P. 57-68. Proc. American For.<br />
Grassld. Council.3-6 Mar, 1985. Hershey, PA USA.<br />
McGuire, J.R. 1978. Range<strong>la</strong>nds – fulfilling the promise through p<strong>la</strong>nning. Proc. 1 st Intl. Range<strong>la</strong>nd<br />
Congr., 14-18 Aug., 1978, D<strong>en</strong>ver, CO., Soc. Range Mgt., D<strong>en</strong>ver, CO. USA. p 2-4.<br />
385
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
M<strong>en</strong>ke, K. H., L. Raab, A. Salewski, H. Steingass, D. Fritz, and W. Schnei<strong>de</strong>r. 1979. The estimation<br />
of the digestibility and metabolizable <strong>en</strong>ergy cont<strong>en</strong>t of ruminant feedingstuffs from the gas<br />
production wh<strong>en</strong> they are incubated with rum<strong>en</strong> liquor in vitro. J. Agric. Sci., Camb. 93:217-222.<br />
Mert<strong>en</strong>s, D.R. 1985. Factors influ<strong>en</strong>cing feed intake in <strong>la</strong>ctating cows: From theory to application<br />
using neutral <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>t fiber. p. 1-18. In Proc. Georgia Nutr. Conf., 13-15 Feb. 1985. At<strong>la</strong>nta,<br />
GA, USA.<br />
Minson, D. J., K. L Butler, N. Grummitt, and D. P. Law. 1983. Bias wh<strong>en</strong> predicting cru<strong>de</strong> protein,<br />
dry matter digestibility and voluntary intake of tropical grasses by nearinfrared reflectance. Anim.<br />
Feed Sci. Technol. 9:221237.<br />
Minson, D. J., P. G. Tuckett, and D. P. Law. 1984. Improving the prediction of forage protein,<br />
digestibility and intake from NIR. Pres<strong>en</strong>ted at 34th Aust. Cereal Chem. Conf., Melbourne, Aust.<br />
Moore, J.E., A.T. A<strong>de</strong>sogan, S.W. Coleman, and D. J. Un<strong>de</strong>rsan<strong>de</strong>r. 2007. Predicting forage quality.<br />
In: R.F. Barnes, C.J. Nelson, K.J. Moore, and M. Collins (eds). Forages: the sci<strong>en</strong>ce of grass<strong>la</strong>nd<br />
agriculture. Vol II. 6 th Ed. B<strong>la</strong>ckwell Publishing, Ames, IO pp. 553-568.<br />
Nelson, B.D., C.R. Montgomery, P.E. Schilling, and L. Mason. Effects of ferm<strong>en</strong>tation time on in<br />
vivo/in vitro re<strong>la</strong>tionships. J. Dairy Sci. 59:270-277.<br />
Norris, K. H., R. F. Banes, J. E. Moore, and J. S. Sh<strong>en</strong>k. 1976. Predicting forage quality by infrared<br />
reflectance spectroscopy. J. Anim. Sci. 43:889897.<br />
Olson, P.D. 1984. Influ<strong>en</strong>ce of stocking rate on nutritive intake of steers grazing a short-duration<br />
grazing system. PhD Thesis, Texas A&M Univ., College Station, TX, USA.<br />
Orskov, E. R. and I. McDonald. 1979. The estimation of protein <strong>de</strong>gradability in the rum<strong>en</strong> from incubation<br />
measurem<strong>en</strong>ts weighted according to rate of passage. J. Agric. Sci., Camb. 92:499-503.<br />
Pell, A. N., P. Schofield, and R. E. Pitt. 1998. The <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, use and application of the gas production<br />
technique at Cornell University, USA In: E. Deaville et al. (Ed.) In vitro Techniques for Measuring<br />
Nutri<strong>en</strong>t Supply to Ruminants. Proc. Int. Symp. held at Reading, UK July 8-10, 1997.<br />
Phillips, W.A., P.J. Starks, S. G<strong>la</strong>sgow, and S.W. Coleman. 2007. Case study: Differ<strong>en</strong>t methods<br />
of estimating cru<strong>de</strong> protein conc<strong>en</strong>tration of bermudagrass pastures for stocker calf production.<br />
Prof. Anim. Sci. 23:696-701.<br />
Redshaw, E. S., G. W. Mathison, L. P. Milligan, and R. D. Weis<strong>en</strong>burger. 1986. Near infrared<br />
reflectance spectroscopy for predicting forage composition and voluntary consumption and<br />
digestibility in cattle and sheep. Can. J. Anim. Sci. 66:103115.<br />
Schut, A.G.T., G.W.A.M. van <strong>de</strong>r Heijd<strong>en</strong>, I. Hoving, M.W.J. Sti<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>, F.K. van Evert, and J. Meuleman.<br />
2006. Imaging spectroscopy for on-farm measurem<strong>en</strong>t of grass<strong>la</strong>nd yield and quality.<br />
Agron. J. 98:1318-1325.<br />
Sh<strong>en</strong>k, J. S. 1985. Monitoring analysis results. pp. 27-28. In: G. C. Mart<strong>en</strong>, J. S. Sh<strong>en</strong>k and F. E.<br />
Barton III. (Ed.). Near Infrared Reflectance Spectroscopy (NIRS): Analysis of Forage Quality. USDA<br />
ARS, Agric. Handbook No. 643.<br />
Smith, E.M. 1985. A simu<strong>la</strong>tion mo<strong>de</strong>l for managing per<strong>en</strong>nial grass pastures. I. Structure of the<br />
mo<strong>de</strong>l. Agric. Systems 17:155-180.<br />
Sparks, D.R. and J.C. Malechek. 1968. Estimating perc<strong>en</strong>tage dry weight in diets using a microscope<br />
technique. J. Range Manage. 21:264-265.<br />
386
Producción animal<br />
Starks, P.J. and T.J. Jackson. 2002. Estimating soil water cont<strong>en</strong>t in tallgrass prairie using remote<br />
s<strong>en</strong>sing. J. Range Manage. 55:474-481.<br />
Starks, P.J., S.W. Coleman, and W.A. Phillips. 2004. Determination of forage chemical composition<br />
using remote s<strong>en</strong>sing. J. Range Mgmt. 57:635-640.<br />
Stobbs, T.H. 1970. Automatic measurem<strong>en</strong>t of grazing time by dairy cows on tropical grass and<br />
legume pasture. Trop. Grassld. 4:237-244.<br />
Stuth, J. W. 1997. Grazing systems ecology: A phi<strong>los</strong>ophical framework. Proc. XVIII Int.. Grassl.<br />
Congr. June 8-19, 1997. Winnepeg, Man. and Saskatoon, Sask., Canada. Pp. 479-488.<br />
Templeton, W. C., Jr., J. S. Sh<strong>en</strong>k, K. H. Norris, G. W. Fissel, G. C. Mart<strong>en</strong>, J. H. Elgin, Jr., and M.<br />
O. Westerhaus. 1983. Forage analysis with near-infrared reflectance spectroscopy: Status and<br />
outline of national research project. pp. 528-531. In: J. A. Smith and V. W. Hays (Eds.) Proc. XIV<br />
Int.. Grassl. Congr. Westview Press, Boul<strong>de</strong>r, CO.<br />
Tilley, J. M. A. and R. A. Terry. 1963. A twostage technique for the in vitro digestion of forage<br />
crops. J. Br. Grassl. Soc. 18:104111.<br />
Tolleson, D.R., R.D. Ran<strong>de</strong>l, J.W. Stuth, and D.A. Neu<strong>en</strong>dorff. 2005. Determination of sex and<br />
species in red and fallow <strong>de</strong>er by near-infrared reflectance spectroscopy of the feces. Small<br />
Rumin. Res. 57:141-150.<br />
Van Soest, P.J. 1994. Nutritional Ecology of the Ruminant, 2 nd . Ed. Cornell University Press, Ithaca,<br />
NY USA.Volesky, J. D. and S. W. Coleman. 1996. Estimation of botanical composition of<br />
esophageal extrusa samples using near infrared reflectance spectroscopy. J. Range Manage.<br />
49:163-166.<br />
Vickory, P.J. and G.R. Nicol. 1982. An improved electronic capacitance meter for estimating pasture<br />
yield: Construction <strong>de</strong>tails and performance tests. Tech. Paper 9, CSIRO Animal Res. Lab.,<br />
Armidale, NSW, Australia.<br />
Volesky, J. D. and S. W. Coleman. 1996. Estimation of botanical composition of esophageal<br />
extrusa samples using near infrared reflectance spectroscopy. J. Range Manage. 49:163-166.<br />
Walker, J.W., E.S. Campbell, C.J. Lupton, C.A. Taylor Jr., D.F. Waldron, and S.Y. Landau. 2007.<br />
Effects of breed, sex, and age on the variation and ability of fecal near-infrared reflectance spectra<br />
to predict the composition of goat diets. J. Anim. Sci. 85:518-526.<br />
Walker, J.W., S.D. McCoy, K.L. Launchbaugh, M.J. Fraker, and J. Powell. 2002. Calibrating fecal<br />
NIRS equations for predicting botanical composition of diets. J. Range Manage. 55:374-382.<br />
Weiss, W.P., H.R. Conrad, and N.R. St. Pierre. 1992. A theoretically-based mo<strong>de</strong>l for predicting<br />
total digestible nutri<strong>en</strong>t values of forages and conc<strong>en</strong>trates. Anim. Feed Sci. Technol. 39:95-110.<br />
387
Producción animal<br />
ESTUDIO COMPARATIVO DE LA EVOLUCIÓN DEL ENSILADO<br />
DE TOMATE (LYCOPERSICON ESCULENTUM MILL)<br />
CON DIFERENTES ADITIVOS<br />
M.D. MEGÍAS 1* , A. MARTÍNEZ-TERUEL 1 , J. MADRID 1 , T. MARTÍNEZ 2 ,<br />
F.G. BARROSO 2 Y F. HERNÁNDEZ 1<br />
1 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción Animal. Universidad <strong>de</strong> Murcia. Campus Espinardo.<br />
30071. Murcia (España). * Corresponding author. Tel: 3468364748; fax: 346836447.<br />
E-mail address: mdmegias@um.es. 2 Departam<strong>en</strong>to Biología Aplicada. Universidad <strong>de</strong><br />
Almería. La Cañada <strong>de</strong> San Urbano. 04120 Almería. Spain<br />
RESUMEN<br />
Tomates cultivados <strong>en</strong> inverna<strong>de</strong>ro fueron <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos para evaluar su capacidad como alim<strong>en</strong>tación<br />
alternativa para pequeños rumiantes. Los si<strong>los</strong> se e<strong>la</strong>boraron con 40 kg <strong>de</strong> tomates <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong><br />
plástico negro y difer<strong>en</strong>tes aditivos, con tres repeticiones <strong>de</strong> cada tratami<strong>en</strong>to que se muestrearon<br />
para su análisis a <strong>los</strong> siete y 30, si<strong>en</strong>do el día cero consi<strong>de</strong>rado como control. Los aditivos utilizados<br />
fueron: ácido fórmico (30 ml kg -1 y 60 ml kg -1 ), cloruro sódico (40 g kg -1 ), mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> cloruro<br />
sódico y ácido fórmico (40 g kg -1 + 30 ml kg -1 ) y pulpa <strong>de</strong> remo<strong>la</strong>cha <strong>de</strong>shidratada. Fueron<br />
analizadas tanto <strong>la</strong>s características nutritivas como <strong>la</strong>s ferm<strong>en</strong>tativas mediante <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos grasos volátiles (VFAs), ácido láctico y pH. Los mejores resultados se obtuvieron con<br />
el lote control, ya que el pH permaneció por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l 3,8 mant<strong>en</strong>iéndose <strong>la</strong>s características nutritivas,<br />
por lo que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>contradas con <strong>los</strong> distintos tratami<strong>en</strong>tos no justifican el increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l precio por el uso <strong>de</strong> aditivos..<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, tomate, aditivos.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El su<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> España se caracteriza por sus bajas precipitaciones, inviernos suaves y veranos<br />
calurosos que explican <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Sin embargo, esta misma zona<br />
es muy productiva <strong>en</strong> horticultura; con gran<strong>de</strong>s zonas <strong>de</strong> cultivo bajo plástico. Esta agricultura<br />
pue<strong>de</strong> proporcionar <strong>de</strong>sechos y subproductos como fu<strong>en</strong>tes alternativas <strong>de</strong> forrajes para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> rumiantes aliviando, por otra parte, un creci<strong>en</strong>te problema ambi<strong>en</strong>tal. El bajo<br />
precio y aceptable valor nutritivo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> productos ha llevado a su creci<strong>en</strong>te uso por gana<strong>de</strong>ros,<br />
<strong>en</strong> especial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas cercanas a <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> producción como es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> inverna<strong>de</strong>ros<br />
<strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> horticultura (Martínez-Teruel et al., 1998). La pulpa <strong>de</strong> tomate ha sido previam<strong>en</strong>te<br />
utilizada con éxito para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ovejas (Fon<strong>de</strong>vil<strong>la</strong> et al., 1994), así como <strong>la</strong><br />
pasta <strong>de</strong> tomate, que también parece ser un excel<strong>en</strong>te alim<strong>en</strong>to para ovinos (D<strong>en</strong>ek y Can, 2006).<br />
Otros subproductos <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> conserva, piel y semil<strong>la</strong>s, han sido <strong>de</strong>scritos por Knoblich et<br />
al. (2005) con bu<strong>en</strong>as características nutrititivas. Sin embargo, <strong>los</strong> tomates <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>en</strong>teros <strong>de</strong><br />
sistemas <strong>de</strong> cultivo int<strong>en</strong>sivo (inverna<strong>de</strong>ros), han recibido poca at<strong>en</strong>ción.<br />
389
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Por otra parte, no hay olvidar que estos productos son obt<strong>en</strong>idos principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> primavera y<br />
verano, épocas <strong>de</strong>l año con altas temperaturas lo que ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a dificultar su utilización como alim<strong>en</strong>to<br />
animal. Se precisa, por tanto, utilizar un método <strong>de</strong> conservación para evitar su <strong>de</strong>gradación,<br />
que mant<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> calidad nutricional y que permita su conservación <strong>en</strong> el tiempo. Dado el alto<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua <strong>de</strong>l tomate, el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do aparece como <strong>la</strong> única alternativa real para<br />
su conservación.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo fue doble, evaluar calidad ferm<strong>en</strong>tativa por un <strong>la</strong>do y características<br />
nutricionales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> tomates por otro, y su evolución <strong>en</strong> el tiempo como indicador <strong>de</strong>l<br />
número <strong>de</strong> días que pued<strong>en</strong> permanecer conservados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> climas<br />
cálidos. En todo caso <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> si<strong>los</strong> con materiales <strong>de</strong> alta humedad siempre pres<strong>en</strong>ta problemas<br />
<strong>de</strong> compactación y <strong>de</strong> alta eliminación <strong>de</strong> eflu<strong>en</strong>tes que pued<strong>en</strong> incidir <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te<br />
(Martínez, et al. 2007).<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Material<br />
El material utilizado para el estudio fueron tomate maduros (Lycopersicon escul<strong>en</strong>tum Mill), que<br />
repres<strong>en</strong>ta el exceso <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> inverna<strong>de</strong>ros situados <strong>en</strong> El Ejido (Almería, España), que<br />
fueron recogidos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> el verano <strong>de</strong> 2005. Los si<strong>los</strong> se<br />
e<strong>la</strong>boraron con 40 kg <strong>de</strong> tomates <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> plástico negro y difer<strong>en</strong>tes aditivos, con tres repeticiones<br />
<strong>de</strong> cada tratami<strong>en</strong>to. Una mezc<strong>la</strong>dora fue utilizada para homog<strong>en</strong>eizar el material. El aire<br />
fue extraído mediante compresión.<br />
Tratami<strong>en</strong>tos<br />
Los tomates se <strong>en</strong>si<strong>la</strong>ron utilizando tres tipos <strong>de</strong> aditivos: ácido fórmico <strong>en</strong> dosis <strong>de</strong> 30 y 60 ml<br />
kg -1 <strong>de</strong> materia fresca (AF30 y AF60); una mezc<strong>la</strong> comercial <strong>de</strong> cloruro sódico y ácido fórmico (40<br />
g kg -1 y 30 ml kg -1 , respectivam<strong>en</strong>te, AFS), cloruro sódico <strong>en</strong> 40 g kg -1 (S) y, por último, pulpa <strong>de</strong><br />
remo<strong>la</strong>cha <strong>de</strong>shidratada a 40 g kg -1 (PR). A<strong>de</strong>más, tomates sin aditivos fueron utilizados como control.<br />
Los si<strong>los</strong> se almac<strong>en</strong>aron al aire libre durante el mes <strong>de</strong> julio (temperatura media <strong>de</strong> 25,7 ºC)<br />
y se muestrearon a <strong>los</strong> siete y 30 días. El día cero correspondió al material antes <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do.<br />
Análisis nutritivos y ferm<strong>en</strong>tativos<br />
La materia seca (MS) y <strong>la</strong> proteína bruta (PB) se <strong>de</strong>terminaron por el método <strong>de</strong> <strong>la</strong> AOAC (1995).<br />
La digestibilidad in vitro <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia seca (IVDMD) se calculó <strong>de</strong> acuerdo a Van<strong>de</strong>rhaeghe y Biston<br />
(1987).<br />
Para <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> pH se empleó el filtrado <strong>de</strong> 10 g <strong>de</strong> material húmedo mezc<strong>la</strong>do con 90 ml<br />
<strong>de</strong> agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 1 hora <strong>de</strong> maceración,. Así mismo, el ácido láctico se <strong>de</strong>terminó<br />
por colorimetría <strong>en</strong> dicho extracto (Madrid et al., 1999a) y <strong>los</strong> ácidos grasos volátiles (AGVs) por<br />
cromatografía <strong>de</strong> gases (Madrid et al., 1999b).<br />
Para analizar el efecto <strong>de</strong>l tiempo sobre <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes parámetros y comparar <strong>los</strong> resultados <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes días <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>je se empleó análisis <strong>de</strong> varianza, ANOVA, mediante el método <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> mínimos cuadrados (LSD).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La tab<strong>la</strong> 1 muestra <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> el pH y <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes ácidos orgánicos<br />
obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos a <strong>los</strong> siete y 30 días <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>je y el control, mant<strong>en</strong>iéndose <strong>en</strong> todo<br />
390
Producción animal<br />
mom<strong>en</strong>to por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 4,6. El pH pres<strong>en</strong>tó variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución para <strong>los</strong> distintos tratami<strong>en</strong>tos,<br />
si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el lote control, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias no fueron significativas durante el tiempo que<br />
duró <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia. Dado el nivel <strong>de</strong> MS que estos productos pose<strong>en</strong> parece indicar que <strong>los</strong> pH<br />
más a<strong>de</strong>cuados serían <strong>los</strong> <strong>de</strong>l AF60 y el control.<br />
En <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> ácido láctico se produjo un aum<strong>en</strong>to a medida que avanzó el experim<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> todos <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos hasta <strong>los</strong> siete días. Sin embargo, <strong>en</strong> algunos casos se observa una<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia hacia ferm<strong>en</strong>taciones secundarias, proceso indicado por <strong>la</strong>s reducciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />
<strong>de</strong> láctico que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre el día siete y <strong>los</strong> 30. Los niveles <strong>de</strong> ácido láctico <strong>en</strong>contrados<br />
estuvieron d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> valores obt<strong>en</strong>idos por M<strong>en</strong>eses et al. (2007) para el subproducto<br />
<strong>de</strong> brócoli. Para el día 30 <strong>la</strong> mayor conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> este metabolito se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra para el<br />
silo control, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el día siete, tanto el control como el tratami<strong>en</strong>to PR son <strong>los</strong> que pres<strong>en</strong>tan<br />
un mejor resultado. En este apartado l<strong>la</strong>ma po<strong>de</strong>rosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to<br />
PR hacia <strong>los</strong> 30 días, aditivo con doble efecto por su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> productos azucarados<br />
que son rápidam<strong>en</strong>te utilizados por <strong>la</strong>s bacterias lácticas durante el proceso <strong>de</strong> ferm<strong>en</strong>tación<br />
que <strong>los</strong> hidrolizan <strong>en</strong> ácido láctico y su pot<strong>en</strong>te efecto para ret<strong>en</strong>er agua que b<strong>en</strong>eficia <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación<br />
láctica. Probablem<strong>en</strong>te no se haya conseguido una anaerobiosis total <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bolsas o aparecieran<br />
problemas <strong>de</strong> infiltración <strong>de</strong> aire.<br />
La evolución <strong>de</strong> <strong>los</strong> AGVs indica que <strong>la</strong> principal producción <strong>de</strong> estos ácidos se realiza durante <strong>los</strong><br />
primeros siete días, ya que a partir <strong>de</strong> aquí <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias no se hac<strong>en</strong> significativas; l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>los</strong> niveles alcanzados <strong>de</strong> AGVs para este día por no hal<strong>la</strong>rse difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> distintos tratami<strong>en</strong>tos. Los niveles <strong>de</strong> AGVs fueron simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por Megías et al.<br />
(1998) y M<strong>en</strong>eses et al. (2007) <strong>en</strong> <strong>los</strong> subproductos <strong>de</strong> alcachofa y brócoli, respectivam<strong>en</strong>te. Los<br />
bajos niveles <strong>de</strong> AGVS implican una rápida ferm<strong>en</strong>tación que garantiza <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a calidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>je<br />
(McDonald et al., 1991). Por otra parte, y como seña<strong>la</strong>n Catchpoole y H<strong>en</strong>zel (1971), para consi<strong>de</strong>rar<br />
una aceptable calidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>je, <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> AGVs se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar por<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> ácido láctico tal y como ocurre <strong>en</strong> nuestro estudio.<br />
La MS aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos como resultado <strong>de</strong> agua liberada por el material, el aum<strong>en</strong>to<br />
fue estadísticam<strong>en</strong>te significativo <strong>en</strong> ambos tratami<strong>en</strong>tos AF, sin bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución fue parale<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
todos <strong>los</strong> lotes ya que no se <strong>de</strong>tectaron difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong> para ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
tres días <strong>de</strong> muestreo. La producción <strong>de</strong> eflu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> productos hortofrutíco<strong>la</strong>s es<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> altos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> agua o por <strong>los</strong> procesos industriales a que son sometidos<br />
<strong>en</strong> su transformación (Martínez et al., 2007)<br />
En lo que respecta a <strong>la</strong> PB, <strong>los</strong> increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>contrados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l proceso fueron significativos<br />
(<strong>de</strong> 30-67 a 80-109 g kg -1 MS) sobretodo <strong>en</strong> el silo control. Estos valores están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>scritos por Fon<strong>de</strong>vil<strong>la</strong> et al. (1994) (224 g kg -1 MS) <strong>en</strong> <strong>la</strong> pulpa <strong>de</strong> tomate, pero muy próximos<br />
a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por D<strong>en</strong>ek y Can (2006) con 142 g kg -1 MS <strong>en</strong> el mismo tipo <strong>de</strong> material.<br />
Así mismo, se pue<strong>de</strong> observar cómo <strong>la</strong> digestibilidad in vitro (DIVMS) disminuyó ligeram<strong>en</strong>te a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período experim<strong>en</strong>tal (0-30 días) <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos. Esta disminución es especialm<strong>en</strong>te<br />
significativa <strong>en</strong> <strong>los</strong> primeros siete días, mant<strong>en</strong>iéndose <strong>de</strong>spués constante. Los resultados se pued<strong>en</strong><br />
comparar con <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por De Haro et al. (2001), <strong>en</strong> un <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l subproducto <strong>de</strong>l<br />
pimi<strong>en</strong>to y son simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por D<strong>en</strong>ek y Can (2006) con 53 g kg -1 MS 8 <strong>en</strong> el <strong>en</strong>si<strong>la</strong>je<br />
<strong>de</strong> pulpa <strong>de</strong> tomate.<br />
391
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Características ferm<strong>en</strong>tativas y nutritivas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> tomate<br />
pH Acido láctico (g kg -1 DM) AGVs ( g kg -1 DM)<br />
Tratami<strong>en</strong>to día 0 Día 7 día 30 Pr día 0 día 7 día 30 Pr día 0 día 7 día 30 Pr<br />
Control 4,4 (2) 3,7 (3) 3,9 (2) NS 20,0 b 113,5 a(1,2) 107,8 a(1) *** 1,2 (1) 6,4 18,4 (1) NS<br />
AF30 3,8 c(3,4) 4,0 b(1,2,3) 4,2 a(2) *** 3,9 39,5 (2,3) 66,5 (1,2) NS 4,6 (1,2) 5,9 14,3 (1,2) NS<br />
AF60 3,7 (4) 3,7 (2,3) 3,8 (3) NS 3,4 19,5 (3) 20,7 (2) NS 0 (2) 3,5 7,4 (2) NS<br />
S 3,7 b(4) 4,1 a(1) 4,6 a(1) * 10,7 45,9 (2,3) 33,8 (1,2) NS 2,1 b(1,2) 6,2 ab 17,7 a(1,2) *<br />
AFS 3,9 b(3) 4,0 b(1,2) 4,4 a(1) ** 5,4 24,9 (2,3) 15,2 (2) NS 0 a(1) 5,4 ab 6,3 a(2) *<br />
PR 5,1 a(1) 3,8 c(1,2,3) 4,6 b(1) *** 25,8 166,8 (1) 53,1 (1,2) NS 2,4 a(1,2) 6,1 ab 14,0 a(2) **<br />
Pc *** * *** NS ** * * NS *<br />
pH Acido láctico (g kg -1 DM) AGVs ( g kg -1 DM)<br />
Tratami<strong>en</strong>to día 0 Día 7 día 30 Pr día 0 día 7 día 30 Pr día 0 día 7 día 30 Pr<br />
Control 70 89 92 NS 40 c(3) 67 b(2) 109 a(1,2) *** 572 a 445 b(2) 410 c(3) *<br />
AF30 70 b 73 b 119 a ** 36 b(3) 38 b(4) 92 a(1,2,3) *** 570 a 444 b(2) 342 c(4) *<br />
AF60 70 b 95 a 95 a ** 43 c(2,3) 77 b(1) 102 a(1,2,3) *** 552 484 (1) 476 (1) NS<br />
S 70 88 88 NS 38 b(3) 74 a(1,2) 86 a(2,3) *** 559 a 454 b(2) 435 b(2) *<br />
AFS 70 105 105 NS 48 b(2) 53 b(3) 115 a(1) ** 572 456 (2) 452 (2) NS<br />
PR 70 99 105 NS 67 b(1) 73 b(4) 80 a(3) ** 610 a 437 b(2) 401 b(3) *<br />
Pc NS NS NS *** *** * NS * *<br />
Pc: número <strong>de</strong> <strong>los</strong> superíndices difer<strong>en</strong>tes indican difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre fi<strong>la</strong>s. Pr: letras <strong>de</strong> <strong>los</strong> superíndices difer<strong>en</strong>tes indican difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre columnas. (Nivel <strong>de</strong> significación =*** P
Producción animal<br />
CONCLUSIONES<br />
El valor nutritivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos <strong>de</strong> tomates es simi<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> <strong>de</strong>scritos para estos productos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
zona mediterránea, <strong>de</strong>mostrando que es una bu<strong>en</strong>a fu<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación animal, con niveles<br />
<strong>de</strong> proteína hasta 80 g kg -1 MS. Las características ferm<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> tomate sugier<strong>en</strong><br />
que se consigue una bu<strong>en</strong>a estabilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros ferm<strong>en</strong>tativos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />
semana, sin embargo a partir <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> iniciado el proceso su calidad comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>caer.<br />
Por tanto, <strong>los</strong> resultados muestran que <strong>la</strong>s posibles mejoras <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ferm<strong>en</strong>tación<br />
o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características nutritivas, para <strong>los</strong> distintos tratami<strong>en</strong>tos no justifican el coste extra.<br />
Nuevos estudios son necesarios para po<strong>de</strong>r increm<strong>en</strong>tar el tiempo <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> estos <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong> alta humedad.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este estudio ha sido financiado por el proyecto CICYT números: GL2002-04302-C y GL2002-<br />
04302-C02-01.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
AOAC (Association of Official Analytical Chemists), 1995. Official Methods of Analysis. 16th Association<br />
of Analytical Chemistry (Ed.). Washington, DC.<br />
CATCHPOOLE V.R.; ENZELL, E. F., 1971. Si<strong>la</strong>ge and si<strong>la</strong>ge-making from tropical herbage species.<br />
Herbage Abstract, 41, 213-221.<br />
DE HARO, M.J.E.; REBOLLOSO, M.M.; GARCÍA, F.; GUIL, J.L., 2001. Efecto <strong>de</strong> distintos tratami<strong>en</strong>tos<br />
sobre <strong>los</strong> principios nutritivos, características ferm<strong>en</strong>tativas y digestibilidad in vitro <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> subproducto <strong>de</strong> pimi<strong>en</strong>to. Archivos <strong>de</strong> Zootecnia, 50, 323-333.<br />
DENEK, N.; CAN, A., 2006. Feeding value of wet tomato pomace <strong>en</strong>siled with wheat straw and<br />
wheat grain for Awassi sheep. Small Ruminant Research, 65: 260-265.<br />
FONDEVILLA, M.; GUADA, J.A.; GASA J.; CASTRILLO, C., 1994. Tomato pomace as a protein supplem<strong>en</strong>t<br />
for growing <strong>la</strong>mbs. Small Ruminant Research, 13, 117-126.<br />
KHAZAAL, K.; DENTINHO, M.T.; RIBEIRO, J.M.; ØRSKOV, E. R.,1993. A comparison of gas production<br />
during incubation with rum<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>ts in vitro and nylon bag <strong>de</strong>gradability as predictors<br />
of the appar<strong>en</strong>t digestibility in vivo and the voluntary intake of hays. Animal Production,<br />
57,105-112.<br />
KONBLICH, M.; ANDERSON, B.; LATSHAW, D. 2005. Analyses of tomato peel and seed byproducts<br />
and their use as source of carot<strong>en</strong>oids. Journal Sci<strong>en</strong>ce of the Food and Agriculture, 85,<br />
1166-1170.<br />
MADRID, J.; MARTÍNEZ-TERUEL, A.; HERNÁNDEZ, F.; MEGÍAS, M.D., 1999a. Comparative study on<br />
<strong>de</strong>termination of <strong>la</strong>ctic acid in si<strong>la</strong>ge juice by colorimetric, high-performance liquid chromatography<br />
and <strong>en</strong>zymatic methods. Journal Sci<strong>en</strong>ce of the Food and Agricultura, 79, 1722-1726.<br />
MADRID, J.; MEGÍAS, M.D.; HERNÁNDEZ, F., 1999b. Determination of short chain vo<strong>la</strong>tile fatty<br />
acids in si<strong>la</strong>ges from artichoke and orange by-products by capil<strong>la</strong>ry gas chromatography. Journal<br />
Sci<strong>en</strong>ce of the Food and Agriculture, 79, 580-584.<br />
MARTÍNEZ-TERUEL, A.; MADRID, J.; MEGÍAS, M.D.; GALLEGO, J.A.; ROUCO, A.; HERNÁNDEZ, F.,<br />
1998. Uso <strong>de</strong> forrajes y subproductos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> vacuno <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región<br />
<strong>de</strong> Murcia. Archivos <strong>de</strong> Zootecnia, 44, 33-42.<br />
393
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MARTINEZ-TERUEL, A.; HERNANDEZ, F., MADRID, J., MEGIAS, M.D. 2007. In vitro nutrititve value<br />
and <strong>en</strong>sibility of the si<strong>la</strong>ges from the agroindustrial by-products of artichoke and corn. Cuban<br />
Journal of Agricultural Sci<strong>en</strong>ces, 41, 41-45.<br />
McDONALD, P.; HENDERSON, A.R.; HERON, S.J.E., 1991. The biochemistry of si<strong>la</strong>ge. Chalcombe<br />
Publications. (2 nd Ed). Marlow (UK)<br />
MEGÍAS, M.D.; HERNÁDEZ, F.; CANO, J.A.; MARTÍNEZ-TERUEL, A.; GALLEGO, J.A., 1998. Effects<br />
of differ<strong>en</strong>t additives on the cell wall and minerals fractions of artichoke, (Cynara scolymus,<br />
L.) and orange (Citrus aurantium L.) by-product si<strong>la</strong>ge. Journal Sci<strong>en</strong>ce of the Food and Agriculture,<br />
76, 173-178.<br />
MENESES, M.; MEGIAS, M.D.; MARTINEZ-TERUEL, A.; MADRID, J.; HERNÁNDEZ, F., 2007. Si<strong>la</strong>ge<br />
characteristics of two differ<strong>en</strong>t broccoli (Brassica oleracea italica) industrial by-products to be<br />
used like food for ruminants. Small Ruminant Research 70: 292–296.<br />
VANDERHAEGHE, S; BISTON, R., 1987. Estimation in vitro <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilité <strong>de</strong>s herbages. Adaptation<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> métho<strong>de</strong> pepsine-cellu<strong>la</strong>se au système Fibertec Enzymatique. Bulletin Research<br />
Agronomy Gembloux, 22, 209-219.<br />
COMPARATIVE STUDY OF THE EVOLUTION OF TOMATO<br />
SILAGE (LYCOPERSICON ESCULENTUM MILL)<br />
WITH DIFFERENT ADDITIVES<br />
SUMMARY<br />
Gre<strong>en</strong>house-cultivated whole tomatoes were <strong>en</strong>siled to assess their suitability as an alternative feed<br />
supply for small ruminants. The following additives were assayed: formic acid (30 ml kg -1 and 60<br />
ml kg -1 ), sodium chlori<strong>de</strong> (40 g kg -1 ), sodium chlori<strong>de</strong> + formic acid (40 g kg -1 + 30 ml kg -1 ) and,<br />
<strong>de</strong>hydrated beet pulp (40 g kg -1 ). The si<strong>la</strong>ges were ma<strong>de</strong> using 40 kg of tomatoes into b<strong>la</strong>ck bags.<br />
The nutritive qualities and ferm<strong>en</strong>tative capacity were analysed by refer<strong>en</strong>ce to VFAs (as total of<br />
acetic, propionic and butyric acids), <strong>la</strong>ctic acid, and pH. The samples were analysed before beginning<br />
<strong>en</strong>si<strong>la</strong>ge and at sev<strong>en</strong> and 30 days. The best results were obtained with formic acid at 60 ml<br />
kg -1 , since pH remained below 3.8 and the nutritive characteristics were maintained.<br />
Key words: si<strong>la</strong>ge, tomato, additives.<br />
394
Producción animal<br />
EFECTOS DEL COLOR DEL PLÁSTICO Y DEL NÚMERO<br />
DE CAPAS, SOBRE LA COMPOSICIÓN QUÍMICA Y CALIDAD<br />
FERMENTATIVA EN ENSILADOS DE HIERBA<br />
G. SALCEDO 1 , L. MARTÍNEZ-SULLER 2 , TEJERO, I 2 Y M. SARMIENTO 3<br />
1<br />
Dpto. Tecnología Agraria <strong>de</strong>l I.E.S. “La Granja”. 39792 Heras. Cantabria (España).<br />
2<br />
Dpto. <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias y Técnicas <strong>de</strong>l Agua y <strong>de</strong>l Medio Ambi<strong>en</strong>te. E.T.S. <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros<br />
<strong>de</strong> Caminos Canales y Puertos, Santan<strong>de</strong>r (España). 3Laboratorio Agroalim<strong>en</strong>tario.<br />
C/ Concejo s/n 39011 Santan<strong>de</strong>r (España)<br />
RESUMEN<br />
Se estudian <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l plástico y número <strong>de</strong> capas sobre <strong>la</strong> composición químico-bromatológica<br />
y características <strong>de</strong> ferm<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba conservados <strong>en</strong> <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong><br />
bo<strong>la</strong>s redondas. Los tratami<strong>en</strong>tos consistieron <strong>en</strong> nueve plásticos (ocho b<strong>la</strong>ncos y uno) y sel<strong>la</strong>dos<br />
con cuatro ó seis capas, según un diseño experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> bloques al azar, con tres repeticiones<br />
por tratami<strong>en</strong>to. El tipo <strong>de</strong> plástico afectó negativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> materia seca (P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Procedimi<strong>en</strong>to experim<strong>en</strong>tal: Hierba <strong>de</strong> prado espigada y <strong>de</strong> primer corte fue segada con segadora<br />
rotativa-acondicionadora el 18 <strong>de</strong> mayo, presecada 24 horas y ferm<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> silo <strong>de</strong> bo<strong>la</strong>s<br />
redondas. Un total <strong>de</strong> 54 bo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> 1,22 m <strong>de</strong> diámetro, 682±35 kg <strong>de</strong> peso (144 kg MS/m 3 ), fueron<br />
sel<strong>la</strong>das con nueve tipos <strong>de</strong> plástico (ocho b<strong>la</strong>ncos y uno negro) y cuatro ó seis capas equival<strong>en</strong>te<br />
a 47 y 66 m 2 <strong>de</strong> plástico por bo<strong>la</strong> respectivam<strong>en</strong>te. Los plásticos fueron proporcionados por<br />
ASPLA-Plásticos Españoles, S.A. (Grupo Armando Álvarez) y sus características figuran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> plásticos utilizados.<br />
Nº Características Color<br />
Plástico 1 Film 3 capas blown sin adhesivo añadido B<strong>la</strong>nco<br />
Plástico 2 Film 3 capas blown alta resist<strong>en</strong>cia extranjero B<strong>la</strong>nco<br />
Plástico 3 Film 5 capas blown alta resist<strong>en</strong>cia extranjero B<strong>la</strong>nco<br />
Plástico 4 Film 3 capas cast B<strong>la</strong>nco<br />
Plástico 5 Film 5 capas blown formu<strong>la</strong>ción especial (alta resist<strong>en</strong>cia) B<strong>la</strong>nco<br />
Plástico 6 Film 3 capas blown formu<strong>la</strong>ción estándar B<strong>la</strong>nco<br />
Plástico 7 Film 3 capas blown formu<strong>la</strong>ción especial (alta resist<strong>en</strong>cia) B<strong>la</strong>nco<br />
Plástico 8 Film 3 capas blown formu<strong>la</strong>ción estándar Negro<br />
Plástico 9 Film 5 capas blown formu<strong>la</strong>ción especial y espesor m<strong>en</strong>or B<strong>la</strong>nco<br />
BLOWN y CAST son técnicas <strong>de</strong> extrusión <strong>de</strong>l plástico. BLOWN: el plástico forma una gran burbuja, <strong>en</strong>friándose mediante<br />
aire interior y exterior <strong>de</strong>l sop<strong>la</strong>do. Técnica CAST: no se forma burbuja. El <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to se realiza poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> contacto <strong>la</strong><br />
lámina <strong>de</strong>l plástico con un rodillo refrigerado.<br />
Las bo<strong>la</strong>s fueron abiertas y pesadas a partir <strong>de</strong>l 3 <strong>de</strong> septiembre hasta el 17 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong>l<br />
2007, tomándose un total <strong>de</strong> 9 kg <strong>de</strong> muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona limítrofe al plástico, a 45 cm <strong>de</strong> profundidad<br />
y <strong>de</strong>l núcleo, mezclándose <strong>la</strong>s tres <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> y por bo<strong>la</strong>. El tiempo transcurrido <strong>en</strong>tre<br />
el muestreo y su procesado no superó <strong>los</strong> 20 minutos. Después <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, el <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> bo<strong>la</strong> fue mezc<strong>la</strong>do y dividido <strong>en</strong> tres porciones, analizándose <strong>en</strong> fresco<br />
su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> materia seca, pH y N amoniacal. Un kilo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma fue conge<strong>la</strong>do a -20ºC para<br />
<strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> ácidos graso volátiles. Por vía seca y sobre material molido a 1 mm, se <strong>de</strong>terminó<br />
su composición químico-bromatológica.<br />
Análisis químicos: Materia seca <strong>en</strong> estufa a 60ºC durante 48 horas; c<strong>en</strong>izas por incineración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> muestra a 550ºC; grasa bruta extraída con éter <strong>de</strong> petróleo; proteína bruta (PB), como N-Kjeldhal<br />
x 6,25 con el Kjeltec TM 2300; fibra ácido y neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te (FAD y FND), según Goering y<br />
Van soest (1970); el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica (Do) se estimó como<br />
Do=60,65- 0,29 FND + 0,37 De (Argam<strong>en</strong>tería et al, 1995), De es <strong>la</strong> digestibilidad <strong>en</strong>zimática <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> materia orgánica <strong>de</strong>terminada por el método FND-celu<strong>la</strong>sa (Riveros y Argam<strong>en</strong>teria, 1987); <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>ergía metabolizable EM (MJ/kg MS)= k x MOD, don<strong>de</strong> MOD=MO x Do/100 y k=0,16 (MAFF,<br />
1984) y <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía metabolizable ferm<strong>en</strong>table (EM f ) se estimó restando <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía bruta <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa<br />
y el aporte <strong>en</strong>ergético <strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos grasos volátiles AFRC (1992); el pH se <strong>de</strong>terminó con pHmetro<br />
Crison BasiC20 y N amoniacal por <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>ción directa con el Kjeltec TM 2300, previa maceración<br />
con agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da <strong>en</strong> una proporción 10:1 p:v. Los ácidos grasos volátiles fueron analizados <strong>en</strong><br />
el Laboratorio Agroalim<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r.<br />
Índices <strong>de</strong> calidad ferm<strong>en</strong>tativa: A cada parámetro ferm<strong>en</strong>tativo se le asignó un valor <strong>de</strong> cero a<br />
10 adaptando <strong>la</strong> categorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos propuesta por Dulphy y Demarquilly<br />
396
Producción animal<br />
(1981). Posteriorm<strong>en</strong>te, dichos valores fueron integrados <strong>en</strong> dos índices <strong>de</strong> calidad: conservación<br />
e ingestibilidad.<br />
Análisis estadístico: El diseño experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> campo fue <strong>de</strong> bloques al azar con tres repeticiones,<br />
don<strong>de</strong> el plástico y número <strong>de</strong> capas fueron <strong>los</strong> efectos principales. Las medias fueron separadas<br />
con el test <strong>de</strong> Duncan <strong>en</strong> el paquete estadístico SSPS 11.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> materia seca <strong>de</strong> <strong>la</strong> hierba <strong>en</strong> orig<strong>en</strong> y al sel<strong>la</strong>do fue 20,2±0,17% y 29,9±0,57%<br />
respectivam<strong>en</strong>te. La conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> proteína, materia orgánica digestible, fibra ácido y neutro<br />
<strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te fue 8,45±0,15%; 56,3±0,49%; 37,5±2,0% y 66,8±1,8% respectivam<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>rándolo<br />
un forraje <strong>de</strong> bajo valor nutritivo, simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> hierba <strong>de</strong> prado (datos <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> Cartografía<br />
y Tipificación <strong>de</strong> <strong>Pastos</strong> <strong>de</strong> Cantabria) <strong>de</strong> 8,7%; 59,4%; 38,1% y 65,7% respectivam<strong>en</strong>te<br />
para <strong>los</strong> parámetros anteriorm<strong>en</strong>te indicados.<br />
La composición química <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos según tipo <strong>de</strong> plástico y número <strong>de</strong> capas figura <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Tab<strong>la</strong> 2. El cont<strong>en</strong>ido medio <strong>de</strong> materia seca fue 27,3±1,2%, sin difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre<br />
plásticos y sí, (P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Composición químico bromatológica <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos según tipo <strong>de</strong> plástico y número <strong>de</strong> capas<br />
Plástico Capas MS, MS C<strong>en</strong>izas, PB, FAD, FND, MOD, EM, EMf<br />
% perdida,% % % % % % MJ MJ<br />
1 4 26,3b 16,9e 8,9a 9,2abcd 41,6efgh 65,6c<strong>de</strong> 53,9<strong>de</strong>f 8,63<strong>de</strong>f 6,52<br />
6 28,3efg 12,8abcd 10,1abc 9,3abcd 44,3i 72,0f 48,8a 7,81a 5,48<br />
2 4 28,2efg 11,3abc 10,3abc 12,8f 43,3h 68,1e 51,4b 8,22b 6,47<br />
6 28,2efg 11,0abc 10,7bc 10,9e 39,7abc<strong>de</strong>f 68,0e 52,1bc 8,34c 5,84<br />
3 4 27,4c<strong>de</strong> 13,9bc<strong>de</strong> 9,7abc 9,3abcd 41,9fgh 61,3a 55,6gh 8,9gh 6,55<br />
6 27,1bcd 14,3bc<strong>de</strong> 9,97abc 9,6abc<strong>de</strong> 39,6abc<strong>de</strong>f 66,1c<strong>de</strong> 53,8<strong>de</strong>f 8,61<strong>de</strong>f 6,38<br />
4 4 26,8bcd 16,8<strong>de</strong> 9,61abc 11e 41,2<strong>de</strong>fg 66,8<strong>de</strong> 53,1c<strong>de</strong> 8,5c<strong>de</strong> 6,51<br />
6 28,7fg 10,0ab 10,0abc 10,5ef 36,9a 65,4cd 53,3c<strong>de</strong> 8,52c<strong>de</strong> 6,34<br />
5 4 26,6bc 16,5<strong>de</strong> 11,1c 9,1abc 41,6efgh 66,7<strong>de</strong> 52,4bcd 8,38bcd 6,23<br />
6 27,4c<strong>de</strong> 14,3bc<strong>de</strong> 9,0ab 8,4a 37,9abc 62,0ab 57,0h 9,12h 6,58<br />
6 4 26,9bcd 15,2c<strong>de</strong> 10,6bc 8,4a 37,9abc 63,1ab 54,5efg 8,72efg 6,37<br />
6 28,8g 8,5a 9,3ab 8,6ab 39,6abc<strong>de</strong>f 64,2bc 55,3fg 8,86fg 6,29<br />
7 4 27,5c<strong>de</strong> 13,1abc<strong>de</strong> 8,78a 9,7abc<strong>de</strong> 37,3ab 63,0ab 55,7gh 8,91gh 6,65<br />
6 27,1bcd 14,6bc<strong>de</strong> 10,1abc 10,5<strong>de</strong>f 37,5abc 62,6ab 55,4gh 8,86gh 6,7<br />
8 4 27,3bc<strong>de</strong> 13,4bc<strong>de</strong> 10,0abc 9,1abc 40,7c<strong>de</strong>fg 65,7c<strong>de</strong> 51,9bc 8,3bc 6,02<br />
6 25,4a 10,4abc 9,4ab 9,6abc<strong>de</strong> 38,3abc<strong>de</strong> 66,0c<strong>de</strong> 54,4efg 8,71efg 6,41<br />
9 4 26,8bcd 15,1c<strong>de</strong> 9,1ab 10,0c<strong>de</strong>f 40,2bc<strong>de</strong>fg 66,4c<strong>de</strong> 53,0c<strong>de</strong> 8,49c<strong>de</strong> 6,24<br />
6 27,7<strong>de</strong>f 11,9abcd 13,3d 9,8abc<strong>de</strong> 40,3bc<strong>de</strong>fg 63,0ab 53,6c<strong>de</strong> 8,57c<strong>de</strong> 5,97<br />
et 0,074 0,349 0,11 0,10 0,21 0,18 0,12 0,02 0,069<br />
1 27,3 14,9b 9,5a 9,23abc 42,9d 65,8c 51,3a 8,22a 6,0<br />
2 28,2 11,2ª 10,5ab 11,8e 41,4cd 68,0c 51,7a 8,28a 6,15<br />
3 27,2 14,1ab 9,83a 9,49bc 40,8bc 63,6a 54,7c 8,76c 6,46<br />
4 27,7 13,4ab 9,83a 10,76d 39,0ab 66,1b 53,2b 8,51b 6,44<br />
5 27 15,4b 10,1ab 8,71ab 39,7bc 64,3ab 54,7c 8,75c 6,4<br />
6 27,9 11,9ab 9,93a 8,79a 38,7ab 63,6a 54,9c 8,79c 6,33<br />
7 27,3 13,8ab 9,47a 10,09cd 37,4a 62,8a 55,7c 8,89c 6,67<br />
8 26,4 11,9ab 9,71abc 9,34abc 39,4abc 65,8b 53,1b 8,51b 6,21<br />
9 27,3 13,5ab 9,88cd 9,88cd 40,2bc 64,6ab 53,3b 8,53b 6,11<br />
4 27,1 14,7 9,8 9,84 40,6b 65,2 53,5 8,55 6,4<br />
6 27,6 12,0 10,2 9,69 39,3a 65,5 53,7 8,6 6,22<br />
Plástico NS * * *** *** *** *** *** NS<br />
Capas *** *** NS NS ** NS NS NS NS<br />
F*C *** NS *** NS *** *** *** *** NS<br />
Los valores seguidos <strong>de</strong> distintas letras d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma columna difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te (P
Producción animal<br />
La <strong>en</strong>ergía metabolizable <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos fue difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre plásticos (P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Plástico Capas pH pH N-NH3/ Acético Butírico, Láctico, Índice Índice<br />
estabilidad Nt, % g/kg MS g/kg MS g/kgMS Ingestib. Conserv.<br />
9 4 3,97bcd 4,40bcd 5,82a 22,1<strong>de</strong>f 11,9<strong>de</strong> 30,6cd 8ab 4,25abc<strong>de</strong>f<br />
6 4,1abcd 4,43<strong>de</strong>f 8,0ab 11,2abc 16,2fg 41,1efg 9,5ab 4,5abc<strong>de</strong>f<br />
et 0,025 0,011 0,31 1,15 0,28 0,64 0,67 0,59<br />
1 4,54c 4,42b 15,6d 20,1bc 13,3ab 35,4a 6,75 4,56bcd<br />
2 4,23b 4,45c 10,6bc 7,19a 20,7b 25,8a 9 5,87d<br />
3 4,3ab 4,41b 11,3bc 10,3ab 13,4ab 45,8bc 7,5 5,5cd<br />
4 4,13ab 4,43bc 11,bc 17,2abc 3,7a 31,4ab 6,9 5,45cd<br />
5 3,9a 4,41ab 13,0cd 13,8abc 19,7b 44,8bc 7,12 3,93abc<br />
6 3,99ab 4,44bc 13,3cd 11,2ab 13,7ab 54,6c 7,5 3ab<br />
7 4,11a 4,2b 11,5bc 6,4a 17,8b 41,7abc 7,62 2,31a<br />
8 4,04ab 4,38a 10,2b 23,0c 12,4ab 39,1abc 7,37 5,81d<br />
9 4,01ab 4,41b 6,91a 16,6abc 14ab 35,8ab 8,75 4,37bcd<br />
4 4,13 4,41 11,7 17,1 11,8a 36,5a 7,42 4,71<br />
6 4,08 4,43 11,3 12,7 16,6b 42,0b 7,77 4,40<br />
Plástico *** *** *** *** *** *** NS ***<br />
Capas NS NS NS NS *** *** NS NS<br />
F*C NS *** * NS *** *** NS NS<br />
Los valores seguidos <strong>de</strong> distintas letras d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma columna difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te (P
Producción animal<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Los autores <strong>de</strong>sean manifestar su agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a ASPLA-Plásticos Españoles S.A. (Grupo<br />
Armando Álvarez) <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> este trabajo.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
ADAS, 1991. Technical Bulletin 91/5. Ferm<strong>en</strong>table Metabolisable Energy Cont<strong>en</strong>t of Grass Si<strong>la</strong>ges,<br />
ADAS Fed Evaluation Unit, Stratford-upon-Avon.<br />
AFRC. 1992. Energy and Protein Requirem<strong>en</strong>ts of Ruminants. Editorial Acribia pp. 58.<br />
ARGAMENTERIA, A.; MARTINEZ, A.; FERNANDEZ, O.; MODROÑO, S.; DE LA ROZA, B.; PEREIRA, P.;<br />
MARTINEZ, A.; ALFAGEME, L.A. 1995. Control <strong>de</strong>l valor nutritivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba <strong>en</strong><br />
el norte <strong>de</strong> España: análisis químico, aptitud <strong>de</strong> especies para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do y uso <strong>de</strong> aditivos.<br />
Memoria CIATA pág: 95-96.<br />
DONALDSON, E.; EDWARDS, R.A. 1976. Journal of the Sci<strong>en</strong>ce of Food and Agriculture, 27:536-<br />
544. Citado por McDonald et al., (1991).<br />
DULPHY, J.; DEMARQUILLY, C. 1981. Problèmes particuliers aux <strong>en</strong>si<strong>la</strong>ges. En : Prèvision <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
valeur nutritive <strong>de</strong>s alim<strong>en</strong>ts <strong>de</strong>s ruminants. Ed. INRA publications, 81-104. París.<br />
GOERING H.K.; VAN SOEST P.J., 1970. Forage fiber analysis. Ag. Handbok Nº 379. Washington<br />
DC ARS (USDA).<br />
HANCOCK, D.; COLLINS, M. 2006. Forage preservation method influ<strong>en</strong>ces alfalfa nutritive value<br />
and feeding characteristics. Crop Sci. 46:688-694.<br />
INRA. 1981. Alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong> rumiantes. Editorial Acribia, pp.:601<br />
McCORMICK, M.; CUOMO, G.; BLOUIN, D. 1998. Annual ryegrass stored as ba<strong>la</strong>ge, hay<strong>la</strong>ge or hay<br />
for <strong>la</strong>ctating dairy cows. J. Prod. Agric. 11:293-300.<br />
McENIRY, J.; P. O’KIELY; W. CLIPSON; P. FORRISTAL; E. DOYLE. 2007. The re<strong>la</strong>tive impacts of wilting,<br />
chopping, compaction and air infiltration on the conservation characteristics of <strong>en</strong>siled<br />
grass. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce. Vol 62:470-484.<br />
O’KIELY, P.; D. FORRISTAL; K. BRADT; K. McNAMARA; J. LENEHAM; H. FULLER; J. WHELAN. 2002.<br />
Improved Technologies For Baled Si<strong>la</strong>ge. Beef Production Series Nº. 50.<br />
PAHLOW, G.; MUCK, R.; DRIEHUIS, F.; OUDE, S.; SPOELSTRA, S. 2003. Microbiology of <strong>en</strong>siling.<br />
In: “Si<strong>la</strong>ge Sci<strong>en</strong>ce and Technology”.Agronomy Series Nº 42, American Society of Agronomy,<br />
Madison, WI, USA, pp. 31–93.<br />
RIVEROS, E., ARGAMENTERIA, A., 1987. Métodos <strong>en</strong>zimáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> predicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad<br />
in vivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica <strong>de</strong> forrajes. 1. Forrajes ver<strong>de</strong>s. 2. Ensi<strong>la</strong>dos y pajas. Avances<br />
<strong>en</strong> Producción Animal 12-49.<br />
SSPS 11. 2002. Guia para análisis <strong>de</strong> datos. Editorial McGraw Hill<br />
WOOLFORD, M.K. 1990. A review. The <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>tal effects of air on si<strong>la</strong>ge. J. Appl. Bacteriol.<br />
68:101-116.<br />
401
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
EFFECTS OF THE PLASTIC COLOR AND NUMBER OF LAYERS,<br />
GRASS SILAGES CHEMICAL COMPOSITION AND FERMENTA-<br />
TION QUALITY<br />
SUMMARY<br />
Effects of p<strong>la</strong>stic type and number of <strong>la</strong>yers on the chemical composition and ferm<strong>en</strong>tation characteristics<br />
are studied in round bales grass si<strong>la</strong>ges. The treatm<strong>en</strong>ts consisted of 9 p<strong>la</strong>stic types<br />
(8 white and 1 b<strong>la</strong>ck) wrapped with 4 ó 6 <strong>la</strong>yers, organized on randomized blocks with three repetitions.<br />
The type of p<strong>la</strong>stic concerned negatively the <strong>los</strong>ses of dry matter (P
Producción animal<br />
ADAPTACIÓN Y APLICACIÓN DE UN MÉTODO DE ANÁLISIS<br />
“IN VITRO” PARA LA DETERMINACIÓN DE LA DIGESTIBILIDAD<br />
DE LA MATERIA SECA DE LA BELLOTA EN GANADO PORCINO<br />
A. GÓMEZ CABRERA 1 , I. SALCEDO 1 , E. DE PEDRO 1 , E. DÍAZ 2 , I. FERNÁNDEZ 2<br />
Y L. SÁNCHEZ 2<br />
1<br />
Dpto. Producción Animal. Campus <strong>de</strong> Rabanales. 14014 Córdoba. 2 Servicios Técnicos<br />
COVAP. Mayor 56 14400 Pozob<strong>la</strong>nco (Córdoba)<br />
RESUMEN<br />
Se han comparado dos sistemas <strong>de</strong> análisis para <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />
seca <strong>de</strong> pulpa <strong>de</strong> bellota <strong>en</strong> cerdos. El primero, es un método <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad<br />
in vitro <strong>de</strong> tres fases, puesto a punto para <strong>la</strong> estima <strong>en</strong> cerdos, que utiliza matraces para <strong>la</strong><br />
disolución y crisoles para <strong>la</strong> filtración, fr<strong>en</strong>te a otro que utiliza un incubador Daisy, con recipi<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> incubación rotatorios y bolsas <strong>de</strong> poliéster, ambos <strong>de</strong> ANKOM. En <strong>los</strong> dos casos, se han modificado<br />
<strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da y el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s sometidas al tratami<strong>en</strong>to para asegurar<br />
<strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra final.<br />
Tras comprobar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> concordancia <strong>en</strong>tre ambos sistemas, se ha utilizado el método original,<br />
con ligeros ajustes <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> incubación y <strong>en</strong> el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s, para valorar una<br />
colección <strong>de</strong> 180 muestras, cuyos valores osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre 61,25 - 88,63%. Los resultados analíticos<br />
obt<strong>en</strong>idos, con un valor <strong>de</strong> repetibilidad (R) <strong>de</strong> 2,64 y una <strong>de</strong>sviación estándar re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
repetibilidad (RSDr) <strong>de</strong> 3,61%, se consi<strong>de</strong>ran a<strong>de</strong>cuados.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: incubador Daisy, tamaño moli<strong>en</strong>da, valoración nutritiva<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características bromatológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bellotas ha sido llevado<br />
a cabo por numerosos autores, refiriéndose siempre a <strong>la</strong> pulpa, ya que <strong>los</strong> cerdos eliminan <strong>la</strong> cáscara<br />
al consumir<strong>la</strong> (Fernán<strong>de</strong>z et al., 2005; Rodríguez Estévez, 2007). El rasgo más significativo<br />
que aparece <strong>en</strong> estos estudios es <strong>la</strong> alta variabilidad interna <strong>de</strong>l sistema, <strong>en</strong> el que, <strong>en</strong> un mismo<br />
espacio geográfico, una finca o una misma parce<strong>la</strong>, coexist<strong>en</strong> contiguos árboles con bellotas <strong>de</strong><br />
características muy difer<strong>en</strong>tes.<br />
Entre <strong>los</strong> atributos que han sido objeto <strong>de</strong> análisis se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> grasa, <strong>la</strong> proteína, el almidón<br />
y <strong>los</strong> azúcares totales, así como <strong>los</strong> principales ácidos grasos. Sin embargo, no exist<strong>en</strong> estudios<br />
que abord<strong>en</strong> <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> este producto para <strong>los</strong> cerdos a nivel g<strong>en</strong>eral,<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> algunas valoraciones realizadas in vivo sobre alguna muestra concreta<br />
(Nieto y col., 2002). En este s<strong>en</strong>tido, el objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong><br />
una técnica “in vitro”, diseñada por Bois<strong>en</strong> y Fernán<strong>de</strong>z (1997) para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> materia seca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias primas y <strong>los</strong> pi<strong>en</strong>sos compuestos <strong>en</strong> cerdos, para <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pulpa <strong>de</strong> <strong>la</strong> bellota o su sustitución por una técnica más<br />
s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l digestor DAISY.<br />
403
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El método <strong>de</strong> Bois<strong>en</strong> y Fernán<strong>de</strong>z (1997) consiste <strong>en</strong> un análisis <strong>en</strong>zimático, realizado <strong>en</strong> tres<br />
fases, utilizando <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera una solución <strong>de</strong> pepsina, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> pancreatina, y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
tercera <strong>de</strong> un combinado <strong>de</strong> carbohidrasas, que incluye arabinasas, celu<strong>la</strong>sas, hemicelu<strong>la</strong>sas<br />
y xi<strong>la</strong>nasas (Viscozyme L, <strong>de</strong> Novozymes A/S, Bagsvaerd. D<strong>en</strong>mark)). Las incubaciones con <strong>la</strong>s<br />
soluciones <strong>en</strong>zimáticas se realizan <strong>en</strong> matraces al baño maría y <strong>la</strong> posterior filtración <strong>de</strong>l<br />
sobr<strong>en</strong>adante <strong>en</strong> crisoles con p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> vidrio <strong>de</strong> porosidad 2. En a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se d<strong>en</strong>ominará como<br />
método crisol.<br />
Digestor DAISY<br />
Utilizando el digestor DAISY II-220 (Ankom Technology Corp. Fairport, NY. USA) <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong> muestra<br />
se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> bolsas, se podría reducir s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te el esfuerzo analítico, al eliminar el proceso<br />
<strong>de</strong> filtración. Se utilizaron 10 muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> 180 obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña<br />
2003-04 (Fernán<strong>de</strong>z y col., 2005), elegidas al azar. Se pesó un g <strong>de</strong> muestra <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> poliéster<br />
para digestibilidad in situ R1020 <strong>de</strong> ANKOM (Ankom Technology Corp.) y se incorporaron al<br />
incubador utilizando <strong>la</strong>s mismas soluciones <strong>de</strong>l método original. Simultáneam<strong>en</strong>te se realizó <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>terminación por dicho método crisol. Se realizaron dos repeticiones por muestra, ampliándo<strong>la</strong>s<br />
hasta seis cuando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s superaron el 5% <strong>de</strong> su valor, dada <strong>la</strong> escasa repetibilidad<br />
que se obt<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> algunas ocasiones. Los medias se compararon mediante un análisis <strong>de</strong><br />
varianza para muestras pareadas, mediante el procedimi<strong>en</strong>to GLM <strong>de</strong>l paquete <strong>de</strong> programas estadísticos<br />
SAS (SAS, 2006).<br />
Granulometría <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
Las muestras utilizadas habían sido molidas originalm<strong>en</strong>te utilizando un molino refrigerado <strong>de</strong><br />
aspas (KNIFETEC <strong>de</strong> Tecator) y pasadas por un tamiz con mal<strong>la</strong> <strong>de</strong> un mm, lo que <strong>de</strong>ja una granulometría<br />
más heterogénea que cuando se utilizan molinos ciclónicos. Para comprobar si <strong>la</strong> variabilidad<br />
observada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s repeticiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> controles previos estaba re<strong>la</strong>cionada con este factor,<br />
se llevó a cabo una nueva moli<strong>en</strong>da, sobre el producto originalm<strong>en</strong>te molido, utilizando un molino<br />
CICLOTEC <strong>de</strong> Tecator, con mal<strong>la</strong> <strong>de</strong> un mm.<br />
Se utilizaron dos muestras adicionales, cada una con <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da, con <strong>en</strong>tre 2 y 8<br />
repeticiones, por el problema <strong>de</strong> repetibilidad antes seña<strong>la</strong>do, comparando el conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados<br />
obt<strong>en</strong>idos, consi<strong>de</strong>rándo<strong>los</strong> como muestras in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes para analizar el sistema (Daisy<br />
y crisol) y el nivel <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da.<br />
Por otra parte, se procedió a dividir el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras anteriores <strong>en</strong> 5 fracciones<br />
(1 mm) y se realizó el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, utilizando <strong>en</strong> este<br />
caso solo el sistema Daisy y 3 repeticiones por muestra. Se realizó un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> cada fracción, con el procedimi<strong>en</strong>to GLM <strong>de</strong>l paquete <strong>de</strong> programas estadísticos<br />
SAS (SAS, 2006).<br />
Finalm<strong>en</strong>te, se procedió a realizar un nuevo análisis utilizando este mismo sistema, realizando 20<br />
repeticiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> fracción <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre 0,6 y 0,75 mm <strong>de</strong> tamaño, <strong>de</strong> una<br />
misma muestra, para comprobar el grado <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos. El análisis<br />
realizado se refiere <strong>en</strong> este caso, únicam<strong>en</strong>te, a <strong>los</strong> estadísticos <strong>de</strong> dispersión.<br />
Modificación <strong>de</strong>l método Bois<strong>en</strong> y Fernán<strong>de</strong>z (1997)<br />
Una vez valorados <strong>los</strong> resultados anteriores, se procedió a analizar una colección <strong>de</strong> 180 muestras<br />
<strong>de</strong> bellota <strong>de</strong> <strong>en</strong>cina, utilizando el método original con ligeras modificaciones, así como dos<br />
muestras cuya digestibilidad in vivo <strong>en</strong> ganado porcino había sido <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación<br />
404
Producción animal<br />
Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Zaidín (Nieto, comunicación personal) que fueron utilizadas como patrones internos<br />
<strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong> series <strong>de</strong> análisis.<br />
Sobre el método original se modificaron, por una parte, <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong> incubación: 1ª fase, solución<br />
<strong>de</strong> pepsina, 1,5 h; 2ª fase, solución <strong>de</strong> pancreatina, 3,5 h; 3ª fase, solución con Viscozyme<br />
L, 18 h. Por otra, para disminuir <strong>la</strong>s variaciones observadas asociadas a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> granulometría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras, se utilizó únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fracción compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre 0,6 y 0,75 mm<br />
<strong>de</strong> paso <strong>de</strong> luz.<br />
En este caso, el análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos se limitó a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>los</strong> estadísticos <strong>de</strong> dispersión<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> valores medios obt<strong>en</strong>idos para <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras, así como a <strong>los</strong> <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repeticiones realizadas <strong>en</strong> <strong>los</strong> análisis, mediante el paquete <strong>de</strong> programas<br />
estadísticos SAS (SAS, 2006). Con <strong>los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos con <strong>la</strong>s dos muestras utilizadas como<br />
patrón se obtuvo el valor <strong>de</strong> repetibilidad (ISO, 1994).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>en</strong>tre el método <strong>de</strong> filtración <strong>en</strong> crisoles <strong>de</strong><br />
vidrio, propuesto por Boilser y Fernán<strong>de</strong>z (1997) fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> incubación <strong>de</strong> bolsas <strong>en</strong> el digestor<br />
Daisy, se recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> MS <strong>en</strong> pulpa <strong>de</strong> bellota <strong>en</strong>tre el método <strong>de</strong> <strong>la</strong> filtración <strong>en</strong> crisoles<br />
y <strong>la</strong> incubación <strong>en</strong> bolsas (Daisy)<br />
Muestras (n=10) Crisol Bolsas (Daisy)<br />
Media SD Media SD<br />
Media 70,08 a 3,07 85,30 b 5,72<br />
Rango 69,8 - 70,5 74,6 - 89,8<br />
a,b: difer<strong>en</strong>cias significativas a P< 0,001; SD: <strong>de</strong>sviación estándar<br />
Se aprecian amplias difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ambos métodos, tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores medios, como <strong>en</strong> el<br />
rango <strong>de</strong> valores obt<strong>en</strong>idos para el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras, observándose una mayor dispersión<br />
<strong>en</strong>tre repeticiones <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l método Daisy, así como un rango <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras<br />
totalm<strong>en</strong>te distintos. Lo más significativo es que <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos<br />
por ambos métodos para <strong>la</strong>s 10 muestras analizadas es sólo <strong>de</strong> 0,01, lo que indica c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
que <strong>los</strong> métodos no son sustituibles <strong>en</strong>tre sí.<br />
Estos resultados se confirman <strong>en</strong> <strong>la</strong> comparación doble realizada <strong>en</strong>tre el grado <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da, simple<br />
o doble, y el método <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación, crisol o Daisy, que se muestran <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> análisis y <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da sobre <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> MS <strong>en</strong> pulpa<br />
<strong>de</strong> bellota<br />
Sistema <strong>de</strong><br />
Nivel <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da<br />
análisis Simple Doble Media sistema<br />
Nº Media SD Nº Media SD Nº Media SD<br />
Crisol 8 73,20 2,61 9 78,17 2,53 17 75,83 a 2,57<br />
Daisy 8 81,84 2,13 16 92,05 1,64 24 88,65 b 1,88<br />
Media moli<strong>en</strong>da 16 77,52a 2,37 25 87,05b 2,08<br />
a,b: difer<strong>en</strong>cias significativas a P< 0,001; SD: <strong>de</strong>sviación estándar<br />
405
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
De <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo se <strong>de</strong>duce que al aum<strong>en</strong>tar el grado <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
digestibilidad, lo cual es lógico, tanto por <strong>la</strong> mayor facilidad para llevarse a cabo <strong>la</strong>s hidrólisis <strong>en</strong>zimáticas,<br />
como por <strong>la</strong> mayor facilidad para su filtración, <strong>de</strong>bido al m<strong>en</strong>or tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />
resultantes. A <strong>la</strong> vez, se confirma <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> valores más altos con el sistema Daisy que con<br />
<strong>los</strong> crisoles, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias mayores cuanto mayor es el grado <strong>de</strong> moli<strong>en</strong>da. Ello parece<br />
indicar que <strong>la</strong> filtración <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> sacos es más s<strong>en</strong>sible al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partícu<strong>la</strong>s<br />
que a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> vidrio <strong>de</strong> <strong>los</strong> crisoles. En este caso <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sviaciones típicas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s repeticiones fueron simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> ambos métodos.<br />
Este efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> granulometría resultó evid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> comparación realizada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 5 fracciones<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se dividió cada muestra (tab<strong>la</strong> 3), observándose que, a medida que disminuye el<br />
tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> partícu<strong>la</strong>, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> digestibilidad, aunque <strong>los</strong> resultados solo fueron significativos<br />
al comparar <strong>los</strong> tamaños extremos (> 1 y < 0,25 mm).<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> granulometría sobre <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> MS <strong>en</strong> pulpa <strong>de</strong> bellota, según el método Daisy<br />
Tamaño (mm) >1 0,6-1 0,5-0,6 0,25-0,49
Producción animal<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> análisis. Los valores medios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos muestras patrón utilizadas fueron <strong>de</strong><br />
72,7% y 74,1%, si<strong>en</strong>do sus valores <strong>de</strong> digestibilidad in vivo <strong>de</strong> 80,1 y 84,5 %, lo que repres<strong>en</strong>ta<br />
una infravaloración <strong>de</strong>l 9 y el 12%, respectivam<strong>en</strong>te. Con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta infravaloración,<br />
se han obt<strong>en</strong>ido difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad correspondi<strong>en</strong>te<br />
a cada serie, con <strong>de</strong>sviaciones típicas <strong>de</strong> 4,83 y 3,85, respectivam<strong>en</strong>te. Los valores extremos<br />
<strong>de</strong> dichas medias supusieron un 15% <strong>de</strong> variación respecto al valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> media. El valor <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> repetibilidad (R) <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos fue <strong>de</strong> 2,64 y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> repetibilidad<br />
(RSDr) <strong>de</strong> 3,61% (ISO, 1994).<br />
En el <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 4 se muestran <strong>los</strong> estadísticos <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
materia seca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 180 muestras <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección, corregidos por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
muestras patrón para <strong>la</strong>s distintas series <strong>de</strong> análisis.<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> pulpa <strong>de</strong> bellota, rangos y dispersión <strong>en</strong>tre repeticiones <strong>de</strong> análisis<br />
Muestras Media SD Coef. variación<br />
Media 72,87 2,37 3,26<br />
Rango 61,25 - 88,63 0,07 - 8,75 0,10 - 12,19<br />
SD: <strong>de</strong>sviación estándar<br />
Se aprecia un amplio rango <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> digestibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> muestras, lo que pue<strong>de</strong><br />
permitir una bu<strong>en</strong>a selección por este carácter. Por lo que afecta a <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis<br />
realizados, sin llevar a cabo ninguna <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> <strong>los</strong> posibles datos anóma<strong>los</strong>, se aprecia que<br />
<strong>los</strong> estadísticos <strong>de</strong> dispersión superan <strong>en</strong> algún caso <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> BIPEA (1985) para<br />
consi<strong>de</strong>rar aceptable <strong>la</strong> precisión <strong>de</strong>l método (coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación <strong>en</strong>tre 2 y 7 %), a pesar <strong>de</strong><br />
haber utilizado una granulometría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras muy homogénea (0,6-0,75 mm). No obstante,<br />
si comparamos <strong>los</strong> valores <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación con <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el ring-test organizado<br />
por Muñoz y col. (1997) <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>stacados <strong>la</strong>boratorios españoles <strong>de</strong> investigación, se comprueba<br />
que <strong>la</strong> respuesta se asemeja e, incluso, supera a <strong>la</strong> que se obti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> dichos <strong>la</strong>boratorios<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos realizados para <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> digestibilidad NDF-celu<strong>la</strong>sas, método cuyo<br />
uso es más frecu<strong>en</strong>te que el que aquí se ha <strong>en</strong>sayado.<br />
CONCLUSIONES<br />
Se concluye que es posible utilizar <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> digestibilidad in vitro <strong>de</strong> tres fases propuesta por<br />
Bois<strong>en</strong> y Fernán<strong>de</strong>z (1997), aunque es imprescindible el uso <strong>de</strong> patrones para <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
resultados interseries. Es recom<strong>en</strong>dable tratar <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eizar <strong>la</strong> granulometría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras<br />
y vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos para evitar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> residuos <strong>en</strong> <strong>la</strong> filtración<br />
u otros errores metodológicos.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
A <strong>la</strong> empresa Novozymes A/S (Bagsvaerd. D<strong>en</strong>mark) por el suministro <strong>de</strong>l complejo <strong>en</strong>zimático Viscozyme<br />
L. A Rosa Carabaño (ETSIA, UPM) por su ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong> puesta a punto <strong>de</strong>l método y a Antonio<br />
López y Manuel Sánchez, por el apoyo analítico prestado. El trabajo ha sido realizado <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io <strong>en</strong>tre el Grupo <strong>de</strong> Investigación Zootecnia <strong>de</strong> <strong>la</strong> UCO y <strong>la</strong> empresa cooperativa<br />
COVAP <strong>de</strong> Pozob<strong>la</strong>nco (Córdoba. España).<br />
407
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BIPEA (Bureau Interprofessionnel d´Etu<strong>de</strong>s Analytiques) 1985. Bulletin nº 167.<br />
BOISEN S., FERNÁNDEZ, J.A., 1997. Prediction of the total tract digestibility of <strong>en</strong>ergy in feedstuffs<br />
and pig diets by in vitro analyses. Animal Feed Sci<strong>en</strong>ce and Technology, 68: 277-286.<br />
FERNÁNDEZ, I.; GÓMEZ, A.; MORENO, P.; DE PEDRO, E.; DÍAZ, E.; SÁNCHEZ, L. 2005. Características<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bellotas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cina (Quercus ilex) <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes zonas <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pedroches<br />
(Córdoba). Inv<strong>en</strong>tario bromatológico. En Producciones agrogana<strong>de</strong>ras: Gestión efici<strong>en</strong>te y<br />
conservación <strong>de</strong>l medio natural (Vol 1) 383-390. Co. K. OSORO, A. ARGAMENTERÍA, A. LARRA-<br />
CELETA, Imp. AsturGraf, S.L., Gijón (España)<br />
ISO (1994) Accuracy (tru<strong>en</strong>es and precision) of measurem<strong>en</strong>t methods and results. Part 2: Basic<br />
methods for the <strong>de</strong>termination of repeatibility and reproducibility of a standard measurem<strong>en</strong>t<br />
method. ISO 5725-2. International Organization for Standardization. Switzer<strong>la</strong>nd.<br />
NIETO, R.; RIVERA, M.; GARCÍA, Mª A.; AGUILERA, J.F. 2002. Amino acid avai<strong>la</strong>bility and <strong>en</strong>ergy<br />
value of acorn in the Iberian pig. Livestock Production Sci<strong>en</strong>ce, 77: 227-239.<br />
RODRÍGUEZ ESTÉVEZ, V., 2007. Comportami<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>tario <strong>de</strong>l cerdo ibérico <strong>en</strong> montanera.<br />
Tesis Doctoral. Universidad <strong>de</strong> Córdoba. 299 pp.<br />
SAS. 2006. SAS System for Windows. Software Release 8.02 (TS2MO). SAS Institute Inc., Cary,<br />
NC. USA.<br />
ADAPTATION AND APPLICATION OF A METHOD OF ANALYSIS<br />
“IN VITRO” FOR THE DETERMINATION OF DRY MATTER DIGES-<br />
TIBILITY OF ACORN IN PIGS<br />
SUMMARY<br />
Two systems of analysis in vitro for dry matter digestibility of acorn pulp in pigs have be<strong>en</strong> compared.<br />
The original is a three stages method, adapted to <strong>de</strong>termination of digestibility in pigs. It<br />
uses f<strong>la</strong>sks for breakup and hearths crucibles for filtration. The second method uses a Daisy incubator<br />
with rotatory containers for incubation and polyester bags, both material from ANKOM. In<br />
both cases, mill levels and particle size have be<strong>en</strong> modified to get the required homog<strong>en</strong>eity of the<br />
final sample.<br />
After obtaining differ<strong>en</strong>t results with both systems, the original method has be<strong>en</strong> used, with slight<br />
adjustm<strong>en</strong>ts during the incubation time and the particle size, to analyze a collection of 180 samples<br />
with values ranging from 61.25 to 88.63%. The repeatability (2.64) of the method used and<br />
its re<strong>la</strong>tive standard <strong>de</strong>viation (3.61%) are consi<strong>de</strong>red a<strong>de</strong>quate.<br />
Key words: Daisy incubator, mill size, nutritive value<br />
408
Producción animal<br />
COMPARACIÓN DE RESULTADOS OBTENIDOS POR TRES<br />
EQUIPOS NIRS ESTANDARIZADOS PARA EL ANÁLISIS DE<br />
ENSILADOS<br />
P. CASTRO<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigacións Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo CIAM, Apartado 10, 15080 La Coruña<br />
e-mail: pi<strong>la</strong>r.castro.garcia@xunta.es, Teléfono: +34 981 647 902,<br />
FAX: +34 981 673 656<br />
RESUMEN<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo fue comparar <strong>los</strong> resultados analíticos obt<strong>en</strong>idos por tres espectrofotómetros<br />
NIRS estandarizados para comprobar y mejorar su funcionami<strong>en</strong>to. Las ecuaciones <strong>de</strong><br />
calibración NIRS fueron obt<strong>en</strong>idas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª (1D) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> 2ª (2D) <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l espectro<br />
(1100-2500 nm) para <strong>de</strong>terminar proteína bruta (PB) y digestibilidad in vivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica<br />
(OMD) <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y <strong>de</strong> maíz y almidón <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> maíz, y transferidas <strong>de</strong>l Master (M) a<br />
<strong>los</strong> espectrofotómetros satélite (S 1 y S 2 ), previa estandarización <strong>de</strong> estos últimos. Un conjunto <strong>de</strong><br />
45 muestras <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y otro <strong>de</strong> 68 <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz fueron analizados <strong>en</strong> duplicado,<br />
<strong>en</strong> el mismo día, <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres equipos utilizando <strong>la</strong>s mismas submuestras. La comparación <strong>de</strong><br />
resultados se realizó, por una parte, mediante un análisis factorial para <strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> variación (CV) y, por otra, mediante regresión lineal tomando como valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por el Master. Los valores <strong>de</strong> CV osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre 1,27 para OMD y 4,80 para almidón<br />
<strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz cuando se tuvieron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todos <strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos mediante ecuaciones<br />
1D y 2D, mi<strong>en</strong>tras que cuando se analizaron por separado <strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos por 1D y<br />
2D, el valor <strong>de</strong> CV fue m<strong>en</strong>or para 1D <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> almidón (2,01) y PB (1,84 y 1,86<br />
para <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y <strong>de</strong> maíz, respectivam<strong>en</strong>te). Por otra parte, <strong>los</strong> errores típicos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminación por regresión lineal <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos por S 1 y S 2 y <strong>los</strong> <strong>de</strong>l master osci<strong>la</strong>ron<br />
<strong>en</strong>tre SED= 0,13 para PB y 0,96 para OMD <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: digestibilidad, proteína, almidón, <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> hierba, <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> maíz<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La calibración <strong>de</strong> un espectrofotómetro <strong>de</strong> reflectancia <strong>en</strong> el infrarrojo próximo (NIRS) necesita tiempo,<br />
es cara y difícil, sobre todo cuando se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminaciones in vivo. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>la</strong>boratorios<br />
no pued<strong>en</strong> realizar <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> ahí <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> transferir <strong>la</strong>s ecuaciones<br />
<strong>de</strong> calibración NIR <strong>en</strong>tre distintos equipos. En <strong>los</strong> últimos años se han obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el CIAM<br />
ecuaciones <strong>de</strong> calibración NIR para analizar <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba (Castro et al., 2002) y <strong>de</strong> maíz (Castro<br />
et al., 2004) <strong>en</strong> un Espectrofotómetro (master, M) FOSS NIRSystem 6500 (Foss GmbH, Germany)<br />
y transferidas a dos Espectrofotómetros FOSS NIRSystem 5000 (satélites, S 1 y S 2 ) estandarizados<br />
mediante el algoritmo CLONE (WinISI II, 1.15, InfraSoft Internacional, PA16870, USA), utilizando<br />
30 muestras universales <strong>de</strong> calibración (Sh<strong>en</strong>k et al., 1985), para analizar <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />
explotaciones lecheras comerciales. En un trabajo anterior, Castro y Barreal (2004) <strong>en</strong>contraron<br />
409
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos para proteína bruta (PB) y digestibilidad in vivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
materia orgánica (OMD) <strong>de</strong>bido a cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio,<br />
sobre todo cuando se utilizaron ecuaciones <strong>de</strong> calibración obt<strong>en</strong>idas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong>rivada<br />
<strong>de</strong>l espectro. El objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo fue realizar el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong>l<br />
análisis NIR <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y <strong>de</strong> maíz obt<strong>en</strong>idos por <strong>los</strong> tres espectrofotómetros estandarizados,<br />
comparando <strong>la</strong>s lecturas obt<strong>en</strong>idas por <strong>los</strong> tres equipos simultáneam<strong>en</strong>te, para comprobar<br />
y mejorar su funcionami<strong>en</strong>to.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Muestras <strong>de</strong> 45 <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y <strong>de</strong> 68 <strong>de</strong> maíz recogidas <strong>en</strong> explotaciones lecheras <strong>en</strong>tre<br />
octubre <strong>de</strong> 2005 y diciembre <strong>de</strong> 2007, se secaron <strong>en</strong> estufa a 80 0 C , se molieron <strong>en</strong> un molino<br />
Christy and Norris con tamiz <strong>de</strong> 1 mm y se analizaron <strong>en</strong> duplicado <strong>en</strong> <strong>los</strong> espectrofotómetros Master<br />
(M) y Satélite (S 1 y S 2 ). Para evitar errores <strong>de</strong> muestreo se realizó <strong>la</strong> lectura <strong>en</strong> 2 cápsu<strong>la</strong>s circu<strong>la</strong>res<br />
por muestra, primero <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos <strong>la</strong>boratorios más próximos (situado a 15 min <strong>de</strong> distancia)<br />
y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tercero (situado a, aproximadam<strong>en</strong>te, 2 h). Se <strong>de</strong>terminó el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> PB y OMD usando <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> calibración NIR obt<strong>en</strong>idas, para cada tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, a<br />
partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera (1D) y segunda (2D) <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l espectro (WinISI II 1.5). También se <strong>de</strong>terminó<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> almidón <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz. Los resultados se compararon por regresión<br />
lineal tomando como datos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos por el Master y utilizando el algoritmo Monitor<br />
Results (WinISI 1.5), que marca como outliers T aquel<strong>la</strong>s muestras cuya difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre resultados<br />
(error) es mayor que 2,5 veces el valor <strong>de</strong>l error típico <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación, SED. Tambi<strong>en</strong> se<br />
realizó un análisis factorial para calcu<strong>la</strong>r <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> variación utilizando el procedimi<strong>en</strong>to<br />
Proc GLM: Mu Esp Mat; Rep(Mu*Esp), don<strong>de</strong> Mu= muestra, Esp= espectrofotómetro, Mat= tratami<strong>en</strong>to<br />
matemático y Rep= duplicado (SAS System 8.02, SAS Institute Inc., Cary, N.C. USA)<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Las tab<strong>la</strong>s 1 y 2 resum<strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos para PB y OMD <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y PB,<br />
OMD y almidón <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz, respectivam<strong>en</strong>te. Los coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> variación (CV) fueron<br />
3,56 y 1,86 para PB y OMD <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba, y 3,29, 1,27 y 4,80 para PB, OMD y almidón<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> maíz, cuando se tuvieron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todos <strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Proteína bruta (PB) y digestibilidad in vivo (OMD) <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba mediante NIRS<br />
1ª Derivada (1D) 2ª Derivada (2D) Coefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> Variación<br />
Compon<strong>en</strong>te M S 1 S 2 M S 1 S 2 Global 1D 2D<br />
Mínimo 5,12 5,71 5,48 4,54 4,76 5,15<br />
PB Máximo 18,51 18,14 18,21 18,76 18,10 19,38 3,56 1,84 3,12<br />
(g/100g MS) Media 12,12 12,18 12,31 11,92 11,43 12,70<br />
s 3,37 3,23 3,25 3,50 3,30 3,37<br />
Mínimo 40,34 41,52 39,82 40,02 40,88 39,65<br />
OMD Máximo 75,34 75,72 74,78 76,44 76,53 75,10 1,86 0,87 0,94<br />
(g/100g MO) Media 62,84 62,88 62,11 63,08 63,10 62,08<br />
s 8,91 8,58 8,94 9,11 8,67 9,06<br />
s= <strong>de</strong>sviación típica, M= Master, S1 and S2= satélites 1 and 2, MS= materia seca, MO= materia orgánica<br />
410
Producción animal<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Proteína bruta (PB),digestibilidad in vivo (OMD) y almidón <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz<br />
1ª Derivada (1D) 2ª Derivada (2D) Coefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> Variación<br />
Compon<strong>en</strong>te M S 1 S 2 M S 1 S 2 Global 1D 2D<br />
Mínimo 5,33 5,95 5,58 4,91 5,58 5,77<br />
PB Máximo 14,62 14,67 14,71 14,74 14,77 14,85 3,29 1,86 2,75<br />
(g/100g MS) Media 7,48 7,63 7,63 7,43 7,60 7,88<br />
s 1,24 1,19 1,24 1,31 1,24 1,29<br />
Mínimo 62,64 62,81 63,06 63,85 63,03 63,26<br />
OMD Máximo 80,10 79,81 79,11 86,72 87,13 86,30 1,27 0,86 0,95<br />
(g/100g MO) Media 69,33 68,69 69,14 70,36 69,97 70,20<br />
s 3,02 2,97 2,93 3,31 3,40 3,35<br />
Minimum 11,05 11,07 11,29 12,70 10,86 14,13<br />
Almidón Maximum 38,36 39,00 38,03 39,39 40,16 42,59 4,80 2,01 4,80<br />
(g/100g MS) Mean 26,01 26,27 26,04 27,43 27,10 27,31<br />
SD 6,24 6,23 6,18 5,88 6,04 6,03<br />
s= <strong>de</strong>sviación típica, M= Master, S 1 and S 2 = satélites 1 and 2, MS= materia seca, MO= materia orgánica<br />
Como era <strong>de</strong> esperar, <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> CV fueron más bajos cuando se analizaron por separado <strong>los</strong><br />
resultados obt<strong>en</strong>idos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera (CV 1 ) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda (CV 2 ) <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l espectro,<br />
CV 1 = 1,84 y 0,87 y CV 2 = 3,12 y 0,94 para PB y OMD <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba; CV 1 = 1,86, 0,86<br />
y 2,01 y CV 2 = 2,75, 0,95 y 4,80 para PB, OMD y almidón <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> maíz, sobre todo cuando se<br />
utiliza <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l espectro <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> calibración para <strong>de</strong>terminar PB <strong>en</strong><br />
ambos tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do y almidón <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz.<br />
Figura 1. PB <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª (1D) y 2ª (2D) <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l spectro NIR<br />
411
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
La figura 1 muestra <strong>la</strong>s rectas <strong>de</strong> regresión <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> proteína bruta (PB) obt<strong>en</strong>idos por<br />
<strong>los</strong> espectrofotómetros satélite (S 1 y S 2 ) y el master a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera (1D) y <strong>la</strong> segunda (2D)<br />
<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l espectro para <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba. El error típico <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>en</strong>tre S 1 y Master<br />
fue SED 1 = 0,397 (2D) y 0,236 (1D) y para S 2 , SED 2 = 0,608 (2D) y 0,280 (1D). Los resultados<br />
obt<strong>en</strong>idos para PB <strong>en</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos maíz fueron SED 1 = 0,261 (2D) y 0,193 (1D y SED 2 =0,333 (2D) y<br />
0,134 (1D). Para ambos tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do se observa un sesgo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos por<br />
<strong>los</strong> distintos espectrofotómetros cuando se utilizan <strong>la</strong>s calibraciones obt<strong>en</strong>idas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
segunda <strong>de</strong>rivada, sesgo que es mucho m<strong>en</strong>or cuando se utiliza <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l espectro.<br />
No obstante, <strong>en</strong> ningún caso se <strong>en</strong>contraron outliers T, muestras cuyo error (difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> resultados)<br />
es mayor que 2,5 veces el error típico <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación, ni se superó el error admitido<br />
<strong>en</strong>tre duplicados por el método <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (error
Producción animal<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> resultados analíticos obt<strong>en</strong>idos para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba<br />
1ª <strong>de</strong>rivada 2ª <strong>de</strong>rivada<br />
Compon<strong>en</strong>te Ecuación R 2 SED Ecuación R 2 SED<br />
S1= 0,956 M + 0,593 0,995 0,236 S1= 0,937 M + 0,259 0,986 0,397<br />
Proteína S2= 0,961 M + 0,656 0,994 0,253 S2= 0,954 M + 1,324 0,980 0,484<br />
g/100 g MS S2= 1,003 S1 + 0,099 0,993 0,280 S2= 1,005 S1 + 1,211 0,968 0,608<br />
S1= 0,961 M + 2,515 0,995 0,596 S1= 0,951 M + 3,114 0,996 0,522<br />
Digestibilidad S2= 1,001 M - 0,818 0,997 0,483 S2= 0,993 M - 0,546 0,995 0,66<br />
g/100g MO S2= 1,039 S1 - 3,229 0,995 0,610 S2= 1,042 S1 - 3,653 0,994 0,711<br />
SED= error típico <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación, M= Master, S 1 and S 2 = satélites 1 and 2, MS= materia seca, MO= materia orgánica<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> resultados analíticos obt<strong>en</strong>idos para <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> maíz<br />
1ª <strong>de</strong>rivada 2ª <strong>de</strong>rivada<br />
Compon<strong>en</strong>te Ecuación R 2 SED Ecuación R 2 SED<br />
Proteína S1= 0,950 M + 0,530 0,973 0,196 S1= 0,920 M + 0,775 0,956 0,261<br />
g/100 g MS S2= 0,999 M + 0,163 0,988 0,134 S2= 0,951 M + 0,813 0,935 0,333<br />
S2= 1,03 S1 - 0,174 0,961 0,249 S2= 1,020 S1 + 0,121 0,951 0,289<br />
Digestibilidad S1= 0,965 M + 1,798 0,960 0,599 S1= 0,986 M + 0,584 0,921 0,964<br />
g/100g MO S2= 0,932 M + 4,495 0,922 0,824 S2= 0,999 M - 0,110 0,975 0,537<br />
S2= 0,964 S1 + 2,945 0,955 0,625 S2= 0,942 S1 + 4,272 0,915 0,983<br />
Almidón S1= 0,998 M + 0,319 0,997 0,327 S1= 0,999 M - 0,297 0,945 1,428<br />
g/100 g MS S2= 0,989 M + 0,319 0,996 0,389 S2= 0,974 M + 0,588 0,903 1,888<br />
S2= 0,988 S1 + 0,082 0,992 0,566 S2= 0,933 S1 + 2,038 0,874 2,157<br />
SED= error típico <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación, M= Master, S1 and S2= satélites 1 and 2, MS= materia seca, MO= materia orgánica<br />
CONCLUSIÓN<br />
De <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos se concluye que se pued<strong>en</strong> analizar <strong>los</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> hierba y <strong>de</strong> maíz<br />
utilizando <strong>la</strong>s ecuaciones obt<strong>en</strong>idas para el espectrofotómetro master <strong>en</strong> otros equipos, previa<br />
estandarización <strong>de</strong> éstos, y siempre que se utilice <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l espectro para obt<strong>en</strong>er<br />
<strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> calibración para <strong>de</strong>terminar proteína bruta y almidón.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Agra<strong>de</strong>cemos al Laboratorio Interprofesional Gallego <strong>de</strong> Análise do Leite (LIGAL) y a <strong>la</strong> Cooperativa<br />
Os Irmandiños su co<strong>la</strong>boración.<br />
413
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
CASTRO P., FLORES G., GONZÁLEZ-ARRÁEZ A. and CASTRO J. (2002) Nutritive quality of herbage<br />
si<strong>la</strong>ges by NIRS: dried or undried samples? Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 7, 190-191.<br />
CASTRO P. and BARREAL M. (2004) NIRS calibration transfer in <strong>de</strong>termining nutritive value of herbage<br />
si<strong>la</strong>ges Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 9, 1026-1028<br />
SHENK J.S., WESTERHAUS M.O. and TEMPLETON W.C. (1985) Calibration transfer betwe<strong>en</strong> Near<br />
Infrared Reflectance Spectrophotometers. Crop Sci<strong>en</strong>ce, 25, 159-161.<br />
COMPARISON OF RESULTS OBTAINED BY THREE<br />
STANDARDIZED SPECTROPHOTOMETERS FOR THE NIR<br />
ANALYSIS OF SILAGES<br />
SUMMARY<br />
The aim of this work was to compare analytical results of herbage and maize si<strong>la</strong>ges from three<br />
standardized FOSS NIRSystem spectrophotometers to check and improve their performance. NIR<br />
calibration equations, from 1 st (1D) and 2 nd (2D) <strong>de</strong>rivatives of spectra, were obtained to <strong>de</strong>termine<br />
cru<strong>de</strong> protein (CP), in vivo organic matter digestibility (OMD) and starch of herbage and maize<br />
si<strong>la</strong>ges and transferred from master (M) to satellite (S 1 and S 2 ) instrum<strong>en</strong>ts. NIR analysis of 45 samples<br />
of herbage and 68 of maize si<strong>la</strong>ges was carried out in duplicate on master and satellite spectrophotometers.<br />
A factorial analysis of variance was carried out. Global coeffici<strong>en</strong>ts of variation<br />
(CV) ranged from 1.27 to 4.80 for OMD and starch of maize si<strong>la</strong>ges, respectively. CV values <strong>de</strong>creased<br />
wh<strong>en</strong> only values obtained from 1D or 2D were tak<strong>en</strong> into account, giving 1D lower CV values<br />
for starch (2.01) and CP (1.84 and 1.86 for herbage and maize si<strong>la</strong>ges, respectively). Standard<br />
errors of <strong>de</strong>termination by linear regression of S 1 and S 2 on master results, ranged from SED=<br />
0.13 for CP to 0.95 for OMD of maize si<strong>la</strong>ges. Good agreem<strong>en</strong>t was found betwe<strong>en</strong> all instrum<strong>en</strong>ts<br />
provi<strong>de</strong>d 1 st <strong>de</strong>rivative of spectra is used for CP and starch <strong>de</strong>terminations.<br />
Keywords: NIRS, digestibility, cru<strong>de</strong> protein, starch, herbage si<strong>la</strong>ge, maize si<strong>la</strong>ge<br />
414
Producción animal<br />
VARIACIÓN EN LA COMPOSICIÓN EN ÁCIDOS GRASOS DE LA<br />
CARNE DE CORDEROS CEBADOS EN PASTOREO EN RELACIÓN<br />
A LOS QUE RECIBEN UN CONCENTRADO EN APRISCO<br />
V. CAÑEQUE 1 , I. ÁLVAREZ 1 , J. DE LA FUENTE 2 , M.A. OLIVER 3 , C. SAÑUDO 4 ,<br />
F. MONTOSSI 5 Y M.T. DÍAZ 1<br />
1<br />
Dpto. Tecnología <strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos. Instituto Nacional <strong>de</strong> Investigación y Tecnología<br />
Agraria y Alim<strong>en</strong>taria (INIA). Ctra. A Coruña km. 7.5. 28040 Madrid (España). 2 Dpto.<br />
Producción Animal. Facultad <strong>de</strong> Veterinaria. Av<strong>en</strong>ida Puerta <strong>de</strong> Hierro S/N 28040<br />
Madrid (España). 3 C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carne, IRTA, Monells (Girona, España).<br />
4<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción Animal y Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos, Facultad <strong>de</strong> Veterinaria,<br />
Zaragoza. (España). 5 Programa Ovinos y Caprinos, INIA Tacuarembó. (Uruguay)<br />
RESUMEN<br />
Se ha estudiado <strong>en</strong> cor<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> raza Corriedale el efecto <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> acabado (<strong>en</strong> pastoreo sin<br />
suplem<strong>en</strong>tación o <strong>en</strong> aprisco con conc<strong>en</strong>trado a voluntad y h<strong>en</strong>o <strong>de</strong> alfalfa como alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>)<br />
sobre <strong>la</strong> composición <strong>en</strong> ácidos grasos y <strong>en</strong> vitamina E <strong>de</strong> su grasa intramuscu<strong>la</strong>r. La proporción<br />
<strong>de</strong>l ácido esteárico (C18:0) fue mayor <strong>en</strong> <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> pastoreo, <strong>en</strong> cambio, el ácido<br />
oleico (C18:1) lo fue <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> aprisco. Respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos grasos poliinsaturados, tanto el<br />
linolénico (C18:3 n3 ) como <strong>los</strong> EPA (C20:5 n3 ) y DHA (C22:6 n3 ) fueron superiores <strong>en</strong> <strong>los</strong> animales <strong>en</strong><br />
pastoreo respecto a <strong>los</strong> que recibieron conc<strong>en</strong>trado. El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> vitamina E fue también superior<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> animales que pastorearon.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: vitamina E, grasa intramuscu<strong>la</strong>r, sistema <strong>de</strong> producción<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Los sistemas ext<strong>en</strong>sivos <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> <strong>de</strong> rumiantes utilizados <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> Sudamérica y<br />
Australia, produc<strong>en</strong> carnes naturales <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista nutritivo, <strong>en</strong> especial<br />
por su elevado cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ácido linolénico (C18:3 n3 ) (Enser et al., 1998). Sin embargo, el<br />
crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos animales es l<strong>en</strong>to y requiere <strong>de</strong> un <strong>la</strong>rgo periodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> para llegar a<br />
<strong>los</strong> pesos <strong>de</strong> sacrificio <strong>de</strong>mandados por el mercado.<br />
Una int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción pue<strong>de</strong> llevarse a cabo mediante el aporte <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />
épocas, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase final <strong>de</strong>l <strong>en</strong>gor<strong>de</strong>, <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trados que permitan aum<strong>en</strong>tar su crecimi<strong>en</strong>to.<br />
Sin embargo, esta suplem<strong>en</strong>tación pue<strong>de</strong> afectar a <strong>la</strong> calidad final <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne. Así, se<br />
pue<strong>de</strong> ver afectado el cont<strong>en</strong>ido graso <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, por el mayor <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales<br />
<strong>en</strong> aprisco y <strong>la</strong> composición <strong>en</strong> ácidos grasos, por el mayor cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ácido linoleico (C18:2 n6 )<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> conc<strong>en</strong>trados (Nüernberg et al., 2005) y el mayor cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> linolénico <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos<br />
(Scol<strong>la</strong>n et al., 2001). También <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción n6/n3 estaría influ<strong>en</strong>ciada por <strong>la</strong> composición <strong>en</strong> ácidos<br />
grasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do valores próximos a 2 e incluso inferiores cuando el acabado <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
415
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
animales se realiza <strong>en</strong> pastoreo y valores <strong>de</strong> hasta 6-10 al aum<strong>en</strong>tar el conc<strong>en</strong>trado aportado (Scol<strong>la</strong>n<br />
et al., 2006; Nürnberg et al., 2002). Por otra parte, <strong>los</strong> múscu<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> cor<strong>de</strong>ros alim<strong>en</strong>tados<br />
con hierba al pres<strong>en</strong>tar un mayor cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ácidos grasos poliinsaturados n3 están más<br />
expuestos a <strong>la</strong> oxidación. Sin embargo, al ser <strong>la</strong> hierba ver<strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> antioxidantes<br />
naturales como <strong>la</strong> vitamina E, un cont<strong>en</strong>ido elevado <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma evitaría <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong>rivados<br />
<strong>de</strong> un alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ácidos grasos poliinsaturados.<br />
En el pres<strong>en</strong>te trabajo se pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> composición <strong>en</strong> ácidos grasos y<br />
<strong>en</strong> vitamina E <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros <strong>en</strong>gordados bajo dos sistemas extremos <strong>de</strong> producción<br />
como son el pastoreo y el aprisco.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Se utilizaron 120 cor<strong>de</strong>ros machos castrados <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza Corriedale, <strong>de</strong> 9 a 10 meses <strong>de</strong> edad y<br />
adquiridos <strong>de</strong> un único orig<strong>en</strong>. Permanecieron hasta <strong>los</strong> 3 meses <strong>de</strong> edad con <strong>la</strong> madre, posteriorm<strong>en</strong>te<br />
pasaron a un proceso <strong>de</strong> recría sobre pasto natural hasta el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l experim<strong>en</strong>to,<br />
con un peso vivo (PV) <strong>de</strong> 28.2 ± 0.8 kg. Los cor<strong>de</strong>ros fueron distribuidos <strong>en</strong> 2 sistemas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación:<br />
• Tratami<strong>en</strong>to 1: pastoreo rotacional racionado<br />
• Tratami<strong>en</strong>to 2: conc<strong>en</strong>trado ad libitum con h<strong>en</strong>o <strong>de</strong> alfalfa <strong>en</strong> un 25%<br />
La base forrajera utilizada fue Lotus cornicu<strong>la</strong>tus <strong>de</strong> cuarto año. El área experim<strong>en</strong>tal fue <strong>de</strong> 2.2<br />
ha subdividida con mal<strong>la</strong>s electrificadas <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> superficie variable <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />
seca disponible y el PV promedio <strong>de</strong> <strong>los</strong> cor<strong>de</strong>ros con el fin <strong>de</strong> que tuvies<strong>en</strong> una oferta <strong>de</strong>l 6%<br />
<strong>de</strong>l PV. El sistema <strong>de</strong> pastoreo utilizado fue rotativo con 2 días <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cada subparce<strong>la</strong><br />
y 30 días <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso. Los animales <strong>en</strong> pastoreo dispusieron <strong>de</strong> agua ad libitum <strong>en</strong> bebe<strong>de</strong>ros<br />
y sales minerales <strong>en</strong> polvo ad libitum durante todo el periodo experim<strong>en</strong>tal.<br />
El conc<strong>en</strong>trado utilizado estaba compuesto por una mezc<strong>la</strong> homogénea <strong>de</strong> 72% <strong>de</strong> grano <strong>de</strong> maíz<br />
quebrado y 28% <strong>de</strong> expeler <strong>de</strong> soja que fue aportado a voluntad junto con h<strong>en</strong>o <strong>de</strong> alfalfa como<br />
alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong>. Cada 8 días se estimó el consumo individual como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo ofrecido<br />
y lo rechazado. La composición <strong>en</strong> ácidos grasos tanto <strong>de</strong>l pasto como <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado utilizados<br />
figura <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Composición <strong>en</strong> ácidos grasos totales <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong> pasto y pi<strong>en</strong>so (g AG/100 g AG)<br />
PASTO<br />
PIENSO<br />
Grasa (%) 3,62 2,95<br />
Ácidos grasos<br />
C12:0 0,30 0,01<br />
C13:0 6,34 4,88<br />
C14:0 0,65 0,13<br />
C16:0 19,26 12,19<br />
C17:0 0,38 0,10<br />
C18:0 1,70 3,46<br />
C20:0 0,83 0,33<br />
C22:0 1,19 0,29<br />
416
Producción animal<br />
PASTO<br />
PIENSO<br />
AGS 30,65 21,41<br />
C15:1 0,09 0,08<br />
C18:1 1,98 27,49<br />
C24:1 0,91 0,32<br />
AGM 2,98 27,89<br />
C18:2 n6 16,40 48,57<br />
C18:3 n3 49,56 2,13<br />
C20:3 n6 0,12 nd<br />
C20:5 n3 EPA 0,28 nd<br />
AGP 66,37 50,70<br />
AGP/AGS 2,17 2,37<br />
AG n6 /AG n3 0,33 22,81<br />
nd: no <strong>de</strong>tectado; AGS: Ácidos grasos saturados (C12:0+ C13:0 + C14:0 + C16:0 + C17:0 + C18:0 + C20:0+ C22:0);<br />
AGM: Ácidos grasos monoinsaturados (C15:1 + C18:1 + C24:1); AGP: Ácidos grasos poliinsaturados (C18:2n6 + C18:3n3<br />
+ C20:3n6 + C20:5n3)<br />
Una vez sacrificados <strong>los</strong> animales se obtuvo una porción <strong>de</strong>l músculo Longissimus lumborum que<br />
fue <strong>en</strong>vasada al vacío y conge<strong>la</strong>da hasta su análisis. La extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa intramuscu<strong>la</strong>r se<br />
realizó según <strong>la</strong> técnica propuesta por Hanson y Olley (1963) y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> ésteres metílicos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos grasos por <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> Morrison y Smith (1964). La conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> vitamina<br />
E se <strong>de</strong>terminó por <strong>la</strong> técnica propuesta por Cayue<strong>la</strong> et al., (2003).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 se indica el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grasa intramuscu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> composición <strong>en</strong> ácidos grasos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> misma y el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> vitamina E para ambos tratami<strong>en</strong>tos.<br />
Se observa que el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grasa intramuscu<strong>la</strong>r fue más bajo <strong>en</strong> <strong>los</strong> animales criados <strong>en</strong><br />
pastoreo, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mayor gasto <strong>en</strong>ergético <strong>de</strong> estos animales y <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or ingestión<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos, al basarse su alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> un alim<strong>en</strong>to fibroso como es el<br />
pasto <strong>de</strong> bajo valor <strong>en</strong>ergético <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el conc<strong>en</strong>trado. Ello dio lugar a<strong>de</strong>más a un<br />
m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> pastoreo (91g/día <strong>en</strong> pastoreo fr<strong>en</strong>te a 203 g/día <strong>en</strong><br />
aprisco).<br />
Respecto a <strong>la</strong> composición <strong>en</strong> ácidos grasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa intramuscu<strong>la</strong>r se observa un mayor cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> ácidos grasos saturados (P≤0.001) <strong>en</strong> <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> animales <strong>en</strong> pastoreo <strong>de</strong>bido a<br />
<strong>la</strong> mayor proporción <strong>de</strong> ácido esteárico (P≤0.001) como también han <strong>en</strong>contrado otros autores<br />
(Rowe et al., 1999). Sin embargo, el ácido esteárico no aum<strong>en</strong>ta el colesterol total ni el ligado a<br />
lipoproteínas <strong>de</strong> baja d<strong>en</strong>sidad (LDL) (Williams, 2000).<br />
Respecto a <strong>los</strong> ácidos grasos monoinsaturados su cont<strong>en</strong>ido es mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong> grasa intramuscu<strong>la</strong>r<br />
proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> animales que recib<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>trado (P≤0.001) <strong>de</strong>bido a su elevada proporción <strong>en</strong><br />
ácido oleico (P≤0.001). Ello estaría ligado al mayor cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el pi<strong>en</strong>so <strong>de</strong> este ácido graso,<br />
como se indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, y a que cuando el <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to aum<strong>en</strong>ta lo hac<strong>en</strong> también <strong>los</strong> ácidos<br />
grasos monoinsaturados, como seña<strong>la</strong>n De Smet et al., (2004). El ácido oleico es consi<strong>de</strong>rado<br />
hipolipidémico reduci<strong>en</strong>do el colesterol <strong>en</strong> p<strong>la</strong>sma (Lee et al., 1998).<br />
417
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 2: Composición <strong>en</strong> vitamina E y ácidos grasos totales <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa intramuscu<strong>la</strong>r (g AG/100 g AG)<br />
Pastoreo Aprisco CME Sign.<br />
Vitamina E (mg/kg) 6,12 1,77 0,98 ***<br />
Grasa (%) 3,62 5,96 1,41 ***<br />
Ácidos grasos<br />
C12:0 0,14 0,13 0,04 ns<br />
C14:0 2,32 2,30 0,34 *<br />
C15:0 0,49 0,32 0,09 ***<br />
C16:0 23,43 25,22 1,42 ***<br />
C17:0 1,33 1,10 0,13 ***<br />
C 18:0 20,69 16,99 2,34 ***<br />
C20:0 0,21 0,11 0,07 ***<br />
AGS 48,62 46,18 2,67 *<br />
C14:1 0,06 0,09 0,02 ***<br />
C16:1 1,16 1,55 0,22 ***<br />
C17:1 0,56 0,53 0,10 **<br />
C18:1 34,90 39,93 2,13 ***<br />
AGM 36,68 42,10 2,19 ***<br />
C18:2 n6 5,38 6,36 1,41 *<br />
CLA 0,99 0,70 0,17 ***<br />
C18:3 n3 2,46 0,77 0,49 ***<br />
C20:3 n6 0,27 0,24 0,07 ns<br />
C20:4 n6 2,24 2,33 0,73 ns<br />
C20:5 n3 (EPA) 1,57 0,44 0,40 ***<br />
C22:5 n3 1,39 0,70 0,32 ***<br />
C22:6 n3 (DHA) 0,37 0,16 0,12 ***<br />
AGP 14,68 11,70 3,05 *<br />
AGP/AGS 0,31 0,26 0,08 ns<br />
AG n6 /AG n3 1,37 4,66 0,79 ***<br />
Sign,: significación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo; *P
Producción animal<br />
a EPA y DHA como seña<strong>la</strong>n otros autores (Scol<strong>la</strong>n et al., 2006). Estos ácidos grasos <strong>de</strong> cad<strong>en</strong>a<br />
<strong>la</strong>rga juegan un importante papel <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cerebro y <strong>de</strong> <strong>los</strong> tejidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> retina y previ<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l corazón y <strong>de</strong> algunos cánceres (Scol<strong>la</strong>n et al., 2006).<br />
La re<strong>la</strong>ción n6/n3 es elevada (4.66) <strong>en</strong> <strong>los</strong> cor<strong>de</strong>ros criados <strong>en</strong> aprisco, disminuy<strong>en</strong>do (P≤0.001)<br />
hasta 1.37 <strong>en</strong> <strong>los</strong> que pastorean. Esta re<strong>la</strong>ción pres<strong>en</strong>ta una gran importancia ya que una elevada<br />
re<strong>la</strong>ción n6/n3, favorece <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res, cáncer y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
inf<strong>la</strong>matorias y autoinmunes (Simopou<strong>los</strong>, 2002). Otros ácidos grasos como el CLA también se<br />
pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> mayor proporción <strong>en</strong> <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> pastoreo (P≤0.001) como han <strong>en</strong>contrado otros<br />
autores <strong>en</strong> cor<strong>de</strong>ros (Aurousseau et al., 2004), aunque <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias aum<strong>en</strong>tan cuando <strong>la</strong> hierba<br />
es <strong>de</strong> mejor calidad (Fr<strong>en</strong>ch et al., 2000). Este ácido graso pres<strong>en</strong>ta un gran interés por sus efectos<br />
b<strong>en</strong>eficiosos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta humana (Williams, 2000).<br />
Una elevada proporción <strong>en</strong> ácidos grasos n3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> carne y <strong>en</strong> especial <strong>los</strong> <strong>de</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>la</strong>rga pue<strong>de</strong><br />
dar lugar a problemas <strong>de</strong> oxidación <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos para lo que se requiere elevar el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
antioxidantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. En el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> pastoreo se ha <strong>en</strong>contrado que el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> vitamina E, que actúa como antioxidante, es significativam<strong>en</strong>te más elevado (P≤0.001)<br />
que <strong>en</strong> <strong>los</strong> permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el establo (6.12 mg/kg fr<strong>en</strong>te a 1.77 mg/kg). El mínimo requerido para<br />
evitar problemas <strong>de</strong> oxidación, que afectan a <strong>la</strong> coloración y al f<strong>la</strong>vor, así como a su vida útil, estaría<br />
<strong>en</strong>tre 3-4 mg <strong>de</strong> ?-tocoferol/kg músculo (Arnold, 1993) cantidad que es superada <strong>en</strong> nuestro<br />
caso por <strong>los</strong> animales que pastorean, no alcanzando <strong>en</strong> cambio este nivel <strong>los</strong> estabu<strong>la</strong>dos.<br />
CONCLUSIONES<br />
El cebo <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> pastoreo permite aum<strong>en</strong>tar el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> su carne <strong>en</strong> ácidos grasos poliinsaturados<br />
n3, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> linolénico y <strong>de</strong> EPA y DHA, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> que recib<strong>en</strong> un conc<strong>en</strong>trado<br />
<strong>en</strong> aprisco, lo que mejora a<strong>de</strong>más su re<strong>la</strong>ción n6/n3. Igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dichos cor<strong>de</strong>ros aum<strong>en</strong>ta<br />
su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> vitamina E hasta niveles que permit<strong>en</strong> una a<strong>de</strong>cuada conservación <strong>de</strong> su carne.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ARNOLD, R. N.; ARP, S. C.; SCHELLER, K. K.; WILLIAMS, S. N.; SCHAEFER, D. M., 1993. Tissue<br />
equilibration and subcellu<strong>la</strong>r-distribution of Vitamin-E re<strong>la</strong>tive to myoglobin and lipid oxidation<br />
in disp<strong>la</strong>yed beef. Journal of Animal Sci<strong>en</strong>ce, 71, 105-118.<br />
AUROUSSEAU, B. ; BAUCHART, D. ; CALICHON, E. ; MICOLl, D.; PRIOLO, A., 2004. Effect of<br />
grass or conc<strong>en</strong>trate feeding systems and rate of growth on triglyceri<strong>de</strong> and phospholipid and<br />
their fatty acids in the M. longissimus thoracis of <strong>la</strong>mbs. Meat Sci<strong>en</strong>ce, 66, 531–541.<br />
CAYUELA, J. M.; GARRIDO, M. D.; BAÑÓN, S. J.; ROS, J. S., 2003. Simultaneous HPLC Analysis of<br />
α-tocopherol and Cholesterol in fresh pig meat. Journal of Agriculture and Food Chemistry, 51,<br />
1120-1124.<br />
DE SMET, S. ; RAES, K.; DEMEYER, D., 2004. Meat fatty acid composition as affected by fatness<br />
and g<strong>en</strong>etic factors: a review. Animal Research, 53, 81–98.<br />
ENSER, M.; HALLET, K.G.; HEWITT, B.; FURSEY, G.A.; WOOD, J.D.; HARRINGTON, G., 1998. Fatty<br />
acid cont<strong>en</strong>t and composition of UK beef and <strong>la</strong>mb muscle in re<strong>la</strong>tion to production system<br />
and implications for human nutrition. Meat Sci<strong>en</strong>ce, 49, 329–341.<br />
FRENCH, P.; STANTON, C.; LAWLESS, F.; O`RIORDAN, E.G.; MONAHAN, F.J.; CAFFREY, P.J.; MOLO-<br />
NEY, A.P., 2000. Fatty acid composition, including conjugated linoleic acid, of intramuscu<strong>la</strong>r<br />
fat from steers offered grazed grass, grass si<strong>la</strong>ge, or conc<strong>en</strong>trate-based diets. Journal of Animal<br />
Sci<strong>en</strong>ce, 78, 2849-2855.<br />
HANSON, S.W.F.; OLLEY, J., 1963. Application of the Bligh and Dyer method of lipid extraction to<br />
tissue homog<strong>en</strong>ates.<br />
419
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
HANSON, S.W.F.; OLLEY, J., 1963. Application of the Bligh and Dyer method of lipid extraction to<br />
tissue homog<strong>en</strong>ates. Biochemical Journal, 89, 101-102.<br />
LEE, K.N.; PARIZA, M.W.; NTAMBI, J.M., 1998. Conjugated linoleic acid <strong>de</strong>creases hepatic stearoyl-<br />
CoA <strong>de</strong>saturase mRNA expression. Biochemical Biophysical Research Communications, 248,<br />
817-821.<br />
MORRISON, W.R.; SMITH, L.M., 1964. Preparation of fatty acid methyl esters and dimethyl acetals<br />
from lipids with boron fluori<strong>de</strong>-methanol. Journal of Lipid Research, 5, 600-608.<br />
NÜERNBERG, K.; DANNENBERG, D.; N_ERNBER, G.; ENDER, K.; VOIGT, J.; SCOLLAN, N.D.;<br />
WOOD, J.D.; NUTE, G.R.; RICHARDSON, R.I., 2005. Effect of a grass-based and a conc<strong>en</strong>trate<br />
feeding system on meat quality characteristics and fatty acid composition of longissimus<br />
muscle in differ<strong>en</strong>t cattle breeds. Meat Sci<strong>en</strong>ce, 94, 137-147.<br />
NÜERNBERG, K.; N_ERNBERG, G.; ENDER, K.; LORENZ, S.; WINKLER, K.; RICKERT, R.; STEIN-<br />
HART, H., 2002. N-3 fatty acids and conjugated linoleic acids of longissimus muscle in beef<br />
cattle. European Journal of Lipid Sci<strong>en</strong>ce and Technology, 104, 463-471.<br />
ROWE, A.; MACEDO, F.A.F.; VISENTAINER, J.V.; SOUZA, N.E.; MATSHUSITA, M., 1999. Muscle composition<br />
and fatty acid profile in <strong>la</strong>mbs fatt<strong>en</strong>ed in drylot or pasture. Meat Sci<strong>en</strong>ce, 51, 283-<br />
288.<br />
SCOLLAN, N.; HOCQUETTE, J.F.; N_ERNBERG, K.; DANNENBERG, D.; RICHARDSON, I.; MOLONEY,<br />
A., 2006. Innovations in beef production systems that <strong>en</strong>hance the nutritional and health value<br />
of beef lipids and their re<strong>la</strong>tionship with meat quality. Meat Sci<strong>en</strong>ce, 74, 17-33.<br />
SIMOPOULUS, A.P., 2002. The importance of the ratio of omega-6/omega-3 ess<strong>en</strong>tial fatty acids.<br />
Biomedicine & Pharmacotherapy, 56, 365-379.<br />
SPREACHER, H., 2000. Metabolism of highly unsaturated n-3 and n-6 fatty acids. Biochimica et<br />
Biophysica Acta, 1486, 219-231.<br />
WILLIAMS, C., 2000. Dietary fatty acids and human health. Annales <strong>de</strong> Zootechnie, 49, 165-180.<br />
VARIATION IN MEAT FATTY ACIDS COMPOSITION OF LAMBS REARED<br />
AT PASTURE IN RELATION TO LAMBS REANRED ON CONCENTRATE<br />
SUMMARY<br />
The effect of fatt<strong>en</strong>ing system (pasture without conc<strong>en</strong>trate or feedlot with conc<strong>en</strong>trate ad libitum<br />
and alfalfa hay) on fatty acid composition and vitamin E cont<strong>en</strong>t of Corriedale <strong>la</strong>mbs has be<strong>en</strong><br />
studied. The proportion of estearic acid (C18:0) was higher in animals feed pasture, however<br />
oleic acid (C18:1) proportion was higher in animals feed conc<strong>en</strong>trate. With respect to polyunsaturated<br />
fatty acids, linol<strong>en</strong>ic acid (C18:3), EPA (C20:5n3) and DHA (C22:6n3) proportions<br />
were higher in <strong>la</strong>mbs feed pasture than <strong>la</strong>mbs feed conc<strong>en</strong>trate. Vitamin E cont<strong>en</strong>t was always<br />
higher in pasture animals.<br />
Key words: vitamin E, intramuscu<strong>la</strong>r fat, production system.<br />
420
Producción animal<br />
ADAPTACIÓN DE LOS SISTEMAS DE EXPLOTACIÓN OVINA A<br />
LA DISPONIBILIDAD DE RECURSOS: CASOS DE ESTUDIO<br />
I. CASASÚS 1 , M. CHEVROLLIER 2 , J.L. RIEDEL 1 , A. VAN DER ZIJPP 2<br />
Y A. BERNUÉS 1<br />
1 C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Tecnología Agroalim<strong>en</strong>taria, Gobierno <strong>de</strong> Aragón. Apdo.<br />
727, 50080 – Zaragoza. 2 Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> University. Apdo. 338, 6700 AH Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
(Ho<strong>la</strong>nda)<br />
RESUMEN<br />
Para valorar <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría y el paisaje a una esca<strong>la</strong> explotación-territorio se ha<br />
analizado <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> explotación ovina y el tipo e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> utilización<br />
<strong>de</strong>l territorio, mediante el seguimi<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong> ocho explotaciones <strong>en</strong> el Parque Natural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Sierra y Cañones <strong>de</strong> Guara (Huesca). Dichas explotaciones eran características <strong>de</strong> grupos obt<strong>en</strong>idos<br />
<strong>en</strong> una tipología previa, realizada según criterios <strong>de</strong> gestión técnica y uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales.<br />
Se realizó un análisis DAFO con el objeto <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar <strong>los</strong> factores más importantes <strong>de</strong> continuidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad y <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l medio. Éstos fueron: a) disponibilidad<br />
<strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, que condiciona el manejo <strong>de</strong>l rebaño; b) diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s,<br />
que permite mayor flexibilidad económica; y c) dinamismo <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro, que <strong>de</strong>termina<br />
su capacidad <strong>de</strong> adaptación a coyunturas cambiantes. En función <strong>de</strong> estos factores son posibles<br />
diversas combinaciones <strong>de</strong> sistemas reproductivos y <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong>l territorio ligadas a <strong>la</strong> disponibilidad<br />
y <strong>de</strong>dicación (pluriactividad) <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra familiar.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: ovino, int<strong>en</strong>sificación, casos <strong>de</strong> estudio, sost<strong>en</strong>ibilidad, continuidad.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Las reci<strong>en</strong>tes reformas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Agríco<strong>la</strong> Común europea apuestan por una producción agraria<br />
más “sost<strong>en</strong>ible” <strong>en</strong> su utilización <strong>de</strong>l territorio, <strong>de</strong>stacando el papel multifuncional <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos naturales y <strong>de</strong>l tejido social <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales. Aunque<br />
<strong>los</strong> sistemas más ext<strong>en</strong>sivos se han consi<strong>de</strong>rado g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te más sost<strong>en</strong>ibles at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a<br />
variables medioambi<strong>en</strong>tales, esto pue<strong>de</strong> no ser así cuando incorporamos variables económicas y<br />
sociales (Revil<strong>la</strong>, 2002).<br />
Los sistemas <strong>de</strong> producción ovina han evolucionado <strong>en</strong> diversas direcciones <strong>en</strong> su int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> adaptarse<br />
al <strong>en</strong>torno socio-económico y a particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s internas <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación y <strong>la</strong>s familias; <strong>en</strong><br />
particu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> recursos pastorales y <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, así como a <strong>la</strong>s situaciones<br />
cambiantes <strong>de</strong>l mercado.<br />
En el Parque Natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra y Cañones <strong>de</strong> Guara (PSCG) Bernués et al. (2005) <strong>de</strong>scribieron una<br />
amplia diversidad <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> explotación ovina, p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> distintos grados <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación<br />
productiva y reproductiva y <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l territorio. En dicho trabajo se id<strong>en</strong>tificaron algunos<br />
factores limitantes para <strong>la</strong> gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>l parque: falta <strong>de</strong> continuidad g<strong>en</strong>eracional;<br />
421
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l manejo; <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos pastables; y conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />
<strong>de</strong> pastoreo. A<strong>de</strong>más, el factor trabajo aparecía como fundam<strong>en</strong>tal para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong><br />
estos factores.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, Rie<strong>de</strong>l et al., (2007) profundizaron <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre variables<br />
sociales, técnicas y <strong>de</strong> manejo, especialm<strong>en</strong>te el nivel <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l mismo, con <strong>la</strong> utilización<br />
<strong>de</strong> recursos pastorales y <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación. Asimismo, establecieron<br />
una tipología <strong>de</strong> explotaciones que permitió apuntar políticas <strong>de</strong> agro-ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong><br />
conservación difer<strong>en</strong>ciadas.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo fue profundizar <strong>en</strong> el estudio, a nivel <strong>de</strong> explotaciones repres<strong>en</strong>tativas<br />
individuales (estudios <strong>de</strong> caso) y a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un ciclo productivo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones exist<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong>tre variables sociales, <strong>de</strong> manejo y <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l territorio.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El estudio partió <strong>de</strong> una caracterización previa <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> explotación ovina <strong>en</strong> <strong>la</strong>s 53<br />
explotaciones localizadas <strong>en</strong> el PSCG, basada <strong>en</strong> datos recogidos <strong>en</strong> 2000-2001 (Rie<strong>de</strong>l et al.,<br />
2007). Se id<strong>en</strong>tificaron cuatro tipos <strong>de</strong> explotaciones, agrupadas <strong>en</strong> función al grado <strong>de</strong> innovación<br />
tecnológica <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> continuidad, el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción, el manejo <strong>de</strong>l pastoreo y el uso <strong>de</strong>l factor trabajo:<br />
• G1, explotaciones int<strong>en</strong>sivas (n=18): pres<strong>en</strong>taron el mayor nivel <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción,<br />
<strong>los</strong> mayores índices <strong>de</strong> pluriactividad, dinámica y continuidad.<br />
• G2, explotaciones ext<strong>en</strong>sivas, poco dinámicas y con continuidad comprometida (n=20): pres<strong>en</strong>taron<br />
una m<strong>en</strong>or dinámica <strong>de</strong> innovación y garantías <strong>de</strong> continuidad, si<strong>en</strong>do el grupo con<br />
mayor proporción <strong>de</strong> pastos naturales y m<strong>en</strong>os cultivos forrajeros.<br />
• G3, explotaciones ext<strong>en</strong>sivas, dinámicas y con continuidad (n=9): <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor c<strong>en</strong>so total y<br />
por unidad <strong>de</strong> trabajo, con un bajo índice <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación reproductiva, escasos cultivos<br />
forrajeros y periodos <strong>de</strong> pastoreo muy <strong>la</strong>rgos y bu<strong>en</strong>as perspectivas <strong>de</strong> continuidad.<br />
• G4, explotaciones <strong>de</strong> carácter agríco<strong>la</strong> (n=6): <strong>la</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or c<strong>en</strong>so y superficie, con una alta<br />
proporción <strong>de</strong> cultivos forrajeros, altas cargas gana<strong>de</strong>ras, duración <strong>de</strong>l pastoreo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
corta y elevado índice <strong>de</strong> dinámica.<br />
Si bi<strong>en</strong> es cierto que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos tipos se observó heterog<strong>en</strong>eidad, se eligió un número reducido<br />
<strong>de</strong> Casos <strong>de</strong> Estudio (Yin, 1994). Estos se seleccionaron <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tamaño re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong><br />
su grupo y valorando <strong>la</strong> accesibilidad y receptividad <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> recoger <strong>los</strong> datos:<br />
3 <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos G1 y G2, y 1 <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos G3 y G4. Para valorar <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su grupo se realizó un análisis <strong>de</strong> Concordancia con el Mo<strong>de</strong>lo (Yin, 1994), si<br />
bi<strong>en</strong> esta metodología asume que no existe una explotación típica, <strong>de</strong> modo que <strong>los</strong> casos son<br />
explicativos más que repres<strong>en</strong>tativos.<br />
Sobre estas ocho explotaciones se realizaron seguimi<strong>en</strong>tos técnico-económicos trimestrales <strong>en</strong><br />
2005 que permitieron obt<strong>en</strong>er información semanal <strong>de</strong>: i) gestión <strong>de</strong>l pastoreo (superficies, tipos<br />
<strong>de</strong> pastos y tiempo <strong>de</strong> pastoreo, por lotes <strong>de</strong> animales); ii) alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> pesebre (tipo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
y cantidad, por lotes); iii) reproducción (sistema reproductivo, cubriciones y partos, por<br />
lotes); iv) producción <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros e ingresos y v) gastos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación. Asimismo se formuló un<br />
cuestionario complem<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visitas con el que se valoró el contexto social y familiar<br />
<strong>de</strong> cada explotación y su dinámica reci<strong>en</strong>te.<br />
422
Producción animal<br />
Finalm<strong>en</strong>te se realizó un análisis DAFO (Debilida<strong>de</strong>s y Fortalezas inher<strong>en</strong>tes a cada explotación,<br />
Am<strong>en</strong>azas y Oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong>) con <strong>la</strong> información más relevante<br />
obt<strong>en</strong>ida.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Descripción <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> estudio<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se recog<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características principales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocho explotaciones y <strong>los</strong> grupos a<br />
<strong>los</strong> que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>, para <strong>la</strong>s variables estudiadas por Rie<strong>de</strong>l et al. (2007).<br />
En g<strong>en</strong>eral, se trata <strong>de</strong> explotaciones familiares <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales el titu<strong>la</strong>r u otros<br />
miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia pres<strong>en</strong>tan pluriactividad (7 <strong>de</strong> 8), aunque son agricultores a título principal<br />
(ATP). El tamaño <strong>de</strong> rebaño osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 180 y 1200 ovejas, <strong>de</strong> raza Rasa Aragonesa pura o<br />
cruzada, que aprovechan una superficie agraria útil (SAU) <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 265 y 1496 ha (pastos, cultivos<br />
forrajeros y otros pastos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> agríco<strong>la</strong>) y a<strong>de</strong>más pastos comunales <strong>en</strong> algunos casos.<br />
Los rebaños pastan <strong>en</strong>tre 6 y 12 meses al año (<strong>en</strong>tre 4 y 24 h <strong>de</strong> pastoreo diario <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> época), y el resto <strong>de</strong>l año se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> estabu<strong>la</strong>ción. Tanto el pastoreo como <strong>la</strong> estabu<strong>la</strong>ción<br />
varían según el lote <strong>de</strong> animales <strong>de</strong> que se trate, si<strong>en</strong>do mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s ovejas al inicio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación suplem<strong>en</strong>tadas con forrajes, conc<strong>en</strong>trados, cereales o dietas unifeed. Debido<br />
a que 2005 fue un año muy seco, dos explotaciones int<strong>en</strong>sivas estabu<strong>la</strong>ron a todo el rebaño<br />
durante parte <strong>de</strong>l año, por <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> pastos. Las explotaciones produc<strong>en</strong> cor<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> distinto<br />
peso (<strong>de</strong> 15 a 25 kg), v<strong>en</strong>didos a ceba<strong>de</strong>ro <strong>los</strong> más ligeros o directam<strong>en</strong>te a sacrificio <strong>los</strong><br />
pesados, a través <strong>de</strong> cooperativas o a tratantes y carniceros. Sólo dos explotaciones produc<strong>en</strong><br />
bajo <strong>la</strong> IGP “Ternasco <strong>de</strong> Aragón”.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> estudio y <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>de</strong>l grupo<br />
G1: Int<strong>en</strong>sivas G2: Ext<strong>en</strong>sivas G3: Ext<strong>en</strong>sivas G4: Agríco<strong>la</strong>s<br />
sin continuidad<br />
con continuidad<br />
media G1-A G1-B G1-C media G2-A G2-B G2-C media G3-A media G4-A<br />
Int<strong>en</strong>sificación Alta 5p/3a 3p/2a 5p/3a Media 1p/a 1p/a 3p/2a Baja 1p/a Media 1p/a y<br />
reproductiva -Baja repesca y repesca<br />
Nº Ovejas 493 600 450 1200 467 600 450 1070 620 180 460 700<br />
SAU, ha 540 968 353 1400 513 1496 308 528 558 66 131 185<br />
Duración 180 184 270 173 207 335 365 257 326 365 227 310<br />
pastoreo, d<br />
% pastos/SAU 70% 83% 68% 93% 79% 94% 71% 68% 72% 58% 29% 30%<br />
% cultivos 14% 5% 12% 3% 10% 2% 8% 7% 12% 24% 87% 22.3%<br />
forrajeros/SAU<br />
Ovejas/ha 2.6 1.13 1.27 0.85 2.6 0.4 1.4 1.44 2.6 2.72 16 3.7<br />
Ovejas/UTH 307 550 225 551 333 300 225 535 393 180 326 233<br />
Dinamismo Alto Muy Alto Alto Muy Alto Bajo Medio Bajo Alto Medio Medio Medio Medio<br />
Continuidad Alta No Sí No Baja No No No Alta No Media Sí<br />
423
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
A continuación se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características más importantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> estudio:<br />
• Expl. G1-A: manejo muy int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación. Las ovejas <strong>la</strong>ctantes<br />
permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> estabu<strong>la</strong>ción completa con dietas unifeed <strong>en</strong> come<strong>de</strong>ros automáticos, y el<br />
resto pastan con suplem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> establo, mayoritariam<strong>en</strong>te comprada. El gana<strong>de</strong>ro está<br />
involucrado <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> mejora g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza, y <strong>en</strong> diversas activida<strong>de</strong>s complem<strong>en</strong>tarias<br />
(agricultura, turismo, producción <strong>de</strong> miel). En el futuro, prevé reducir el c<strong>en</strong>so para acomodarlo<br />
a <strong>los</strong> recursos disponibles, por escasez <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra.<br />
• Expl. G1-B: manejo más ext<strong>en</strong>sivo, con pastoreo durante prácticam<strong>en</strong>te todo el año <strong>en</strong> pastos<br />
y cultivos forrajeros cercados, con suplem<strong>en</strong>tación ocasional. V<strong>en</strong><strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros pesados<br />
a una cooperativa y co<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> diversas organizaciones. La diversidad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s (cebo<br />
<strong>de</strong> terneros, agricultura, turismo) podría aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> el futuro.<br />
• Expl. G1-C: manejo int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción y ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos, sin vigi<strong>la</strong>ncia o<br />
cultivos val<strong>la</strong>dos, aunque estabu<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s ovejas <strong>la</strong>ctantes con alim<strong>en</strong>tación comprada (unifeed).<br />
V<strong>en</strong><strong>de</strong> a una cooperativa bajo IGP “Ternasco <strong>de</strong> Aragón” y co<strong>la</strong>bora activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> diversas<br />
organizaciones agrarias, sindicales y <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza. Prevé ext<strong>en</strong>sificar el manejo<br />
reproductivo para reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> insumos externos.<br />
• Expl. G2-A: gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> edad avanzada, con manejo muy ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong>l rebaño y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
reproducción, ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> otoño. Pastoreo durante casi todo el año,<br />
bu<strong>en</strong>a parte <strong>en</strong> comunales, sin vigi<strong>la</strong>ncia o con val<strong>la</strong>dos, que pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> el futuro<br />
para optimizar <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra disponible. Se observa pluriactividad (servicios).<br />
• Expl. G2-B: manejo muy ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong>l rebaño y <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción, con partos <strong>en</strong> primavera,<br />
<strong>en</strong> pastoreo, y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros a <strong>la</strong> restauración durante el verano y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or cantidad<br />
<strong>en</strong> invierno. Escasa <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación comprada. La pluriactividad (otras activida<strong>de</strong>s<br />
agrarias, construcción) pue<strong>de</strong> condicionar <strong>la</strong> continuidad a medio p<strong>la</strong>zo. Se prevé<br />
aum<strong>en</strong>tar el c<strong>en</strong>so, cercar más pastos y mejorar el canal <strong>de</strong> comercialización.<br />
• Expl. G2-C: manejo int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción y ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos, aunque <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra contratada. V<strong>en</strong><strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros ligeros a un ceba<strong>de</strong>ro cooperativo bajo<br />
IGP y aplica un programa <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza. Se observan otras activida<strong>de</strong>s a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
gana<strong>de</strong>ría (turismo, agricultura). Prevé cercar más, modificar <strong>los</strong> cultivos <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC y <strong>de</strong>dicarse más al turismo.<br />
• Expl. G3-A: explotación pequeña, tanto <strong>en</strong> c<strong>en</strong>so como <strong>en</strong> superficie, con manejo reproductivo<br />
ext<strong>en</strong>sivo (cubriciones <strong>de</strong> febrero a septiembre) y pastoreo durante todo el año sobre<br />
cultivos forrajeros y otros pastos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> agríco<strong>la</strong>, con suplem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> propio.<br />
V<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> 22-25 kg a carniceros locales. El gana<strong>de</strong>ro no es ATP (<strong>de</strong>dicación al<br />
sector servicios). Proyecta aum<strong>en</strong>tar el c<strong>en</strong>so, <strong>la</strong> superficie cercada y mejorar <strong>la</strong> comercialización.<br />
• Expl. G4-A: manejo ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción, condicionado por el cal<strong>en</strong>dario agríco<strong>la</strong>.<br />
El rebaño pasta durante <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l año <strong>en</strong> cultivos forrajeros. Estabu<strong>la</strong> completam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s ovejas <strong>la</strong>ctantes, con alim<strong>en</strong>tación principalm<strong>en</strong>te adquirida. V<strong>en</strong><strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros ligeros<br />
<strong>en</strong> verano a un ceba<strong>de</strong>ro cooperativo. Importante pluriactividad <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r (agricultura,<br />
turismo), si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría actividad secundaria. En el futuro, prevé reducir el c<strong>en</strong>so para<br />
acomodarlo a <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras disponibles una vez cercadas.<br />
424
Producción animal<br />
Concordancia con <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se comparan <strong>la</strong>s características principales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones estudiadas con <strong>la</strong>s<br />
medias <strong>de</strong> su grupo según <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tipología realizada por Rie<strong>de</strong>l et al.<br />
(2007). Las explotaciones <strong>de</strong>l G1 se correspond<strong>en</strong> con su mo<strong>de</strong>lo, salvo por <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or carga gana<strong>de</strong>ra<br />
y, <strong>en</strong> algún caso, por un <strong>la</strong>rgo periodo <strong>de</strong> pastoreo anual. También difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> su percepción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad, pues aunque por su edad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> continuidad a medio p<strong>la</strong>zo, se muestran pesimistas<br />
sobre su futuro. Las explotaciones G2 coincid<strong>en</strong> con su grupo, salvo por el mayor tamaño<br />
<strong>de</strong> rebaño, int<strong>en</strong>sidad reproductiva e índice <strong>de</strong> dinamismo <strong>de</strong> G2-C. La explotación G3-A difiere <strong>en</strong><br />
muchos aspectos con <strong>la</strong> media <strong>de</strong> su grupo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> G4-A es muy repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l suyo,<br />
salvo por <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> cultivos forrajeros, ya que un 48% <strong>de</strong> <strong>la</strong> SAU se <strong>de</strong>dica a cereal. Las difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>contradas pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>berse al tiempo transcurrido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> tipología<br />
(2000) y <strong>de</strong> <strong>los</strong> seguimi<strong>en</strong>to (2005), a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad intra-grupo así como al condicionante<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro.<br />
Factores <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y continuidad<br />
El análisis DAFO ha reve<strong>la</strong>do <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios elem<strong>en</strong>tos relevantes a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> explicar <strong>la</strong><br />
sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y socio-económica y <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones (Tab<strong>la</strong> 2), aunque<br />
no todos se observaron <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> su grupo.<br />
La mano <strong>de</strong> obra ha sido un factor c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te limitante <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> manejo y <strong>la</strong> continuidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos, por su disponibilidad y su nivel <strong>de</strong> formación, si<strong>en</strong>do una actividad poco<br />
atractiva por “falta <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to social”. Se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do distintas estrategias para hacer<br />
fr<strong>en</strong>te a esto, como <strong>la</strong> mayor participación familiar, <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> asa<strong>la</strong>riados inmigrantes, <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un pastor <strong>en</strong> resid<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre explotaciones o el aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados para evitar pastorear <strong>la</strong>s ovejas, así como adaptar el manejo g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> pastoreo<br />
al cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra.<br />
El dinamismo <strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro y su acceso a <strong>la</strong> información ha influido <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> adaptación<br />
a mercados cambiantes o riesgos climáticos, como <strong>la</strong> sequía <strong>de</strong> 2005, y <strong>de</strong> incorporar innovaciones<br />
técnicas: diversificación <strong>de</strong> productos, manejo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y reproducción y tipo <strong>de</strong><br />
pastos y su aprovechami<strong>en</strong>to. El dinamismo ha sido mayor <strong>en</strong> gana<strong>de</strong>ros más jóv<strong>en</strong>es y más implicados<br />
<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s aj<strong>en</strong>as a su explotación <strong>en</strong> el contexto profesional y social que les ro<strong>de</strong>a.<br />
En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones se observa un cierto grado <strong>de</strong> pluriactividad, ori<strong>en</strong>tado al sector<br />
servicios y al turismo. En otros estudios se ha observado que <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> el turismo está<br />
muy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do, éste ha <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado a <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría por el uso alternativo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos y <strong>la</strong> mano<br />
<strong>de</strong> obra disponible (Marín y Lasanta, 2003). No parece el caso <strong>en</strong> el PSCG, sino que el turismo se<br />
perfi<strong>la</strong> como una actividad complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría pue<strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> valorización<br />
<strong>de</strong> sus productos. Sin embargo, <strong>en</strong> algún caso (G1-A) el turismo podría llegar a condicionar<br />
el manejo si absorbe más mano <strong>de</strong> obra.<br />
425
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Análisis DAFO <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> estudio<br />
G1-int<strong>en</strong>sivas<br />
D: Falta <strong>de</strong> relevo g<strong>en</strong>eracional ↔ A: Baja continuidad a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />
Sistema reproductivo int<strong>en</strong>sivo ↔ Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> insumos externos o <strong>de</strong>l azar<br />
climático<br />
F: Dinamismo ↔ O: Aplicación <strong>de</strong> innovación técnica<br />
Pluriactividad ↔ Diversificación económica<br />
Utilización <strong>de</strong> cercados y cultivos forrajeros ↔ Optimización <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra disponible<br />
Autoestima alta ↔ Continuidad a medio p<strong>la</strong>zo<br />
G2-ext<strong>en</strong>sivas, sin continuidad<br />
D: Falta <strong>de</strong> relevo g<strong>en</strong>eracional ↔ A: Baja continuidad a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />
Escasez <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra para pastoreo ↔ Int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l sistema o <strong>de</strong>saparición<br />
V<strong>en</strong>ta directa a operador fijo ↔ Escaso valor añadido <strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta<br />
Bajo dinamismo y autoestima ↔ Escasa innovación técnica<br />
F: Sistema reproductivo ext<strong>en</strong>sivo ↔ O: Escasa <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia insumos externos,<br />
mejor época <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta<br />
Largo periodo <strong>de</strong> pastoreo ↔ Repercusiones medioambi<strong>en</strong>tales positivas<br />
Pluriactividad ↔ Diversificación económica<br />
G3-ext<strong>en</strong>sivas, con continuidad<br />
D: Falta <strong>de</strong> relevo g<strong>en</strong>eracional ↔ A: Baja continuidad a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />
F: Pluriactividad ↔ O: Diversificación económica<br />
Aprovechami<strong>en</strong>to ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong>l pasto ↔ Repercusiones medioambi<strong>en</strong>tales positivas<br />
G4-agríco<strong>la</strong>s<br />
D: C<strong>en</strong>so limitado por cultivos forrajeros ↔ A: Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> insumos externos<br />
Mano <strong>de</strong> obra no <strong>de</strong>dicada al pastoreo ↔ Escaso uso <strong>de</strong> pastos naturales<br />
F: Pluriactividad ↔ O: Diversificación económica<br />
Dinamismo ↔ Posibilidad <strong>de</strong> innovación técnica<br />
De manera g<strong>en</strong>eral, po<strong>de</strong>mos concluir que para garantizar <strong>la</strong> continuidad a medio p<strong>la</strong>zo, por tanto<br />
su sost<strong>en</strong>ibilidad, <strong>la</strong>s explotaciones estudiadas han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do estrategias diversas para hacer<br />
fr<strong>en</strong>te a sus limitaciones específicas. Estas giran <strong>en</strong> gran medida alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mano <strong>de</strong> obra disponible a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> diversos grados <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación<br />
reproductiva y <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos pastorales y forrajeros propios, que condicionan su<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> insumos externos.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
A <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra y Cañones <strong>de</strong> Guara y a SCLAS, por su co<strong>la</strong>boración.<br />
Financiación proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> INIA-Gobierno <strong>de</strong> Aragón (proyectos RTA2005-00234-C02-01, RTA06-<br />
170-C03-02, DER-2007-02-50-729004-553) y Dirección <strong>de</strong>l PSCG.<br />
426
Producción animal<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BERNUÉS, A.; RIEDEL, J.L.; ASENSIO, M.A.; BLANCO, M.; SANZ, A.; REVILLA, R.; CASASÚS, I.,<br />
2005. An integrated approach to study the role of grazing farming systems in the conservation<br />
of range<strong>la</strong>nds in a protected natural park (Sierra <strong>de</strong> Guara, Spain). Livestock Production<br />
Sci<strong>en</strong>ce 96, 75-85.<br />
MARÍN, M.L.; LASANTA, T., 2003. Competing for meadows: a case study on tourism and livestock<br />
farming in the Pyr<strong>en</strong>ees. Mountain Research and Developm<strong>en</strong>t. 23, 169-176.<br />
REVILLA, R., 2002. Producción gana<strong>de</strong>ra sost<strong>en</strong>ible. ITEA Producción Vegetal 23, 133-146.<br />
RIEDEL, J.L.; CASASÚS, I.; BERNUÉS, A., 2007. Sheep farming int<strong>en</strong>sification and utilization of<br />
natural resources in a Mediterranean pastoral agro-ecosystem. Livestock Sci<strong>en</strong>ce 111,<br />
153–163.<br />
YIN, R.K., 1994. Case study research: <strong>de</strong>sign and methods. SAGE, 171 pp. California.<br />
ADAPTATION OF SHEEP FARMING SYSTEMS TO AVAILABILITY<br />
OF RESOURCES: CASE STUDIES<br />
SUMMARY<br />
After a previous <strong>de</strong>scription of pasture utilization in Sierra <strong>de</strong> Guara Natural Park, eight sheep farms<br />
were selected for a study of the re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> farming systems and <strong>la</strong>nd use at the farm<br />
level. They were repres<strong>en</strong>tative cases obtained from a previous typology based on criteria of technical<br />
managem<strong>en</strong>t and pasture use. After a <strong>de</strong>tailed <strong>de</strong>scription of the system, a SWOT analysis<br />
was carried out in or<strong>de</strong>r to id<strong>en</strong>tify the main factors involved in farm continuity and sustainability of<br />
<strong>la</strong>nd use. These were: a) workforce avai<strong>la</strong>bility, critical for the <strong>de</strong>sign of reproductive and feeding<br />
managem<strong>en</strong>t; b) diversification of economic activities, allowing for higher flexibility; and c) farmer<br />
dynamism, <strong>de</strong>termining his ability to adapt to changing conditions. According to these factors,<br />
many combinations of reproductive int<strong>en</strong>sification and <strong>la</strong>nd use were id<strong>en</strong>tified.<br />
Key words: sheep farming, int<strong>en</strong>sification, case studies, sustainability, continuity.<br />
427
Producción animal<br />
PRODUCCIÓN DE CARNE DE TERNEROS AÑOJOS Y DE OVINO<br />
EN CONVENCIONAL O ECOLÓGICO EN PRADERAS DEL NORTE<br />
DE ESPAÑA<br />
A. MARTÍNEZ, R. CELAYA Y K. OSORO<br />
SERIDA. Estación Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> La Mata. 33820 Grado, Asturias (España)<br />
anmartinez@serida.org<br />
RESUMEN<br />
El trabajo se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> otoños <strong>de</strong> 2005 y 2007 <strong>en</strong> Grado, Asturias, con el objetivo <strong>de</strong><br />
cuantificar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias productivas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sistemas conv<strong>en</strong>cional y ecológico para el cebo <strong>de</strong><br />
terneros añojos y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> ovino <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> raigrás y trébol.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta productiva individual, tanto <strong>de</strong> terneros como <strong>de</strong> ovejas y cor<strong>de</strong>ros,<br />
al tratami<strong>en</strong>to conv<strong>en</strong>cional ext<strong>en</strong>sivo o ecológico fueron escasas. El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
apreciadas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos sistemas está <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or producción primaveral <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s<br />
ecológicas que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>cionales (5,4 vs 6,9 t MS/ha; P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Los trabajos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> otoños <strong>de</strong> 2005 y 2007 <strong>en</strong> Grado, zona interior <strong>de</strong> Asturias,<br />
<strong>en</strong> una finca a 65 m <strong>de</strong> altitud, con parce<strong>la</strong>s sembradas <strong>de</strong> raigrás inglés (Lolium per<strong>en</strong>ne L.),<br />
raigrás híbrido (Lolium x boucheanum Kunt.) y trébol b<strong>la</strong>nco (Trifolium rep<strong>en</strong>s L.), don<strong>de</strong> se com<strong>en</strong>zó<br />
con un manejo ecológico <strong>de</strong> algunas parce<strong>la</strong>s durante 2005.<br />
Tratami<strong>en</strong>tos<br />
Se p<strong>la</strong>ntearon dos sistemas <strong>de</strong> producción: uno acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to UE 2092/91<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción ecológica (CEE, 1991) y otro con manejo conv<strong>en</strong>cional <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sivo, <strong>en</strong><br />
el cebo <strong>de</strong> terneros y <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> ovino. Para <strong>los</strong> terneros se utilizaron dos repeticiones<br />
por tratami<strong>en</strong>to (cuatro parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> 1,6 ha) y para el ovino tres repeticiones (seis parce<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> 0,4 ha).<br />
En el sistema ecológico el abonado anual consistió <strong>en</strong> el aporte a mediados <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 30 t/ha<br />
<strong>de</strong> estiércol (0,42% <strong>de</strong> N, 0,45% <strong>de</strong> P 2 O 5 y 0,64% <strong>de</strong> K 2 O). En el conv<strong>en</strong>cional se abonó con 150<br />
kg/ha <strong>de</strong> N (40 <strong>en</strong> febrero, 40 <strong>en</strong> abril, 40 <strong>en</strong> mayo y 30 <strong>en</strong> septiembre), 100 kg/ha <strong>de</strong> P 2 O 5 y 80<br />
kg/ha <strong>de</strong> K 2 O, aportados estos dos últimos a <strong>la</strong> salida <strong>de</strong>l invierno.<br />
Manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales<br />
Durante todas <strong>la</strong> fases <strong>de</strong> pastoreo (otoño, primavera y verano) se trató <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er una altura<br />
<strong>de</strong>l pasto simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos sistemas <strong>de</strong> producción, modificando para ello el número <strong>de</strong> animales<br />
por parce<strong>la</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados semanales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> dicha altura, lo que dio lugar<br />
al manejo <strong>de</strong> cargas gana<strong>de</strong>ras difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada tratami<strong>en</strong>to.<br />
Todos <strong>los</strong> animales fueron <strong>de</strong>sparasitados al inicio <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong> otoño y <strong>de</strong> primavera.<br />
Terneros<br />
Se emplearon un total <strong>de</strong> 70 terneros <strong>de</strong> raza Asturiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> Valles nacidos <strong>en</strong> invierno-primavera<br />
y <strong>de</strong>stetados <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> cada año. Tras el <strong>de</strong>stete, <strong>los</strong> terneros fueron manejados <strong>en</strong> pastoreo<br />
durante el otoño, suplem<strong>en</strong>tados con conc<strong>en</strong>trado (1,5 kg/día/ternero). Durante <strong>la</strong> invernada<br />
se estabu<strong>la</strong>ron, recibi<strong>en</strong>do diariam<strong>en</strong>te cada ternero una alim<strong>en</strong>tación restringida consist<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> 2,5 kg <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado y 5 kg <strong>de</strong> paja <strong>de</strong> cereal.<br />
A principios <strong>de</strong> marzo <strong>los</strong> terneros añojos iniciaron el pastoreo <strong>de</strong> primavera, procedi<strong>en</strong>do a finales<br />
<strong>de</strong> mayo a suplem<strong>en</strong>tar<strong>los</strong> con 2 kg <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado por día y cabeza.<br />
A finales <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> junio <strong>los</strong> terneros añojos pasaron a <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> acabado. En el sistema <strong>de</strong> cebo<br />
ext<strong>en</strong>sivo conv<strong>en</strong>cional, éste consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>en</strong> establo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado ad libitum y<br />
<strong>de</strong> paja <strong>de</strong> cereal, y <strong>en</strong> el ecológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong>l pastoreo estival con <strong>la</strong> administración <strong>de</strong><br />
4,5 kg/día/ternero <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado ecológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma parce<strong>la</strong>, con el fin <strong>de</strong> cumplir con <strong>los</strong><br />
requisitos marcados por el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 2092/91 <strong>en</strong> cuanto al porc<strong>en</strong>taje mínimo <strong>de</strong> forraje diario<br />
que <strong>de</strong>be componer <strong>la</strong> ración <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales. La composición <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado ecológico y conv<strong>en</strong>cional<br />
fue simi<strong>la</strong>r, con un 18% <strong>de</strong> proteína bruta y 13,5 MJ/kg MS <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía metabolizable.<br />
Ovino<br />
Se emplearon 140 ovejas cruzadas <strong>de</strong> razas gallega y <strong>la</strong>cha, mant<strong>en</strong>idas continuam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> pastoreo,<br />
excepto durante <strong>la</strong> invernada, coincidi<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> pari<strong>de</strong>ra, cuando se estabu<strong>la</strong>ron y se les suministró<br />
diariam<strong>en</strong>te 350 g <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado y 1 kg <strong>de</strong> paja <strong>de</strong> cereal por cabeza. En el caso <strong>de</strong> que <strong>la</strong> altura<br />
<strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta fuese inferior a 3,5 cm, se suplem<strong>en</strong>tó a cada oveja diariam<strong>en</strong>te con 200 g <strong>de</strong><br />
conc<strong>en</strong>trado, lo que ocurrió <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l verano <strong>de</strong> 2006. Las ovejas se esqui<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> junio.<br />
430
Producción animal<br />
Los cor<strong>de</strong>ros nacidos <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> febrero se sacrificaron <strong>en</strong> junio, al finalizar el pastoreo <strong>de</strong> primavera,<br />
sin ningún consumo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado.<br />
Controles<br />
Se midió <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l pasto dos veces por semana <strong>en</strong> 50 puntos al azar por parce<strong>la</strong> mediante una<br />
reg<strong>la</strong> (“swardstick”) diseñada por <strong>la</strong> HFRO (Barthram, 1986).<br />
La producción <strong>de</strong> hierba se estimó <strong>en</strong> tres jau<strong>la</strong>s <strong>de</strong> exclusión por parce<strong>la</strong>, cortando m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te<br />
una muestra <strong>de</strong> 0,2 x 1 m d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> jau<strong>la</strong> y otra fuera, adyac<strong>en</strong>te al nuevo emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> jau<strong>la</strong> para estimar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te fase <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción. La producción<br />
anual se calculó como el sumatorio <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s acumu<strong>la</strong>ciones.<br />
Los animales se pesaron <strong>en</strong> dos días consecutivos a <strong>la</strong> semana <strong>de</strong>l inicio y al final <strong>de</strong> cada periodo,<br />
así como antes <strong>de</strong>l sacrificio, interca<strong>la</strong>ndo pesadas simples cada tres semanas. También se<br />
controló diariam<strong>en</strong>te el alim<strong>en</strong>to consumido y una vez sacrificados <strong>los</strong> terneros se midió su peso<br />
canal <strong>en</strong> frío y nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma (OJEC, 1991).<br />
Análisis estadístico<br />
Las variables productivas estudiadas se sometieron a análisis <strong>de</strong> varianza factorial, examinándose<br />
<strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> producción (conv<strong>en</strong>cional vs ecológico), especie (vacuno vs ovino) y<br />
año, utilizando el programa SPSS (SPSS Inc., Chicago, Illinois, EUA).<br />
RESULTADOS<br />
Cebo <strong>de</strong> terneros<br />
Durante el pastoreo <strong>de</strong> otoño, que es cuando comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> cebo <strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros tras su<br />
<strong>de</strong>stete, <strong>la</strong>s ganancias individuales <strong>de</strong> peso vivo (PV) resultaron significativam<strong>en</strong>te (P0,05) <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos sistemas (1,8 vs 2,3 t MS/ha respectivam<strong>en</strong>te<br />
para el ecológico y el conv<strong>en</strong>cional; Tab<strong>la</strong> 1).<br />
En <strong>la</strong> invernada, estando <strong>los</strong> terneros estabu<strong>la</strong>dos con alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> pesebre, no hubo difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas (P>0,05) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ganancias individuales <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sistemas ecológico y conv<strong>en</strong>cional<br />
(0,64 kg/día <strong>en</strong> ambos casos).<br />
Durante el pastoreo <strong>de</strong> primavera, <strong>la</strong>s ganancias individuales <strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros fueron simi<strong>la</strong>res<br />
(P>0,05) <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sistemas conv<strong>en</strong>cional y ecológico (1,18 vs 1,22 kg PV/día), <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s<br />
alturas <strong>de</strong>l pasto observadas (7,4 vs 7,9 cm; P>0,05). La mayor difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos sistemas<br />
<strong>de</strong> producción <strong>en</strong> esta época se dio <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> pasto. Las parce<strong>la</strong>s con manejo ecológico<br />
pres<strong>en</strong>taron significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> biomasa que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cional (5,5 vs<br />
7,1 t MS/ha; P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Resultados productivos <strong>en</strong> dos sistemas ext<strong>en</strong>sivos (conv<strong>en</strong>cional y ecológico) <strong>de</strong> cebo <strong>de</strong> terneros<br />
añojos y <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> ovino durante cuatro fases <strong>de</strong> manejo<br />
Especie Terneros Ovino Efectos<br />
Sistema Conv. Ecol. Conv. Ecol. Sist. Esp. Año S x E<br />
OTOÑO<br />
Días <strong>de</strong> duración 61 61 63 63 NS NS NS NS<br />
Altura <strong>de</strong> pasto (cm) 9,0a 8,8a 7,4b 6,7b NS *** *** NS<br />
Producción pasto (t MS/ha) 2,3 1,8 2,4 2,6 NS NS *** NS<br />
Animales/ha (1) 4,3b 4,4b 20,0a 21,9a NS ***<br />
Ganancia PV (kg/día) 1,184b 1,301a 0,115c 0,009c ** *** *** ***<br />
INVIERNO<br />
Días <strong>de</strong> duración 73 73 84 84 NS NS NS NS<br />
Ganancia PV (kg/día) 0,645a 0,644a -0,064b -0,064b NS *** NS ***<br />
PRIMAVERA<br />
Días <strong>de</strong> duración 123 120 109 109 NS NS NS NS<br />
Altura <strong>de</strong> pasto (cm) 7,4ab 7,9a 6,9ab 6,1b NS * ** NS<br />
Producción pasto (t MS/ha) 7,1a 5,5b 6,6a 5,3b *** NS * NS<br />
Animales/ha (1, 2) 4,6c 3,8d 25,9a 19,9b ** *<br />
Cor<strong>de</strong>ros/ha 31,0a 23,0b ** *<br />
Ganancia PV (kg/día) (2) 1,176a 1,224a 0,027b 0,031b NS *** * NS<br />
Ganancia PV cor<strong>de</strong>ros (kg/día) 0,140 0,143 NS NS<br />
VERANO/ACABADO<br />
Días <strong>de</strong> duración 102a 74c 92b 92b *** *** *** ***<br />
Altura <strong>de</strong> pasto (cm) 7,6a 4,9b 5,3b NS *** *** NS<br />
Producción pasto (t MS/ha) 0,7 0,8 1,0 NS NS NS NS<br />
Animales/ha (1) 3,8b 14,2a 11,9a *** NS<br />
Ganancia PV (kg/día) 1,306a 0,979b 0,028c 0,022c * *** NS *<br />
Engrasami<strong>en</strong>to canal 5,3a 2,6b * NS<br />
Peso sacrificio (kg) 617a 580b * *<br />
Peso canal (kg) 346a 328b * *<br />
(1) No se analiza el efecto especie, por ser animales <strong>de</strong> distinto tamaño. (2) Terneros y ovejas sin contar cor<strong>de</strong>ros. *<br />
P
Producción animal<br />
(20 ovejas + 23 cor<strong>de</strong>ros/ha) también fues<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores (P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
DISCUSIÓN<br />
Excepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> acabado <strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> manejos son totalm<strong>en</strong>te distintos para<br />
cada sistema <strong>de</strong> producción (estabu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el conv<strong>en</strong>cional y pastoreo <strong>en</strong> el ecológico), <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> respuesta productiva individual tanto <strong>de</strong> terneros como <strong>de</strong> ovino al tratami<strong>en</strong>to ecológico<br />
o conv<strong>en</strong>cional ext<strong>en</strong>sivo fueron escasas. El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias apreciadas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos<br />
sistemas está <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or producción primaveral <strong>de</strong> pasto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s ecológicas, atribuida a<br />
una m<strong>en</strong>or eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fertilización orgánica que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> abonos conv<strong>en</strong>cionales <strong>en</strong> estos primeros<br />
años <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> conversión a producción ecológica (Culleton et al., 2002). Ello lleva al<br />
manejo <strong>de</strong> un número inferior <strong>de</strong> animales por hectárea y por tanto a una m<strong>en</strong>or producción <strong>de</strong><br />
carne v<strong>en</strong>dible (terneros y cor<strong>de</strong>ros) por hectárea <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas ecológicos fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> conv<strong>en</strong>cionales<br />
(un 23% <strong>en</strong> cada caso). Si bi<strong>en</strong> diversos trabajos (Gill et al., 1995; Culleton et al., 2002)<br />
apuntan a que estas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos fertilizantes se reduc<strong>en</strong> a medida que<br />
<strong>la</strong>s aportaciones orgánicas son continuadas <strong>en</strong> el tiempo, <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> pastoreo continuo<br />
durante todo el año solo son posibles aplicaciones una vez al año, anterior a <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales<br />
al pastoreo <strong>de</strong> primavera, por lo que se hace necesario realizar seguimi<strong>en</strong>tos exhaustivos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fertilidad <strong>de</strong>l suelo para optimizar <strong>los</strong> aportes e int<strong>en</strong>tar amortiguar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias lo antes posible,<br />
dado que sobre este punto radica una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> productividad.<br />
Es conocida <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> unos bu<strong>en</strong>os niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal <strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros<br />
añojos para <strong>la</strong> aceptabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne (Osoro et al., 2003), lo que se consigue con altos ritmos<br />
<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> acabado anterior al sacrificio <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales, o con acabados más<br />
<strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres meses permitidos por <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción ecológica (CEE, 1991). En<br />
el sistema <strong>de</strong> acabado <strong>en</strong> ecológico estudiado <strong>en</strong> este trabajo (cebo <strong>en</strong> pastoreo suplem<strong>en</strong>tado<br />
con conc<strong>en</strong>trado), a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> no conseguirse dichos niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to,<br />
<strong>la</strong>s ganancias diarias <strong>de</strong> peso variaron significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> dos años estudiados, <strong>de</strong>bido<br />
a que el verano <strong>de</strong>l 2007 fue excepcionalm<strong>en</strong>te húmedo, permiti<strong>en</strong>do un pasto <strong>de</strong> mejor calidad<br />
y mayores ganancias <strong>de</strong> peso que <strong>en</strong> 2006 (1,159 vs 0,799 kg/día). Es <strong>de</strong>cir, estamos ante<br />
un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acabado muy <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones climáticas y con niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to<br />
inferiores a <strong>los</strong> mínimos aconsejados (Osoro et al., 2003).<br />
CONCLUSIONES<br />
• Excepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> acabado <strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros, <strong>la</strong>s respuestas productivas individuales tanto<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros como <strong>de</strong>l ovino fueron simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> producción ecológica<br />
y <strong>los</strong> <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cional.<br />
• La m<strong>en</strong>or producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras fertilizadas <strong>en</strong> ecológico fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cional,<br />
dio lugar al manejo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores cargas gana<strong>de</strong>ras y a unas ganancias <strong>de</strong> peso vivo por hectárea<br />
un 23% inferiores tanto <strong>en</strong> el cebo <strong>de</strong> terneros como <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros.<br />
• El sistema <strong>de</strong> acabado <strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros <strong>en</strong> pastoreo <strong>de</strong> verano (producción ecológica) dio<br />
lugar a canales insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>grasadas (2,6 <strong>en</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1-15) para una a<strong>de</strong>cuada<br />
maduración y aceptabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo ha sido financiado por el INIA d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l proyecto RTA04-142.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BARTHRAM, G.T., 1986. Experim<strong>en</strong>tal Techniques: the HFRO swardstick. En: The Hill Farming Research<br />
Organisation Bi<strong>en</strong>nial Report 1984-85, 29-30. HFRO. P<strong>en</strong>icuik (RU).<br />
434
Producción animal<br />
CEE, 1991. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to nº 2092/91 <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> 24/6/1991 sobre <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> ecológica<br />
y su indicación <strong>en</strong> <strong>los</strong> productos agrarios y alim<strong>en</strong>tarios.<br />
CULLETON, N.; BARRY, P.; FOX, R.; SCHULTE, R.; FINN, J., 2002. Principles of successful organic<br />
farming. Teagasc, 160 pp. Dublín (Ir<strong>la</strong>nda).<br />
GILL, K.; JARVIS, S.C.; HATCH, D.J., 1995. Mineralization of nitrog<strong>en</strong> in long-term pasture soils:<br />
Effects of managem<strong>en</strong>t. P<strong>la</strong>nt Soil, 172, 153-162.<br />
MAPA, 2006. Estadísticas sobre Agricultura Ecológica. www.mapa.es.<br />
OJEC, 1991. Council Regu<strong>la</strong>tion (EEC) No 1026/91 of 22 April 1991 am<strong>en</strong>ding Regu<strong>la</strong>tion (EEC)<br />
No 1208/81 Determining the Community scale for the c<strong>la</strong>ssification of carcasses of adult<br />
bovine. Official Journal of the European Communities, L106, 0002-0003. 26/04/1991.<br />
OSORO, K.; MARTÍNEZ, A.; CASTRO, P., 2003. Desarrollo <strong>de</strong> sistemas efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />
carne <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> zonas bajas. SERIDA-KRK, 122 pp. Oviedo (España).<br />
MEAT PRODUCTION OF YEARLING BULLS AND SHEEP UNDER<br />
CONVENTIONAL OR ORGANIC SYSTEM IN PASTURES OF<br />
NORTHERN SPAIN<br />
SUMMARY<br />
The aim of this work, carried out from autumn 2005 to autumn 2007 in Grado (Asturias), was to<br />
quantify the productive differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> organic and conv<strong>en</strong>tional systems of yearling bulls fatt<strong>en</strong>ing<br />
and sheep production on per<strong>en</strong>nial ryegrass-white clover pastures.<br />
Differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong> the organic and conv<strong>en</strong>tional systems were scarce in the individual animal performance,<br />
both in yearling bulls and in ewes and <strong>la</strong>mbs. The major differ<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong> both systems<br />
was the lower herbage production in spring in the organic compared to the conv<strong>en</strong>tional system<br />
(5.4 vs 6.9 t DM/ha; P
Producción animal<br />
INGRESOS Y GASTOS DE ALIMENTACION COMPRADA DEL<br />
CEBO DE TERNEROS AÑOJOS Y DEL OVINO EN CONVENCIONAL<br />
O ECOLÓGICO SOBRE PRADERAS DEL NORTE DE ESPAÑA<br />
A. MARTÍNEZ, R. CELAYA Y K. OSORO<br />
SERIDA. Estación Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> La Mata. 33820 Grado, Asturias<br />
anmartinez@serida.org<br />
RESUMEN<br />
El trabajo se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> otoños <strong>de</strong> 2005 y 2007 <strong>en</strong> Grado, Asturias, con el objetivo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> márg<strong>en</strong>es económicos (ingresos y gastos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación comprada)<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sistemas ecológico y conv<strong>en</strong>cional para el cebo <strong>de</strong> terneros añojos y <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> ovino <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> raigrás y trébol.<br />
Los consumos anuales <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trados para el cebo <strong>de</strong> terneros fueron muy superiores <strong>en</strong> el sistema<br />
conv<strong>en</strong>cional que <strong>en</strong> el ecológico (6012 vs 2867 kg/ha; P0,05), si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ambos casos muy inferior al consumido por <strong>los</strong> terneros. Los<br />
costes totales <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> ovino son muy inferiores (P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
sistemas <strong>de</strong> producción ecológica y conv<strong>en</strong>cional para el cebo <strong>de</strong> terneros añojos y <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> ovino <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cornisa Cantábrica. En el pres<strong>en</strong>te trabajo se <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> márg<strong>en</strong>es económicos (ingresos brutos y gastos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación comprada) <strong>en</strong>tre dichos<br />
sistemas <strong>de</strong> producción.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Los trabajos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> otoños <strong>de</strong> 2005 y 2007 <strong>en</strong> Grado, zona interior <strong>de</strong> Asturias,<br />
<strong>en</strong> una finca a 65 m <strong>de</strong> altitud, con parce<strong>la</strong>s sembradas <strong>de</strong> raigrás inglés (Lolium per<strong>en</strong>ne L.),<br />
raigrás híbrido (Lolium x boucheanum Kunt.) y trébol b<strong>la</strong>nco (Trifolium rep<strong>en</strong>s L.), don<strong>de</strong> se com<strong>en</strong>zó<br />
con un manejo ecológico <strong>de</strong> algunas parce<strong>la</strong>s durante 2005.<br />
Tratami<strong>en</strong>tos<br />
Se p<strong>la</strong>ntearon dos sistemas <strong>de</strong> producción: uno acor<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to UE 2092/91<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción ecológica (CEE, 1991) y otro con manejo conv<strong>en</strong>cional <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sivo, <strong>en</strong><br />
el cebo <strong>de</strong> terneros y <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> ovino. Para <strong>los</strong> terneros se utilizaron dos repeticiones<br />
por tratami<strong>en</strong>to (cuatro parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> 1,6 ha) y para el ovino tres repeticiones (seis parce<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> 0,4 ha).<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>los</strong> aportes <strong>de</strong> fertilizantes <strong>en</strong>tre el sistema ecológico (estiércol) y conv<strong>en</strong>cional<br />
(NPK) se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> Martínez et al. (2008).<br />
La alim<strong>en</strong>tación tanto para <strong>los</strong> terneros como para el ovino fue <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> ecológico o conv<strong>en</strong>cional,<br />
según el tratami<strong>en</strong>to al que estaban sometidos. Durante todas <strong>la</strong> fases <strong>de</strong> pastoreo (otoño,<br />
primavera y verano) se trató <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er una altura <strong>de</strong>l pasto simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos sistemas <strong>de</strong> producción,<br />
modificando para ello el número <strong>de</strong> animales por parce<strong>la</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados<br />
semanales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> dicha altura, lo que dio lugar a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> distintos tratami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te producción <strong>de</strong> pasto <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> sistemas<br />
(Martínez et al., 2008).<br />
Manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales<br />
Terneros<br />
Se emplearon un total <strong>de</strong> 70 terneros <strong>de</strong> raza Asturiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> Valles nacidos <strong>en</strong> invierno-primavera<br />
y <strong>de</strong>stetados <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> cada año. Tras el <strong>de</strong>stete, <strong>los</strong> terneros fueron manejados <strong>en</strong> pastoreo<br />
durante el otoño, suplem<strong>en</strong>tados con conc<strong>en</strong>trado (1,5 kg/día/ternero). Durante <strong>la</strong> invernada<br />
se estabu<strong>la</strong>ron, recibi<strong>en</strong>do diariam<strong>en</strong>te cada ternero una alim<strong>en</strong>tación restringida consist<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> 2,5 kg <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado y 5 kg <strong>de</strong> paja <strong>de</strong> cereal.<br />
A principios <strong>de</strong> marzo <strong>los</strong> terneros añojos iniciaron el pastoreo <strong>de</strong> primavera, procedi<strong>en</strong>do a finales<br />
<strong>de</strong> mayo a suplem<strong>en</strong>tar<strong>los</strong> con 2 kg <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado por día y cabeza.<br />
A finales <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> junio <strong>los</strong> terneros pasaron a <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> acabado. En el sistema <strong>de</strong> cebo ext<strong>en</strong>sivo<br />
conv<strong>en</strong>cional, éste consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>en</strong> establo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado ad libitum y <strong>de</strong><br />
paja <strong>de</strong> cereal, y <strong>en</strong> el ecológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong>l pastoreo estival con <strong>la</strong> administración <strong>de</strong><br />
4,5 kg/día <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado ecológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma parce<strong>la</strong>, con el fin <strong>de</strong> cumplir con <strong>los</strong> requisitos<br />
marcados por el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 2092/91.<br />
Ovino<br />
Se emplearon 140 ovejas cruce <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razas gallega y <strong>la</strong>cha, mant<strong>en</strong>idas continuam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> pastoreo,<br />
excepto durante <strong>la</strong> invernada, coincidi<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> pari<strong>de</strong>ra, cuando se estabu<strong>la</strong>ron y se les<br />
suministró diariam<strong>en</strong>te 350 g <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado y 1 kg <strong>de</strong> paja <strong>de</strong> cereal por cabeza. En el caso <strong>de</strong><br />
438
Producción animal<br />
que <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta fuese inferior a 3,5 cm, se suplem<strong>en</strong>tó a cada oveja diariam<strong>en</strong>te<br />
con 200 g <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado, lo que ocurrió <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l verano <strong>de</strong> 2006.<br />
Los cor<strong>de</strong>ros nacidos <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> febrero se sacrificaron <strong>en</strong> junio, al finalizar el pastoreo <strong>de</strong> primavera,<br />
sin ningún consumo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado.<br />
Cálculo <strong>de</strong> ingresos y <strong>de</strong> costes <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
Para realizar <strong>los</strong> cálcu<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> ingresos se utilizaron por kg <strong>de</strong> peso vivo (PV) <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes precios:<br />
<strong>de</strong> ternero a 2,20 € y <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ro a 2,00 €. Para <strong>los</strong> gastos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación se utilizaron <strong>los</strong><br />
mismos precios para <strong>los</strong> dos años <strong>de</strong> estudio, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> subida experim<strong>en</strong>tada especialm<strong>en</strong>te<br />
por <strong>los</strong> conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> 2007 y con el objetivo <strong>de</strong> distorsionar lo m<strong>en</strong>os posible el estudio,<br />
si<strong>en</strong>do <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes por kg: conc<strong>en</strong>trado ecológico a 0,31 €, conc<strong>en</strong>trado conv<strong>en</strong>cional a 0,21<br />
paja ecológica a 0,11 € y paja conv<strong>en</strong>cional a 0,09 €/kg.<br />
Análisis estadístico<br />
Las variables estudiadas se sometieron a análisis <strong>de</strong> varianza factorial, examinándose <strong>los</strong> efectos<br />
<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> producción (conv<strong>en</strong>cional vs ecológico), especie (vacuno vs ovino) y año, utilizando<br />
el programa SPSS (SPSS Inc., Chicago, Illinois, EUA).<br />
RESULTADOS<br />
Consumos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos animales<br />
Cebo <strong>de</strong> terneros<br />
Excepto <strong>en</strong> el otoño, el consumo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado por hectárea <strong>en</strong> el sistema conv<strong>en</strong>cional fue<br />
superior (P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Especie Terneros Ovino Efectos<br />
Sistema Conv. Ecol. Conv. Ecol. Sist. Esp. Año S x E<br />
PRIMAVERA<br />
Carga (cabezas/ha) (1, 2) 4,6c 3,8c 26+31a 20+23b ** *<br />
Consumo conc<strong>en</strong>trado (kg/ha) 276a 228b 0c 0c *** ****** ***<br />
Producción PV (kg/ha) 605a 536a 457b 357c ** *** NS NS<br />
VERANO/ACABADO<br />
Carga (cabezas/ha) (1) 4,6b 3,8b 14,2a 11,9a * NS<br />
Consumo conc<strong>en</strong>trado (kg/ha) 4172a 1267b 89c 76c *** *** NS ***<br />
Consumo <strong>de</strong> paja (kg/ha) 806a 0b 0b 0b *** *** NS ***<br />
Producción PV (kg/ha) 601a 263b 0c 0c *** *** NS ***<br />
TOTAL AÑO<br />
Consumo conc<strong>en</strong>trado (kg/ha) 6012a 2867b 846c 658c *** *** *** ***<br />
Consumo <strong>de</strong> paja (kg/ha) 1651b 702c 2164a 1661b *** *** *** *<br />
Producción PV (kg/ha) 1715a 1313b 768c 592d *** *** NS **<br />
(1) No se analiza el efecto especie, por ser animales <strong>de</strong> distinto tamaño. (2) En ovino, nº <strong>de</strong> ovejas + nº <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>ros. *<br />
P
Producción animal<br />
Márg<strong>en</strong>es económicos<br />
En cuanto a <strong>los</strong> ingresos <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias son <strong>la</strong>s mismas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scritas para <strong>la</strong>s ganancias <strong>de</strong><br />
PV por hectárea, al manejar <strong>los</strong> mismos precios para ambos sistemas. Es <strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> mayores ingresos<br />
se consigu<strong>en</strong> con el cebo <strong>de</strong> terneros <strong>en</strong> conv<strong>en</strong>cional (3775 €/ha), seguido <strong>de</strong>l ecológico<br />
(2889 €/ha), <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> ovino <strong>en</strong> conv<strong>en</strong>cional (1537 €/ha) y <strong>de</strong> ésta <strong>en</strong> ecológico<br />
(1185 €/ha; P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ingresos y costes <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación conseguida por el sistema conv<strong>en</strong>cional fue<br />
significativam<strong>en</strong>te más alta (P
Producción animal<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
CEE, 1991. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to nº 2092/91 <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> 24/6/1991 sobre <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> ecológica<br />
y su indicación <strong>en</strong> <strong>los</strong> productos agrarios y alim<strong>en</strong>tarios.<br />
EGUINOA, P.; HUGUET, J., 2004. Producción <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> vacuno ecológico. Sistemas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>en</strong> cebo. Navarra Agraria, 143, 56-64.<br />
EGUINOA, P.; GRANADA, G.; SAEZ, J.L.; ZAMORA, C., 2006. Cebo conv<strong>en</strong>cional o ecológico puro.<br />
Cor<strong>de</strong>ros ecológicos: calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal y <strong>la</strong> carne. Navarra Agraria, 159, 43-47.<br />
MARTÍNEZ, A.; CELAYA, R.; OSORO, K., 2008. Producción <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> terneros añojos y <strong>de</strong> ovino<br />
<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>cional o ecológico <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong>l Norte <strong>de</strong> España. En: XLVII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> SEEP. Córdoba.<br />
MAPA, 2006. Estadísticas sobre Agricultura Ecológica. www.mapa.es.<br />
PRINCIPADO DE ASTURIAS, 2007. Ayudas agroalim<strong>en</strong>tarias a gana<strong>de</strong>ros. www.asturias.es.<br />
SILVA, M.T.; VELASCO, S.; JIMÉNEZ, M.; TEJERINA, J.I.; CUEVAS, F.J.; DOCHAO, J.; URQUÍA, J.J.,<br />
2007. Cebo <strong>de</strong> terneros con distintas raciones <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado: forraje <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tación ecológica.<br />
ITEA, XII Jornadas sobre Producción Animal. AIDA, Zaragoza.<br />
INCOMES AND PURCHASED FEEDING COSTS OF YEARLING BULLS<br />
AND SHEEP PRODUCTION UNDER CONVENTIONAL OR ORGANIC<br />
SYSTEM ON PASTURES OF NORTHERN SPAIN<br />
SUMMARY<br />
This study was carried out from autumn 2005 to autumn 2007 in Grado (Asturias) to <strong>de</strong>termine<br />
the differ<strong>en</strong>ces in profit margins (incomes from meat sales minus purchased feeding costs) betwe<strong>en</strong><br />
organic and conv<strong>en</strong>tional systems of yearling bulls fatt<strong>en</strong>ing and sheep production on per<strong>en</strong>nial<br />
ryegrass-white clover pastures.<br />
The annual consumptions of conc<strong>en</strong>trate for cattle fatt<strong>en</strong>ing were much higher in the conv<strong>en</strong>tional<br />
than in the organic system (6012 vs 2867 kg/ha; P0.05), being much lower in both systems than the amounts consumed by<br />
yearling bulls. The total feeding costs for sheep production were lower than those for cattle fatt<strong>en</strong>ing<br />
(P
Producción animal<br />
DETECCION DE LA UREA EN LECHE COMO PARAMETRO<br />
INDICADOR DE LA RACION DE VACAS EN PASTOREO Y<br />
CON ENSILADO<br />
A.I. ROCA FERNANDEZ, A. GONZÁLEZ RODRIGUEZ Y O.P. VAZQUEZ YAÑEZ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (CIAM). INGACAL. Xunta <strong>de</strong> Galicia.<br />
Dpto. <strong>de</strong> Producción Animal. Apdo. 10 – 15080 A Coruña. anairf@ciam.es<br />
RESUMEN<br />
Se analizaron <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> producción y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> tres rebaños <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación, (A) con partos <strong>de</strong> primavera y (B) con partos <strong>de</strong> otoño, ambos<br />
<strong>en</strong> pastoreo y un tercer grupo con partos <strong>de</strong> primavera (E) estabu<strong>la</strong>do. Se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> producción<br />
y calidad <strong>de</strong>l pasto y se analizó <strong>la</strong> urea <strong>en</strong> leche.<br />
La producción media <strong>de</strong> leche resultó ser simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s vacas <strong>en</strong> pastoreo con poco conc<strong>en</strong>trado<br />
y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l establo con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do y alto conc<strong>en</strong>trado, ambas con partos <strong>de</strong> primavera, A: 25,3<br />
y E: 25,9 litros/vaca/día, aunque con difer<strong>en</strong>tes comportami<strong>en</strong>tos, y m<strong>en</strong>or para <strong>los</strong> partos <strong>de</strong><br />
otoño, B: 18,9 litros/vaca/día, con bajo nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado.<br />
La evolución <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> urea <strong>de</strong> cada grupo fue reflejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes niveles nutricionales<br />
<strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación. Se <strong>de</strong>tectaron car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración gracias<br />
al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> urea <strong>en</strong> leche <strong>en</strong> el grupo estabu<strong>la</strong>do. Se comprobó que este índice es un<br />
bu<strong>en</strong> parámetro indicador <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce nutritivo, que nos permite corregir <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l ganado lechero tanto <strong>en</strong> pastoreo como con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación, ingestión <strong>de</strong> pasto, proteína <strong>en</strong> leche, suplem<strong>en</strong>tación con<br />
conc<strong>en</strong>trado, uso <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ganado vacuno lechero repres<strong>en</strong>ta el principal gasto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> países <strong>de</strong>l Arco Atlántico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea. El pastoreo es <strong>la</strong> base sobre <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>berían<br />
sust<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche por ser <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te más barata <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes<br />
(Mayne et al., 2004). El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sistemas sost<strong>en</strong>ibles <strong>en</strong> base a un uso racional <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
recursos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación, contribuye a una mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que el consumidor<br />
ti<strong>en</strong>e acerca <strong>de</strong>l propio proceso productivo (González et al., 2007).<br />
En <strong>la</strong> actualidad, hay una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> marginación <strong>de</strong>l pastoreo <strong>de</strong>bido a dos factores: 1) <strong>los</strong><br />
problemas estructurales <strong>de</strong>l territorio <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s, y 2) <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme<br />
variabilidad y estacionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción junto con <strong>la</strong> fluctuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto. El<br />
pastoreo suplem<strong>en</strong>tado pue<strong>de</strong> ser compatible con sistemas <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> vacas <strong>de</strong><br />
alta producción <strong>de</strong>bido a que <strong>los</strong> márg<strong>en</strong>es sobre costes son comparables a <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>en</strong> confinami<strong>en</strong>to (Fre<strong>de</strong><strong>en</strong> et al., 2002).<br />
445
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
El pastoreo reduce el tiempo <strong>de</strong> estabu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ganado y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
estiércoles, evita gastos <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> maquinaria y manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado sanitario a <strong>los</strong><br />
animales, con m<strong>en</strong>os problemas <strong>de</strong> patas y respiratorios, ubres más limpias y m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong><br />
mamitis que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vacas estabu<strong>la</strong>das (González et al., 2007).<br />
La técnica <strong>de</strong> agrupación <strong>de</strong> partos permite adaptar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l rebaño con <strong>la</strong> mayor producción<br />
<strong>de</strong> pasto <strong>de</strong>bido al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> grupos con difer<strong>en</strong>tes producciones para una alim<strong>en</strong>tación<br />
más selectiva y una mejor utilización <strong>de</strong>l forraje (Kolver, 1997).<br />
La urea <strong>en</strong> leche ti<strong>en</strong>e un gran interés para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración ya que parece estar muy re<strong>la</strong>cionada<br />
con el metabolismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína <strong>en</strong> el rum<strong>en</strong>. Un exceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía ferm<strong>en</strong>table <strong>en</strong> el<br />
rum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración suele estar re<strong>la</strong>cionado con una bajada <strong>en</strong> el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> grasa <strong>en</strong> leche y,<br />
<strong>en</strong> casos extremos, sujeto a cuadros clínicos como acidosis o <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> abomaso. Por<br />
otra parte, el uso <strong>de</strong> un exceso <strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración está re<strong>la</strong>cionado con caídas <strong>en</strong> el porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> concepción <strong>en</strong> vacas, asociado a una reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l sistema inmunológico<br />
(Vázquez, 2007).<br />
Con un correcto ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>ergía-proteína tanto <strong>de</strong>l pasto ingerido como <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
es posible conseguir racionalizar el uso <strong>de</strong> un suplem<strong>en</strong>to selectivo para producir altos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> leche con mínimos aportes <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado (González et al., 2001).<br />
En el análisis <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche se consi<strong>de</strong>ran tres efectos principales: el productivo,<br />
porque permite aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efectividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> nutri<strong>en</strong>tes, especialm<strong>en</strong>te proteína<br />
y <strong>en</strong>ergía; el reproductivo, porque un exceso <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o ureico <strong>en</strong> sangre pue<strong>de</strong> afectar a <strong>la</strong> fertilidad<br />
<strong>de</strong>l animal y el ambi<strong>en</strong>tal, porque una excesiva excreción <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales<br />
pue<strong>de</strong> suponer un riesgo ambi<strong>en</strong>tal (Vázquez y González, 2008).<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo consistió <strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong> respuesta <strong>en</strong> producción y composición química<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche <strong>en</strong> vacas frisonas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
estados <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación durante <strong>la</strong> primavera. Se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar <strong>los</strong> posibles déficits <strong>en</strong>ergéticos<br />
y proteicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales para el ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración <strong>en</strong> pastoreo y <strong>en</strong> establo<br />
con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l suplem<strong>en</strong>to necesario.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
En el CIAM durante <strong>la</strong> primavera-verano <strong>de</strong>l 2007 se llevó a cabo un <strong>en</strong>sayo con 92 vacas Frisonas,<br />
que se inició el 16 <strong>de</strong> marzo. Durante el mes previo tanto el grupo <strong>de</strong> partos <strong>de</strong> primavera<br />
como <strong>la</strong>s vacas <strong>de</strong> otoño recibieron 7 kg/vaca <strong>de</strong> MS <strong>de</strong> silo <strong>de</strong> maíz (34,8% MS y 9,5% PB) y 5<br />
kg/vaca <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado (13,2% PB) y pastaron <strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras a baja carga.<br />
Al inicio <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo se distribuyeron <strong>en</strong> tres rebaños con difer<strong>en</strong>tes producciones medias <strong>de</strong> leche<br />
<strong>de</strong>bido al difer<strong>en</strong>te estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación según <strong>la</strong> media <strong>de</strong> partos: dos rebaños <strong>de</strong> partos <strong>de</strong> primavera<br />
(A) 16/02/2007 y (E) 18/01/2007, y uno <strong>de</strong> partos <strong>de</strong> otoño (B) 27/11/2006.<br />
Los rebaños (A y B) continuaron <strong>en</strong> pastoreo rotacional <strong>de</strong> áreas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes suplem<strong>en</strong>tados<br />
con bajas dosis <strong>de</strong> silo y <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado. El rebaño (E) se mete <strong>en</strong> establo alim<strong>en</strong>tado con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
(hierba y maíz al 50%) y conc<strong>en</strong>trado (tab<strong>la</strong> 1).<br />
446
Producción animal<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación, ración y producción inicial <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres rebaños <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayo: (A) partos<br />
primavera 2007, (B) partos otoño 2006 y (E) <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>en</strong> establo<br />
TRATAMIENTO (REBAÑOS) A B E<br />
Época <strong>de</strong> partos Primavera Otoño Primavera<br />
Manejo Pastoreo Pastoreo Establo<br />
Número <strong>de</strong> vacas 44 32 16<br />
Producción inicial <strong>de</strong> leche (kg/vaca/día) 30,7 26,3 22,4<br />
Consumo <strong>de</strong> silo (kg MS/vaca/día) 1,1 1,7 9,3<br />
Consumo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado (kg MS/vaca/día) 3,3 1,3 6,8<br />
La materia seca total, silo y conc<strong>en</strong>trado, para el grupo estabu<strong>la</strong>do (E) fue <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
16,1kg/vaca/día, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> grupos (A y B) consumieron <strong>en</strong>tre 4,4 y 3kg/vaca/día respectivam<strong>en</strong>te,<br />
recibi<strong>en</strong>do el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración <strong>de</strong>l pastoreo.<br />
Determinaciones: Se impuso un manejo <strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> raigrás inglés y trébol b<strong>la</strong>nco,<br />
basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alturas <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta con el p<strong>la</strong>tómetro, <strong>en</strong>trando a <strong>los</strong> 15-<br />
20cm y sali<strong>en</strong>do a <strong>los</strong> 4cm. Se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> pasto <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s por corte<br />
directo <strong>de</strong> 5 cuadrados <strong>de</strong> 0,33m <strong>de</strong> <strong>la</strong>do a 4cm <strong>de</strong>l suelo, <strong>en</strong> muestras pre- y post-pastoreo<br />
durante toda <strong>la</strong> primavera hasta principios <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> agosto, 139 días.<br />
Se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> materia seca y se realizó <strong>la</strong> separación botánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />
pasto (gramíneas, leguminosas y otras), así como <strong>de</strong>l material s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s muestras<br />
pre-pastoreo. Para <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta se analizó <strong>la</strong> materia orgánica, <strong>la</strong> proteína bruta,<br />
<strong>la</strong> fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te, el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> carbohidratos solubles <strong>en</strong><br />
agua y <strong>la</strong> digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica in vivo e in vitro mediante NIRS.<br />
Se registró también <strong>la</strong> producción diaria <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres rebaños y se analizó <strong>la</strong> grasa, proteína<br />
y urea <strong>en</strong> muestras <strong>de</strong> leche recogidas semanalm<strong>en</strong>te.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Producción <strong>de</strong> leche y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea: Las producciones medias <strong>de</strong> leche durante toda <strong>la</strong><br />
primavera-verano <strong>de</strong>l 2007 fueron <strong>de</strong> 25,3 y 18,9 kg/vaca para <strong>los</strong> grupos <strong>en</strong> pastoreo, respectivam<strong>en</strong>te<br />
mi<strong>en</strong>tras que para el ganado estabu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> producción int<strong>en</strong>siva fueron <strong>de</strong> 25,9<br />
kg/vaca. Estos resultados muestran que es posible obt<strong>en</strong>er producciones simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> leche <strong>en</strong><br />
base a una bu<strong>en</strong>a utilización <strong>de</strong>l pasto y un uso racional <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia<br />
explotación sin necesidad <strong>de</strong> recurrir a un aporte externo masivo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado.<br />
El grupo estabu<strong>la</strong>do recibió una ración insufici<strong>en</strong>te tras el parto, con sólo 5 kg/vaca <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado,<br />
y que resultó poco equilibrada, lo que se reflejó <strong>en</strong> una producción <strong>de</strong> leche baja, 22<br />
kg/vaca, y un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> leche, 2,6%, al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo como<br />
se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 1a. Gracias a <strong>la</strong> posibilidad que ofrece <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> urea se<br />
<strong>de</strong>tectaron unos niveles a<strong>la</strong>rmantes <strong>de</strong> 45 mg/kg <strong>en</strong> el grupo E, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> pastoreo se llegaron<br />
a <strong>los</strong> 100 mg/kg, como se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 1b. Se pudieron corregir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />
ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía y proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración y se reformuló <strong>la</strong> ración a <strong>los</strong> niveles a<strong>de</strong>cuados<br />
consigui<strong>en</strong>do ya <strong>en</strong> abril para el grupo E una producción <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> 26 kg/vaca y unos niveles<br />
<strong>de</strong> urea <strong>de</strong> 250 mg/kg d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> normalidad.<br />
El cont<strong>en</strong>ido medio <strong>de</strong> urea durante el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación estuvo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> límites normales,<br />
tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> pastoreo (A, 191 y B, 222 mg/kg), a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra<br />
es <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>gradabilidad, como <strong>en</strong> <strong>los</strong> estabu<strong>la</strong>dos (E, 225 mg/kg).<br />
447
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 1. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche (a) y su cont<strong>en</strong>ido medio <strong>de</strong> urea (b) <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres rebaños: (A)<br />
partos primavera 2007, (B) partos otoño 2006 y (E) <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>en</strong> establo<br />
35<br />
(a) Leche (Kg/v) A B E (b) Urea (mg/kg) A B E<br />
330<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
280<br />
230<br />
180<br />
130<br />
80<br />
10<br />
30<br />
7-mar 28-mar 18-abr 9-may 30-may 20-jun 11-jul 1-ago 22-ago 7-mar 28-mar 18-abr 9-may 30-may 20-jun 11-jul 1-ago 22-ago<br />
El nivel <strong>de</strong> urea ha <strong>de</strong>mostrado ser un parámetro efectivo para el diagnóstico <strong>de</strong>l equilibrio proteína-carbohidratos.<br />
Un cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche alto supone un mal uso <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> vaca,<br />
que será excretado, increm<strong>en</strong>tando <strong>los</strong> problemas medioambi<strong>en</strong>tales. Si <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> urea bajan,<br />
indican <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> proteína o bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración (Vázquez<br />
y González, 2008).<br />
Peso y condición corporal: El difer<strong>en</strong>te estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños <strong>en</strong> pastoreo, se reflejó<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> distinta evolución <strong>de</strong>l peso registrado quinc<strong>en</strong>alm<strong>en</strong>te (figura 2a).<br />
Figura 2. Evolución <strong>de</strong>l peso (a) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición corporal (b) <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres rebaños: (A) partos primavera<br />
2007, (B) partos otoño 2006 y (E) <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>en</strong> establo<br />
650<br />
(a) Peso (Kg) A B E<br />
3,3<br />
(b) Condición Corporal A B E<br />
625<br />
3,1<br />
600<br />
2,9<br />
575<br />
550<br />
2,7<br />
15-mar 5-abr 26-abr 17-may 07-jun 28-jun 19-jul 9-ago 30-ago 15-mar 5-abr 26-abr 17-may 07-jun 28-jun 19-jul 9-ago 30-ago<br />
El grupo B aum<strong>en</strong>tó significativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> peso con respecto al grupo A al producir m<strong>en</strong>os leche<br />
y mant<strong>en</strong>er una bu<strong>en</strong>a alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> pastoreo. El grupo estabu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> ración corregida y una<br />
alta dosis <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado ganó peso mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una bu<strong>en</strong>a producción <strong>de</strong> leche. La condición<br />
corporal media <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres rebaños (figura 2b) osciló muy poco a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el período <strong>en</strong>sayado<br />
y se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>torno a un valor <strong>de</strong> 3, lo que d<strong>en</strong>ota <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
cabaña tanto a nivel nutritivo como reproductivo.<br />
448
Producción animal<br />
El empleo <strong>de</strong> altas dosis <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas int<strong>en</strong>sivos da como resultado altas producciones<br />
<strong>de</strong> leche y <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad, pero estos datos son prácticam<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> obt<strong>en</strong>idos<br />
con alta oferta <strong>de</strong> pasto <strong>de</strong> calidad y suplem<strong>en</strong>tando con dosis mínimas <strong>de</strong> silo y conc<strong>en</strong>trado<br />
<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación.<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> grasa y <strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> leche: La calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche se ve afectada por el estado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación y por <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ganado, si<strong>en</strong>do importante conjugar ambos factores para<br />
int<strong>en</strong>tar conseguir una leche <strong>de</strong> calidad y un bu<strong>en</strong> estado nutricional <strong>de</strong>l rebaño.<br />
El grupo A ti<strong>en</strong>e alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grasa, con valores próximos al 4%, al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo disminuy<strong>en</strong>do<br />
progresivam<strong>en</strong>te estas cifras hasta alcanzar valores normales (figura 3a). El grupo B<br />
pres<strong>en</strong>ta baja producción <strong>de</strong> leche y alto cont<strong>en</strong>ido graso superando el 4%.<br />
El grupo E pres<strong>en</strong>ta valores altos <strong>de</strong> grasa <strong>en</strong> leche, pero un nivel muy bajo <strong>de</strong> proteína (figura 3b)<br />
al iniciar el <strong>en</strong>sayo, <strong>de</strong>bido al déficit <strong>de</strong> proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración que habíamos <strong>de</strong>tectado con unos<br />
niveles <strong>de</strong> urea muy bajos y una producción <strong>de</strong> leche m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> lo esperado para vacas <strong>de</strong> partos<br />
<strong>de</strong> primavera. La posterior modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración a mediados <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> mayo para lograr un<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> PB, provocó un gran <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> grasa <strong>en</strong> leche sin modificar <strong>la</strong> cantidad<br />
total producida por vaca.<br />
Figura 3. Evolución <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido medio <strong>de</strong> grasa (a) y <strong>de</strong> proteína (b) <strong>en</strong> leche <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres rebaños: (A) partos<br />
primavera 2007, (B) partos otoño 2006 y (E) <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>en</strong> establo<br />
4,4<br />
(a) Grasa (%) A B E<br />
(b) Proteína (%) A B E<br />
3,3<br />
4,2<br />
4,0<br />
3,1<br />
3,8<br />
2,9<br />
3,6<br />
3,4<br />
2,7<br />
3,2<br />
7-mar 28-mar 18-abr 9-may 30-may 20-jun 11-jul 1-ago 22-ago<br />
2,5<br />
7-mar 28-mar 18-abr 9-may 30-may 20-jun 11-jul 1-ago 22-ago<br />
En <strong>la</strong> figura 3b se pue<strong>de</strong> ver que el grupo B ti<strong>en</strong>e mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> leche (3,1% PB)<br />
que <strong>los</strong> otros dos grupos (A y E 2,9% PB) durante todo el <strong>en</strong>sayo, al producir m<strong>en</strong>os leche y t<strong>en</strong>er<br />
una bu<strong>en</strong>a alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> base al aprovechami<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta. El grupo A pres<strong>en</strong>ta<br />
unos niveles <strong>de</strong> proteína prácticam<strong>en</strong>te constantes.<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta hoy <strong>en</strong> día <strong>los</strong> precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primas por calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche no comp<strong>en</strong>só <strong>la</strong><br />
modificación que se realizó <strong>en</strong> el régim<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>ticio, consist<strong>en</strong>te básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales estabu<strong>la</strong>dos.<br />
Producción, ingestión y calidad <strong>de</strong>l pasto: Las producciones medias <strong>de</strong> pasto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
áreas <strong>de</strong> pastoreo fueron simi<strong>la</strong>res para <strong>los</strong> dos rebaños observándose una cierta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a<br />
una mayor producción <strong>en</strong> A que <strong>en</strong> B (2330 vs 1960 kg MS/ha), que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bida a que <strong>la</strong>s<br />
presiones <strong>de</strong> pastoreo ejercidas fueron también difer<strong>en</strong>tes (5 vs 3,9 vacas/ha).<br />
449
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Las superficies medias <strong>de</strong> pastoreo por rotación fueron <strong>de</strong> 4 ha para una rotación promedio <strong>de</strong><br />
30 días y se realizó el mismo manejo <strong>de</strong>l pasto. Las alturas medias <strong>de</strong> pre-pastoreo fueron simi<strong>la</strong>res<br />
(16 y 15cm) con tasas <strong>de</strong> ingestión <strong>de</strong> MS por vaca casi iguales (13,6 y 13 kg/vaca) <strong>en</strong> A y<br />
B, con un mismo porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong>l pasto (<strong>de</strong>l 80%).<br />
La calidad <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta para A y B fue simi<strong>la</strong>r. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> proteína fueron ligeram<strong>en</strong>te<br />
superiores, aunque no <strong>de</strong> modo significativo, <strong>en</strong> B, 14,6% que <strong>en</strong> A, 13,3%. Sin embargo, <strong>la</strong> materia<br />
orgánica fue <strong>en</strong> ambos grupos <strong>de</strong>l 90%, <strong>la</strong> fibra ácida <strong>de</strong>l 30%, <strong>la</strong> fibra neutra <strong>de</strong>l 53%, <strong>los</strong> carbohidratos<br />
solubles <strong>de</strong>l 15,5% y <strong>la</strong> digestibilidad in vivo <strong>de</strong>l 73% e in vitro <strong>de</strong>l 77%.<br />
CONCLUSIONES<br />
Es posible lograr niveles satisfactorios <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> pastoreo mo<strong>de</strong>rando el suministro<br />
<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado, evitando sus efectos sustitutivos, comparables al empleo <strong>de</strong> altas dosis <strong>de</strong><br />
conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas int<strong>en</strong>sivos.<br />
El ritmo <strong>de</strong> aporte <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación <strong>de</strong>be estar más <strong>en</strong> consonancia<br />
con el ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong>ergético <strong>de</strong>l animal que con <strong>la</strong> producción por vaca o su estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación<br />
durante el pastoreo.<br />
La <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche es una técnica <strong>de</strong> gran interés para evaluar y corregir <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l ganado, con <strong>la</strong> que se pued<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>ir pérdidas <strong>de</strong> producción y problemas <strong>de</strong> reproducción<br />
o sanitarios. Esta herrami<strong>en</strong>ta ya está disponible <strong>en</strong> Galicia y se recomi<strong>en</strong>da su uso como<br />
índice para el diagnóstico <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce nutritivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración <strong>de</strong>l ganado lechero, por su fácil <strong>de</strong>terminación<br />
y su gran efectividad para realizar una rápida corrección y un ajuste a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>l equilibrio<br />
<strong>en</strong>ergía-proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración tanto <strong>en</strong> pastoreo como con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo se llevó a cabo <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> investigación RTA2005-00204-00-00<br />
financiado por el Instituto Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Agroalim<strong>en</strong>tarias (INIA).<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
BAX, 1995. Herbe patureé et <strong>en</strong>sile pour les grands trupaux <strong>de</strong> l’ouest <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran<strong>de</strong>-Bretagne. Fourrages,<br />
144: 141-156.<br />
FREDEEN, A.H.; ASTATKIE, T.; JANNASCH, R.W.; MARTIN, R.C., 2002. Productivity of grazing Holstein<br />
cows in At<strong>la</strong>ntic Canada. Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce, 85: 1331-1338.<br />
GONZALEZ RODRIGUEZ, A.; SANCHEZ RODRIGUEZ, L.; VAZQUEZ YAÑEZ. O.P., 2001. El equilibrio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ración según <strong>la</strong> urea <strong>en</strong> leche <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong> pastoreo y con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do. Actas XLI Reunión<br />
Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P. Alicante, 215-220.<br />
GONZALEZ RODRIGUEZ, A.; VAZQUEZ YAÑEZ. O.P.; LOPEZ DIAZ, J., 2007. Presión <strong>de</strong> pastoreo y<br />
conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> zonas húmedas. Actas XLVI Reunión Ci<strong>en</strong>tífica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P. Vitoria, 445-451.<br />
KOLVER, E.S., 1997. The pasture fed dairy cow: opportunities for improve nutrition. Proceedings<br />
of the Nutrition Society of New Zea<strong>la</strong>nd, 22: 160-173.<br />
LOPEZ GARRIDO, C.; BARBEYTO NISTAL, F., 2003. A competitivida<strong>de</strong> das explotaçoes galegas na<br />
produção <strong>de</strong> leite. Umha perspectiva mundial. Analise empresarial, 33: 57-66.<br />
450
Producción animal<br />
MAYNE, C. S.; ROOK, A.J.; PEYRAUD, J.L.; CONE, J.; MARTINSSON, K.; GONZALEZ, A., 2004.<br />
Improving sustainability of milk production systems in Europe through increasing reliance on<br />
grazed pasture. In “Land use systems in grass<strong>la</strong>nd dominated regions” EGF 2004 Ed. A. Luscher,<br />
B. Jeangros, W. Kessler, O. Hugh<strong>en</strong>in, M. Lobsiger, N. Mil<strong>la</strong>r, D. Suter. Luzern. Switzer<strong>la</strong>nd,<br />
584-586.<br />
VAZQUEZ YAÑEZ. O.P., 2007. A composición do leite e a nutrición da vaca leiteira. Fol<strong>la</strong> Divulgadora.<br />
Consellería do Medio Rural. Xunta <strong>de</strong> Galicia. pp 36.<br />
VAZQUEZ YAÑEZ, O.P.; GONZALEZ RODRIGUEZ A., 2008. Utilización <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche<br />
<strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ganado lechero. Informe CIAM-LIGAL. (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />
MILK UREA TEST AS AN INDICATOR OF FEEDING DAIRY COWS<br />
ON GRAZING OR SILAGE RATION<br />
SUMMARY<br />
The production and quality parameters of milk were analyzed in three herds of cows in differ<strong>en</strong>t<br />
mom<strong>en</strong>ts of <strong>la</strong>ctation, two of them un<strong>de</strong>r grazing: (A) with spring-calving and (B) with autumn-calving,<br />
and another one (E) un<strong>de</strong>r si<strong>la</strong>ge and high doses of conc<strong>en</strong>trate in stable with spring-calving.<br />
Milk yield and grass quality was <strong>de</strong>termined and milk urea test was used in or<strong>de</strong>r to achieve an<br />
in<strong>de</strong>x for diagnosis of nutritive ba<strong>la</strong>nce for the three groups.<br />
Average milk production in the spring was simi<strong>la</strong>r betwe<strong>en</strong> one of the groups un<strong>de</strong>r grazing with<br />
little conc<strong>en</strong>trated and the other group in stable with high levels of conc<strong>en</strong>trate, 25.3 and 25.9<br />
liters/cow/day for spring-calving (A and E), but with differ<strong>en</strong>t <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, and 18.9<br />
liters/cow/day for autumn-calving (B) with low levels of conc<strong>en</strong>trate.<br />
Evolution of the milk urea cont<strong>en</strong>t for each group showed the effect of the differ<strong>en</strong>t nutritive levels<br />
during <strong>la</strong>ctation. Protein <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cies were <strong>de</strong>tected in the ration by the drop of milk urea in stabled<br />
group. It was found that the use of a milk urea test is a good indicator of the nutritive ba<strong>la</strong>nce of<br />
the ration, which allows us to correct its <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cies, of dairy cattle in pasture conditions as well<br />
as in si<strong>la</strong>ge feeding.<br />
Key words: stages of <strong>la</strong>ctation, herbage intake, milk protein, conc<strong>en</strong>trate supplem<strong>en</strong>tation, use of<br />
farm resources.<br />
451
Producción animal<br />
UTILIZACIÓN DEL CONTENIDO DE UREA EN LECHE EN EL<br />
DIAGNÓSTICO DE LA ALIMENTACIÓN DEL GANADO LECHERO.<br />
REVISIÓN<br />
A. GONZÁLEZ RODRÍGUEZ Y O.P. VÁZQUEZ YÁÑEZ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo - CIAM - INGACAL-Xunta <strong>de</strong> Galicia.<br />
Sección Producción <strong>de</strong> Leche. Apartado 10 – 15080. La Coruña.<br />
E-mail: antonio.gonzalez.rodriguez@xunta.es<br />
RESUMEN<br />
Se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>los</strong> principales resultados <strong>de</strong> distintos <strong>en</strong>sayos realizados durante varios años <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
finca experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l CIAM <strong>de</strong> Mabegondo, <strong>en</strong> un conv<strong>en</strong>io con el Laboratorio Interprofesional <strong>de</strong><br />
leche (LIGAL) con el objetivo específico <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> urea <strong>en</strong> leche como diagnóstico<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l rebaño lechero, durante toda <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación, bajo condiciones tanto <strong>de</strong><br />
pastoreo, como <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>en</strong> establo.<br />
Los trabajos realizados se distribuy<strong>en</strong> <strong>en</strong> 5 grupos: 1) dosis creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> proteína (PB) <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ración, 2) exceso <strong>de</strong> PB <strong>en</strong> alta dosis <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado, 3) pastoreo versus <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do como forraje,<br />
4) distinta fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carbohidratos no solubles, maíz o cebada y 5) niveles <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche<br />
y <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> PB.<br />
El test <strong>de</strong> urea resulta ser un bu<strong>en</strong> indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas frisonas, pudi<strong>en</strong>do adoptarse<br />
<strong>los</strong> niveles normales <strong>de</strong> 150 a 350 mg/kg <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche también para <strong>la</strong>s explotaciones<br />
gallegas. La rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> leche para poner <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> urea a disposición<br />
<strong>de</strong>l gana<strong>de</strong>ro, es un factor <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> para una alerta a tiempo <strong>de</strong> corregir posibles <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ración programada.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: calidad leche, pastoreo, <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, uso <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ganado vacuno <strong>de</strong> leche repres<strong>en</strong>ta el principal gasto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones, alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong>l coste por litro. (Barbeyto y López, 2007). El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> <strong>la</strong> leche es un<br />
bu<strong>en</strong> indicador para una correcta evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración <strong>de</strong>bido a que parece estar muy re<strong>la</strong>cionado<br />
con el metabolismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína <strong>en</strong> el rum<strong>en</strong> y ha sido uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros que más se ha<br />
estudiado durante <strong>los</strong> últimos diez años. Entre <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong>l test <strong>de</strong> urea <strong>de</strong>stacamos:<br />
que expresa el coci<strong>en</strong>te proteína y <strong>en</strong>ergía, lo que permite aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efectividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> nutri<strong>en</strong>tes, que <strong>de</strong>tecta un exceso <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o ureico <strong>en</strong> sangre, lo que pue<strong>de</strong> afectar<br />
a <strong>la</strong> fertilidad <strong>de</strong>l animal, y que un exceso <strong>de</strong> excreción <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales pue<strong>de</strong> suponer<br />
a<strong>de</strong>más un riesgo ambi<strong>en</strong>tal, si va a parar a <strong>la</strong>s aguas lixiviadas, contribuy<strong>en</strong>do a su contaminación.<br />
En un conv<strong>en</strong>io <strong>en</strong>tre el CIAM y el LIGAL <strong>en</strong> Galicia, se programaron una serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos experim<strong>en</strong>tales<br />
durante varios años, para analizar distintos factores nutritivos que modifican el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> urea <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche. Se revisan algunos parámetros <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>sayos<br />
453
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
realizados específicam<strong>en</strong>te para e<strong>la</strong>borar un índice <strong>de</strong> urea con <strong>la</strong>s vacas frisonas <strong>en</strong> condiciones<br />
gallegas. En todos <strong>los</strong> casos se han analizado <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio interprofesional <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> Galicia,<br />
LIGAL, el total <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s vacas <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> grupos así como <strong>de</strong>l tanque <strong>en</strong> muestras semanales.<br />
En este trabajo se resum<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales resultados con rebaños <strong>en</strong> pastoreo<br />
y con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>en</strong> establo.<br />
1) Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> variación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína bruta <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración sobre <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> leche y el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> urea <strong>en</strong> vacas <strong>en</strong> pastoreo<br />
En un <strong>en</strong>sayo se comparó el efecto <strong>de</strong> distintos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> proteína bruta (PB) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raciones<br />
para 4 rebaños <strong>en</strong> pastoreo. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se observan difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche y su<br />
calidad lo que repercute <strong>en</strong> <strong>los</strong> ingresos y gastos <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Producción <strong>de</strong> leche, calidad y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea para 4 raciones <strong>en</strong> pastoreo con difer<strong>en</strong>tes niveles<br />
<strong>de</strong> proteína bruta (PB)<br />
Ración 14% PB 17% PB 20% PB Pasto solo media Sd<br />
Producción leche (kg/d) 18.0a 19.2 a 19.4 a 15.3 b 18.0 2.0<br />
% proteína leche 3.03 b 3.20 a 2.95 b 2.93 b 3.03 0.15<br />
% grasa leche 3.22 3.36 3.35 3.28 3.30 0.30<br />
Urea (mg/kg) 295 b 317 b 364 a 244 c 305 43<br />
(a,b,c: letras distintas difer<strong>en</strong>cias significativa a p
Producción animal<br />
Figura 1. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche (a) y su cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea (b) <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres grupos <strong>en</strong> pastoreo<br />
con alto (AC) y bajo (BC) conc<strong>en</strong>trado<br />
35,0<br />
30,0<br />
(a) Leche (Kg/vaca)<br />
AC (2100 kg/vaca)+ 40%PB<br />
AC (2100 kg/vaca)<br />
BC (500 kg/vaca)<br />
550<br />
500<br />
450<br />
(b) Urea (mg/Kg)<br />
AC (2100 kg/vaca)+ 40%PB<br />
AC (2100 kg/vaca)<br />
BC (500 kg/vaca)<br />
Tanque<br />
400<br />
25,0<br />
350<br />
20,0<br />
300<br />
250<br />
15,0<br />
200<br />
150<br />
10,0<br />
22-mar 22-abr 22-may 22-jun 22-jul 22-ago 22-sep 22-oct 22-nov<br />
100<br />
22-mar 22-abr 22-may 22-jun 22-jul 22-ago 22-sep 22-oct 22-nov<br />
Se observa que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mes <strong>de</strong> junio <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche superaron <strong>los</strong> 350 mg/kg <strong>en</strong><br />
el grupo con exceso <strong>de</strong> PB, indicando el <strong>de</strong>sequilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración, llegando a un pico <strong>en</strong> establo<br />
<strong>de</strong> 530 mg/kg. En este caso <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> el tanque, que no pasaron <strong>de</strong> <strong>los</strong> 350 mg/kg,<br />
no nos hicieron sospechar <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> este rebaño.<br />
3) Efecto sobre <strong>la</strong> urea <strong>en</strong> leche <strong>de</strong>l <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do o el pasto como forraje para un<br />
mismo nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado<br />
Se diseñó otro <strong>en</strong>sayo con el objetivo <strong>de</strong> estudiar el efecto durante toda <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />
forraje, pasto fresco o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, sobre <strong>la</strong> producción y nivel <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche. Dos grupos <strong>de</strong> 20<br />
vacas frisonas y partos <strong>de</strong> final <strong>de</strong> invierno, recib<strong>en</strong> 5 kg/día <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado tras el parto, <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
35 días previos al <strong>en</strong>sayo, y 7,5 kg/día <strong>en</strong> <strong>los</strong> 175 días <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo hasta un total <strong>de</strong> 1500<br />
kg/vaca. El primer grupo (P) pastoreó pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> raigrás inglés y trébol b<strong>la</strong>nco durante 237<br />
días, 157 <strong>en</strong> primavera y 80 <strong>en</strong> otoño, y necesitó <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra durante 30 días <strong>en</strong> verano.<br />
La presión <strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> primavera fue <strong>de</strong> 3,5 vacas/ha. El otro grupo (S) permaneció <strong>en</strong><br />
establo con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do toda <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación. (González et al, 2001)<br />
El conc<strong>en</strong>trado t<strong>en</strong>ía cebada, maíz, pulpa y soja, 320, 290, 70 y 310 gr/kg respectivam<strong>en</strong>te, con<br />
un 18,7 % PB. El <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do t<strong>en</strong>ía 0,75 UFL/kg, con un 20 % MS, 16,3 % PB y 35,7 % FAD, 53 %<br />
FND y 30 % FB. La producción <strong>de</strong> leche fue simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> ambos grupos con pasto y <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do (P y<br />
S): 7200 y 6900 kg/vaca (figura 2 a). El nivel <strong>de</strong> grasa fue simi<strong>la</strong>r, pero el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> PB <strong>en</strong><br />
leche fue superior <strong>en</strong> el rebaño <strong>en</strong> pastoreo (figura 2 c).<br />
La urea <strong>en</strong> leche <strong>en</strong> esta ocasión (figura 2 b) volvió a ser un índice capaz <strong>de</strong> discriminar el equilibrio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s raciones con pasto o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do. En pastoreo <strong>de</strong> primavera, <strong>de</strong> abril a junio, había 250<br />
mg/kg <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche, con cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> proteína <strong>de</strong>gradable <strong>en</strong> pasto bajando <strong>de</strong>l 15 al 13 %<br />
PB. Las vacas con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do alcanzaban <strong>los</strong> 420 mg/kg <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche, seña<strong>la</strong>ndo un déficit <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración que aunque no afectó a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche, pres<strong>en</strong>tó un m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> proteína (figura 2 c). En agosto aparece un pico <strong>de</strong> urea y grasa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vacas <strong>en</strong> pastoreo,<br />
simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estabu<strong>la</strong>das, <strong>de</strong>bido a un posible déficit <strong>en</strong>ergético al pastar pra<strong>de</strong>ras con una alta<br />
d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> tal<strong>los</strong> y un espigado <strong>de</strong> gramíneas.<br />
El elevado cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> PB <strong>de</strong>l pasto <strong>de</strong> otoño se manifestó <strong>en</strong> con cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche <strong>de</strong><br />
350 mg/kg <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vacas que salieron al pastoreo, mi<strong>en</strong>tras <strong>de</strong>caía a 200 mg/kg <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que continuaban<br />
con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, consi<strong>de</strong>rando normal un cont<strong>en</strong>ido medio <strong>de</strong> 275 mg/kg <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche.<br />
455
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 2. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción diaria media <strong>de</strong> leche su cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea (a y b) y su calidad (c) <strong>en</strong><br />
dos grupos con el mismo conc<strong>en</strong>trado uno pastando (P) y el otro <strong>en</strong> establo con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do (S)<br />
35,0<br />
(a) Leche (Kg/vaca)<br />
(b) Urea (mg/Kg)<br />
450<br />
30,0<br />
400<br />
25,0<br />
350<br />
300<br />
20,0<br />
250<br />
15,0<br />
10,0<br />
(S) <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
urea - <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
(P) pasto<br />
urea - pasto<br />
24-feb 24-mar 24-abr 24-may 24-jun 24-jul 24-ago 24-sep 24-oct 24-nov<br />
200<br />
150<br />
(c) Grasa y Proteina (%)<br />
PB - <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
PB - pasto<br />
5<br />
grasa - <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do<br />
grasa - pasto<br />
4,5<br />
4<br />
3,5<br />
3<br />
2,5<br />
2<br />
24-feb 24-mar 24-abr 24-may 24-jun 24-jul 24-ago 24-sep 24-oct 24-nov<br />
4) Incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carbohidratos no estructurales <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche<br />
En otro <strong>en</strong>sayo se estudió el efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> carbohidratos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración sobre el nivel <strong>de</strong> urea <strong>en</strong><br />
leche. En 1999 se establecieron 3 grupos <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong> <strong>la</strong>ctación:<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea (mg/Kg) y producción <strong>de</strong> leche (l/vaca/día) para 3 raciones <strong>en</strong> pastoreo con<br />
difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> carbohidratos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración<br />
Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche Producción <strong>de</strong> leche<br />
Grupo gr PB/Mcal Base media sd media Sd<br />
A 145 Maíz 410 101 25.1 5.7<br />
B 145 Cebada 450 122 23.0 6.1<br />
C 100 Mezc<strong>la</strong> 359 108 22.2 5.7<br />
La tab<strong>la</strong> 2 muestra <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos y resultados para urea <strong>en</strong> leche con difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> tres grupos, pero no para producción <strong>de</strong> leche. Estos datos parec<strong>en</strong> mostrar <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> proteína bruta <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración y <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, así como <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. En particu<strong>la</strong>r, parece que una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carbohidratos <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación más l<strong>en</strong>ta<br />
como el maíz es más eficaz <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o que <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> <strong>la</strong> cebada. La mezc<strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong>ía un nivel <strong>de</strong> PB inferior a <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes individuales.<br />
456
Producción animal<br />
5) Efecto <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas y dos niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradabilidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración <strong>en</strong> <strong>la</strong> urea <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas<br />
En el sigui<strong>en</strong>te año se realizó un <strong>en</strong>sayo para ver si el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína (PB) y<br />
carbohidratos no estructurales (NSC) t<strong>en</strong>ían re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas y como eran<br />
afectados <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> urea. Se realizaron 4 tratami<strong>en</strong>tos con distinta composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raciones:<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 4 rebaños <strong>en</strong> pastoreo con dos niveles <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche y dos niveles <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>gradabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración<br />
Producción Kg Leche Degradabilidad PB NSC<br />
1 – A35 Alta 30 70 35<br />
2 – A30 Alta 30 65 30<br />
3 – B35 Baja 25 72 35<br />
4 – B30 Baja 25 67 30<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Calidad y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche <strong>en</strong> pastoreo <strong>de</strong> vacas <strong>de</strong> dos niveles <strong>de</strong> producción y dos niveles<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>gradabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración<br />
Grupo grasa proteína urea Leche<br />
media sd media sd media sd media sd<br />
1 3,67 1,19 2,97 0,23 235 94 32.3 4.0<br />
2 3,73 0,79 2,98 0,19 195 89 33.0 4.5<br />
3 3,66 0,75 2,96 0,22 196 88 28.1 4.4<br />
4 3,75 0,80 3,00 0,19 213 76 27.5 3.3<br />
Los dos niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradabilidad <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado suplem<strong>en</strong>tado, como muestra <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 4, parece<br />
que no afectan significativam<strong>en</strong>te el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche, <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos niveles<br />
<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche, ni a su calidad.<br />
DISCUSIÓN<br />
El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche refleja el coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> proteína y <strong>los</strong> carbohidratos aportados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ración. Cualquier increm<strong>en</strong>to o <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> este parámetro d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> unos márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>be<br />
hacernos sospechar <strong>de</strong> una ración <strong>de</strong>sequilibrada<br />
Una urea <strong>en</strong> leche muy alta supone un mal uso <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> vaca, que será excretado, increm<strong>en</strong>tando<br />
<strong>los</strong> problemas medioambi<strong>en</strong>tales.<br />
La vaca utiliza no solo <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to que no fue <strong>de</strong>gradada <strong>en</strong> el rum<strong>en</strong>, sino que a<strong>de</strong>más<br />
usa <strong>la</strong> proteína sintetizada por <strong>los</strong> microorganismos resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el rum<strong>en</strong>. Los carbohidratos<br />
no estructurales (NSC) son <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía para <strong>la</strong> vaca. De el<strong>los</strong> estacamos el<br />
almidón, <strong>la</strong> glucosa y <strong>la</strong>s pectinas que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> cereales.<br />
La urea <strong>en</strong> leche <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> proteína bruta <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración y parece bu<strong>en</strong>o no pasarse <strong>de</strong><br />
un 17% PB, con un valor parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te alto <strong>de</strong> carbohidratos. El nivel <strong>de</strong> urea ha mostrado ser un<br />
bu<strong>en</strong> diagnosticador <strong>de</strong>l equilibrio proteína-carbohidratos<br />
Rebaños con más <strong>de</strong> 2 tone<strong>la</strong>das <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado por vaca y alta producción, mas <strong>de</strong> 7000 litros (0.35<br />
Kg conc<strong>en</strong>trado por kg <strong>de</strong> leche), dieron altos niveles <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche, superiores a 350 mg/kg.<br />
457
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Cuando se produc<strong>en</strong> variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas, como el g<strong>en</strong>erado cuando se bajó el<br />
nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> un grupo <strong>en</strong> pastoreo o con un 40% <strong>de</strong> exceso <strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración, aparece<br />
<strong>en</strong> otoño un pico <strong>de</strong> urea <strong>de</strong> 560 mg/kg,<br />
La urea <strong>en</strong> leche <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l nivel y <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carbohidratos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración. Los carbohidratos<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación más l<strong>en</strong>ta como el maíz son más eficaces <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dieta que <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cebada.<br />
En pastoreo se obtuvieron niveles <strong>de</strong> urea a<strong>de</strong>cuados, 250 mg/kg, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra es <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>gradabilidad. Con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do como forraje se llegó a <strong>los</strong> 420 mg/kg <strong>en</strong> primavera,<br />
que pue<strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r un déficit <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración que, aunque no afectó a <strong>la</strong> producción,<br />
provocó un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> leche.<br />
Se han <strong>de</strong>finido <strong>los</strong> niveles a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> urea <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> Galicia con el seguimi<strong>en</strong>to<br />
durante varios años <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> vacas frisonas <strong>de</strong> explotaciones comerciales según<br />
el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respectivas alim<strong>en</strong>taciones. (Vázquez y González, 2006).<br />
Tab<strong>la</strong> 5. Niveles <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche recom<strong>en</strong>dados, motivos y modo <strong>de</strong> actuar con <strong>la</strong> ración<br />
Nivel <strong>de</strong> urea BAJO ACONSEJABLE ALTO<br />
(mg/kg) M<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 150 150 a 300 Mayor <strong>de</strong> 300<br />
Motivo Excesiva Energía Ración Falta Energía. Faltan<br />
Falta <strong>de</strong> proteína equilibrada carbohidratos. Exceso<br />
Proteína muy in<strong>de</strong>gradable<br />
<strong>de</strong> proteína.<br />
Proteína muy <strong>de</strong>gradable<br />
Modo <strong>de</strong> actuar Revisar <strong>la</strong> ración Ración Revisar <strong>la</strong> ración<br />
Reducir el uso <strong>de</strong> cereales equilibrada Aum<strong>en</strong>tar el uso <strong>de</strong> cereales<br />
Usar hierba ver<strong>de</strong> o <strong>en</strong>si<strong>la</strong>da<br />
Usar silo <strong>de</strong> maíz<br />
Reducir el silo <strong>de</strong> maíz o hierba seca.<br />
Reducir el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
Se pued<strong>en</strong> usar alim<strong>en</strong>tos con proteína<br />
proteína <strong>en</strong> <strong>la</strong> ración<br />
<strong>de</strong>gradable como Glut<strong>en</strong> feed o Torta<br />
Bajar el uso <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> soja<br />
con proteína muy <strong>de</strong>gradable<br />
CONCLUSIONES<br />
Dada <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> leche, es importante t<strong>en</strong>er<br />
un medio que nos permita id<strong>en</strong>tificar y corregir rápidam<strong>en</strong>te errores <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales.<br />
El test <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche se hace fácilm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma rutinaria y se pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> resultados<br />
<strong>de</strong> modo inmediato <strong>en</strong> <strong>los</strong> boletines <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>la</strong>boratorios interprofesionales <strong>de</strong> análisis<br />
<strong>de</strong> leche.<br />
El nivel <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche ha mostrado ser, a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> numerosos <strong>en</strong>sayos, un bu<strong>en</strong> indicador <strong>de</strong>l<br />
manejo y <strong>de</strong>l equilibrio <strong>la</strong> proteína y <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas tanto <strong>en</strong> pastoreo<br />
como con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do. Sería <strong>de</strong>seable g<strong>en</strong>eralizar su uso como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> diagnóstico para<br />
mejorar <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raciones<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo se financió gracias a un conv<strong>en</strong>io CIAM-LIGAL y con el proyecto INIA (SC00-086).<br />
458
Producción animal<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BARBEYTO NISTAL, F., LÓPEZ GARRIDO, C.; 2007. Resultados do programa <strong>de</strong> xestión <strong>de</strong> vacún<br />
<strong>de</strong> leite <strong>en</strong> Galicia <strong>en</strong>tre 1998 e 2005. Cooperación Galega. Revista <strong>de</strong> AGACA nº 86. Dic.<br />
2007 Ca<strong>de</strong>rnillo <strong>de</strong> Divulgación técnica.<br />
GONZÁLEZ-RODRÍGUEZ, A.; SÁNCHEZ RODRÍGUEZ, L, VÁZQUEZ YÁÑEZ, O. 2001. El equilibrio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ración según <strong>la</strong> urea <strong>en</strong> leche <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong> pastoreo y con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do. “Biodiversidad <strong>en</strong> <strong>Pastos</strong>”<br />
XLI Reunión Ci<strong>en</strong>tífica SEEP. Ed. CIBIO. Alicante. 359-365.<br />
GONZÁLEZ-RODRÍGUEZ, A.; VAZQUEZ YAÑEZ, O. 2002. Effect of <strong>en</strong>ergy and nitrog<strong>en</strong> supply at<br />
pasture on milk production and urea cont<strong>en</strong>t in the humid Spain. In “ Multi-function grass<strong>la</strong>nd.<br />
Quality forages, animal products and <strong>la</strong>ndscapes” Ed. J.L. Durand, J.C: Emile, C. Huyghe, G.<br />
Lemaire. Poitiers, France: 566-567<br />
VÁZQUEZ YÁÑEZ Y O.P GONZÁLEZ RODRÍGUEZ A. 2006. Análise do contido <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leite e o<br />
seu uso na alim<strong>en</strong>tación do Gando leiteiro. Revista AFRIGA. AnoXII. Nº65.<br />
USE OF MILK UREA TEST AS INDICATOR OF FEEDING DAIRY<br />
COWS. A REVIEW<br />
SUMMARY<br />
The main results of differ<strong>en</strong>t trials are pres<strong>en</strong>ted; these were ma<strong>de</strong> during several years at the<br />
experim<strong>en</strong>tal farm of CIAM in Mabegondo with an agreem<strong>en</strong>t with the milk quality <strong>la</strong>boratory, LIGAL.<br />
The specific objective was to find the response of the milk urea test as diagnosis of the nutrition<br />
of the dairy herd during all <strong>la</strong>ctation un<strong>de</strong>r grazing and <strong>en</strong>si<strong>la</strong>ge feeding conditions.<br />
They were distributed in 5 groups: 1 ) increasing the dose of cru<strong>de</strong> protein (CP) in the ration, 2 )<br />
CP excess in high conc<strong>en</strong>trate level, 3 ) grazing versus <strong>en</strong>si<strong>la</strong>ge as forage feeding, 4 ) distinct non<br />
soluble carbohydrates source, corn or barley and 5 ) differ<strong>en</strong>t levels of milk production and protein<br />
<strong>de</strong>gradability.<br />
The test of urea results a good indicator of the ration of Frisian cows, and we can adopt the normal<br />
levels of 150 to 350 mg/kg of milk urea also for farms in Galicia. The rapidity of the <strong>la</strong>boratory<br />
of quality of milk to put the analyses of urea avai<strong>la</strong>ble to farmers is key factor for a quick alert<br />
to correct possible <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cies of the programmed ration.<br />
Keywords: milk quality grazing, si<strong>la</strong>ge, conc<strong>en</strong>trate use.<br />
459
Producción animal<br />
EFECTO DEL NÚMERO DE PARTO Y DEL TIEMPO DE<br />
PASTOREO SOBRE EL CONTENIDO EN ÁCIDOS GRASOS<br />
DE LA LECHE DE VACA<br />
E. MORALES-ALMARÁZ, F. VICENTE, A. SOLDADO, A. GONZÁLEZ,<br />
A. MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ Y B. DE LA ROZA-DELGADO<br />
Servicio Regional <strong>de</strong> Investigación y Desarrollo Agroalim<strong>en</strong>tario (SERIDA).<br />
Área <strong>de</strong> Nutrición Animal, <strong>Pastos</strong> y Forrajes. Apdo. 13. E-33300 Vil<strong>la</strong>viciosa, (Asturias)<br />
fvic<strong>en</strong>te@serida.org<br />
RESUMEN<br />
El objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo fue estudiar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> parto sobre <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> leche <strong>de</strong> vacas alim<strong>en</strong>tadas con una ración completa mezc<strong>la</strong>da (TMR) y sometidas a tiempos<br />
variables <strong>de</strong> pastoreo complem<strong>en</strong>tario. Se utilizaron 15 vacas, nueve multíparas y seis primíparas,<br />
asignadas a tres grupos <strong>de</strong> cinco animales formados por 2 primíparas y 3 multíparas respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Los sistemas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación contemp<strong>la</strong>ron una TMR común para todos <strong>los</strong> animales proporcionada<br />
durante <strong>la</strong> estabu<strong>la</strong>ción, más <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tiempos <strong>de</strong> pastoreo: 12 h <strong>de</strong><br />
pastoreo (TMR12), 6 h pastoreo (TMR06) y alim<strong>en</strong>tación exclusiva con TMR sin pastoreo (TMR00).<br />
En <strong>los</strong> resultados preliminares se observa que suplem<strong>en</strong>tar con 6 horas <strong>de</strong> pastoreo <strong>la</strong> TMR no<br />
repercute <strong>en</strong> un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche, si bi<strong>en</strong> disminuye <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> grasa <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> leche <strong>de</strong> hembras <strong>de</strong> primer parto. Las vacas multíparas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un mayor consumo <strong>de</strong> TMR<br />
(16,93 vs 14,51 kg MS d -1 ) y una mayor producción <strong>de</strong> leche (36,27 vs 29,07 kg d -1 ) que <strong>la</strong>s vacas<br />
primíparas, con una mayor proporción <strong>de</strong> grasa (40,1 vs 34,3 g kg -1 ). Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s vacas primíparas<br />
pres<strong>en</strong>taron un mayor r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> C18:1 e inferior <strong>en</strong> ácidos grasos <strong>de</strong><br />
cad<strong>en</strong>a corta.<br />
La composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta pue<strong>de</strong> contribuir significativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, sin embargo<br />
otros factores como el número <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación y <strong>la</strong> variabilidad individual pued<strong>en</strong> influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: ración completa mezc<strong>la</strong>da (TMR), pasto, ácido linoléico conjugado (CLA), calidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> leche.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La leche es una fu<strong>en</strong>te muy importante <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía, proteína <strong>de</strong> alta calidad, minerales y vitaminas,<br />
si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> grasa <strong>la</strong> que más contribuye a su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>ergético. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche<br />
se ha criticado al repres<strong>en</strong>tar el 25-60% <strong>de</strong> <strong>los</strong> lípidos saturados ingeridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> <strong>los</strong> europeos,<br />
aunque, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 2% <strong>de</strong> sus ácidos grasos son poliinsaturados. En <strong>los</strong> últimos años <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>a negativa <strong>de</strong>l consumidor hacia <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> animal ha cambiado <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrirse<br />
que algunos ácidos grasos no son necesariam<strong>en</strong>te negativos para <strong>la</strong> salud humana. El ácido<br />
linoléico conjugado (CLA), especialm<strong>en</strong>te su isómero C18:2 c9 t11, pres<strong>en</strong>ta efectos b<strong>en</strong>eficiosos.<br />
Personas con sobrepeso consumi<strong>en</strong>do leche <strong>en</strong>riquecida con C18:2 c9 t11 han reducido un<br />
461
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
3% su grasa corporal (Thom et al., 2001). Estos efectos positivos han llevado al interés <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar<br />
modificar el perfil <strong>de</strong> ácidos grasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> vaca mediante <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta.<br />
Vacas alim<strong>en</strong>tadas exclusivam<strong>en</strong>te con pasto ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> CLA <strong>en</strong> leche<br />
(Khanal et al., 2005). Ahora bi<strong>en</strong>, animales <strong>de</strong> alta producción alim<strong>en</strong>tados sólo con pasto pres<strong>en</strong>tan<br />
una m<strong>en</strong>or producción <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> comparación con vacas alim<strong>en</strong>tadas con TMR exclusivam<strong>en</strong>te<br />
(Kolver y Muller, 1998), ya que <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación sólo con pasto no pue<strong>de</strong> cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>ergéticas (Bargo et al., 2003). En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> pasto con TMR podría<br />
increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche sin repercutir <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche proporcionada<br />
por el pasto.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo ha sido estudiar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> parto y el efecto <strong>de</strong>l tiempo<br />
<strong>de</strong> pastoreo como suplem<strong>en</strong>to a una ración completa mezc<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche y su<br />
perfil <strong>de</strong> ácidos grasos.<br />
MATERIAL MÉTODOS<br />
Quince vacas y novil<strong>la</strong>s Holstein, nueve multíparas (641 ± 33 kg PV) y seis primíparas (562 ± 20<br />
kg PV) se agruparon <strong>en</strong> tres grupos homogéneos <strong>de</strong> 5 animales (2 primíparas y 3 multíparas)<br />
según <strong>los</strong> días <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación y el nivel <strong>de</strong> producción. Se <strong>en</strong>sayaron tres tratami<strong>en</strong>tos: sin pastoreo<br />
(TMR00), con 6 horas (TMR06) o 12 horas <strong>de</strong> pastoreo (TMR12) que suplem<strong>en</strong>taba a una ración<br />
completa mezc<strong>la</strong>da (TMR) ofertada ad libitum <strong>en</strong> un diseño factorial 3x2. La TMR fue formu<strong>la</strong>da<br />
para cubrir <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos nutricionales <strong>de</strong> vacas con una producción <strong>de</strong> 30 L <strong>de</strong> leche al día<br />
según <strong>los</strong> criterios establecidos por el NRC (2001), estando constituida, <strong>en</strong> kilogramos <strong>de</strong> materia<br />
fresca por: Ensi<strong>la</strong>do <strong>de</strong> maíz (15,4 kg), Ensi<strong>la</strong>do <strong>de</strong> haba forrajera (8,0 kg), Paja <strong>de</strong> cereal (2,4<br />
kg) y mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trados (9,5 kg). La TMR se preparó diariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> carro mezc<strong>la</strong>dor y <strong>los</strong><br />
animales t<strong>en</strong>ían libre acceso a <strong>la</strong> misma cuando se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabu<strong>la</strong>ción. Las vacas con<br />
una producción superior a 30 L d -1 , para cubrir sus necesida<strong>de</strong>s extras, se les proporcionó una<br />
suplem<strong>en</strong>tación adicional <strong>de</strong> dos conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su producción. El pastoreo se realizó<br />
<strong>en</strong> pra<strong>de</strong>ras polifitas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración, establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Serida.<br />
Cada periodo experim<strong>en</strong>tal constaba <strong>de</strong> 21 días, 14 <strong>de</strong> adaptación al manejo y a <strong>la</strong> dieta seguidos<br />
<strong>de</strong> siete días <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> muestras y control <strong>de</strong> ingestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> TMR.<br />
Se realizaron dos or<strong>de</strong>ños diarios (07:30 y 19:30h). Después <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>ño <strong>de</strong> mañana el grupo<br />
TMR00 permaneció <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabu<strong>la</strong>ción, mi<strong>en</strong>tras que el grupo TMR06 salía al pasto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 13:30<br />
y <strong>la</strong>s 19:30 h y el grupo TMR12 <strong>de</strong> 08:00 a 19:30h. El resto <strong>de</strong>l día permanecían <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabu<strong>la</strong>ción.<br />
Durante el período <strong>de</strong> muestreo se registró diariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche, tomándose<br />
muestras individuales <strong>en</strong> ambos or<strong>de</strong>ños, y se registraron <strong>los</strong> consumos <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado y TMR<br />
mediante un sistema <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> consumo y comportami<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>ticio computarizado. El área<br />
<strong>de</strong> pastoreo se diseñó para una carga gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> 2 vacas/ha. El pasto fue muestreado, según<br />
<strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>scrita por Martínez (1995), el día anterior a su aprovechami<strong>en</strong>to y el último día<br />
<strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong> cada parce<strong>la</strong>, realizándose un control <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> forraje así como una toma<br />
<strong>de</strong> muestras para su análisis químico. Se muestreó diariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s ofertas y rechazos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración<br />
TMR. El conc<strong>en</strong>trado suplem<strong>en</strong>tario fue muestreado una vez <strong>en</strong> cada periodo. La composición química<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos fue analizada mediante NIRS (FOSS NIRSystem 5000, Silver Spring, MD,<br />
USA) y el fraccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> fibra según Van Soest, (1991).<br />
Con <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> leche tomadas <strong>de</strong> cada animal <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos or<strong>de</strong>ños se realizó un pool <strong>de</strong> una<br />
única muestra diaria tomando alícuotas proporcionales <strong>de</strong> ambos or<strong>de</strong>ños. La composición <strong>en</strong> proteína,<br />
grasa, <strong>la</strong>ctosa y urea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> leche se <strong>de</strong>terminó <strong>en</strong> el Laboratorio Interprofesional<br />
Lácteo y Agroalim<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Asturias (LILA) mediante MilkoScan FT6000. Los ácidos grasos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> leche fueron extraídos y analizados tras su meti<strong>la</strong>ción según <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>scrita por Sukhija<br />
y Palmquist (1988) mediante cromatografía <strong>de</strong> gases-masas (Varian Star 3400 CX).<br />
462
Producción animal<br />
El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos se llevó a cabo mediante análisis <strong>de</strong> varianza tomando como factores<br />
principales el número <strong>de</strong> parto y el tiempo <strong>de</strong> pastoreo con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong>l SAS (1999).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración TMR, <strong>los</strong> conc<strong>en</strong>trados <strong>de</strong> suplem<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> composición media <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras pastadas se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Composición química (<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> materia seca) <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración TMR, <strong>los</strong> conc<strong>en</strong>trados <strong>de</strong> suplem<strong>en</strong>tación y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras pastadas<br />
TMR Conc<strong>en</strong>trados Forraje<br />
A<br />
B<br />
MS (%) 50,9 88,7 88,5 16,3<br />
MO 90,8 92,4 91,3 89,4<br />
PB 15,2 22,2 18,1 19,8<br />
ELN 50,2 62,5 61,7 45,9<br />
CNF 28,9 51,9 50,6 26,9<br />
FND 40,1 14,5 18,7 38,8<br />
FAD 24,4 5,5 9,2 19,8<br />
EE 4,5 4,4 4,5 —-<br />
Ca 0,8 0,5 0,5 0,9<br />
P 0,3 1,5 0,8 0,4<br />
ENL (Mcal kg-1 MS) 1,92 1,94 1,91 1,71<br />
MS: Materia Seca; MO: Materia Orgánica; PB: Proteína Bruta; ELN: Extractos Libres <strong>de</strong> Nitróg<strong>en</strong>o; CNF: Carbohidratos No<br />
Fibrosos; FND: Fibra Neutro Deterg<strong>en</strong>te; FAD: Fibra Ácido Deterg<strong>en</strong>te; EE: Extracto Etéreo; Ca: Calcio; P: Fósforo; ENL:<br />
Energía Neta <strong>de</strong> Lactación.<br />
En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2 se muestran <strong>los</strong> consumos <strong>de</strong> TMR y conc<strong>en</strong>trados registrados. Como era previsible,<br />
<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> pasto redujo el consumo <strong>de</strong> TMR por un efecto <strong>de</strong> sustitución, disminuy<strong>en</strong>do su consumo<br />
conforme se increm<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> oferta. Estas difer<strong>en</strong>cias fueron más acusadas<br />
<strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> primíparas, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> animales <strong>de</strong> <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos TMR06 y TMR12 redujeron<br />
el consumo <strong>de</strong> TMR <strong>en</strong> un 33 y 53%, respectivam<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s multíparas <strong>la</strong><br />
reducción fue <strong>de</strong>l 14 y 35%. El consumo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado suplem<strong>en</strong>tario fue significativam<strong>en</strong>te inferior<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s hembras primíparas (2,27 vs 3,65 kg d -1 para primíparas y multíparas respectivam<strong>en</strong>te,<br />
P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Valores <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> TMR y Conc<strong>en</strong>trado (kgMS d -1 ) <strong>de</strong> animales sometidos a difer<strong>en</strong>tes tiempos<br />
<strong>de</strong> pastoreo<br />
Primíparas Multíparas e.e. Significación<br />
TMR00 TMR06 TMR12 TMR00 TMR06 TMR12 Parto Pasto Parto*Pasto<br />
TMR 20,3 13,6 9,6 20,2 17,4 13,2 0,25 *** *** **<br />
Conc<strong>en</strong>trado 2,2 2,3 2,3 3,7 3,7 3,7 0,04 *** NS NS<br />
TOTAL 22,5 15,9 12,0 23,9 21,0 16,9 0,24 *** *** **<br />
** P
Producción animal<br />
número <strong>de</strong> parto <strong>en</strong> <strong>los</strong> ácidos grasos <strong>de</strong> cad<strong>en</strong>a media, aunque se observa un acusado <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so<br />
<strong>de</strong> éstos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s multíparas <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to TMR12, hecho que no se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primíparas.<br />
Éstas pres<strong>en</strong>taron una proporción <strong>de</strong> C18:1 significativam<strong>en</strong>te superior que <strong>la</strong>s hembras multíparas,<br />
no estando este ácido graso influ<strong>en</strong>ciado por el tratami<strong>en</strong>to experim<strong>en</strong>tal. El cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
C18:2c9t11 no se ve afectado ni por el tratami<strong>en</strong>to experim<strong>en</strong>tal ni por el número <strong>de</strong> parto, aunque<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a increm<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primíparas conforme se increm<strong>en</strong>ta el tiempo <strong>de</strong> pastoreo mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s multíparas evoluciona <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario. El ácido graso predominante <strong>en</strong> el forraje ver<strong>de</strong><br />
es el C18:3 (Elgersma et al., 2006), cuando no se consume pasto resulta <strong>en</strong> una reducción <strong>en</strong> su<br />
ingestión, lo que explicaría <strong>la</strong> baja conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> C18:1 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primíparas sin pastoreo, intermediario<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> biohidrog<strong>en</strong>ación ruminal <strong>de</strong> C18:2 y C18:3 (Bauman et al., 2001). Stanton et al. (1997)<br />
observaron que <strong>la</strong> disminución <strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> pasto conlleva a una <strong>de</strong>presión <strong>de</strong> CLA <strong>en</strong> <strong>la</strong> grasa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> leche. Ahora bi<strong>en</strong>, Moate et al. (2007) revisando 29 publicaciones que comparan dietas TMR<br />
versus sistemas basados <strong>en</strong> el pastoreo observaron que <strong>la</strong> media <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> C18:2 c9t11<br />
disminuye <strong>en</strong> vacas alim<strong>en</strong>tadas con pasto mi<strong>en</strong>tras que el total <strong>de</strong> isómeros <strong>de</strong>l CLA aum<strong>en</strong>ta,<br />
aunque <strong>en</strong> ningún caso observan difer<strong>en</strong>cias significativas.<br />
Table 4. Conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> ácidos grasos (g 100g -1 AG) <strong>en</strong> grasa <strong>de</strong> leche<br />
Primíparas Multíparas e.e. Significación<br />
TMR00 TMR06 TMR12 TMR00 TMR06 TMR12 Parto Pasto Parto*Pasto<br />
Cad<strong>en</strong>a corta 6,07 5,88 4,16 15,38 12,91 11,62 1,148 * NS NS<br />
Cad<strong>en</strong>a media 42,6 41,07 41,54 54,67 45,39 30,94 1,178 NS * *<br />
C18:0 12,28 12,17 10,87 14,20 12,68 13,59 0,869 NS NS NS<br />
C18:1 6,92 9,35 9,01 3,49 2,16 2,82 0,245 *** NS *<br />
C18:2cis9trans111,37 1,42 1,71 1,92 1,58 0,83 0,042 NS NS *<br />
Cad<strong>en</strong>a <strong>la</strong>rga 33,58 33,03 31,86 45,75 26,59 42,17 1,403 NS NS NS<br />
* p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ARGAMENTERÍA, A.; VICENTE, F.; MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A.; CUETO, M.A.; DE LA ROZA DELGA-<br />
DO, B 2006. Influ<strong>en</strong>ce of partial Total Mixed Rations amount on the grass voluntary intake by<br />
dairy cows. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe. 11: 161-163.<br />
BARGO, F.; MULLER L, D.; DELAHOY J. E.; CASSIDY, T.W. 2002. Performance of High Producing<br />
Dairy Cows with Three Differ<strong>en</strong>t Feeding Systems Combining Pasture and Total Mixed Rations.<br />
Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce. 85: 2948-2963.<br />
BARGO, F.; MULLER L, D.; KOLVER, E. S.; DELAHOY J. E. 2003. Invited Review: Production and<br />
digestión of supplem<strong>en</strong>ted dairy cows on pasture. Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce. 86: 1-42.<br />
BAUMAN, D.E.; CORL B,.A.; BAUMGARD, L.H.; GRIINARI, J.M. 2001. Conjugated linoleic acid (CLA)<br />
and the dietary cow. En: Rec<strong>en</strong>t Advances in Animal Nutrition. 221-250. Ed: P.C. GARNS-<br />
WORTHY, J. WISEMAN. Nottingham University Press. Nottingham (UK).<br />
ELGERSMA, A.; ELLEN, G.; VAN DER HORST, H.; BOER, H.; DEKKER, P. R.; TAMMINGA, S. 2006.<br />
Quick changes in milk fat composition from cows after transition from fresh grass to a si<strong>la</strong>ge<br />
diet. Animal Feed Sci<strong>en</strong>ce and Technology, 1117: 13-23.<br />
KHANAL, R.C.; DHIMAN, T.R.; URE, A.L.; BRENNAND, C.P.; BOMAN, R.L.; MACMAHON, D.J. 2005.<br />
Consumer acceptability of conjugated linoleic acid-<strong>en</strong>riched milk and cheddar cheese from<br />
cows grazing on pasture. Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce. 88: 1837–1847.<br />
KOLVER, E. S.; MULLER, L.D. 1998. Performance and nutri<strong>en</strong>t intake of high producing Holstein<br />
cows consuming pasture or a total mixed ration. Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce. 81: 1403–1411.<br />
MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, A. 1995. Determinaciones analíticas para el conociemi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l valor nutritivo<br />
<strong>de</strong> un alim<strong>en</strong>to. Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra para su análisis. Nuevas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias.<br />
En: <strong>Pastos</strong> y productos gana<strong>de</strong>ros, 37-59. Ed: E.A. CHINEA; E. BARQUÍN. Universidad<br />
<strong>de</strong> La Laguna. T<strong>en</strong>erife (España).<br />
MOATE, P.J.; CHALUPA. W.; BOSTON, R.C.; LEAN, I.J. 2007. Milk fatty acids. I. Variation in the conc<strong>en</strong>tration<br />
of individual fatty acids in bovine milk. Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce. 90: 4730-4739.<br />
MULLER, L.D.; HOFFMAN, K.; HOLDEN, L.A.; CHASE, L.E.; FOX, D.G. 1998. Nutrition of grazing<br />
dairy cattle. En: Grazing in the northeast 51-74. Ed. NARES- 113. Northeast Regional Agricultural<br />
Engineering Service, Cooperative Ext<strong>en</strong>sion, Ithaca, NY (USA).<br />
NATIONAL RESEARCH COUNCIL. 2001. Nutri<strong>en</strong>t Requirem<strong>en</strong>ts of Dairy Cattle. Sev<strong>en</strong>th Revised<br />
Edition, National Aca<strong>de</strong>mic Press, Washington, DC, (USA).<br />
SAS (1999). SAS (Statistical Analysis System) Institute, SAS/STATTM. user’s gui<strong>de</strong>., SAS Institute,<br />
Inc. 10. Carry, NC.<br />
STANTON, C.; LAWLESS, F.; KJELLMER, G.; HARRINGTON, D.; DEVERY, R.; CONNOLLY, J.F.;<br />
MURPHY, J. 1997. Dietary influ<strong>en</strong>ces on bovine milk cis-9, trans-11 Conjugated Linoleic, Acid<br />
cont<strong>en</strong>t. Journal of Food Sci<strong>en</strong>ce 62: 1083-1086.<br />
SORIANO, F.D.; POLAN, C. E.; MILLER C. N. 2001. Supplem<strong>en</strong>ting Pasture to Lactating Holsteins<br />
Fed a Total Mixed Ration Diet. Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce. 84: 2460–2468.<br />
SUKHIJA, P.S.; PALMQUIST, D.L. 1988. Rapid method for <strong>de</strong>termination of total fatty acid cont<strong>en</strong>t<br />
and composition of feedstuffs and feces. Journal Agricultural Food Chemistry 36: 1202-1206.<br />
466
Producción animal<br />
THOM, E.; WADSTEIN, J.; GUDMUNDSEN, O. 2001. Conjugated Linoleic Acid Reduces Body Fat in<br />
Healthy Exercising Humans. Journal of International Medical Research, 29:392-396.<br />
VAN SOEST, P.J.; ROBERTSON, J.B.; LEWIS, B.A. 1991. Methods of dietary neutral <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>t fiber<br />
and non starch polusacchari<strong>de</strong>s in re<strong>la</strong>tion to animal nutrition. Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce, 74:<br />
3583-3597.<br />
EFFECT OF CALVING NUMBER ON MILK FATTY ACID COMPOSITION<br />
SUMMARY<br />
The purpose of this paper was to evaluate the influ<strong>en</strong>ce of calving number on quality of milk from<br />
dairy cows receiving a total mixed ration (TMR) without grazing (TMR00) or combined with access<br />
to grazing for 6 hours (TMR06) or 12 hours (TMR12) after morning milking. Trials were conducted<br />
on three experim<strong>en</strong>tal periods of tw<strong>en</strong>ty-one days each one, with fifte<strong>en</strong> cows, nine multiparous and<br />
six primiparous, divi<strong>de</strong>d on three groups of five animals consisting of 2 primiparous and 3 multiparous<br />
respectively.<br />
In the preliminary results can be se<strong>en</strong> that with 6 hours of grazing not reduce the milk production,<br />
although reduce the fat milk cont<strong>en</strong>t in primiparous cows. The multiparous cows have a higher TMR<br />
intake (16.93 vs. 14.51 kg DM d -1 ) and milk production (36.27 vs. 29.07 kg d -1 ) that primiparous<br />
cows with a higher fat milk cont<strong>en</strong>t (40.1 vs. 34.3 g kg -1 ). However, primiparous cows showed a<br />
higher level of C18:1 and lower short-chain fatty acids.<br />
The diet composition can contribute to milk quality significantly, but other factors such as <strong>la</strong>ctation<br />
number and individual variability could have influ<strong>en</strong>ce.<br />
Key words: total mixed ration (TMR), grass, CLA, milk quality<br />
467
Producción animal<br />
EFECTO DE LA CARGA GANADERA Y DE LA SUPLEMENTACIÓN<br />
EN PASTOREO SOBRE LA PRODUCCIÓN SOSTENIBLE DE LECHE<br />
A.I. ROCA FERNANDEZ, A. GONZALEZ RODRIGUEZ Y O.P. VAZQUEZ YAÑEZ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo (CIAM). INGACAL. Xunta <strong>de</strong> Galicia.<br />
Dpto. Producción Animal. Apdo. 10 – 15080 A Coruña. anairf@ciam.es<br />
RESUMEN<br />
Se estudió el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra sobre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> cuatro rebaños durante<br />
el pastoreo <strong>de</strong> primavera: dos con partos <strong>de</strong> primavera (A1 y A2) y otros dos con partos <strong>de</strong><br />
otoño (B1 y B2). Uno a baja carga (1) y otro a alta carga gana<strong>de</strong>ra (2).<br />
Se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> producción y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s vacas junto con <strong>la</strong> producción, calidad<br />
y utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras <strong>en</strong> pastoreo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
Se realizó un manejo <strong>de</strong>l pasto con una elevada oferta por animal para conseguir altas tasas <strong>de</strong><br />
ingestión por vaca y una bu<strong>en</strong>a utilización que mejore <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto.<br />
La alta presión <strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> primavera hizo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r el consumo <strong>de</strong> pasto por vaca e increm<strong>en</strong>tar<br />
el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra. Esta m<strong>en</strong>or ingestión, fue comp<strong>en</strong>sada por una<br />
mayor calidad <strong>de</strong>l pasto, con un consumo final <strong>de</strong> materia seca y <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes por vaca sufici<strong>en</strong>te<br />
para mant<strong>en</strong>er alta producción <strong>de</strong> leche.<br />
Se recomi<strong>en</strong>da el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> pastoreo cuando suplem<strong>en</strong>tamos con conc<strong>en</strong>trado<br />
<strong>en</strong> primavera para lograr un uso restrictivo, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que se mejora <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto<br />
ingerido y se pued<strong>en</strong> disminuir <strong>los</strong> efectos sustitutivos <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: curva <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación, manejo <strong>de</strong>l pasto, silo, conc<strong>en</strong>trado, rotación.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El manejo <strong>de</strong> sistemas sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche <strong>de</strong>be basarse <strong>en</strong> un uso racional <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
recursos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia explotación. Los pastos <strong>en</strong> Galicia repres<strong>en</strong>tan el 12% <strong>de</strong> su<br />
superficie total y el 44% <strong>de</strong> su superficie agraria útil y, <strong>de</strong> el<strong>los</strong>, sólo el 37% son pra<strong>de</strong>ras. El uso<br />
mayoritario al que se <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stina es <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do, con importantes pérdidas físicas y <strong>de</strong> calidad (González<br />
et al., 2007). El pastoreo logra una efici<strong>en</strong>te utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa fresca, consigui<strong>en</strong>do<br />
altas producciones <strong>de</strong> leche con un aporte mínimo <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación<br />
(De Bonis y González, 2001). Estos sistemas aportan gran competitividad y ayudan a conservar<br />
el paisaje rural (Peyraud y González, 2000).<br />
El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición nutritiva <strong>de</strong>l pasto es un parámetro <strong>de</strong> gran relevancia para<br />
<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> respuesta productiva <strong>en</strong> pastoreo (Vázquez et al., 2004).<br />
La ingestión <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> pastoreo está <strong>de</strong>terminada por varios factores: unos asociados a<br />
<strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales (peso vivo, producción <strong>de</strong> leche y condición corporal) y otros<br />
469
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
<strong>de</strong>finidos por el nivel y tipo <strong>de</strong> suplem<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> disponibilidad y calidad <strong>de</strong>l pasto. Al mismo tiempo,<br />
el manejo <strong>de</strong>l pastoreo implica un efecto sobre el pasto <strong>en</strong> oferta <strong>de</strong>bido a que su <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> factores tales como el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>foliación, pisoteo <strong>de</strong>l ganado, distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>yecciones y selección <strong>de</strong>l pasto (Vázquez y Smith, 2000).<br />
Una alta oferta <strong>de</strong> pasto por vaca y superficie, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ingestión, pero origina una infrautilización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa y una consigui<strong>en</strong>te pérdida <strong>de</strong> calidad. El uso racional <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado es muy<br />
útil durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> pastoreo y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción pasto-animal ti<strong>en</strong>e una importancia muy superior a<br />
<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> MS total <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa (González et al., 2002).<br />
La suplem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> pastoreo ti<strong>en</strong>e como principal objetivo aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche a<br />
través <strong>de</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabaña gana<strong>de</strong>ra, mant<strong>en</strong>er e incluso mejorar el estado corporal <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> animales <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> limitado crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pasto, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación<br />
y aum<strong>en</strong>tar el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> proteína <strong>en</strong> leche (Salcedo, 2000).<br />
El comportami<strong>en</strong>to al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado es distinto según <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vaca. Si <strong>la</strong><br />
biomasa disponible es <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad, capaz <strong>de</strong> aportar <strong>los</strong> nutri<strong>en</strong>tes necesarios, el efecto <strong>de</strong>l<br />
conc<strong>en</strong>trado es pequeño o nulo, <strong>la</strong> vaca lo ingiere <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa, sin mejorar ninguno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> leche (Peyraud y González, 2000).<br />
La carga gana<strong>de</strong>ra, como factor importante <strong>de</strong>l manejo, va a <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición<br />
botánica a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad y tiempo <strong>de</strong> reposo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s<br />
(Frame, 1990). La capacidad <strong>de</strong> selección <strong>de</strong>l animal afectará a estas re<strong>la</strong>ciones ya que cuanto<br />
m<strong>en</strong>or sea <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> pastoreo, mayor será <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> selección <strong>de</strong>l pasto que t<strong>en</strong>drá<br />
el animal (Bartholomew et al., 1981; Frame y Newbould, 1984).<br />
Es crítico el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una carga gana<strong>de</strong>ra que permita una alta utilización <strong>de</strong>l pasto y<br />
mant<strong>en</strong>er un pasto <strong>de</strong> calidad, que cubra <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s nutritivas <strong>en</strong> cantidad<br />
y duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctación, aún recurri<strong>en</strong>do al pastoreo con otro ganado o corte <strong>de</strong> <strong>los</strong> rechazos<br />
(González et al., 2002; González Rodríguez, 2003; Vázquez Yánez et al., 2006).<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo consistió <strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong> respuesta <strong>en</strong> producción, calidad e ingestión <strong>de</strong>l<br />
pasto y composición química <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche <strong>en</strong> cuatro rebaños <strong>de</strong> vacas frisonas, con dos épocas <strong>de</strong><br />
partos a dos presiones <strong>de</strong> pastoreo difer<strong>en</strong>tes. Se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar <strong>los</strong> posibles b<strong>en</strong>eficios que<br />
pue<strong>de</strong> acarrear el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra durante el pastoreo <strong>de</strong> primavera <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong><br />
distintos picos <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación y con dosis mínimas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado.<br />
MATERIAL Y METODOS<br />
Durante <strong>la</strong> primavera-verano <strong>de</strong>l 2007 se realizó un <strong>en</strong>sayo con 72 vacas Holstein Friesian, agrupadas<br />
<strong>en</strong> cuatro rebaños difer<strong>en</strong>tes: 44 con partos <strong>de</strong> primavera, mitad febrero 2007, <strong>en</strong> dos grupos<br />
(A1 y A2), y 28 con partos <strong>de</strong> otoño, finales octubre 2006, <strong>en</strong> otros dos grupos (B1 y B2).<br />
Cada fecha <strong>de</strong> partos t<strong>en</strong>ía dos cargas gana<strong>de</strong>ras: baja (1) y alta (2).<br />
Los niveles <strong>de</strong> suplem<strong>en</strong>tación se adaptaron a su difer<strong>en</strong>te curva <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctación: <strong>los</strong> partos <strong>de</strong> primavera<br />
con 3,2 kg/vaca <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado y 1,1 kg/vaca <strong>de</strong> MS <strong>de</strong> silo, para <strong>la</strong>s dos cargas, mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>los</strong> partos <strong>de</strong> otoño recibieron 1,3 y 1,7 kg MS/vaca, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
La fecha media <strong>de</strong> partos y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos semanas previas, fueron <strong>los</strong> criterios establecidos<br />
para formar <strong>los</strong> grupos (Roca et al., 2008). El <strong>en</strong>sayo se inició a mediados <strong>de</strong> marzo<br />
imponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s cargas gana<strong>de</strong>ras medias <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1.Las superficies <strong>de</strong> pastoreo están<br />
adaptadas al número <strong>de</strong> animales <strong>en</strong> cada grupo para que <strong>los</strong> cuatro grupos past<strong>en</strong> un nuevo bloque<br />
casi al mismo tiempo (pastoreo <strong>en</strong> bandas).<br />
470
Producción animal<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños <strong>en</strong> pastoreo rotacional: partos primavera 2007 (A1, baja carga y A2, alta<br />
carga) y partos otoño 2006 (B1, baja carga y B2, alta carga)<br />
TRATAMIENTOS A1 A2 B1 B2<br />
Carga gana<strong>de</strong>ra (vacas/ha) 4,3 5,7 3,6 4,2<br />
Número <strong>de</strong> rotaciones 4 5 4 5<br />
Longitud <strong>de</strong> rotación (días) 32 26 31 28<br />
Alturas pre-pastoreo (cm) 17 15 16 14<br />
Producción inicial leche (kg/vaca) 29,4 31 27,2 26,5<br />
Determinaciones: Cada grupo pastoreó áreas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> raigrás inglés y trébol<br />
b<strong>la</strong>nco. Se trató <strong>de</strong> maximizar <strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> MS, int<strong>en</strong>tando alcanzar altos niveles <strong>en</strong> oferta<br />
<strong>en</strong> cada rotación, para conseguir bu<strong>en</strong>as respuestas individuales por animal.<br />
El manejo <strong>en</strong> pastoreo fue simi<strong>la</strong>r según <strong>la</strong>s mediciones <strong>de</strong> altura <strong>de</strong> hierba <strong>en</strong> oferta, 15 cm <strong>en</strong><br />
pre-, y 5 cm <strong>en</strong> post- pastoreo, si<strong>en</strong>do algo superiores, no significativam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> baja carga que<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> alta. La ingestión <strong>de</strong> pasto se <strong>de</strong>terminó por difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> corte directo <strong>de</strong> 5 cuadrados <strong>de</strong><br />
0,33 m <strong>de</strong> <strong>la</strong>do a 4 cm <strong>de</strong>l suelo, <strong>de</strong> muestras pre- y post-pastoreo. Se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> materia seca<br />
y se realizó <strong>la</strong> separación botánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales especies (gramíneas, leguminosas y otras),<br />
así como <strong>de</strong>l material s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras pre-pastoreo. La calidad <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta se<br />
<strong>de</strong>terminó por análisis mediante NIRS.<br />
Se registraron a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s producciones diarias <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayo y se<br />
analizó su calidad (grasa, proteína y urea) <strong>en</strong> muestras recogidas semanalm<strong>en</strong>te.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Producción y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche: Las producciones medias <strong>de</strong> leche por vaca durante <strong>la</strong> primavera-verano<br />
<strong>de</strong>l 2007 fueron simi<strong>la</strong>res para <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> partos <strong>de</strong> primavera (A1 y A2 con<br />
24,6 y 25,5 kg/vaca) y <strong>en</strong> <strong>los</strong> partos <strong>de</strong> otoño fue algo mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong> baja carga (B1) que <strong>en</strong> <strong>la</strong> alta<br />
(B2), con 20 y 18,6 kg/vaca, respectivam<strong>en</strong>te, sin que esta difer<strong>en</strong>cia fuera significativa. Estas<br />
difer<strong>en</strong>cias obt<strong>en</strong>idas v<strong>en</strong>drían motivadas por <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te ingestión <strong>de</strong> pasto sobre todo <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos<br />
<strong>de</strong> otoño, dado que <strong>los</strong> consumos <strong>de</strong> silo y <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado resultaron iguales para <strong>la</strong>s dos<br />
cargas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada época <strong>de</strong> partos.<br />
Un uso racional <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado pue<strong>de</strong> resultar útil durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong> primaveraverano<br />
para elevar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche por vaca y mant<strong>en</strong>er unos altos niveles <strong>de</strong> producción<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación. En ocasiones el uso <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> pastoreo pue<strong>de</strong> llegar a provocar un<br />
efecto sustitutivo <strong>de</strong>l pasto, si éste es sufici<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> calidad.<br />
Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> producción por unidad <strong>de</strong> superficie, con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l 23% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
vacas <strong>de</strong> primavera se increm<strong>en</strong>tó su producción por ha <strong>en</strong> un 7% para el período <strong>en</strong>sayado lo que<br />
supone <strong>en</strong>tregar unos 4900 L más <strong>de</strong> leche al mercado. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos con partos<br />
<strong>de</strong> otoño el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l 14% ti<strong>en</strong>e como resultado un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> tan<br />
sólo 310 L/ha, un 1% más <strong>de</strong> leche, también para <strong>la</strong> carga alta, al ser p<strong>en</strong>alizadas <strong>la</strong>s ingestiones<br />
<strong>de</strong> pasto <strong>en</strong> <strong>la</strong> carga baja.<br />
Las respuestas mejoran cuando increm<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra, por restringir <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />
pasto, o cuando hacemos <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l pasto al <strong>en</strong>trar <strong>la</strong>s vacas a pastar, <strong>en</strong> estos<br />
casos <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> sustitución es baja, y supone un uso positivo <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado (Wilkins et al. 1995;<br />
Peyraud y González, 2000; González Rodríguez, 2003).<br />
471
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Los niveles <strong>de</strong> urea <strong>en</strong> leche fueron normales, al mant<strong>en</strong>erse d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> límites <strong>de</strong> 150 a 300<br />
mg/kg, <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> grupos, <strong>de</strong>tectándose algunos déficit que gracias a un reajuste <strong>de</strong>l equilibrio<br />
<strong>en</strong>ergía-proteína <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración, han podido ser corregidos (Roca et al., 2008).<br />
El cont<strong>en</strong>ido medio <strong>de</strong> grasa <strong>en</strong> leche también se <strong>en</strong>contró d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong> márg<strong>en</strong>es normales <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>en</strong> <strong>en</strong>sayo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 3,8%. Sin embargo, el cont<strong>en</strong>ido medio <strong>de</strong> proteína<br />
<strong>en</strong> leche resultó ser superior <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> partos <strong>de</strong> otoño (3,1%), al producir éstos m<strong>en</strong>os<br />
leche, que <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> primavera (2,9%) y t<strong>en</strong>er ambos una bu<strong>en</strong>a alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> base al<br />
aprovechami<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong>l pasto disponible.<br />
Producción, ingestión y calidad <strong>de</strong>l pasto: Las producciones medias <strong>de</strong> pasto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
áreas <strong>de</strong> pastoreo fueron simi<strong>la</strong>res para <strong>los</strong> cuatro rebaños observándose una cierta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
a una mayor producción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pra<strong>de</strong>ras pastadas por <strong>los</strong> rebaños <strong>de</strong> primavera que por <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> otoño. Los grupos <strong>de</strong> baja carga parec<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er mayores residuos <strong>de</strong> pasto que <strong>los</strong> <strong>de</strong> alta<br />
carga por el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> pastoreo. La producción <strong>de</strong> pasto experim<strong>en</strong>tó una disminución<br />
sustancial a medida que avanzábamos hacia el período <strong>de</strong> sequía.<br />
Los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta fueron altos (<strong>de</strong> un 82% <strong>en</strong> <strong>la</strong> carga alta y <strong>de</strong> un<br />
78% <strong>en</strong> <strong>la</strong> baja, sin difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre ambas).<br />
Un nivel alto <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra trajo consigo un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>seadas<br />
(raigrás inglés y trébol b<strong>la</strong>nco) y una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s invasoras (principalm<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>ntagos) y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
materia muerta exist<strong>en</strong>te. Los altos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> leguminosas y <strong>la</strong> baja pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> material<br />
s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>te están re<strong>la</strong>cionados con el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto puesto que ambos parámetros<br />
influy<strong>en</strong> positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l ganado lechero.<br />
En un trabajo anterior, Vázquez Yánez et al. (2006) <strong>en</strong>contraron que el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie<br />
diaria <strong>en</strong> oferta t<strong>en</strong>ía como consecu<strong>en</strong>cia una mayor disponibilidad <strong>de</strong> forraje y, por consigui<strong>en</strong>te,<br />
más consumo <strong>de</strong> pasto. Es importante seña<strong>la</strong>r que, como vuelve a suce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te trabajo,<br />
al increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> carga aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l pasto, parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a su disponibilidad, y<br />
disminuyó <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l pasto al increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado.<br />
En <strong>la</strong> figura 1 se muestra <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> pastoreo, mejorando <strong>la</strong> calidad<br />
<strong>de</strong>l forraje producido, sin con ello p<strong>en</strong>alizar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche por vaca. El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> materia<br />
seca <strong>de</strong>l pasto pres<strong>en</strong>tó una importante variación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo con un 15% a julio con un 24%,<br />
con un valor medio <strong>de</strong>l 20% durante toda <strong>la</strong> primavera.<br />
Figura 1. Carga gana<strong>de</strong>ra (vacas/ha), pasto <strong>en</strong> oferta e ingestión (kg/vaca) y producción <strong>de</strong> leche (kg/vaca):<br />
partos primavera (A) y otoño (B) a dos cargas, 1: baja y 2: alta<br />
vacas/ha<br />
6<br />
carga (vacas/ha)<br />
ingestión (kg/ha)<br />
pasto oferta (kg/vaca)<br />
producción (kg/vaca)<br />
kg/vaca<br />
30<br />
5<br />
25<br />
4<br />
20<br />
3<br />
15<br />
2<br />
10<br />
1<br />
5<br />
0<br />
A1 A2 B1 B2<br />
0<br />
472
Producción animal<br />
En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2 se pue<strong>de</strong> observar que <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta para <strong>los</strong> cuatro rebaños resultó<br />
ser muy simi<strong>la</strong>r. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> M.O. <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s pastadas fueron <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>l 90%.<br />
Los cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> proteína fueron más elevados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> pasto ofertadas a <strong>los</strong> grupos<br />
con alta carga que <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> baja carga al contrario <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> con el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> fibras<br />
no resultando estas difer<strong>en</strong>cias significativas. La proteína <strong>de</strong>l pasto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
márg<strong>en</strong>es normales y acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s nutricionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuatro rebaños, <strong>de</strong>bido a<br />
<strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> N que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> microorganismos <strong>de</strong>l rum<strong>en</strong>. Según Peyraud y González<br />
(2000) cuando el cont<strong>en</strong>ido medio <strong>en</strong> proteína baja <strong>de</strong>l 13%, por cada unidad <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />
m<strong>en</strong>os, <strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> hasta 0,3 kg M.O. <strong>de</strong> pasto. Los azúcares osci<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> un estrecho<br />
marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> valores (14,2% <strong>de</strong>l B2 a 16,8% <strong>de</strong>l A2). La digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica in<br />
vivo e in vitro fue más elevada, sin ser significativa a un nivel <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong>l 95%, <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos<br />
con alta carga que <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> baja.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Calidad <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta (medida NIRS): partos primavera 2007 (A1, baja carga y A2, alta carga)<br />
y partos otoño 2006 (B1, baja carga y B2, alta carga)<br />
CALIDAD PASTO (%) M.O. P.B. A.D.F. N.D.F. C.S.A. O.M.D. I.V.O.M.D.<br />
A1 90,8 12,7 30,9 53,7 15,6 71,7 75,7<br />
A2 90,6 13,9 29,1 51,8 16,8 73,5 78,7<br />
B1 90,6 13,8 30,1 53,8 15,2 72,6 76,6<br />
B2 90,2 15,4 29,6 52,8 14,2 72,9 76,7<br />
M.O.= Materia orgánica; P.B.= Proteína bruta; A.D.F.= Fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; N.D.F= Fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te; C.S.A.= Carbohidratos<br />
solubles <strong>en</strong> agua; O.M.D.= Digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica in vivo; I.V.O.M.D.= Digestibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />
orgánica in vitro.<br />
CONCLUSIONES<br />
El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra, con vacas <strong>de</strong> partos <strong>de</strong> primavera y <strong>de</strong> otoño, consiguió unos<br />
altos niveles <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong>l pasto y alcanzó una mayor calidad <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> oferta. La mayor<br />
presión <strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> primavera <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos con alta carga provocó un m<strong>en</strong>or consumo <strong>de</strong><br />
pasto por vaca. Sin embargo, esta m<strong>en</strong>or ingestión fue comp<strong>en</strong>sada por una mayor calidad <strong>de</strong>l<br />
mismo y a pesar <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or consumo total <strong>de</strong> materia seca se logró mant<strong>en</strong>er una alta producción<br />
individual <strong>de</strong> leche durante todo el período <strong>en</strong>sayado.<br />
Un uso <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> pastoreo <strong>de</strong> primavera pue<strong>de</strong> resultar útil no sólo para mant<strong>en</strong>er unos<br />
altos niveles <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche sino para <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cabaña gana<strong>de</strong>ra.<br />
Esto ayudaría a disminuir el efecto sustitutivo <strong>de</strong>l pasto por el conc<strong>en</strong>trado que se suele suministrar<br />
<strong>en</strong> esa época. Es posible y recom<strong>en</strong>dable aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
lecheras gallegas para conseguir una mejor utilización <strong>de</strong>l pasto y una mayor calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa<br />
producida, sin p<strong>en</strong>alizar <strong>la</strong> producción por vaca. Se recomi<strong>en</strong>da esta práctica muy a<strong>de</strong>cuada<br />
para aplicar <strong>en</strong> <strong>los</strong> sistemas sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Este trabajo se llevó a cabo <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> investigación RTA2005-00204-00-00<br />
financiado por el Instituto Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Agroalim<strong>en</strong>tarias (INIA).<br />
473
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
BARTHOLOMEW, P.W.; MCLAUCHLAN, W.; CHESTNUTT, D.M.B., 1981. An assessm<strong>en</strong>t of the<br />
influ<strong>en</strong>ce on net herbage accumu<strong>la</strong>tion, herbage comsuption and individual animal performance<br />
of two l<strong>en</strong>gths of grazing rotation and three herbage allowances for grazing beef cattle. J.<br />
Agr. Sci., 96: 363-373.<br />
DE BONIS FERNANDEZ, E.; GONZALEZ RODRIGUEZ, A., 2001. Importancia y caracterización <strong>de</strong>l<br />
forraje <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> pastoreo <strong>en</strong> Galicia. Actas XLI Reunión<br />
S.E.E.P. Alicante, 215-220.<br />
FRAME, J.; NEWBOULD, P., 1984. Herbage production from grass/white clover swards. Occ.<br />
Symp. Brit. Grassld. Soc., 16: 15-35.<br />
FRAME, J., 1990. Exploiting grass/white clover swards. I. Agronomy. Training course at Koldkaergard.<br />
Landboskle, Arhus, D<strong>en</strong>mark, 1-25.<br />
GONZALEZ RODRIGUEZ, A., 2002. Manejo <strong>de</strong>l rebaño para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> pastoreo.<br />
En: “Producción <strong>de</strong> pastos, forrajes y céspe<strong>de</strong>s”. Ed. C. Chocarro, F. Santiveri, R. Fanlo, I.<br />
Bovet, J. Lloveras. Universidad <strong>de</strong> Lleida. España, 527-532.<br />
GONZALEZ RODRIGUEZ, A., 2003. Low input grazing system for dairy production in northwest<br />
Spain. In: Kirilov, A.; Todorov, N.; Katerov, I. (Eds.). “Optimal forage systems for animal production<br />
and the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t”. Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 8: 491-494.<br />
GONZALEZ RODRIGUEZ, A.; VAZQUEZ YAÑEZ. O.P.; LOPEZ DIAZ, J., 2007. Presión <strong>de</strong> pastoreo y<br />
conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> zonas húmedas. Actas XLVI Reunión Ci<strong>en</strong>tífica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P. Vitoria, 445-451.<br />
PEYRAUD, J.L.; GONZALEZ RODRIGUEZ, A., 2000. Re<strong>la</strong>tions betwe<strong>en</strong> grass production, supplem<strong>en</strong>tation<br />
and intake in grazing dairy cows. In: Soegaard, K.; Ohlson, C.; Sehested, J.; Hutchings,<br />
N. J.; Krist<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, T. (Eds.). “Grass<strong>la</strong>nd Farming. Ba<strong>la</strong>ncing <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal and economic<br />
<strong>de</strong>mands” Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 5: 269-282.<br />
ROCA FERNANDEZ A.I.; GONZALEZ RODRIGUEZ A.; VAZQUEZ YAÑEZ O.P., 2008 Detección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
urea <strong>en</strong> leche como parámetro indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> ración <strong>de</strong> vacas <strong>en</strong> pastoreo y con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do.<br />
Actas XLVII Reunión S.E.E.P. Córdoba. (<strong>en</strong> esta misma Reunión).<br />
SALCEDO DIAZ, G., 2000. El pasto <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> vacas lecheras. Congreso Internacional<br />
<strong>de</strong> Medicina Bovina. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, 92-109.<br />
VAZQUEZ, O.P.; SMITH, T.R., 2000. Factors Affecting Pasture Intake and Total Dry Matter Intake in<br />
Grazing Dairy Cows. Journal of Dairy Sci<strong>en</strong>ce, 83: 2301-2309.<br />
VAZQUEZ YAÑEZ. O.P.; GONZALEZ RODRIGUEZ, A.; LOPEZ DIAZ, J., 2004. Efectos <strong>de</strong>l pastoreo<br />
rotacional con vacas lecheras sobre <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición nutritiva <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong>tre<br />
rotaciones. Actas XLIV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P. Sa<strong>la</strong>manca, 249-253.<br />
VAZQUEZ YAÑEZ, O.P.; GONZALEZ RODRIGUEZ, A.; LOPEZ DIAZ, J., 2006. Conc<strong>en</strong>trate supplem<strong>en</strong>tation<br />
effects on dairy cows grazing pastures during spring. In: Lloveras, J.; González<br />
Rodríguez, A.; Vázquez Yáñez, O.P.; Piñeiro, J.; Santamaría, O.; Olea, L. y Pob<strong>la</strong>ciones, M.J.<br />
“Sustainable grass<strong>la</strong>nd productivity” Grass<strong>la</strong>nd Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 11: 194-196.<br />
WILKINS, R.J.; GIBB, M.J.; HUCKLE, C.A., 1995. Lactation performance of spring-calving dairy<br />
cows grazing mixed per<strong>en</strong>nial ryegrass/white clover swards of differing composition and<br />
height. Grass and Forage Sci<strong>en</strong>ce, 50: 199-208.<br />
474
Producción animal<br />
EFFECT OF GRAZING PRESSURE AND SUPPLEMENTATION<br />
FOR A SUSTAINABLE MILK PRODUCTION IN DAIRY COWS<br />
SUMMARY<br />
Two systems of milk production were studied (high and low grazing pressure), based on the use of<br />
farm resources, in four herds of cows with differ<strong>en</strong>t <strong>la</strong>ctation state: two with spring-calving (A1 and<br />
A2) and two with autumn-calving (B1 and B2).<br />
Milk yield and quality was analyzed together with pasture production, quality and perc<strong>en</strong>tage of use<br />
for each group. Special care was tak<strong>en</strong> in grazing managem<strong>en</strong>t to get high intake per animal and<br />
high use of grass, trying to improve grass quality.<br />
An increase in grazing pressure during spring in two groups (A2 and B2) causes a <strong>de</strong>crease grass<br />
intake per cow and an increase in the perc<strong>en</strong>tage of use grass. This lower intake was comp<strong>en</strong>sated<br />
with a higher grass quality, with a total dry matter intake of nutri<strong>en</strong>ts <strong>en</strong>ough to maintain high<br />
milk production per cow.<br />
Increasing the grazing pressure is recomm<strong>en</strong><strong>de</strong>d wh<strong>en</strong> a restrictive use of conc<strong>en</strong>trate is ma<strong>de</strong><br />
un<strong>de</strong>r grazing conditions in dairy cows. Managem<strong>en</strong>t is very important to maximise the grass intake<br />
and for improving the quality of grass, in or<strong>de</strong>r to reduce the substitutive effects of conc<strong>en</strong>trate<br />
and maintain a high milk production in the grazing systems.<br />
Key words: <strong>la</strong>ctation curve, pasture managem<strong>en</strong>t, si<strong>la</strong>ge, conc<strong>en</strong>trate, rotation.<br />
475
Producción animal<br />
EFECTO DEL ACABADO Y DEL PESO AL SACRIFICIO EN LA<br />
CARNE DE TERNEROS ALIMENTADOS CON DE ENSILADO DE<br />
PRADERA<br />
J. ZEA SALGUEIRO Y Mª D. DÍAZ DÍAZ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo. Apartado Correos 10. 15008 A<br />
Coruña. Correo-e: jaime.zea.salgueiro@xunta.es, dolores.diaz.diaz@xunta.es<br />
RESUMEN<br />
Se comparan <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> distintos acabados (45 o 90 días con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so o con pi<strong>en</strong>so a<br />
voluntad) con <strong>los</strong> <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio (375, 410 y 450 kg) <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas características<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> carne: color, pérdidas <strong>de</strong> agua, veteado, consist<strong>en</strong>cia, terneza, pH, composición<br />
química e índices nutricionales.<br />
Únicam<strong>en</strong>te se observan variaciones <strong>en</strong> el veteado y <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grasa, que aum<strong>en</strong>tan con<br />
el acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad y con el peso <strong>de</strong> sacrificio. Los ácidos grasos saturados (SFA)<br />
y <strong>los</strong> omega-6 aum<strong>en</strong>tan mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> ácidos grasos poliinsaturados (PUFA) y <strong>los</strong> omega-3 disminuy<strong>en</strong><br />
con <strong>los</strong> acabados, tanto con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so como con pi<strong>en</strong>so a voluntad y con acabados<br />
<strong>de</strong> 45 o 90 días (<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> omega-6, sólo significativam<strong>en</strong>te si el acabado <strong>de</strong> hace con<br />
pi<strong>en</strong>so a voluntad. El peso <strong>de</strong> sacrificio no <strong>los</strong> modifica.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: ácidos grasos, índices nutricionales.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
En <strong>los</strong> animales alim<strong>en</strong>tados a base <strong>de</strong> forrajes se recomi<strong>en</strong>dan acabados con pi<strong>en</strong>so para mejorar<br />
<strong>la</strong> conformación y el <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to. Por otra parte, un mayor peso al sacrificio mejora igualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> conformación y el <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to. Por ello, a veces el efecto <strong>de</strong>l acabado se confun<strong>de</strong><br />
el peso al sacrificio. Al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> grasa, tanto con <strong>los</strong> acabados como con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso<br />
<strong>de</strong> sacrificio, <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne se pued<strong>en</strong> ver afectadas.<br />
Para dilucidar qué efectos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a <strong>los</strong> acabados y cuáles al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio, se<br />
realizaron tres experim<strong>en</strong>tos: dos <strong>de</strong> acabado, con más o m<strong>en</strong>os pi<strong>en</strong>so, sacrificando al mismo<br />
peso. Otro <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio, <strong>en</strong> animales alim<strong>en</strong>tados con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra y<br />
cantida<strong>de</strong>s limitadas <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Para comparar <strong>los</strong> efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> <strong>los</strong> acabados y <strong>los</strong> <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio<br />
se realizaron tres experim<strong>en</strong>tos. En el primero se estudiaron acabados con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so durante<br />
45 o 90 días, <strong>en</strong> el segundo, igual, pero con pi<strong>en</strong>so a voluntad. Los terneros se sacrifican a<br />
400 kg <strong>de</strong> peso vivo, <strong>de</strong> ahí que el peso con el que comi<strong>en</strong>zan <strong>los</strong> acabados sea distinto <strong>en</strong> cada<br />
tratami<strong>en</strong>to. En el tercer experim<strong>en</strong>to se fijaron tres pesos <strong>de</strong> sacrificio: 375, 410 y 450 kg (Tab<strong>la</strong><br />
477
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
1). Los terneros recibieron <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do a voluntad (9,39 MJ <strong>de</strong> EM/kg MS y 11,46% <strong>de</strong> PB <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos<br />
1 y 2 y 8,84 MJ <strong>de</strong> EM/kg MS y 11,07% <strong>de</strong> PB <strong>en</strong> el 3) y 1,5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so hasta que<br />
alcanzaron 270 kg <strong>de</strong> peso, luego, hasta el sacrificio o hasta el inicio <strong>de</strong>l acabado, 2 kg. Los pi<strong>en</strong>sos<br />
<strong>de</strong> cebada y soja se formu<strong>la</strong>ron para que <strong>la</strong> ingesta resultase con el 14, o el 12 % <strong>de</strong> PB, para<br />
terneros <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os o más <strong>de</strong> 270 kg. En cada tratami<strong>en</strong>to había 30 terneros (10 Rubio Gallego,<br />
10 Holstein-Friesian y 10 cruzados <strong>de</strong> ambos).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Diseños experim<strong>en</strong>tales<br />
Acabados<br />
Peso <strong>de</strong> sacrificio<br />
Experim<strong>en</strong>to 1 Experim<strong>en</strong>to 2 Experim<strong>en</strong>to 3<br />
Sin acabado (1) Sin acabado (1) 375 kg peso vivo<br />
45 días con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 45 días con pi<strong>en</strong>so a voluntad 410 kg peso vivo<br />
90 días con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 90 días con pi<strong>en</strong>so a voluntad 450 kg peso vivo<br />
(1): sigu<strong>en</strong> con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do y 2 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so<br />
A <strong>la</strong>s 24 horas post-sacrificio se extrajo el trozo <strong>de</strong> lomo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> 6ª y 10ª costil<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> media canal izquierda. El Longissimus thoracis se fileteó <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido craneocaudal para obt<strong>en</strong>er<br />
<strong>la</strong>s muestras y <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua mediante <strong>la</strong>s pérdidas por goteo (<strong>en</strong><br />
carne cruda), o drip-<strong>los</strong>s (Offer y Knight, 1988), por cocción (Hamm, 1977) y por presión (método<br />
<strong>de</strong> Wismer-Pe<strong>de</strong>rs<strong>en</strong> (1994) variante <strong>de</strong> Grau y Hamm (1953) modificado por Sierra (1973)).<br />
En <strong>la</strong>s muestras (1x1x5 cm) utilizadas <strong>en</strong> el calculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas por cocción se <strong>de</strong>termino <strong>la</strong><br />
dureza con un Texturómetro Universal -INSTROM 1011. Las coord<strong>en</strong>adas tricromáticas: L* (luminosidad),<br />
a* (índice <strong>de</strong> rojo) y b* (índice <strong>de</strong> amarillo) <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne y grasa subcutánea <strong>de</strong>l lomo se<br />
obtuvieron con un espectrofotómetro portátil MINOLTA serie CR-300.<br />
El veteado se <strong>de</strong>terminó según un esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 5 puntos: 1, trazas; 2, poco; 3, pequeño; 4, mo<strong>de</strong>sto;<br />
5, mo<strong>de</strong>rado.<br />
Para <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> es: 1 = firme seca, 3 = b<strong>la</strong>nda húmeda. El pH se calculó con un<br />
pHmetro (HANNA Instrum<strong>en</strong>ts) con electrodo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> 6 mm. <strong>de</strong> diámetro y sonda <strong>de</strong><br />
temperatura. La composición química <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne se estimó por NIRS.<br />
En el análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos grasos (FA <strong>en</strong> mg/100 g <strong>de</strong> carne) se siguió <strong>la</strong> norma ISO 5508. La<br />
extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa se realizó por el método <strong>de</strong> Blight y Dier (1959) y <strong>la</strong> muti<strong>la</strong>ción por el <strong>de</strong><br />
Morrison y Smith (1964). Para <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>los</strong> ésteres metílicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> FA se utilizó un cromatógrafo<br />
<strong>de</strong> gases (VARIANT GC 3900). Los índices nutricionales <strong>de</strong>terminados fueron: SFA (ácidos<br />
grasos saturados) como suma <strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos: C8:0, C10:0, C12:0, C14:0, C15:0, C16:0,<br />
C17:0, C18:0, C20:0, C22:0, C23:0 y C24:0; MUFA (ácidos grasos monoinsaturados), suma <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> ácidos: C14:1(n-5), C:15:1, C16:1(n-7), C17:1, C18:1(n-9t), C18:1(n-9c), C20:1(n-9), C22:1(n-<br />
9) y C24:1(n-9); PUFA (ácidos grasos poliinsaturados), suma <strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos: C18:2(n-6t), C18:2(n-<br />
6c), C18:3(n-3), C18:3(n-6), C20:2(n-6), C20:3(n-3), C20:3(n-6), C20:4(n-6), C20:5(n-3), C22:2(n-<br />
6) y C22:6(n-3); ácidos grasos poliinsaturados <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie w-3, suma <strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos: C18:3(n-3),<br />
C20:3(n-3), C20:5(n-3) y C22:6(n-3); y ácidos grasos poliisaturados <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie w-6, que son <strong>la</strong><br />
suma <strong>de</strong> <strong>los</strong> ácidos: C18:2(n-6t), C18:2(n-6c), C18:3(n-6), C20:2(n-6), C22:2(n-6), C20:3(n-6) y<br />
C20:4(n-6). Asimismo se <strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones PUFA/SFA y w-6/w-3.<br />
Cada experim<strong>en</strong>to se analizo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con el PROC ANOVA <strong>de</strong>l paquete estadístico SAS<br />
(SAS Institute, 1985).<br />
478
Producción animal<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Ni <strong>los</strong> acabados ni el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio afectaron a <strong>los</strong> índices cromáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne,<br />
pero sí al índice b*, <strong>de</strong> amarillo <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa, que aum<strong>en</strong>tó ligeram<strong>en</strong>te cuando lo hizo el peso <strong>de</strong><br />
sacrificio (Tab<strong>la</strong> 2). La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación influye poco <strong>en</strong> <strong>los</strong> índices cromáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
carne (Albertí et al., 1988). Dado el estrecho intervalo <strong>de</strong> pesos <strong>de</strong> sacrificio, éstos no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> influir<br />
<strong>en</strong> el color (Cabrero, 1991). Las pérdidas <strong>de</strong> agua no se vieron afectadas ni por el peso <strong>de</strong> sacrificio<br />
ni por <strong>los</strong> acabados (Tab<strong>la</strong> 3). Lo primero se explica por <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pesos <strong>de</strong> sacrificio<br />
y lo segundo coinci<strong>de</strong> con <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> Albertí et al. (1988), que no <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> agua al alim<strong>en</strong>tar con más o m<strong>en</strong>os conc<strong>en</strong>trado.<br />
El veteado <strong>en</strong> el L. thoraci no varió con el acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so, pero aum<strong>en</strong>tó con el <strong>de</strong><br />
pi<strong>en</strong>so a voluntad. El efecto <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio <strong>en</strong> el veteado es algo mayor que el <strong>de</strong>l acabado.<br />
La terneza, <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia o el pH no variaron con <strong>los</strong> acabados o con el peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
Albertí et al. (1988) no observaron efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>en</strong> <strong>la</strong> terneza o el pH. El que el peso <strong>de</strong><br />
sacrificio no influya <strong>en</strong> el pH, es porque el pH sigue una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia sigmoidal (Journe y Teisser,<br />
1982) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> terneza porque <strong>en</strong> el intervalo consi<strong>de</strong>rado es estable (Sañudo, 1993).<br />
El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio no afectó al nivel <strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> SFA, mi<strong>en</strong>tras que el acabado<br />
con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so aum<strong>en</strong>tó el nivel <strong>de</strong>l C20:0 (araquídico) y con conc<strong>en</strong>trado a voluntad el<br />
<strong>de</strong> C14:0 (mirístico), C16:0 (palmítico) y C20:0 (araquídico). De <strong>los</strong> MUFA, el acabado únicam<strong>en</strong>te<br />
modificó el C14:1 (miristoleico). El peso <strong>de</strong> sacrificio no <strong>los</strong> modificó.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Índices cromáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne y grasa<br />
A (1) B (2) C (3) et Sign. Efecto<br />
Carne<br />
Índice luminosidad L*:<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 37,3 37,5 38,0 0,439 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 37,3 37,5 38,3 0,434 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 36,5 36,6 36,3 0,347 NS No<br />
Índice <strong>de</strong> rojo a*:<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 15,9 15,0 15,0 0.239 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 15,9 15,1 15,1 0.243 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 15,5 15,4 15,7 0.221 NS No<br />
Índice <strong>de</strong> amarillo b*:<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 8,7 8,6 8,7 0.172 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 8,7 8,6 8,5 0.169 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 7,9 7,9 7,9 0.191 NS No<br />
Grasa<br />
Índice luminosidad L*:<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 66,7 66,3 66,2 0,541 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 66,7 66,2 66,6 0,530 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 68,8 68,1 67,5 0,652 NS No<br />
479
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Índice <strong>de</strong> rojo a*:<br />
A (1) B (2) C (3) et Sign. Efecto<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 6,7 6,6 6,4 0,295 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 6,7 6,7 6,5 0,284 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 6,3 6,2 6,6 0,261 NS No<br />
Índice <strong>de</strong> amarillo b*:<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 12,8 12,5 12,6 0,392 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 12,8 12,4 12,2 0,386 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 11,2 a 11,5 b 12,3 b 0,338 ** Si<br />
(1): A, sin acabado <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 375 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
(2): B, acabado <strong>de</strong> 45 días <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 410 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
(3): C, acabado <strong>de</strong> 90 días <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 450 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
Sig: nivel <strong>de</strong> significación; ***: p
Producción animal<br />
A (1) B (2) C (3) et Sign. Efecto<br />
Terneza (kg/cm 2 )<br />
pH<br />
Proteína (%):<br />
Grasa (%):<br />
C<strong>en</strong>izas (%):<br />
Humedad (%):<br />
* Ver pie <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 6,5 6,5 6,6 0,343 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 6,5 7,0 7,0 0,335 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 7,4 7,3 7,3 0,279 NS No<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 5,5 5,5 5,5 0,020 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 5,5 5,5 5,5 0,018 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 5,5 5,5 5,5 0,018 NS No<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 21,7 21,8 21,9 0,117 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 21,7 21,7 21,6 0,114 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 21,7 21,7 21,7 0,079 NS No<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 0,8 0,7 0,8 0,072 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 0,8 a 0,9 b 1,0 b 0,067 *** Si<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 0,8 a 1,0 ab 1,1 b 0,082 * Si<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 1,2 1,2 1,2 0,006 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 1,2 1,2 1,2 0,005 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 1,2 1,2 1,2 0,004 NS No<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 76,3 76,3 76,3 0,131 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 76,3 76,2 76,2 0,123 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 76,2 76,1 76,1 0,101 NS No<br />
El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio no afectó a ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> PUFA w-6, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> acabados<br />
aum<strong>en</strong>taron el nivel <strong>de</strong>l C18:2(n-6t) (linole<strong>la</strong>idico), <strong>de</strong>l C18:2(n-6c) (linoleico) y <strong>de</strong>l C18:3(n-6)<br />
(g-linol<strong>en</strong>ico). Los PUFA w-3: C18:3(n-3) (a-linoleico), C20:3(n-3) (eicosatri<strong>en</strong>oico), C22:6(n-3)<br />
(docosahexa<strong>en</strong>oico) y C20:5(ω-3) (eicosap<strong>en</strong>ta<strong>en</strong>oico) disminuyeron con <strong>los</strong> acabados. El peso <strong>de</strong><br />
sacrificio no afectó ningún PUFA ω-3.<br />
El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio no afectó significativam<strong>en</strong>te al total <strong>de</strong> <strong>los</strong> SFA, MUFA o PUFA,<br />
ni a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción PUFA/SFA. Sin embargo, <strong>los</strong> acabados aum<strong>en</strong>taron el nivel <strong>de</strong>SFA y disminuyeron<br />
el <strong>de</strong> PUFA y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción PUFA/SFA. Los PUFA w-6 aum<strong>en</strong>taron con el acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad<br />
y no se modificaron con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio o con el acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so.<br />
Los PUFA w-3 disminuyeron con <strong>los</strong> acabados y no se modificaron con el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso<br />
<strong>de</strong> sacrificio. Lo mismo ocurrió con <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción w-6/w-3 (Tab<strong>la</strong> 4).<br />
481
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Ácidos grasos saturados (SFA), ácidos grasos monoinsaturados (MUFA), ácidos grasos poliinsaturados<br />
(PUFA), re<strong>la</strong>ción PUFA/SFA, ácidos ω-6 y ω-3 y re<strong>la</strong>ción ω-6/ω-3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> grasa intramuscu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l L.thoracis<br />
Ácidos grasos saturados (SFA):<br />
A (1) B (2) C (3) et Sign. Efecto<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 898 a 951 ab 985 b 25,134 *** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 898 a 1010 b 1073 c 25,155 *** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 1015 952 988 83,921 NS No<br />
Ácidos grasos monoinsaturados (MUFA):<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 1148 1170 1110 47,638 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 1148 1141 1169 47,442 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 1280 1174 1332 106,32 NS No<br />
Ácidos grasos poliinsaturados (PUFA):<br />
Re<strong>la</strong>ción PUFA/SFA:<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 151 a 139 ab 136 b 5,603 * Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 151 a 138 ab 133 b 5,329 * Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 150 136 142 133,22 NS No<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 0,17 a 0,15 b 0,14 b 0,007 *** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 0,17 a 0,14 ab 0,13 b 0,007 *** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 0,16 0,16 0,16 0,024 NS No<br />
PUFA <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie ω-6:<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 70,4 71,5 75,2 3,841 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 70,4 a 78,5 ab 85,8 b 3,651 *** Si<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 84,7 74,3 77,0 10,011 NS No<br />
PUFA <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie ω-3:<br />
Re<strong>la</strong>ción ω-6/ω-3:<br />
* Ver pie <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2.<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 79,8 a 67,7 b 60,4 b 3,002 *** Si<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 79,8 a 59,6 b 47,4 c 2,994 *** Si<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 65,3 61,8 65,9 3,855 + No<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 0,90 a 1,06 ab 1,27 b 0,095 *** Si<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 0,90 a 1,36 b 1,91 c 0,088 *** Si<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 1,36 1,26 1,24 0,188 NS No<br />
Estos resultados coincid<strong>en</strong> con <strong>los</strong> <strong>de</strong> Calvo (2001) o Vare<strong>la</strong> (2002) por lo que se refiere al peso<br />
<strong>de</strong> sacrificio y con <strong>los</strong> <strong>de</strong> Moloney et al. (2001) o Mor<strong>en</strong>o (2004), por lo que se refiere al nivel <strong>de</strong><br />
conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta (acabados).<br />
482
Producción animal<br />
CONCLUSIONES<br />
El peso <strong>de</strong> sacrificio no afecta negativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> terneza o al color <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne o grasa, factores<br />
muy valorados por <strong>los</strong> consumidores, que por otra parte tampoco mejoran con <strong>los</strong> acabados.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista dietético, para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s canales <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales alim<strong>en</strong>tados<br />
a base <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra es preferible aum<strong>en</strong>tar el peso <strong>de</strong> sacrificio, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l intervalo<br />
consi<strong>de</strong>rado, que someter a <strong>los</strong> animales a acabados con pi<strong>en</strong>so.<br />
REFERENCIAS BILIOGRÁFICAS.<br />
ALBERTÍ, P.; SAÑUDO, C.; LAHOZ, F.; JAIME, J.; TENA, T., 1988. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros acabados con dietas forrajeras y suplem<strong>en</strong>tados con<br />
distintas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so. ITEA, 76, 3-4.<br />
BLIGHT, E. G.; DYER, W. J., 1959. A rapid method of total lipid extraction and purification. Can. J.<br />
Biochem. Phisiol., 37, 911-917.<br />
CABRERO, M., 1991. Factores que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características cualitativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne. Bovis, 38,<br />
39-70.<br />
CALVO, C., 2001. Estudio <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong>l<br />
terneros Rubio Gallego acogible a <strong>la</strong>s primas <strong>de</strong> <strong>la</strong> P.A.C. <strong>en</strong> rebaños <strong>de</strong> vacas nodrizas. Tesis<br />
Doctoral. Universidad <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>. No publicada.<br />
GRAU, R.; HAMM, R., 1953. Muscle as Food. Ed. P. J. Bechtel. Food Sci<strong>en</strong>ce and Technology. A<br />
series of Monograph, 1985. Aca<strong>de</strong>mic Press. New York.<br />
HAMM, R., 1977. Citado por P<strong>la</strong> (2001)<br />
JOURNE, H. E.; TEISSIER, J. H., 1982. Caractéristiques et qualité <strong>de</strong> <strong>la</strong> vian<strong>de</strong> <strong>de</strong> bovine. Techn.<br />
Agric. 1, 3392-3411.<br />
MOLONEY, A. P.;MOONEY, M. T.; KERRY, J. P.; TROY, D. J., 2001. Producing t<strong>en</strong><strong>de</strong>r and f<strong>la</strong>voursome<br />
beef with <strong>en</strong>hanced nutritional characteristics. Proc. Nutr. Soc., 6, 221-229.<br />
MORENO, Mª. T., 2004. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne y <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong><br />
animales acogibles a <strong>la</strong> I.G.P. “Ternera Gallega”. Tesis Doctoral. Universidad <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Composte<strong>la</strong>.<br />
MORRISON, W.; SMITH L. M., 1964. Preparation of fatty acids methil ester and dimethi<strong>la</strong>cetals from<br />
lipids with boron fluori<strong>de</strong> methanol. J. Lipid Res., 5, 600-608.<br />
PLA, M., 2001. Medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua. En Metodología para el estudio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>en</strong> rumiantes., 173-179. Co V. Cañeque; C Sañudo.<br />
Monografías<br />
INIA. Serie Gana<strong>de</strong>ra nº 1 Madrid.<br />
OFFER, G.; KNIGHT, P., 1988. The structural basis of water-holding in meat. Part. 2: Drip <strong>los</strong>ses.<br />
En Developm<strong>en</strong>ts in meat sci<strong>en</strong>ce, 4: 121-134. Ed R. Lawrie. Elsevier. Oxford.<br />
SAÑUDO, C., 1993. La calidad organoléptica <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne. Mundo Gana<strong>de</strong>ro, 2, 4, 6, 10, 12.<br />
SAS INSTITUTE, 1985. SAS User`s gui<strong>de</strong>: Statistic basic. 5 ed. SAS Institute Inc., Cary, N. C.<br />
483
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
SIERRA, I. 1973. Aportación al estudio <strong>de</strong>l cruce B<strong>la</strong>nco Belga x Landrace: Caracteres productivos,<br />
calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne. I.E.P.G.E., 16:43 pp.<br />
VARELA, A., 2002. Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que afectan a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l tipo “Cebón”. Tesis<br />
Doctoral. Universidad <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>. No publicada.<br />
WISMER-PEDERSEN, J., 1994. Química <strong>de</strong> <strong>los</strong> tejidos animales. En Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne y <strong>los</strong> productos<br />
cárnicos, 125-149. Ed. J.F. Price, B. S. Schweigert. Acribia. Zaragoza. España.<br />
EFFECT OF FINISHING AND SLAUGHTERD WEIGHT INCREASE<br />
ON YONG BULL MEAT, FED WITH GRASS SILAGE.<br />
SUMMARY<br />
The effects of differ<strong>en</strong>t finishing (45 or 90 days with 5 kg of conc<strong>en</strong>trate or with conc<strong>en</strong>trate ad<br />
libitum) with those from the increase of s<strong>la</strong>ughtered weight (375, 410 and 450 kg) in <strong>de</strong>termined<br />
characteristics of meat were compared: colour, drip <strong>los</strong>s, pressing <strong>los</strong>s, cooking <strong>los</strong>s, marbling,<br />
texture, pH, chemical composition and nutritional in<strong>de</strong>x.<br />
Only variations on marbling and on fat cont<strong>en</strong>t, were observed. These increased with finishing with<br />
conc<strong>en</strong>trate ad libitum and wh<strong>en</strong> the s<strong>la</strong>ughtered weight increases. The saturated fatty acids (SFA)<br />
and the omega-6 increase, whereas poliinsaturated fatty acids (PUFA) and the omega-3 <strong>de</strong>crease<br />
with the finishings. The s<strong>la</strong>ughtered weight does not modify them.<br />
Key words: fatty acids, nutritional in<strong>de</strong>x.<br />
484
Producción animal<br />
EFECTO DEL ACABADO Y DEL AUMENTO DEL PESO DE<br />
SACRIFICIO EN LA CANAL DE TERNEROS ALIMENTADOS<br />
CON ENSILADO DE PRADERA<br />
J. ZEA SALGUEIRO Y Mª D. DÍAZ DÍAZ<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Agrarias <strong>de</strong> Mabegondo. Apartado Correos 10. 15008<br />
A Coruña. Correo-e: jaime.zea.salgueiro@xunta.es, dolores.diaz.diaz@xunta.es<br />
RESUMEN<br />
En terneros alim<strong>en</strong>tados con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ra se realizaron acabados con 4 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so o<br />
con pi<strong>en</strong>so a voluntad durante 45 o 90 días y sacrificio a 400 kg. Los efectos se compararon con<br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio (375, 410 y 450 kg).<br />
Las mejoras logradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s canales con <strong>los</strong> acabados o con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio<br />
resultaron muy parecidas. En ambos casos mejoró el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> conformación, el <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to<br />
y <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong> riñonada. La composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s canales, por tejidos o por calida<strong>de</strong>s comerciales<br />
<strong>de</strong> carne, no se modificó ni con <strong>los</strong> acabados ni con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio, con<br />
<strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa, que aum<strong>en</strong>ta con el nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el acabado y con el aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio. Al aum<strong>en</strong>tar el peso <strong>de</strong> sacrificio lo hace el área <strong>de</strong>l L. thoracis.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: calidad canal, composición canal.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Las canales <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales alim<strong>en</strong>tados a base <strong>de</strong> forrajes y sacrificados a pesos ligeros no suel<strong>en</strong><br />
alcanzar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> mercado. Por ello se recomi<strong>en</strong>dan acabados con pi<strong>en</strong>so. El acabado<br />
clásico, que implica increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio, mejora, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> conformación<br />
y aum<strong>en</strong>ta el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> grasa y disminuye el <strong>de</strong> carne y hueso, mejorando <strong>en</strong> conjunto <strong>la</strong> calidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> canal. Los mismos efectos se produc<strong>en</strong> al aum<strong>en</strong>tar el peso <strong>de</strong> sacrificio. Por ello, <strong>los</strong><br />
posibles efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> acabados y <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio suel<strong>en</strong> estar confundidos.<br />
Parece oportuno, <strong>en</strong>tonces, estudiar <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l acabado, sacrificando todos <strong>los</strong> animales al<br />
mismo peso, y comparar<strong>los</strong> con <strong>los</strong> que produce el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Para comparar <strong>los</strong> efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> canal <strong>de</strong> <strong>los</strong> acabados y <strong>los</strong> <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio<br />
se realizaron tres experim<strong>en</strong>tos. En el primero se estudiaron acabados con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so<br />
durante 45 o 90 días; <strong>en</strong> el segundo, igual, pero con pi<strong>en</strong>so a voluntad. Los terneros se<br />
sacrifican a 400 kg <strong>de</strong> peso vivo, <strong>de</strong> ahí que el peso con el que comi<strong>en</strong>zan <strong>los</strong> acabados sea<br />
distinto <strong>en</strong> cada tratami<strong>en</strong>to. En el tercer experim<strong>en</strong>to se fijaron tres pesos <strong>de</strong> sacrificio: 375,<br />
410 y 450 kg. Al comi<strong>en</strong>zo, y hasta <strong>los</strong> 270 kg todos <strong>los</strong> animales consumieron <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do a<br />
voluntad y 1,5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so. Luego, hasta el sacrificio o hasta el inicio <strong>de</strong>l acabado, 2 kg <strong>de</strong><br />
485
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
pi<strong>en</strong>so. Los pi<strong>en</strong>sos a base <strong>de</strong> cebada y soja se formu<strong>la</strong>ron para que <strong>la</strong> ingesta resultase con<br />
el 14 o el 12 % <strong>de</strong> proteína bruta (PB), para terneros <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os o más <strong>de</strong> 270 kg. La pra<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong> raigrás inglés, trébol b<strong>la</strong>nco y dáctilo se <strong>en</strong>siló por corte directo (con 3 l <strong>de</strong> ácido fórmico/t<br />
<strong>de</strong> materia ver<strong>de</strong>) con una cosechadora picadora <strong>de</strong> doble corte (9,39 MJ <strong>de</strong> EM/kg<br />
MS y 11,46% <strong>de</strong> PB <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y <strong>de</strong> 8,84 MJ <strong>de</strong> EM/kg MS y 11,07%<br />
<strong>de</strong> PB <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio). Se utilizaron 30 animales por tratami<strong>en</strong>to, 10 <strong>de</strong> cada una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s razas Rubia Gallega, Holstein-Friesian y su cruce; esto es, 90 terneros <strong>en</strong> cada experim<strong>en</strong>to<br />
(Tab<strong>la</strong> 1).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Diseños experim<strong>en</strong>tales<br />
Acabados<br />
Peso <strong>de</strong> sacrificio<br />
Experim<strong>en</strong>to 1 Experim<strong>en</strong>to 2 Experim<strong>en</strong>to 3<br />
Sin acabado (1) Sin acabado (1) 375 kg peso vivo<br />
45 días con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 45 días con pi<strong>en</strong>so a voluntad 410 kg peso vivo<br />
90 días con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 90 días con pi<strong>en</strong>so a voluntad 450 kg peso vivo<br />
(1): sigu<strong>en</strong> con <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do y 2 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so.<br />
Las canales se c<strong>la</strong>sificaron según <strong>la</strong>s normas UE (Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos CEE nº 1208/81 y 2930/81 y<br />
2237/1.991). Las categorías para <strong>la</strong> conformación fueron: Excel<strong>en</strong>te (E), Muy bu<strong>en</strong>a (U), Bu<strong>en</strong>a<br />
(R), M<strong>en</strong>os bu<strong>en</strong>a (O) y Mediocre (P), precedidas por un signo “+” o “-”, con lo que <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> fue <strong>de</strong><br />
15 puntos (Tab<strong>la</strong> 2).<br />
La c<strong>la</strong>sificación para el <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to se basó <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong> cobertura.<br />
La esca<strong>la</strong> fue: No graso (1), Poco cubierto (2), Cubierto (3), Graso (4), Muy graso (5), completándose<br />
con un grado intermedio <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, resultando una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 9 puntos (Tab<strong>la</strong> 3).<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Grados <strong>de</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal<br />
P O R U E<br />
- • + - • + - • + - • + - • +<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15<br />
Se <strong>de</strong>spiezó <strong>la</strong> media canal izquierda (Carballo et al., 2000), sin rabo, testícu<strong>los</strong>, ni grasa r<strong>en</strong>al. A<br />
<strong>la</strong>s 48 horas postmort<strong>en</strong> se cuarteó <strong>la</strong> media canal al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> 5ª y 6ª costil<strong>la</strong>s, para obt<strong>en</strong>er el<br />
cuarto <strong>de</strong><strong>la</strong>ntero y el trasero. Al retirar <strong>la</strong> falda <strong>en</strong> el cuarto trasero da lugar a <strong>la</strong> pisto<strong>la</strong>. En el concepto<br />
carne se incluye <strong>la</strong> grasa intramuscu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> el <strong>de</strong> grasa todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>pósitos excepto el intramuscu<strong>la</strong>r<br />
y <strong>en</strong> el <strong>de</strong> hueso se incluy<strong>en</strong> <strong>los</strong> cartí<strong>la</strong>gos, periostio y tejidos conectivos. Al retirarse <strong>la</strong><br />
grasa r<strong>en</strong>al se <strong>de</strong>terminó el porc<strong>en</strong>taje respecto a <strong>la</strong> canal (grasa <strong>de</strong> riñonada).<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Grados <strong>de</strong> <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal<br />
Magra Poco cubierta Cubierta Grasa Muy grasa<br />
• +/- • +/- • +/- • +/- •<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9<br />
En <strong>la</strong> porción <strong>de</strong> lomo extraído se dibujó, sobre papel <strong>de</strong> acetato, el perímetro <strong>de</strong>l músculo L. thoracis<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s costil<strong>la</strong>s 6ª y 10ª. Se p<strong>la</strong>nimetraron sus áreas y se midieron <strong>la</strong>s distancias A (diámetro<br />
mayor <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido dorsov<strong>en</strong>tral) y B (diámetro máximo, perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r al A).<br />
486
Producción animal<br />
Cada experim<strong>en</strong>to se analizó in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con el PROC ANOVA <strong>de</strong>l paquete estadístico SAS<br />
(SAS Institute, 1985).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Las ganancias <strong>de</strong> peso vivo y canal, así como <strong>los</strong> pesos <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases experim<strong>en</strong>tales<br />
(pesos iniciales y <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> acabado y sacrificio) se indican <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 4.<br />
Tab<strong>la</strong> 4. Pesos inicial y final y al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>los</strong> acabados (kg), así como ganancias <strong>de</strong> peso (g/día)<br />
Peso inicial<br />
Peso inicio acabado<br />
Peso final<br />
A (1) B (2) C (3) et Sign. Efecto<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 201,5 199,7 198,1 5,521 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 201,5 202,4 198,0 3,638 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 200,6 201,1 205,8 5,521 NS No<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so - 343,2 a 278,0 b 3,906 *** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad - 328,8 a 257,0 b 4,021 *** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio - - - - - -<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 403,3 403,2 402,2 3,707 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 403,3 402,1 401,8 3,664 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 369,7 a 409,2 b 450,9 c 2,062 *** Sí<br />
Ganancia peso vivo <strong>en</strong> el preacatado<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 1044 1035 1028 15,387 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 1044 1009 1008 16,257 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio - - - - - -<br />
Ganancia peso vivo <strong>en</strong> el acabado<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so - 1354 1374 28,125 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad - 1641 1609 25,234 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio - - - - - -<br />
Ganancia peso vivo (todo el ciclo)<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 1044 a 1113 b 1213 c 16,615 *** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 1044 a 1178 b 1381 c 16,223 *** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 998 a 1062 b 1125 c 21,302 *** Sí<br />
Ganancia peso canal (todo el ciclo)<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 553 a 609 b 687 c 11,128 *** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 553 a 645 b 771 c 10,823 *** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 535 a 575 a 615 b 16,392 *** Sí<br />
(1): A, sin acabado <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 375 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
(2): B, acabado <strong>de</strong> 45 días <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 410 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
(3): C, acabado <strong>de</strong> 90 días <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 450 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
Sig: nivel <strong>de</strong> significación; ***: p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tanto el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso vivo <strong>de</strong> sacrificio como <strong>los</strong> acabados produjeron mejoras simi<strong>la</strong>res<br />
<strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> conformación, el <strong>en</strong>grasami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong> riñonada (Tab<strong>la</strong> 5). La grasa <strong>de</strong><br />
riñonada aum<strong>en</strong>tó con <strong>los</strong> acabados y con el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio, resultando el<br />
aum<strong>en</strong>to más acusado cuando el acabado se realizó con conc<strong>en</strong>trado a voluntad. Cuando el acabado<br />
se hizo con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa <strong>de</strong> riñonada resultó prácticam<strong>en</strong>te igual<br />
al que produjo el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
Los acabados, <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> sus dos versiones <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta, afectaron a<br />
<strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong>l L. thoracis, <strong>de</strong>terminadas a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> 10ª y 6ª costil<strong>la</strong>s; sin embargo, aum<strong>en</strong>taron<br />
cuando el peso <strong>de</strong> sacrificio pasó <strong>de</strong> 375 a 450 kg (Tab<strong>la</strong> 5). Las proporciones <strong>de</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong>ntero,<br />
trasero o pisto<strong>la</strong> no se alteraron significativam<strong>en</strong>te con <strong>los</strong> acabados o con el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso<br />
<strong>de</strong> sacrificio (Tab<strong>la</strong> 5).<br />
Tab<strong>la</strong> 5. Pesos inicial y final y al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>los</strong> acabados (kg), así como ganancias <strong>de</strong> peso (g/día)<br />
A (1) B (2) C (3) et Sign. Efecto<br />
Peso inicial<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 201,5 199,7 198,1 5,521 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 201,5 202,4 198,0 3,638 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 200,6 201,1 205,8 5,521 NS No<br />
Peso inicio acabado<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so - 343,2ª 278,0b 3,906 *** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad - 328,8ª 257,0b 4,021 *** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio - - - - - -<br />
Peso final<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 403,3 403,2 402,2 3,707 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 403,3 402,1 401,8 3,664 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 369,7ª 409,2b 450,9c 2,062 *** Sí<br />
Ganancia peso vivo <strong>en</strong> el preacatado<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 1044 1035 1028 15,387 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 1044 1009 1008 16,257 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio - - - - - -<br />
Ganancia peso vivo <strong>en</strong> el acabado<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so - 1354 1374 28,125 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad - 1641 1609 25,234 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio - - - - - -<br />
Ganancia peso vivo (todo el ciclo)<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 1044a 1113b 1213c 16,615 *** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 1044a 1178b 1381c 16,223 *** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 998a 1062b 1125c 21,302 *** Sí<br />
488
Producción animal<br />
A (1) B (2) C (3) et Sign. Efecto<br />
Ganancia peso canal (todo el ciclo)<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 553a 609b 687c 11,128 *** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 553a 645b 771c 10,823 *** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 535a 575a 615b 16,392 *** Sí<br />
(1): A, sin acabado <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 375 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
(2): B, acabado <strong>de</strong> 45 días <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 410 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
(3): C, acabado <strong>de</strong> 90 días <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 450 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
Sig: nivel <strong>de</strong> significación; ***: p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Grasa <strong>de</strong> riñonada<br />
A (1) B (2) C (3) et Sign. Efecto<br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 1,2 a 1,3 ab 1,3 b 0,054 ** Sí<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 1,2 a 1,4 b 1,5 b 0,059 ** Sí<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 1,1 1,2 1,3 0,068 + No<br />
Área L. thoracis <strong>en</strong> 10ª costil<strong>la</strong><br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 64,9 65,5 65,7 1,147 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 64,9 65,3 65,8 1,417 NS No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 62,6 a 65,0 ab 67,5 b 1,409 *** Sí<br />
Área L. thoracis <strong>en</strong> 6ª costil<strong>la</strong><br />
Acabado con 5 kg <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>so 29,8 30,2 30,6 0,901 NS No<br />
Acabado con pi<strong>en</strong>so a voluntad 29,8 30,4 30,3 0,877 + No<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> sacrificio 28,7 a 29,8 a 32,7 b 0,822 *** Sí<br />
(1): A, sin acabado <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 375 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
(2): B, acabado <strong>de</strong> 45 días <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 410 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
(3): C, acabado <strong>de</strong> 90 días <strong>en</strong> <strong>los</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acabado y sacrifico a 450 kg <strong>en</strong> el <strong>de</strong> peso <strong>de</strong> sacrificio.<br />
Sig: nivel <strong>de</strong> significación; ***: p
Producción animal<br />
CABRERO, M., 1991. Estructura y composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal como <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> su calidad.<br />
Bovis., 38, 9-37.<br />
CARBALLO, J. A.; MONSERRAT, L.; SÁNCHEZ, L., 2000. Composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal bovina. En: Metodología<br />
para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> canal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>en</strong> rumiantes., 173-179. Eds.<br />
V. CAÑEQUE; C SAÑUDO. Monografías INIA. Serie Gana<strong>de</strong>ra nº 1 Madrid (España).<br />
CEE. 1981. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to nº 1208/1981 <strong>de</strong> La Comisión Europea <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 1981.<br />
CEE. 1981. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to nº 2930/1981 <strong>de</strong> La Comisión Europea <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1981.<br />
CEE. 1991. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to nº 2237/1991 <strong>de</strong> La Comisión Europea <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1991.<br />
GEAY, Y.; ROBELIN, J.; BERENGER, C., 1976. Influ<strong>en</strong>ce du niveau alim<strong>en</strong>taire sur le gain <strong>de</strong> poid vif<br />
et <strong>la</strong> composition <strong>de</strong> <strong>la</strong> carcasse <strong>de</strong> taurillons <strong>de</strong> differ<strong>en</strong>tes races. Ann. Zootch., 25, 287-302.<br />
KEANE, G; DRENNAN, M. J., 1980. Effects of diet type and feeding levels on performance, carcass<br />
composition and effici<strong>en</strong>cy of steer serially s<strong>la</strong>ughtred. Ir. J. Agric. Res., 19, 53-67.<br />
SAS Institute, 1985. SAS User`s ghi<strong>de</strong>: Stistic basic. 5 ed. SAS Institute Inc., Cary, N. C.<br />
EFFECT OF FINISHING AND SLAUGHTERED WEIGHT INCREASE<br />
ON YONG BULL CARCASS, FED WITH GRASS SILAGE<br />
SUMMARY<br />
Finishing with 4 kg of conc<strong>en</strong>trate or with conc<strong>en</strong>trate ad libitum during 45 or 90 days in young<br />
bulls fed with with grass si<strong>la</strong>ge and s<strong>la</strong>ughtered to 400 kg were ma<strong>de</strong>. The effects were compared<br />
with those of the s<strong>la</strong>ughtered weight increase (375, 410 and 450 kg). The improvem<strong>en</strong>ts obtained<br />
in the carcass with finishings or with the s<strong>la</strong>ughtered weight increase were very simi<strong>la</strong>r. In both<br />
cases the dressing perc<strong>en</strong>tage, the conformation, the fatt<strong>en</strong>ing and the kidney fat improved. The<br />
tissues or commercial meats cuts carcass composition were neither with finishing nor with the<br />
increase s<strong>la</strong>ughtered weight modified, with exception of the fat, which increases with conc<strong>en</strong>trate<br />
level in the finishing diet and the s<strong>la</strong>ughtered weight increase. Wh<strong>en</strong> s<strong>la</strong>ughtered weight increases,<br />
the aye muscle increases too.<br />
Key words: carcass quality, carcass composition.<br />
491
Producción animal<br />
EMPLEO DE LA SAL COMO HERRAMIENTA PARA LA GESTIÓN<br />
GANADERA EN PASTOS DE MONTAÑA<br />
P. ELICEITS Y N. MANDALUNIZ<br />
NEIKER. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad y Producción Animal. Apartado 46. 01080 Vitoria-<br />
Gasteiz (España). nmandaluniz@neiker.net.<br />
RESUMEN<br />
La falta <strong>de</strong> uniformidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> montaña pue<strong>de</strong> dar lugar a <strong>la</strong><br />
utilización prefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> unas <strong>de</strong>terminadas zonas y el abandono <strong>de</strong> otras, con el embastecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> su cubierta vegetal. El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y reproducción <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong>sembocaría <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> áreas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación climática es <strong>de</strong> tipo boscoso, <strong>de</strong> zonas abandonadas con<br />
un increm<strong>en</strong>to importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa e invasión por especies arbustivas.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sistemas que permitan una utilización a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos pastables evitando<br />
estas situaciones no <strong>de</strong>seadas precisa <strong>de</strong> metodologías no invasivas, fáciles <strong>de</strong> realizar y<br />
poco costosas <strong>en</strong> dinero y tiempo. Entre el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> bibliografía cita como posibles herrami<strong>en</strong>tas: <strong>la</strong><br />
fertilización con N, el aporte <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> leguminosas, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> sal, etc.<br />
En objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo fue atraer a <strong>los</strong> animales a brezales-tojales atlánticos que normalm<strong>en</strong>te<br />
son rechazados <strong>en</strong> <strong>los</strong> circuitos <strong>de</strong> pastoreo. Para ello se emplearon 2 conc<strong>en</strong>traciones<br />
<strong>de</strong> sal común y un control, aplicadas <strong>la</strong> primera quinc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> septiembre <strong>en</strong> 3 subzonas. En el trabajo<br />
se discute el efecto que ti<strong>en</strong>e esta aplicación sobre <strong>la</strong> utilización animal, estimada mediante<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> heces.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: pastoreo <strong>en</strong> libertad, sal común.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El pastoreo <strong>de</strong> ganado contribuye a <strong>la</strong> formación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s vegetales estables<br />
si <strong>la</strong>s cargas y especies gana<strong>de</strong>ras usuarias son igualm<strong>en</strong>te estables <strong>en</strong> el tiempo. En el caso<br />
<strong>de</strong> pastos localizados <strong>en</strong> áreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> vegetación climácica es <strong>de</strong> tipo boscosa, estudios<br />
realizados <strong>en</strong> distintas zonas <strong>de</strong> montaña han puesto <strong>de</strong> manifiesto que el pastoreo contro<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
invasión por especies arbustivas, estableci<strong>en</strong>do un mosaico <strong>de</strong> distintos tipos <strong>de</strong> vegetación que<br />
contribuye a mant<strong>en</strong>er o increm<strong>en</strong>tar (García-González et al., 1997; Hartnett et al., 1996; Hickman<br />
et al., 2004) <strong>la</strong> diversidad florística. Todo esto se <strong>de</strong>be, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l efecto directo <strong>de</strong>l pastoreo,<br />
a <strong>los</strong> procesos mecánicos que realizan <strong>los</strong> animales como el pisoteo o a <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>yecciones,<br />
que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> dispersión <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s y aportan fertilidad a <strong>los</strong> pastos.<br />
Pero, cuando el ganado pasta <strong>en</strong> libertad, estos b<strong>en</strong>eficios no se v<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma homogénea <strong>de</strong>bido<br />
a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> uniformidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos. Esta falta <strong>de</strong> uniformidad da<br />
lugar a <strong>la</strong> utilización prefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> unas <strong>de</strong>terminadas zonas y el abandono <strong>de</strong> otras, con el embastecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal <strong>de</strong> estas últimas. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sistemas que permitan una utilización<br />
a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos pastables, evitando estas situaciones no <strong>de</strong>seadas, precisa <strong>de</strong><br />
493
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
metodologías no invasivas, fáciles <strong>de</strong> realizar y poco costosas <strong>en</strong> dinero y tiempo. En esta línea,<br />
<strong>la</strong> literatura cita como herrami<strong>en</strong>tas <strong>la</strong> fertilización con nitróg<strong>en</strong>o (Gillingham et al., 2003), el aporte<br />
<strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> leguminosas (Hepp et al., 20003), o <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> sal (Aspinall et al., 2004;<br />
Pfister y Manners, 1991). El efecto <strong>de</strong> este último se basaría <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal (NaCl) para<br />
un a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s fisiológicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales (Edmea<strong>de</strong>s y O´Connor,<br />
2003; Hawke et al., 2002), y <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> montaña, <strong>de</strong>bida<br />
al <strong>la</strong>vado que experim<strong>en</strong>tan favorecida por <strong>la</strong> elevada pluviometría exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estas zonas.<br />
Ello se traduce <strong>en</strong> algunas zonas <strong>en</strong> prácticas <strong>de</strong> aporte periódico <strong>de</strong> sal a <strong>los</strong> animales que utilizan<br />
pastos <strong>de</strong> montaña, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> pastoreo.<br />
El objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo fue atraer a <strong>los</strong> animales a brezales-tojales atlánticos que normalm<strong>en</strong>te<br />
son rechazados <strong>en</strong> <strong>los</strong> circuitos <strong>de</strong> pastoreo. Para ello se emplearon 2 conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong><br />
sal común y un control, aplicadas <strong>la</strong> primera quinc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> septiembre <strong>en</strong> 3 subzonas. En el trabajo<br />
se discute el efecto que ti<strong>en</strong>e esta aplicación sobre <strong>la</strong> utilización animal, estimada mediante <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> heces.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El estudio se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te atlántica <strong>de</strong>l Parque Natural <strong>de</strong> Gorbeia (País Vasco), durante el<br />
periodo <strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong> 2007. La zona <strong>de</strong> estudio se asi<strong>en</strong>ta sobre una estructura silícea, situada <strong>en</strong>tre<br />
700-800 m.s.n.m., p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 20-30% y con ori<strong>en</strong>tación NE. En este área predomina el pasto herbáceo<br />
silíceo y <strong>en</strong> un 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie hay pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> especies arbustivas como Erica vagans,<br />
E. cinerea, E. ciliaris, Calluna vulgaris y Ulex europaeus, así como <strong>de</strong> helecho (Pteridium aquilinum).<br />
Las conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> sal empleadas <strong>en</strong> el estudio fueron <strong>de</strong> 0 kg/ha (control), 50 kg/ha y 100<br />
kg/ha. Estas aplicaciones se realizaron <strong>en</strong> 3 subzonas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio y <strong>la</strong> sal se aplico <strong>la</strong><br />
primera quinc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> septiembre, <strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> 20x100m <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. Se midieron parámetros <strong>en</strong><br />
suelo (pH, N, P, K, etc.), <strong>en</strong> <strong>la</strong> masa vegetal (altura <strong>de</strong> hierba, composición botánica y calidad nutritiva)<br />
y <strong>de</strong> utilización gana<strong>de</strong>ra. Debido a <strong>la</strong> limitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación, <strong>en</strong> este<br />
trabajo sólo se pres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> utilización animal.<br />
La estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización animal se realizó por acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces. Este es un método que<br />
consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> heces <strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong>terminado, asociándo<strong>la</strong> al<br />
uso <strong>de</strong>l mismo. Para el recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> heces <strong>en</strong> una superficie se empleó <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>scrita<br />
por Lange and Willcocks (1978).<br />
En el caso <strong>de</strong>l ganado mayor, vacuno y equino, <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces se<br />
realizó mediante contaje <strong>de</strong> heces <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> cada parce<strong>la</strong>. En lo que respecta a <strong>los</strong> pequeños<br />
rumiantes, ovino y caprino, <strong>la</strong> estimación se realizó mediante recogida <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> heces <strong>de</strong> 1/3<br />
<strong>de</strong> cada parce<strong>la</strong> y no <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> gran acumu<strong>la</strong>ción fecal <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
Estas heces se pesaron tras secar <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio (40ºC/48h). A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ganado mayor <strong>en</strong><br />
el que se pudieron difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s heces <strong>de</strong> vacuno y equino, <strong>en</strong> <strong>los</strong> pequeños rumiantes el contaje<br />
se realizó <strong>en</strong> su conjunto para el ovino y caprino, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> dificultad para su difer<strong>en</strong>ciación.<br />
Las estimas se realizaron <strong>los</strong> días -1 (antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal) y días 10, 20 y 30 tras <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Todos <strong>los</strong> datos se extrapo<strong>la</strong>ron a una hectárea, si<strong>en</strong>do para el ganado<br />
mayor número <strong>de</strong> heces por ha (nº heces/ha) y <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños rumiantes gramos <strong>de</strong><br />
materia seca por ha (g MS heces/ha).<br />
Los datos se analizaron mediante el mo<strong>de</strong>lo lineal g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong>l S.A.S. (2001) consi<strong>de</strong>rando<br />
como efectos fijos <strong>la</strong> subzona (S) (n=3), el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> muestreo (M) (día -1, 10, 20 y 30 tras <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal), el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sal (T) (0 kg/ha, 50 kg/ha y 100 kg/ha <strong>de</strong> sal) y todas sus<br />
posibles interacciones. A<strong>de</strong>más se consi<strong>de</strong>ro como covariable para cada mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> heces <strong>de</strong> cada especie animal <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to anterior.<br />
494
Producción animal<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En lo que respecta a <strong>la</strong> presión gana<strong>de</strong>ra, medida como acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces, <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio<br />
pres<strong>en</strong>tó una acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces <strong>de</strong> 0,97±1,5 kg MS heces/ha <strong>de</strong> pequeños rumiantes;<br />
12±17 heces <strong>de</strong> vacuno/ha y 59±61 heces <strong>de</strong> equino/ha (datos previos a <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sal). En lo que respecta a <strong>los</strong> pequeños rumiantes, y <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> baja presión caprina <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona<br />
<strong>de</strong> estudio, se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s heces recogidas correspond<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te a ganado ovino,<br />
aunque, durante el periodo <strong>de</strong> estudio se observaron tanto ovejas como cabras. En el caso <strong>de</strong>l<br />
ganado mayor, y <strong>de</strong> acuerdo al contaje <strong>de</strong> heces, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio principalm<strong>en</strong>te pastaban<br />
yeguas, y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ganado vacuno era m<strong>en</strong>or.<br />
Como se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 <strong>la</strong> subzona, el mom<strong>en</strong>to y su interacción pres<strong>en</strong>taron difer<strong>en</strong>cias<br />
estadísticam<strong>en</strong>te significativas para <strong>la</strong>s 3 especies animales, pero no el tratami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />
covariable y el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos factores y sus interacciones<br />
Especie animal cov S M T SxM SxT MxT<br />
Peq. Rum. ns * ** ns * ns ns<br />
Vacuno ns * ** ns * ns ns<br />
Equino ns * *** ns ns ns ns<br />
Don<strong>de</strong> Cov: covariable; S: subzona; M: mom<strong>en</strong>to, y, T: tratami<strong>en</strong>to<br />
*: P>0.05; **: P>0.001 y ***: P>0.0001<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños rumiantes se dio un increm<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal (d-1) hasta día 10 tras <strong>la</strong> aplicación y una posterior reducción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Esta reducción fue más rápida (d20) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s subzonas con m<strong>en</strong>or pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> heces<br />
<strong>de</strong> ovino, S2 y S3, mi<strong>en</strong>tras que fue significativhasta el final <strong>de</strong>l estudio (d30) <strong>en</strong> <strong>la</strong> S1 (Figura 1).<br />
Figura 1. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces <strong>de</strong> pequeños rumiantes (kg/ha) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas subzonas<br />
10, 20 y 30 días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> sal común<br />
30<br />
25<br />
kg heces/ha<br />
20<br />
15<br />
10<br />
S1<br />
S2<br />
S3<br />
5<br />
0<br />
d-1 d10 d20 d30<br />
495
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
En el caso <strong>de</strong>l ganado vacuno, al igual que <strong>en</strong> el ovino, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral fue a un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces tras <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal, y una posterior reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma,<br />
pero con distinta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s subzonas; así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> S2 y S3 se dio el máximo <strong>de</strong><br />
acumu<strong>la</strong>ción fecal el d10, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> S1 se dio un increm<strong>en</strong>to significativo y pau<strong>la</strong>tino <strong>de</strong><br />
heces hasta el d20. En lo que respecta a <strong>la</strong> dilución <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal, <strong>en</strong> <strong>la</strong> S1 <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> heces volvió a valores iniciales el d30, <strong>en</strong> <strong>la</strong> S3 no se vieron difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l d10 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> S2 no hubo difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el d10 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte (Figura 2).<br />
Figura 2. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces <strong>de</strong> vacuno (nº heces/ha) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas subzonas 10, 20<br />
y 30 días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> sal común.<br />
120<br />
100<br />
nº heces vacuno/ha<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
S1<br />
S2<br />
S3<br />
0<br />
d-1 d10 d20 d30<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el ganado equino, <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> subzona y el mom<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>taron un efecto<br />
significativo sobre <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces, pero no su interacción (Tab<strong>la</strong> 1). Así, se dio una<br />
mayor acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces <strong>de</strong> equino <strong>en</strong> <strong>la</strong> S1 (197±14 heces/ha vs. 83±14 heces/ha y 89±14<br />
kg/ha <strong>en</strong> <strong>la</strong>s S2 y S3, respectivam<strong>en</strong>te) y una mayor acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces <strong>los</strong> d10 y d20 tras <strong>la</strong><br />
aplicación (205 y 192 heces/ha, respectivam<strong>en</strong>te), significativam<strong>en</strong>te distinta a <strong>los</strong> d-1 y d30 (48<br />
y 47 heces/ha, respectivam<strong>en</strong>te).<br />
Aunque el tratami<strong>en</strong>to no pres<strong>en</strong>tó difer<strong>en</strong>cias estadísticam<strong>en</strong>te significativas, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pequeños rumiantes y el ganado equino pres<strong>en</strong>ta una cierta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia (P=0,07) a una mayor acumu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> heces <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas con sal que <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona control (Tab<strong>la</strong> 2).<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Efecto tratami<strong>en</strong>to (0, 50 y 100 kg sal/ha) sobre <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces <strong>de</strong> pequeños rumiantes<br />
(kg MS heces/ha), vacuno (nº heces/ha) y equino (nº heces/ha)<br />
Especie animal control 50 kg/ha 100 kg/ha<br />
Pequeños rum. 34a 5,4ab 6,8b<br />
Vacuno 30a 28a 45a<br />
Equino 91a 150b 129b<br />
Las cifras seguidas <strong>de</strong> distinta letra d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada columna son significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes a nivel <strong>de</strong>l 5%.<br />
Como resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas subzonas<br />
pudieron ser <strong>de</strong>bidas a <strong>la</strong> distinta composición vegetal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong><br />
zona con mayor acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces (S1), pres<strong>en</strong>taba una cobertura arbustiva inferior (37%) y<br />
496
Producción animal<br />
no había helecho, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> S2 y S3 pres<strong>en</strong>taban una cobertura arbustiva y <strong>de</strong> helecho <strong>de</strong>l<br />
74% y 65%, respectivam<strong>en</strong>te. En cualquier caso, e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos esc<strong>en</strong>arios,<br />
<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal pres<strong>en</strong>tó una c<strong>la</strong>ra atracción <strong>de</strong> animales <strong>los</strong> primeros días tras su aplicación,<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que coinci<strong>de</strong> con lo citado <strong>en</strong> trabajos previos (Mandaluniz et al., 2005; Phillips<br />
et al., 2000).<br />
Esta acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces expon<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> periodos <strong>de</strong> tiempo tan cortos, es un efecto que hay<br />
que consi<strong>de</strong>rar al realizar este tipo <strong>de</strong> manejos. Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista positivo <strong>los</strong> animales<br />
podrían favorecer el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión arbustiva y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong>l pasto herbáceo <strong>de</strong> estas<br />
comunida<strong>de</strong>s mixtas, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s distintas acciones que realizan durante <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> pastoreo:<br />
ingestión, pisoteo y/o abonado. Pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista negativo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia excesiva <strong>de</strong><br />
animales podría favorecer situaciones no <strong>de</strong>seadas <strong>de</strong> erosión o <strong>de</strong> apelmazami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l suelo por<br />
exceso <strong>de</strong> pisoteo, alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, etc., hechos que hay que t<strong>en</strong>er<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta al realizar este tipo <strong>de</strong> manejos.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> sal aplicada no pres<strong>en</strong>tó un efecto significativo sobre <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> heces, aunque se vio una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia c<strong>la</strong>ra a una mayor d<strong>en</strong>sidad fecal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas con sal<br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas control (Tab<strong>la</strong> 2). Como <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos controles se pudo observar <strong>la</strong> atracción<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> animales por <strong>la</strong> sal, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas pudo ser <strong>de</strong>bida a que <strong>los</strong> controles<br />
se situaron contiguos a <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> sal y <strong>los</strong> animales <strong>los</strong> emplearon como zonas <strong>de</strong><br />
paso, con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces.<br />
Como próximo objetivo nos p<strong>la</strong>nteamos seguir estudiando <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal a medio-<strong>la</strong>rgo<br />
p<strong>la</strong>zo como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión arbustiva y posible mejora <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l pasto<br />
herbáceo <strong>de</strong> estas zonas. En este s<strong>en</strong>tido, se tratará <strong>de</strong> contestar a preguntas como: cuando es<br />
el mejor mom<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal; cual es <strong>la</strong> cantidad a<strong>de</strong>cuada y don<strong>de</strong> colocar <strong>los</strong><br />
controles; si <strong>la</strong> sal llega al suelo, cuanto y por cu<strong>en</strong>to tiempo llegara a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas; o, que <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> sal necesitan <strong>los</strong> animales, o el pasto, para que se <strong>de</strong> esta atracción.<br />
CONCLUSIONES<br />
De acuerdo a <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura arbustiva inicial (<strong>en</strong>tre<br />
40 y 70%), <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal pres<strong>en</strong>ta un efecto c<strong>la</strong>ro sobre <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces <strong>de</strong><br />
pequeños rumiantes, vacuno y equino, a corto p<strong>la</strong>zo.<br />
Aunque <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> sal aplicadas <strong>en</strong> el estudio no pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>cias significativas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> heces, se consi<strong>de</strong>ra que 50 kg/ha sería sufici<strong>en</strong>te para conseguir el efecto<br />
<strong>de</strong>seado <strong>de</strong> atracción <strong>de</strong>l ganado.<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
La pres<strong>en</strong>te comunicación se ha realizado <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto “RTA-05-284-C2” financiado<br />
por el INIA. Durante el estudio P. Eliceits ha disfrutado <strong>de</strong> una beca Leonardo Da Vinci concedida<br />
por el Resseau Universitaire Toulouse Midi-Pyr<strong>en</strong>ees.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
ASPINALL, R.J.; MANDALUNIZ, N.; HITHT, L.J.; LUCAS, R.J., 2004. Sodium <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cy in Canterbury<br />
and C<strong>en</strong>tral Otago sheep pastures. Proc. NZ Grass<strong>la</strong>nd Assoc., 66, 227-232.<br />
EDMEADES, D.C.; O´CONNOR, M.B., 2003. Sodium requirem<strong>en</strong>ts for temperate pastures in New<br />
Zea<strong>la</strong>nd: a review. NZ J. Agric. Res. 46, 37-47.<br />
497
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
GARCÍA-GONZÁLEZ R.; GÓMEZ D.; ALDEZÁBAL A., 1997. Resultados <strong>de</strong> 6 años <strong>de</strong> exclusión <strong>de</strong>l<br />
pastoreo sobre <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Bromion erecti y Nardion strictae <strong>en</strong> el P.N.<br />
<strong>de</strong> Or<strong>de</strong>sa y Monte Perdido. XXXVII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P, 55-59.<br />
GILLINGHAM, A.G.; SHEATH, G.W.; GRAY, M.H.; WEBBY, R.W., 2003. Managem<strong>en</strong>t and nitrog<strong>en</strong> fertiliser<br />
options for increased pasture productivity in dry<strong>la</strong>nd hill systems. Proc. NZ Grass<strong>la</strong>nd<br />
Assoc., 65, 43-49.<br />
HARTNETT D. C.; HICKMAN K. R.; FISCHER WALTER L. E., 1996. Effects of bison grazing, fire and<br />
topography on floristic diversity in tallgrass prairie. J.Range Manage. 49, 413-420.<br />
HAWKE, M.F.; O´CONNOR, M.B.; WALLER, J.; MACDONALD, K.A.; HOBSON, B.; COULTER, S.,<br />
2002. Salt use in NZ pasoral agriulture-a summary of rec<strong>en</strong>t trial results. Proc. NZ Grass<strong>la</strong>nd<br />
Assoc. 64, 181-189.<br />
HEPP, C.; VALENTINE, I.; HODGSON, J.; GILLINGHAM, A.G.; KEMP, P.D., 2003. Effets of grass suppression<br />
on legume abundance during two contrasting sesasons on a summer-dry hill country<br />
site. Proc. NZ Grass<strong>la</strong>nd Assoc., 65, 123-129.<br />
HICKMAN K. R.; HARTNETT D. C.; COCHRAN R. C.; OWENSBY C. E., 2004. Grazing manegem<strong>en</strong>t<br />
effects on p<strong>la</strong>nt species diversity in tallgrass prairie. J. Range Manage. 57, 58-65.<br />
LANGE, R.T.; WILLCOCKS, M.C., 1978. The re<strong>la</strong>tion betwe<strong>en</strong> sheep-time sp<strong>en</strong>t and egesta accumu<strong>la</strong>ted<br />
within an arid zone paddock. Australian J Exp. Agric. Anim. Husb 18, 764-767.<br />
MANDALUNIZ, N.; RUIZ, J.C.; LUCAS, R.J., 2005. Lactating ewes were strongly attracted to salt<br />
wh<strong>en</strong> spread on sodium <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>t hill pasture. XX International Grass<strong>la</strong>nd Congress: Offered<br />
papers, 546.<br />
PFISTER, J.A.; MANNERS G.D., 1991. Mineral Salt Supplem<strong>en</strong>tation of Cattle Grazing Tall Larkspur-<br />
Infested Range<strong>la</strong>nd During Drought. J. Range Manage. 44, 105-111.<br />
PHILLIPS, C.J.C.; CHIY, P.C.; ARNEY, D.R.; KART, O., 2000. Effects of sodium fertilizers and supplem<strong>en</strong>ts<br />
on milk production and mammary g<strong>la</strong>nd health. J. Dairy Res. 67, 1-12.<br />
THE USE OF SALT AS A MANAGEMENT TOOL FOR LIVESTOCK<br />
GRAZING IN MOUNTAIN PASTURES<br />
SUMMARY<br />
The non-uniform utilization of mountain pastures by livestock gives rise to some preferred areas<br />
and the abandonm<strong>en</strong>t of others, with the increase of woody species in the <strong>la</strong>st ones. The maint<strong>en</strong>ance<br />
of this process in the areas where the climax vegetation is the forest would lead to a significant<br />
increase of the biomass and the invasion of woody species in abandoned areas.<br />
The <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of systems that allow the uniform utilization of the mountain resources requires<br />
easy to handle, low cost and low time consuming non invasive methodologies. In this s<strong>en</strong>se, the literature<br />
suggests as possible tools: nitrog<strong>en</strong> fertilization, use of legume seeds, salt application, etc.<br />
The aim of the curr<strong>en</strong>t work was to attract livestock to At<strong>la</strong>ntic heather-gorse communities that are<br />
usually refused in grazing circuits. The study monitored 2 salt conc<strong>en</strong>trations, plus a control, which<br />
were applied the second part of September 2007 in 3 subareas. The paper discuses the effect of<br />
the application of the salt on animal use, estimated by faecal d<strong>en</strong>sity.<br />
Key words: unguar<strong>de</strong>d grazing, livestock managem<strong>en</strong>t.<br />
498
Producción animal<br />
PROYECTO “TIPIFICACIÓN, CARTOGRAFÍA Y EVALUACIÓN DE<br />
LOS PASTOS ESPAÑOLES”. BASE DE DATOS DEL ÁREA DE<br />
DINÁMICA PRODUCTIVA Y VALORACIÓN NUTRITIVA DE PASTOS<br />
A. GÓMEZ CABRERA 1 , F. MAROTO MOLINA 2 , J.E. GUERRERO GINEL 1 , A. GARRIDO<br />
VARO 1 Y GRUPOS DE TRABAJO DEL ÁREA*<br />
1 Dpto. Producción Animal y 2 Servicio <strong>de</strong> Información sobre Alim<strong>en</strong>tos (SCAI)<br />
Universidad <strong>de</strong> Córdoba. Campus <strong>de</strong> Rabanales. Ctra. Nacional IV, Km 396 14014<br />
Córdoba (España)<br />
RESUMEN<br />
Se ha utilizado el programa CALIFA, <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Información sobre Alim<strong>en</strong>tos (SIA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong> Córdoba, previa actualización, para crear una base <strong>de</strong> datos con toda <strong>la</strong> información<br />
recogida por <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> investigación que participaron <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> dinámica productiva y valoración<br />
nutritiva <strong>de</strong> pastos, <strong>de</strong>l proyecto “Tipificación, Cartografía y Evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> Españoles”,<br />
patrocinado por <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> (SEEP).<br />
En el pres<strong>en</strong>te trabajo se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos conjunta, así como <strong>la</strong>s<br />
condiciones establecidas para <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eización <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos y <strong>la</strong> funcionalidad <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong><br />
gestión. La información analizada hasta este mom<strong>en</strong>to correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida por <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong><br />
Andalucía (ori<strong>en</strong>tal), Aragón, Asturias, Baleares, Canarias, Cantabria, Castil<strong>la</strong> La Mancha, Castil<strong>la</strong><br />
León (ori<strong>en</strong>tal), La Rioja y Madrid, estando aún p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Pais Vasco, Andalucía (occid<strong>en</strong>tal)<br />
y Extremadura. Se han incorporado a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos un total <strong>de</strong> 7381 muestras, que incluy<strong>en</strong> más<br />
<strong>de</strong> 1400 materias primas difer<strong>en</strong>ciadas y hasta 121 parámetros distintos, <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales<br />
se podrán obt<strong>en</strong>er sus correspondi<strong>en</strong>tes estadísticos <strong>de</strong>scriptivos.<br />
La información, una vez completada y <strong>de</strong>purada, estará disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong> SEEP (www.seepastos.es)<br />
y el SIA (www.uco.es/servicios/nirs/cia.htm).<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: composición química, valor nutritivo, producción.<br />
* Andalucía (occid<strong>en</strong>tal): G. Gómez Castro, V. Dom<strong>en</strong>ech García.<br />
Andalucía (ori<strong>en</strong>tal): A. B. Robles Cruz, F. García Barroso, J.L. González Rebol<strong>la</strong>r.<br />
Aragón: M. Maestro Martínez, F. Muños Pérez, C. Ferrer B<strong>en</strong>nimelli.<br />
Asturias: A. Martínez Fernán<strong>de</strong>z, B. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Roza Delgado, A. Argam<strong>en</strong>tería Gutiérrez.<br />
Baleares: M. Joy Torr<strong>en</strong>s.<br />
Canarias: P. Mén<strong>de</strong>z Pérez, P. Flores M<strong>en</strong>gual, M. Rodríguez V<strong>en</strong>tura.<br />
Cantabria: G. Salcedo Díaz, PB. Fernán<strong>de</strong>z Rodríguez- Arango.<br />
Castil<strong>la</strong> La Mancha: J. Treviño Muñoz, R. Caballero García <strong>de</strong> Arévalo.<br />
Castil<strong>la</strong> y León (ori<strong>en</strong>tal): B. As<strong>en</strong>jo Martín, C. <strong>de</strong> Casas García, J. Ciria Ciria<br />
Extremadura: F. J. Viguera Rubio.<br />
La Rioja: Leonor Torrano Echávarri.<br />
Madrid: C. Alzueta Lusarreta.<br />
Pais Vasco: L. Oregi Lizarral<strong>de</strong>.<br />
499
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> (SEEP), promovió el proyecto <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> investigación “Tipificación, Cartografía y Evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> Españoles”<br />
(Ferrer y San Miguel, 2000) d<strong>en</strong>ominado <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte proyecto “T.C.E. <strong>Pastos</strong> Españoles”, con el<br />
fin <strong>de</strong> sintetizar y sistematizar <strong>la</strong> información y <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre <strong>los</strong> pastos<br />
españoles, dispersa <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 2000 publicaciones ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong>. Un<br />
total <strong>de</strong> 155 investigadores españoles se organizaron <strong>en</strong> 19 grupos <strong>de</strong> trabajo territoriales, <strong>de</strong><br />
acuerdo a cinco áreas temáticas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales, <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> dinámica productiva y valoración<br />
nutritiva <strong>de</strong> pastos, se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong> recoger <strong>la</strong> información disponible sobre <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong><br />
calidad <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> pastos españoles evaluados <strong>en</strong> ese tiempo.<br />
Por otra parte, <strong>en</strong> el Servicio <strong>de</strong> Información sobre Alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Córdoba, se ha<br />
v<strong>en</strong>ido trabajando para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un Banco Nacional <strong>de</strong> Datos sobre <strong>la</strong> composición y el valor<br />
nutritivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos para <strong>los</strong> animales utilizados <strong>en</strong> España y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, sobre <strong>los</strong> pastos<br />
españoles. En el trabajo pres<strong>en</strong>tado a al XLII Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, Gómez Cabrera et al.,<br />
(2003) <strong>de</strong>scribían <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l programa CALIFA, diseñado para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
asociada a <strong>la</strong>s muestras, integrado por tres subprogramas: el particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>la</strong>boratorios implicados; el <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos conjunta y el <strong>de</strong> consultas <strong>de</strong> <strong>la</strong> base<br />
<strong>de</strong> datos a través <strong>de</strong> internet.<br />
Los programas <strong>de</strong> gestión estaban realizados <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guaje Access <strong>de</strong> Microsoft, lo que suponía <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> actualizar sus cont<strong>en</strong>idos para a<strong>de</strong>cuar<strong>los</strong> a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actualizaciones <strong>de</strong>l<br />
paquete Office, ya que, a pesar <strong>de</strong> lo que pudiera creerse a priori, <strong>la</strong>s actualizaciones no eran<br />
estrictam<strong>en</strong>te compatibles. Por otra parte, <strong>en</strong> el int<strong>en</strong>to por automatizar <strong>la</strong>s consultas al máximo,<br />
se utilizaban códigos numéricos para <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras. Ello suponía, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
una dificultad añadida al registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer algo que no se<br />
había podido alcanzar a nivel internacional, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> codificación aceptable<br />
por todos <strong>los</strong> usuarios.<br />
Para resolver ambos problemas y otros, como <strong>los</strong> <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l trasvase automático <strong>de</strong> información<br />
a partir <strong>de</strong> otras <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos, se han llevado a cabo diversas modificaciones. A continuación<br />
se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong>l programa informático, así como el estado<br />
actual <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l proyecto “T.C.E. <strong>Pastos</strong> Españoles”.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Características actuales <strong>de</strong>l programa CALIFA<br />
Dispone <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> gestión propio, <strong>en</strong> Visual Basic, por lo que es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión<br />
que posea el usuario <strong>de</strong>l paquete <strong>de</strong> Microsoft Office.<br />
Se elimina el código numérico empleado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s versiones anteriores, utilizándose como sistema<br />
<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra únicam<strong>en</strong>te el nombre, que manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> estructura<br />
secu<strong>en</strong>cial ya tradicional (INFIC y UE): “producto”, “parte” <strong>de</strong>l mismo, “proceso” utilizado para<br />
su obt<strong>en</strong>ción. En su caso, a estos conceptos se les pued<strong>en</strong> añadir otros como el número <strong>de</strong> corte,<br />
el estado vegetativo, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> procesado y/o <strong>la</strong> calidad comercial.<br />
Aunque el i<strong>de</strong>al sería el utilizar un conjunto <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras idénticas para <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> un<br />
mismo producto, es posible mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> funcionalidad <strong>de</strong>l programa sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos g<strong>en</strong>erada,<br />
utilizando términos que se consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> equival<strong>en</strong>tes, aunque es imprescindible mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />
ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> conceptos establecida. Así, el clásico h<strong>en</strong>o <strong>de</strong> alfalfa pasaría a ser alfalfa forraje<br />
h<strong>en</strong>ificado ó alfalfa h<strong>en</strong>ificada ó alfalfa h<strong>en</strong>o, al consi<strong>de</strong>rarse que <strong>la</strong> parte sometida al proceso<br />
<strong>de</strong> h<strong>en</strong>ificación es <strong>la</strong> parte aérea segada, el forraje, <strong>de</strong> acuerdo con el nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
500
Producción animal<br />
SEEP. Esta d<strong>en</strong>ominación pue<strong>de</strong> verse acompañada <strong>de</strong> otros conceptos, como 1 er corte, floración,<br />
bu<strong>en</strong> tiempo, etc.<br />
El programa pres<strong>en</strong>ta tres módu<strong>los</strong>: Registro <strong>de</strong> muestras, estadísticas y accesorios<br />
auxiliares.<br />
El primer módulo (Registro <strong>de</strong> muestras) supone el acceso a <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s muestras<br />
introducidas <strong>en</strong> el programa. Se recog<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otros, el número y nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>los</strong> análisis<br />
realizados, el nombre <strong>de</strong>l analista, y <strong>en</strong> su caso <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias bibliográficas o metodológicas,<br />
el peso <strong>de</strong> muestra conservado y <strong>la</strong>s fechas <strong>de</strong> recogida y <strong>de</strong> análisis.<br />
En <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> muestras se pued<strong>en</strong> realizar directam<strong>en</strong>te cambios sobre todos <strong>los</strong><br />
datos recogidos, lo que facilita <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te el uso <strong>de</strong>l programa. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta misma<br />
pantal<strong>la</strong> se pue<strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> nuevas muestras y análisis y <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ya<br />
exist<strong>en</strong>tes. Exist<strong>en</strong> diversos mecanismos para facilitar <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> nuevas muestras. Así, si<br />
<strong>la</strong> muestra es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> introducida anteriorm<strong>en</strong>te, se manti<strong>en</strong>e activa toda <strong>la</strong> información cambiando<br />
únicam<strong>en</strong>te el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. Si <strong>la</strong> muestra es distinta el programa dispone <strong>de</strong> un<br />
m<strong>en</strong>ú <strong>de</strong>spegable don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> elegir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre todos <strong>los</strong> nombres introducidos anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
En el caso <strong>de</strong> que el nombre que se busca no exista <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos se pued<strong>en</strong> añadir nuevos<br />
nombres <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pantal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l programa, como se indica posteriorm<strong>en</strong>te.<br />
El segundo <strong>de</strong> <strong>los</strong> módu<strong>los</strong> (Estadísticas) permite obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> media, el máximo y mínimo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación<br />
típica <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> muestras. La selección <strong>de</strong> muestras<br />
se realiza por nombre (común o <strong>la</strong>tino), pudi<strong>en</strong>do obt<strong>en</strong>erse <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> uno o varios tipos<br />
<strong>de</strong> muestras simultáneam<strong>en</strong>te. Estos resultados se pued<strong>en</strong> imprimir directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Califa.<br />
El tercero y último <strong>de</strong> <strong>los</strong> módu<strong>los</strong> (Auxiliares) permite <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s listas que se utilizan<br />
para el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l programa (nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>de</strong>terminaciones, unida<strong>de</strong>s,…).<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas opciones que se ofrec<strong>en</strong> al <strong>de</strong>splegarse <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana, se pued<strong>en</strong> añadir nuevos<br />
elem<strong>en</strong>tos al programa, que quedarán codificados con dos cifras; <strong>la</strong> primera se refiere al <strong>la</strong>boratorio<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos y <strong>la</strong> segunda es un código autonumérico. El conjunto <strong>de</strong> ambas cifras<br />
evita <strong>la</strong>s duplicida<strong>de</strong>s una vez que <strong>los</strong> datos se incorpor<strong>en</strong> al programa conjunto, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> gestores<br />
<strong>de</strong>l Banco <strong>de</strong> Datos llevarán a cabo <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eización que sean necesarios.<br />
Para terminar con este módulo se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> dos herrami<strong>en</strong>tas que dan al programa una gran versatilidad.<br />
La primera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s es <strong>la</strong> <strong>de</strong> Importación <strong>de</strong> datos; con esta herrami<strong>en</strong>ta se pued<strong>en</strong><br />
incorporar directam<strong>en</strong>te a Califa datos que ya estén introducidos <strong>en</strong> una hoja <strong>de</strong> Excel, asignando<br />
cada columna a un campo <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong>l programa. La segunda herrami<strong>en</strong>ta (Búsquedas y<br />
modificaciones múltiples) permite llevar a cabo búsquedas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> múltiples conceptos<br />
(nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, análisis, unidad, fecha <strong>de</strong> recogida, etc.). Una vez realizada <strong>la</strong> búsqueda,<br />
Califa permite <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> cambios masivos sobre <strong>la</strong> misma y <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos a<br />
un formato <strong>de</strong> Excel para trabajar con el<strong>los</strong>.<br />
Proceso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l proyecto “T.C.E. <strong>Pastos</strong> Españoles”<br />
El proceso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos <strong>de</strong>l proyecto “T.C.E. <strong>Pastos</strong> Españoles” a Califa se basa<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Excel a través <strong>de</strong>l módulo correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />
programa. Para ello hay que establecer <strong>la</strong> correspond<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> campos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />
y <strong>los</strong> correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Califa, previo ajuste <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>. En algunos casos <strong>los</strong><br />
datos proporcionados se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> formatos distintos (Word y SPSS), por lo que ha sido<br />
necesaria una transformación previa antes <strong>de</strong> su introducción <strong>en</strong> Califa.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> mayores problemas a resolver es <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras. El objetivo es<br />
que, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> sistemática que se indicó anteriorm<strong>en</strong>te, el nombre <strong>de</strong> cada materia prima incluya<br />
<strong>la</strong> máxima información posible, para po<strong>de</strong>r discriminar <strong>en</strong>tre muestras. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
501
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s proporcionadas por <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> investigación <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l nombre<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra (producto, parte, procesado y otros) se recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> distintas columnas, por lo que<br />
antes <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> importación todos <strong>los</strong> datos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporar <strong>en</strong> el mismo campo <strong>de</strong> Excel.<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Nom<strong>en</strong>clátor aprobado por <strong>la</strong> SEEP (Ferrer et al., 2001) no siempre<br />
hemos <strong>en</strong>contrado respuesta <strong>en</strong> el mismo a alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dudas p<strong>la</strong>nteadas. Las <strong>de</strong>cisiones tomadas<br />
supon<strong>en</strong>, <strong>en</strong> todo caso, una propuesta para ser <strong>de</strong>batida <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong>.<br />
En el caso <strong>de</strong> nombres g<strong>en</strong>éricos, como prado o pastizal (crecimi<strong>en</strong>to natural), pra<strong>de</strong>ra (cultivada)<br />
etc, se les ha consi<strong>de</strong>rado como el producto, indicando hierba o forraje como <strong>la</strong> parte. En este<br />
caso, hierba hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos que son consumidos a di<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que forraje se<br />
refiere a <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos segados. En <strong>los</strong> pastos arbustivos y arbóreos se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s analogías<br />
hierba por ramoneo y forraje por ramón. Nótese que esto hace imposibles combinaciones como<br />
“Prado hierba <strong>en</strong>si<strong>la</strong>da”, ya que el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>si<strong>la</strong>do requiere <strong>la</strong> siega previa <strong>de</strong>l forraje.<br />
En el caso <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s simples, como <strong>la</strong> asociación veza-av<strong>en</strong>a, el nombre <strong>de</strong>l producto se antece<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Mezc<strong>la</strong>, por ejemplo, “Mezc<strong>la</strong> av<strong>en</strong>a veza forraje”.<br />
En <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> arbustos o montes mayoritariam<strong>en</strong>te arbustivos el término g<strong>en</strong>eral utilizado es<br />
el <strong>de</strong> “Pasto arbustivo”. Si se trata <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> arbustos a di<strong>en</strong>te <strong>la</strong> muestra se<br />
d<strong>en</strong>ominará como “Pasto arbustivo ramoneo”; si fuera el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> hierba y el ramoneo <strong>de</strong><br />
una zona <strong>de</strong> monte, se usará so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el término “Pasto arbustivo”.<br />
Todos <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> zonas secas que suel<strong>en</strong> agostarse <strong>en</strong> verano se incluirán como pastizal, incluyéndose<br />
<strong>la</strong>s d<strong>en</strong>ominaciones <strong>de</strong>hesa, majadal y simi<strong>la</strong>res como características secundarias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
muestra.<br />
En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1 se recog<strong>en</strong> <strong>los</strong> principales términos utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras incorporadas<br />
<strong>en</strong> Califa hasta el mom<strong>en</strong>to.<br />
El mismo problema <strong>de</strong> dispersión <strong>de</strong> datos se ha dado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fechas <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras.<br />
En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> investigación indican el mes y el año <strong>de</strong> recogida <strong>en</strong> distintas<br />
columnas, por lo que <strong>de</strong> nuevo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aunar todos <strong>los</strong> datos <strong>en</strong> el mismo campo y ajustarlo<br />
al formato día, mes, año (00-00-0000) que utiliza el programa.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Términos utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras<br />
Producto Parte Proceso Características secundarias<br />
Nombre individual Hierba Tal<strong>los</strong> H<strong>en</strong>ificado Estado vegetativo<br />
Mezc<strong>la</strong> X Y Forraje Harina Deshidratado Maduración<br />
Prado Ramoneo Fruto Ensi<strong>la</strong>do Año <strong>de</strong>l ciclo productivo<br />
Pra<strong>de</strong>ra Ramón Raíz Me<strong>la</strong>zado Nº <strong>de</strong> corte<br />
Pastizal Paja Bagazo Granu<strong>la</strong>do Tratami<strong>en</strong>tos químicos<br />
Pasto <strong>de</strong> puerto Grano Vainas Decorticado P<strong>la</strong>nta <strong>en</strong>tera<br />
Salvado Cascaril<strong>la</strong> Extrusionado Sin semil<strong>la</strong>s<br />
Rastrojo Semil<strong>la</strong> Pr<strong>en</strong>sado Dehesa<br />
Me<strong>la</strong>za Pe<strong>la</strong>duras Extractado Majadal<br />
Pulpa Espigas Variedad<br />
Corteza Germ<strong>en</strong> Estación <strong>de</strong> corte<br />
Hojas Glut<strong>en</strong>feed Rechazos<br />
502
Producción animal<br />
En <strong>los</strong> valores numéricos no siempre aparece <strong>la</strong> coma para <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>cimales. En<br />
algunos casos, se han <strong>de</strong>tectado tab<strong>la</strong>s que incorporan, para un mismo análisis, resultados expresados<br />
<strong>en</strong> distintas unida<strong>de</strong>s e, incluso, resultados que no incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> medida, ofreci<strong>en</strong>do<br />
dudas sobre su valor real. Todos estos datos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser homog<strong>en</strong>eizados antes <strong>de</strong> su incorporación<br />
al programa, a <strong>la</strong> vez que <strong>de</strong>purados <strong>de</strong> errores cometidos <strong>en</strong> su trascripción, lo cual no<br />
siempre es posible.<br />
Por otra parte, Califa dispone <strong>de</strong> un campo <strong>de</strong> texto don<strong>de</strong> se pued<strong>en</strong> incorporar todo tipo <strong>de</strong><br />
datos secundarios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> muestra. Sin embargo, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> forma<br />
<strong>de</strong> expresión <strong>de</strong> estas observaciones <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Excel antes <strong>de</strong> su importación, por ejemplo,<br />
si nuestra tab<strong>la</strong> dispone <strong>de</strong> una columna titu<strong>la</strong>da “zona <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que consignamos el<br />
nombre <strong>de</strong> cada localidad individualm<strong>en</strong>te (ej: Córdoba), <strong>la</strong> importación directa a Califa haría que<br />
apareciera <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> observaciones <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “Córdoba”, que por si so<strong>la</strong> no supone una<br />
información a<strong>de</strong>cuada. Por ello, hay que incorporar el <strong>en</strong>cabezami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s casil<strong>la</strong>s, para que apareciera el texto “Zona <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>: Córdoba”.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
A fecha <strong>de</strong> redacción <strong>de</strong> este artículo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran incorporadas un total <strong>de</strong> 7381 muestras y<br />
49224 análisis <strong>de</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s autónomas <strong>de</strong> Andalucía (Ori<strong>en</strong>tal), Aragón, Asturias,<br />
Baleares, Canarias, Cantabria, Castil<strong>la</strong> La Mancha, Castil<strong>la</strong> León (Ori<strong>en</strong>tal), La Rioja y<br />
Madrid. Entre estos datos se incluy<strong>en</strong> unas 1400 materias primas difer<strong>en</strong>ciadas y 121 análisis<br />
distintos. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos se está trabajando <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s proporcionadas<br />
por <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> León (Occid<strong>en</strong>tal) y Galicia, Pais Vasco, Andalucía (occid<strong>en</strong>tal)<br />
y Extremadura.<br />
Las materias primas introducidas se pued<strong>en</strong> c<strong>la</strong>sificar <strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes grupos:<br />
Prados, pra<strong>de</strong>ras, pastizales y pastos <strong>de</strong> puerto, que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral se refier<strong>en</strong> a comunida<strong>de</strong>s<br />
vegetales complejas que suel<strong>en</strong> aprovecharse <strong>en</strong> pastoreo, aunque también sea posible el segar<strong>la</strong>s<br />
y aprovechar el forraje. En algunos casos estas muestras dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> datos sobre su composición<br />
botánica, que se incorporan <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> observaciones. En total, se dispone <strong>de</strong> algo<br />
más <strong>de</strong> 1400 muestras.<br />
Forrajes y otros productos <strong>de</strong> leguminosas y gramíneas cultivadas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacan<br />
por su gran número y variabilidad <strong>de</strong> partes, procesos y calida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> alfalfa y raigrás.<br />
Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 4400 muestras.<br />
Ramones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas arbustivas y arbóreas, predominando <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> <strong>los</strong> géneros Quercus<br />
y Olea. También se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran una gran cantidad <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> diversos arbustos autóctonos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias. Algo más <strong>de</strong> 300 muestras.<br />
P<strong>la</strong>ntas herbáceas no cultivadas. En este grupo es don<strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad es máxima, con gran<br />
cantidad <strong>de</strong> muestras distintas, aunque con pocas repeticiones. Gran parte <strong>de</strong> estas muestras no<br />
dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> nombre común, por lo que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con su d<strong>en</strong>ominación <strong>en</strong> <strong>la</strong>tín.<br />
Unas 500 muestras.<br />
Otros: pulpas, raíces, etc que, como alim<strong>en</strong>tos para el ganado, se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong><br />
“Pasto” según el Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP. Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 700 muestras.<br />
En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2 se pued<strong>en</strong> observar algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores correspondi<strong>en</strong>tes al conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> forrajes<br />
<strong>de</strong> alfalfa <strong>de</strong>secados.<br />
503
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Estadísticos <strong>de</strong>scriptivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong>l forraje <strong>de</strong> alfalfa <strong>de</strong>secada<br />
Análisis Unida<strong>de</strong>s Nº Media Mínimo Máximo Dv. Típica<br />
C<strong>en</strong>izas %ms 148 10,92 7,85 16,82 1,62<br />
Extracto etéreo %ms 121 3,31 2,03 4,35 0,48<br />
Proteína bruta %ms 155 20,46 10,90 27,90 2,65<br />
Fibra bruta %ms 129 24,86 17,59 38,20 2,89<br />
Fibra neutro <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te %ms 22 46,80 39,40 54,50 3,82<br />
Fibra ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te %ms 22 36,26 30,20 43,40 3,34<br />
Lignina ácido <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te %ms 5 6,72 5,48 7,91 0,95<br />
Lisina %ms 16 1,00 0,68 1,30 0,21<br />
Metionina %ms 12 0,20 0,10 0,39 0,08<br />
Calcio %ms 123 2,06 1,18 2,87 0,29<br />
Fósforo %ms 123 0,26 0,16 0,45 0,04<br />
Digest. vivo ms rumiantes % 1 52,90 52,90 52,90<br />
Carot<strong>en</strong>os totales ppm 119 289,50 158,00 486,00 59,17<br />
Xantofi<strong>la</strong>s totales ppm 119 607,18 330,00 1 154,00 131,85<br />
Producción anual Kg ms/ha 5 7 960,00 7 600,00 8 500,00 350,71<br />
CONCLUSIONES<br />
La creación <strong>de</strong> esta base <strong>de</strong> datos culmina <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> valor <strong>de</strong>l esfuerzo investigador que se ha<br />
llevado a cabo <strong>en</strong> España <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1960, <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> pastos, rescatado a través<br />
<strong>de</strong>l proyecto “Tipificación, Cartografía y Evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> Españoles” (INIA-CCAA Nº<br />
0T00-037.C17).<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
El trabajo se ha llevado a cabo <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> personal técnico a <strong>los</strong> Servicios<br />
C<strong>en</strong>tralizados, por parte <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> el que se inscribe el contrato<br />
<strong>de</strong> F. Maroto y <strong>de</strong>l proyecto financiado por el INIA.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
FERRER BENIMELLI, C. Y SAN MIGUEL AYANZ, A., Coordinadores 2000-2004. Tipificación, Cartografía<br />
y Evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong> Españoles. Proyecto INIA-CCAA Nº 0T00-037.C17 Madrid<br />
(España)<br />
FERRER, C.; SAN MIGUEL, A.; OLEA, L. 2001 Nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tor básico <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong> España. <strong>Pastos</strong>,<br />
XXXI (1): 7-44<br />
GÓMEZ CABRERA, A.; FERNÁNDEZ, V.; GUERRERO, J.E. y GARRIDO, A. 2003. Armonización y gestión<br />
conjunta <strong>en</strong> España <strong>de</strong> <strong>la</strong> información sobre el valor nutritivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos: Programa Califa.<br />
En <strong>Pastos</strong>, <strong>de</strong>sarrollo y conservación., 319-325 Co. A.B. ROBLES, M.E. RAMOS, M.C.<br />
MORALES, E. SIMÓN DE, J.L. GONZÁLEZ, J. BOZA. Consejería Agricultura y Pesca. Junta <strong>de</strong><br />
Andalucía. Sevil<strong>la</strong> (España)<br />
504
Producción animal<br />
PROJECT “CHARACTERIZATION, CARTOGRAPHY AND<br />
EVALUATION OF SPANISH PASTURES”. DATABASE IN THE<br />
AREA OF PRODUCTIVITY AND NUTRITIVE EVALUATION OF<br />
PASTURES<br />
SUMMARY<br />
The program CALIFA, from the Feed Information Service (SIA) at the University of Cordoba has be<strong>en</strong><br />
used, previous updating, to create a database with all the information gathered by the research<br />
groups that participated in the area of productivity and nutritive evaluation of grass<strong>la</strong>nds, in the project<br />
“Characterization, Cartography And Evaluation of Spanish Pastures”, sponsored by the Spanish<br />
Society for the Study of Pastures (SEEP).<br />
Joint database characteristics, data homog<strong>en</strong>ization conditions and managem<strong>en</strong>t programme functionality<br />
are <strong>de</strong>scribed in this paper. The information analysed was obtained by the groups of Eastern<br />
Andalusia, Aragón, Asturias, Baleares, the Canary Is<strong>la</strong>nds, Cantabria, Castil<strong>la</strong> La Mancha, Eastern<br />
Castil<strong>la</strong> León, La Rioja y Madrid. A total of 7381 samples have be<strong>en</strong> <strong>en</strong>tered in the database,<br />
which inclu<strong>de</strong> more than 1400 differ<strong>en</strong>t raw materials and up to 121 differ<strong>en</strong>t parameters, from<br />
each of which the corresponding statistical <strong>de</strong>scriptive information may be obtained.<br />
These information, once completed and purified, will be avai<strong>la</strong>ble in the SEEP (www.seepastos.es)<br />
and in the SIA (www.uco.es/services/nirs/cia.htm).<br />
Key words: chemical composition, nutritional value, production<br />
505
Cuarta Parte<br />
SISTEMAS AGROSILVOPASTORALES
Sistemas agrosilvopastorales<br />
PRODUCCIÓN ANIMAL Y PAISAJE CULTURAL<br />
JUAN GASTÓ<br />
Facultad <strong>de</strong> Agronomía e Ing<strong>en</strong>iería Forestal<br />
Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> Chile. Santiago<br />
INTRODUCCIÓN<br />
“El hombre mo<strong>de</strong><strong>la</strong> a <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> manera<br />
que <strong>la</strong> transforma gradualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su paisaje<br />
cultural.”<br />
Cataldi, S. XVI<br />
La capacidad actual <strong>de</strong>l hombre <strong>de</strong> alterar <strong>la</strong> naturaleza dominándo<strong>la</strong> y domesticándo<strong>la</strong>, incluso<br />
hasta <strong>de</strong>struir<strong>la</strong> completam<strong>en</strong>te haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología, <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> información y<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> combustibles fósiles es tan gran<strong>de</strong> que si no se actúa con prud<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l territorio<br />
pue<strong>de</strong> llegar a transformarse <strong>en</strong> un agri <strong>de</strong>serti. En otros extremos se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />
conservar <strong>la</strong> naturaleza <strong>en</strong> su estado prístino original o bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ar el territorio<br />
transformándolo completam<strong>en</strong>te hasta alcanzar <strong>la</strong> máxima organización compatible con <strong>la</strong> vida<br />
humana.<br />
El uso gana<strong>de</strong>ro que se haga <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y el grado <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción que se lleve<br />
a cabo <strong>en</strong> el territorio <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión que <strong>la</strong> sociedad t<strong>en</strong>ga y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones<br />
que se llev<strong>en</strong> a cabo. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría y <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario don<strong>de</strong> ésta se lleva a<br />
cabo, g<strong>en</strong>era como resultante paisajes culturales difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitantes y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l territorio, <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre éstos<br />
y <strong>la</strong> tecnología. La gana<strong>de</strong>ría y el esc<strong>en</strong>ario pascíco<strong>la</strong> don<strong>de</strong> ésta se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te uno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes dinámicos más <strong>de</strong>stacados <strong>de</strong>l “Paisaje Cultural”, el cual, <strong>en</strong> <strong>los</strong> albores <strong>de</strong>l<br />
siglo veintiuno requiere para su <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos paradigmas <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación territorial.<br />
PAISAJE CULTURAL<br />
La naturaleza se <strong>de</strong>fine como el conjunto, ord<strong>en</strong> y disposición <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y fuerzas que<br />
compon<strong>en</strong> el Universo. Des<strong>de</strong> una perspectiva antrópica, es el mundo natural, tal como existe sin<br />
<strong>la</strong> civilización <strong>de</strong>l hombre y sin su injer<strong>en</strong>cia y actuaciones (Real Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong>, 1984).<br />
Con anterioridad a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l hombre <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do no existían <strong>territorios</strong> antropizados, sino<br />
esc<strong>en</strong>arios naturales con procesos <strong>de</strong> sucesión ecológica, evolución natural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies y procesos<br />
sistemogénicos. En el<strong>los</strong>, <strong>la</strong>s sucesiones ecológicas, conjuntam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> evolución geomorfológica,<br />
conduc<strong>en</strong> hacia estados sucesivos y <strong>de</strong> mayor organización, <strong>de</strong>sarrollo y complejidad<br />
que pued<strong>en</strong> expresarse <strong>en</strong> diversos estados dinámicos <strong>de</strong> equilibrio.<br />
509
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
La familia Hominidae, a <strong>la</strong> cual el hombre pert<strong>en</strong>ece, aparece sobre el p<strong>la</strong>neta hace alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />
siete millones <strong>de</strong> años, pero ti<strong>en</strong>e a<strong>de</strong>más un <strong>la</strong>rgo período <strong>de</strong> coevolución con su <strong>en</strong>torno natural.<br />
En un comi<strong>en</strong>zo sus re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> naturaleza son <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> un organismo vivo, dadas<br />
por sus condicionantes biológicas e instintos. Con el tiempo se incorpora <strong>la</strong> tecnología como un<br />
mecanismo articu<strong>la</strong>dor <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> naturaleza y <strong>la</strong> sociedad, lo cual increm<strong>en</strong>ta su capacidad <strong>de</strong> actuación<br />
g<strong>en</strong>erando impactos mutuos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad sobre <strong>la</strong> naturaleza y <strong>de</strong> ésta sobre <strong>la</strong> sociedad.<br />
Es el proceso <strong>de</strong> hominización <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, el cual se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>los</strong> diversos lugares y paisajes<br />
<strong>en</strong> estados transitivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>los</strong> cuales a su vez afectan a <strong>la</strong> sociedad y a su articu<strong>la</strong>dor<br />
tecnológico.<br />
El paisaje cultural surge gradualm<strong>en</strong>te como una expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
humana articu<strong>la</strong>da con su tecnología sobre <strong>la</strong> naturaleza (González, 1981; Van Manswelt y Stobbe<strong>la</strong>ar,<br />
1995), repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> una primera etapa como paisaje primitivo. Las primeras tecnologías<br />
se asocian al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l hombre recolector y cazador y están dadas por <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />
fuego y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> pa<strong>los</strong> y piedras. La agricultura s<strong>en</strong>su <strong>la</strong>to surge hace aproximadam<strong>en</strong>te<br />
10.000 años como un mecanismo g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> actuación que articu<strong>la</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el hombre<br />
y <strong>la</strong> naturaleza permiti<strong>en</strong>do transformar <strong>la</strong> naturaleza como paisaje primitivo <strong>en</strong> paisaje cultural.<br />
El hombre se <strong>la</strong>nza a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> hábitats y nichos ecológicos que previam<strong>en</strong>te no utilizaba,<br />
y con ello se inicia <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Silva para transformar<strong>la</strong> <strong>en</strong> Ager (González, 1981). Cada<br />
sociedad opta por difer<strong>en</strong>tes modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transformación y ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l territorio acor<strong>de</strong> a<br />
su historia, su tecnología, su <strong>en</strong>torno y su período evolutivo. Por ejemplo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa es una expresión<br />
tradicional <strong>de</strong>l paisaje cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica. El range<strong>la</strong>nd es una expresión mo<strong>de</strong>rna<br />
y contemporánea <strong>de</strong>l paisaje cultural <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos. En otros lugares <strong>de</strong>l mundo se han<br />
g<strong>en</strong>erado paisajes culturales pascíco<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes, todos <strong>los</strong> cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran actualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> procesos int<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> transformación.<br />
El hombre primitivo, si<strong>en</strong>do aún nómada, estaba acop<strong>la</strong>do a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno natural,<br />
actuando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva monista <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> sociedad y naturaleza eran una so<strong>la</strong> unidad.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, el dualismo se expresa, <strong>en</strong> una primera etapa, como “naturaleza contra <strong>la</strong><br />
sociedad”, cuando el hombre primitivo pasa a ser sed<strong>en</strong>tario y se si<strong>en</strong>te perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azado<br />
por su <strong>en</strong>torno natural, ya que no lo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> ni lo domina.<br />
Con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología, el hombre aum<strong>en</strong>ta el control sobre <strong>los</strong> procesos naturales y<br />
<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia aum<strong>en</strong>ta el grado <strong>de</strong> artificialización <strong>de</strong>l paisaje bajo una visión “sociedad contra<br />
naturaleza”. Estas tecnologías pued<strong>en</strong> ser sutiles o más agresivas, como <strong>la</strong> mecanización agríco<strong>la</strong>,<br />
<strong>la</strong> domesticación <strong>de</strong> animales salvajes, el a<strong>la</strong>mbrado <strong>de</strong> potreros, <strong>la</strong> siembra <strong>de</strong> pastos, el riego<br />
y <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies. Actualm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> <strong>de</strong>sequilibrios territoriales hac<strong>en</strong> necesaria<br />
<strong>la</strong> evolución hacia una visión monista, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sociedad y naturaleza se complem<strong>en</strong>tan estableci<strong>en</strong>do<br />
una re<strong>la</strong>ción simbiótica y co-evolutiva (acop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to estructural). Surge así un nuevo<br />
paradigma, <strong>en</strong> el cual predomina una visión holística <strong>de</strong>l territorio, expresado como un sistema<br />
complejo adaptativo (Gell-Mann, 1995).<br />
El paisaje se <strong>de</strong>fine como el <strong>en</strong>torno que un individuo utiliza y percibe o como <strong>la</strong> interfaz <strong>en</strong>tre un<br />
organismo y su <strong>en</strong>torno (Maturana y Vare<strong>la</strong>, 1992). El hombre actúa <strong>en</strong> base a su percepción particu<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong>l paisaje. Esto implica una connotación subjetiva, es <strong>de</strong>cir, exist<strong>en</strong> tantos paisajes como<br />
individuos. El paisaje también es resultante <strong>de</strong> procesos evolutivos naturales por lo que a<strong>de</strong>más<br />
implica una connotación objetiva.<br />
En <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong>l paisaje cultural pued<strong>en</strong> existir tres tipos complem<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias o<br />
<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>, don<strong>de</strong> predomine <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios: (Paisaje cultural<br />
económico), don<strong>de</strong> predomin<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones para el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida humana, (Paisaje cultural social), o don<strong>de</strong> predomina <strong>la</strong> naturaleza salvaje (Paisaje cultural<br />
ecológico).<br />
510
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Los tres tipos <strong>de</strong> paisajes culturales pued<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>de</strong>sequilibrios cuando el sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éste no<br />
ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada pon<strong>de</strong>ración social, económica y/o ecológica. En el paisaje cultural equilibrado<br />
<strong>la</strong>s tres dim<strong>en</strong>siones coexist<strong>en</strong>. Las condiciones locales <strong>de</strong> un ecosistema pued<strong>en</strong> acotar <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l hombre y por lo tanto no siempre <strong>en</strong> cada lugar existe <strong>la</strong> posibilidad<br />
<strong>de</strong> lograr simultáneam<strong>en</strong>te una sost<strong>en</strong>ibilidad ecológica, social y económica. Sin embargo, a esca<strong>la</strong>s<br />
espaciales más ext<strong>en</strong>sas <strong>de</strong>be existir un ba<strong>la</strong>nce a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> estas tres dim<strong>en</strong>siones, para<br />
que éste sea sost<strong>en</strong>ible como un todo. De esta forma, algunos paisajes pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse con<br />
el predominio <strong>de</strong> uno o <strong>de</strong> otro tipo <strong>de</strong> paisaje, pero el todo <strong>de</strong>be ser armónico.<br />
La agricultura “s<strong>en</strong>su <strong>la</strong>to” involucra a todos <strong>los</strong> cultivos anuales, per<strong>en</strong>nes, forestales, pastizales<br />
y gana<strong>de</strong>ría, cinegética, fauna silvestre y <strong>los</strong> complem<strong>en</strong>tos tecnológicos que ello incluye, si<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> pascicultura y <strong>la</strong> producción animal unos <strong>de</strong> <strong>los</strong> más relevantes. Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como el proceso<br />
<strong>de</strong> artificialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza (Lawes 1847; Gastó, Armijo y Nava 1984). Al abrir <strong>la</strong><br />
Silva, se convierte al territorio natural <strong>en</strong> territorio rural (Ager). Simplifica <strong>la</strong> organización natural<br />
<strong>de</strong> un ecosistema para ord<strong>en</strong>ar sus compon<strong>en</strong>tes según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s, funciones y/o caprichos<br />
humanos.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> el territorio rural <strong>la</strong> agricultura g<strong>en</strong>era un paisaje cultural resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
actuación <strong>de</strong>l hombre con o sin una int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>finida, g<strong>en</strong>erando <strong>en</strong> cada caso un paisaje diseñado<br />
o residual respectivam<strong>en</strong>te. En este s<strong>en</strong>tido hacer agricultura no es solo producir bi<strong>en</strong>es y<br />
servicios <strong>en</strong> el territorio rural, sino que también es g<strong>en</strong>erar un paisaje cultural, ecológicam<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible<br />
y socialm<strong>en</strong>te aceptable, don<strong>de</strong> sea posible g<strong>en</strong>erar una bu<strong>en</strong>a calidad <strong>de</strong> vida para el hombre,<br />
como actor social.<br />
La agricultura es <strong>la</strong> actividad tradicional más ext<strong>en</strong>sa y g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> el mundo rural. Exist<strong>en</strong><br />
a<strong>de</strong>más otras activida<strong>de</strong>s que se insertaron <strong>en</strong> el territorio, <strong>la</strong>s cuales afectan <strong>en</strong> diversas magnitu<strong>de</strong>s<br />
y modalida<strong>de</strong>s tales como: minería, vías <strong>de</strong> comunicación, obras públicas y c<strong>en</strong>trales g<strong>en</strong>eradoras<br />
eléctricas. El paisaje pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido como lo que queda <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber actuado<br />
sobre el territorio (<strong>de</strong> Bo<strong>los</strong> et al. 1985) por lo cual tanto <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> tierras como <strong>la</strong>s inserciones<br />
repres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> mecanismos más trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l paisaje cultural.<br />
Las actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie humana <strong>en</strong> un territorio obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a una cultura, si<strong>en</strong>do ésta <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con el mundo, lo cual ocurre a través <strong>de</strong> su organización social, tecnológica,<br />
económica y política. Como resultante <strong>de</strong> ello se g<strong>en</strong>eran cinco tipos <strong>de</strong> atributos <strong>de</strong> paisajes<br />
culturales (Magel, 2001; Van Manswelt y Stobbe<strong>la</strong>ar, 1995):<br />
• Paisaje armónico: se g<strong>en</strong>era don<strong>de</strong> existe coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad, su cultura y <strong>la</strong>s condiciones<br />
naturales.<br />
• Paisaje estresado: ocurre don<strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l territorio es mayor a su capacidad<br />
receptiva. Esta presión constante <strong>de</strong>teriora el paisaje.<br />
• Paisaje agonizante: ocurre don<strong>de</strong> está <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> avanzado <strong>de</strong>terioro, continúa <strong>de</strong>teriorándose<br />
y no ti<strong>en</strong>e una capacidad <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> recuperación.<br />
• Paisaje cimarrón: es un paisaje que originalm<strong>en</strong>te fue artificializado y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su abandono<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a regresar a su estado natural.<br />
• Paisaje relictual: es el paisaje que conserva el ecosistema original y se inserta d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un<br />
<strong>en</strong>torno <strong>de</strong> paisaje cultural.<br />
Estos tipos <strong>de</strong> paisajes culturales pued<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erarse <strong>en</strong> base a actuaciones sin una int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>terminada<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al paisaje <strong>en</strong> sí, como suce<strong>de</strong> comúnm<strong>en</strong>te, o bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> surgir <strong>en</strong> base a un<br />
diseño <strong>de</strong> políticas ori<strong>en</strong>tadas a g<strong>en</strong>erar un paisaje <strong>de</strong>terminado por <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus actores<br />
sociales y por sus restricciones <strong>de</strong>l dominio cultural y natural.<br />
511
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
PAISAJES CULTURALES PASCÍCOLAS<br />
Existe una amplia casuística <strong>de</strong> paisajes culturales re<strong>la</strong>cionados con <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> pascíco<strong>la</strong>s, <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tre toda el<strong>la</strong> se han elegido dos casos que se consi<strong>de</strong>ran relevantes y difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cuanto a<br />
sus dim<strong>en</strong>siones, actuaciones y evolución <strong>de</strong>l territorio.<br />
Range managem<strong>en</strong>t<br />
Es el arte y ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar y dirigir el uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastizales (range), y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> pastoreo<br />
(range<strong>la</strong>nds) organizadas <strong>en</strong> ranchos para obt<strong>en</strong>er una óptima producción animal sost<strong>en</strong>ida<br />
consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l recurso natural y <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te (Holechek, Pieper<br />
y Herbel, 1989; Val<strong>en</strong>tine, 1989).<br />
Las tierras prat<strong>en</strong>ses <strong>de</strong>l lejano oeste <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos fueron ocupadas y utilizadas por colonos<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l este <strong>de</strong>l país y <strong>de</strong> diversos países temp<strong>la</strong>dos húmedos <strong>de</strong> Europa (Homestead,<br />
1862), <strong>los</strong> cuales carecían <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to necesario para su ord<strong>en</strong>ación, gestión y administración.<br />
Es por ello que se produjo inicialm<strong>en</strong>te un fracaso g<strong>en</strong>eralizado que condujo a una<br />
<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l tapiz vegetal y <strong>de</strong>l suelo lo cual concluyó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scolonización <strong>de</strong> amplios sectores.<br />
El Estado, pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te, fue tomando parte <strong>en</strong> el asunto y conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l problema creando<br />
Parques Nacionales (1873), Bosques Nacionales (1890), Reservas Indíg<strong>en</strong>as, Refugios <strong>de</strong><br />
Fauna y Land Grant College (1862). La gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras públicas se formalizó con <strong>la</strong> creación<br />
<strong>de</strong>l Forest Service (1905) <strong>de</strong>l Bureau of Land Managem<strong>en</strong>t (BLM) <strong>en</strong> 1935 y <strong>de</strong>l Soil Conservation<br />
Service (1935), todos el<strong>los</strong> gestionados por funcionarios públicos calificados <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pastos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> pastoreo. Las tierras privadas se estructuran <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sos ranchos gana<strong>de</strong>ros<br />
que fueron ord<strong>en</strong>ados, gestionados y administrados por rancheros y vaqueros cabalgantes.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo diecinueve, <strong>los</strong> campos fueron apotrerados y a<strong>la</strong>mbrados para<br />
llevar a cabo una mejor gestión <strong>de</strong>l rebaño y <strong>de</strong>l tapiz vegetal. Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>los</strong> rancheros contaban<br />
con permisos <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> pastos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tierras públicas, condicionados eso sí por <strong>la</strong>s<br />
regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> Servicios Públicos.<br />
Los gestores <strong>de</strong>l territorio fueron gradualm<strong>en</strong>te concluy<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> gestión gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> esas tierras<br />
era difer<strong>en</strong>te a cualquier situación anteriorm<strong>en</strong>te conocida, por lo cual se requería <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
una disciplina ci<strong>en</strong>tífica basada <strong>en</strong> principios difer<strong>en</strong>tes que <strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> agronomía. De esta forma se<br />
crea, <strong>en</strong> <strong>los</strong> años cuar<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> American Society of Range Managem<strong>en</strong>t y se comi<strong>en</strong>za<br />
a ofrecer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l oeste programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza universitaria y posgrados <strong>en</strong><br />
Range Managem<strong>en</strong>t.<br />
Las bases teóricas <strong>de</strong> esta disciplina se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecología y el ecosistema, esto último <strong>de</strong><br />
reci<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>sarrollo, lo cual se complem<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong>s sucesiones ecológicas que permit<strong>en</strong><br />
analizar y resolver <strong>los</strong> problemas re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> dinámica pascíco<strong>la</strong>. La taxonomía vegetal es<br />
a<strong>de</strong>más un importante complem<strong>en</strong>to ecológico necesario para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad<br />
y <strong>de</strong>l territorio, conjuntam<strong>en</strong>te con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> sitio como un <strong>de</strong>scriptor <strong>de</strong>l ámbito<br />
edáfico. Se incorpora el rebaño como el elem<strong>en</strong>to cosechador <strong>de</strong>l tapiz vegetal, analizándose<br />
su composición y conducta como un elem<strong>en</strong>to utilizador y gestionador <strong>de</strong>l ecosistema. Los principios<br />
básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> óptima int<strong>en</strong>sidad, frecu<strong>en</strong>cia y<br />
época <strong>de</strong> utilización. En segundo lugar se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación y ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga animal <strong>en</strong><br />
re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> capacidad sust<strong>en</strong>tadora <strong>de</strong>l pastizal. En lo territorial se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
distribución <strong>de</strong>l ganado <strong>en</strong> el espacio. Finalm<strong>en</strong>te se busca <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> mejor combinación <strong>de</strong><br />
especies animales para <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos. Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> el concepto <strong>de</strong> condición <strong>de</strong>l pastizal<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> numerosas modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to, medición y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pra<strong>de</strong>ra.<br />
Durante <strong>la</strong>s últimas décadas, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> años ses<strong>en</strong>ta, se han introducido importantes cambios,<br />
especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l concepto y ley <strong>de</strong> uso múltiple (1960) que<br />
combina <strong>la</strong> protección, producción y utilización. Se introduce el concepto <strong>de</strong> gestión integrada <strong>de</strong><br />
512
Sistemas agrosilvopastorales<br />
<strong>la</strong> fauna silvestre, gestión <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>cas, cosecha <strong>de</strong> agua, gestión forestal y muy especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
recreación al aire libre. La dim<strong>en</strong>sión prioritaria original <strong>de</strong> gestión funcional se complem<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más<br />
por sus dim<strong>en</strong>siones estética, ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> vida y ocio.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos más importantes que caracterizan <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l “range” es <strong>la</strong> continua<br />
incorporación <strong>de</strong> conceptos, tecnologías y normas, <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuarse a <strong>la</strong>s nuevas <strong>de</strong>mnadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Un ejemplo son <strong>la</strong>s normas que se incorporan <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 70:<br />
especies <strong>en</strong> peligro (1973), agua limpia (1977), comunida<strong>de</strong>s tranqui<strong>la</strong>s (1978), conservación y<br />
recuperación <strong>de</strong> recursos (1976), políticas fe<strong>de</strong>rales <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra (1976), control y restauración<br />
<strong>de</strong> minas superficiales (1977).<br />
Dehesa<br />
La <strong>de</strong>hesa es un ecosistema propio <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes mediterráneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica, que<br />
se caracteriza por pres<strong>en</strong>tar una estrata arbórea ra<strong>la</strong> <strong>en</strong> especies esclerófitas y una estrata inferior<br />
<strong>de</strong> terófitas, gestionado con propósitos silvopastorales y originado <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad humana <strong>de</strong><br />
transformación <strong>de</strong>l bosque esclerófito original.<br />
La <strong>de</strong>hesa es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> antrópico y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> cultura popu<strong>la</strong>r, si<strong>en</strong>do el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
transformación <strong>de</strong>l bosque esclerófito d<strong>en</strong>so natural, el cual es sometido a un proceso <strong>de</strong> raleo y<br />
poda que permite <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> árboles ais<strong>la</strong>dos productores <strong>de</strong> cargadores frutales que permit<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> abundantes bellotas. En el sotobosque se forma una estrata <strong>de</strong> terófitas que<br />
se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n, crec<strong>en</strong> y produc<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>to durante <strong>los</strong> meses más fríos.<br />
Es un sistema complejo adaptativo que g<strong>en</strong>era dos nichos gana<strong>de</strong>ros principales: uno el <strong>de</strong>l cerdo<br />
consumidor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bellotas que ca<strong>en</strong> al suelo y el otro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> rumiantes que consum<strong>en</strong>,<br />
principalm<strong>en</strong>te, el estrato herbáceo. Es un sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga coevolución <strong>en</strong>tre el arbo<strong>la</strong>do<br />
productor <strong>de</strong> bellotas y el cerdo consumidor y <strong>en</strong>tre el tapiz vegetal productor <strong>de</strong> pasto tierno para<br />
<strong>los</strong> rumiantes.<br />
La <strong>de</strong>hesa es un sistema elegante y sost<strong>en</strong>ible que produce productos <strong>de</strong> alto valor: el cerdo ibérico<br />
<strong>de</strong> reconocida calidad organoléptica, el cual está adaptado y ajustado a este ámbito y que a<strong>de</strong>más<br />
produce un producto <strong>de</strong> reconocida unicidad, lo cual se expresa <strong>en</strong> su valor comercial. La oveja<br />
productora <strong>de</strong> <strong>la</strong>na merina <strong>de</strong> <strong>la</strong> más alta calidad, <strong>la</strong> cual originalm<strong>en</strong>te era valorada por el mercado<br />
consumidor, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l cor<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> alta calidad culinaria. El paisaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa se manti<strong>en</strong>e<br />
esmeradam<strong>en</strong>te cuidado g<strong>en</strong>erando <strong>territorios</strong> bel<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, con una cobertura mixta<br />
<strong>de</strong> árboles siempre ver<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> un tapiz vegetal invernal muy hermoso. El ecosistema es sost<strong>en</strong>ible<br />
<strong>en</strong> el tiempo, lo cual se comprueba por su <strong>la</strong>rga trayectoria evolutiva y <strong>de</strong> uso. Tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
el ganado se gestionaba por pastores que lo cuidan <strong>de</strong> a pié, <strong>en</strong> <strong>territorios</strong> no a<strong>la</strong>mbrados.<br />
La primera información que se ti<strong>en</strong>e sobre el sistema data <strong>de</strong>l año 929. Se sabe que ya <strong>en</strong> el año<br />
1100 era un sistema bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do, para luego alcanzar su consolidación <strong>en</strong> 1253, <strong>en</strong> <strong>la</strong> época<br />
<strong>de</strong> Alfonso X el Sabio. Durante un <strong>la</strong>rgo período se mantuvo como <strong>la</strong> matriz básica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesta,<br />
gestionada por gran<strong>de</strong>s gana<strong>de</strong>ros y por el clero, todo lo cual hizo que el negocio se c<strong>en</strong>trara <strong>en</strong><br />
torno al alto precio y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>na. Los pequeños campesinos <strong>la</strong>braban predios aledaños<br />
don<strong>de</strong> cultivaban diversos productos requeridos para su alim<strong>en</strong>tación, por lo cual se g<strong>en</strong>eraban<br />
frecu<strong>en</strong>tes conflictos por el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, lo que XXX <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cortes <strong>en</strong> 1470. La<br />
escasez <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos durante <strong>la</strong> guerra civil inc<strong>en</strong>tivó el cultivo <strong>de</strong> cereales y el <strong>de</strong>scampado, lo<br />
cual dio orig<strong>en</strong> a cambios int<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> el paisaje. El proceso continuó durante <strong>la</strong> postguerra, especialm<strong>en</strong>te<br />
a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>smonte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arboledas que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mejores tierras.<br />
La trashumancia <strong>de</strong>l ganado, con toda <strong>la</strong> complejidad y complicaciones que ello involucra, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s veranadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cornisa Cantábrica hacia <strong>la</strong>s invernadas meridionales fue un compon<strong>en</strong>te<br />
es<strong>en</strong>cial que permitió darle sost<strong>en</strong>ibilidad y bu<strong>en</strong> uso al sistema. Con el tiempo el sistema fue<br />
513
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
evolucionando hasta que finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s cañadas fueron <strong>de</strong>svaneciéndose y <strong>la</strong> trashumancia <strong>de</strong>jó<br />
<strong>de</strong> existir. La mayor presión pob<strong>la</strong>cional estimuló <strong>la</strong> <strong>la</strong>branza <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra para el cultivo con lo cual<br />
su fertilidad disminuyó y <strong>la</strong> invasión <strong>de</strong> malezas leñosas se increm<strong>en</strong>tó notablem<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas económicas y el coste <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra son cada vez mayores<br />
por lo cual <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l sistema se dificulta. Los limitantes hídricos precipitacionales, conjuntam<strong>en</strong>te<br />
el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> y <strong>la</strong>s mayores exig<strong>en</strong>cias económicas, ha obligado a <strong>la</strong> suplem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación animal, con el aporte <strong>de</strong> pi<strong>en</strong>sos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ecosistemas agríco<strong>la</strong>s<br />
int<strong>en</strong>sivos, y a <strong>la</strong> fertilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras, todo lo cual g<strong>en</strong>era como resultante requerimi<strong>en</strong>tos<br />
cada vez mayores <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones externas. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> PAC y <strong>los</strong> importantes<br />
cambios tecnológicos y <strong>de</strong> mercado han doncucido a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l paisaje cultural contemporáneo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dehesa.<br />
Se consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa como un sistema holístico mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> un estado disclimácico <strong>de</strong> uso<br />
múltiple don<strong>de</strong> <strong>los</strong> productos principales son el cerdo, <strong>la</strong>s bellotas, el ramón, <strong>la</strong> leña, <strong>la</strong> <strong>la</strong>na, <strong>la</strong><br />
carne, el carbón, caza, cereales, corcho, miel y abonos naturales. Es un paisaje cultural que<br />
requiere <strong>de</strong> una alta interv<strong>en</strong>ción antrópica, <strong>de</strong> elevados costes <strong>de</strong> operación y <strong>de</strong> insumos alim<strong>en</strong>ticios,<br />
<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> cercas <strong>de</strong> a<strong>la</strong>mbre, <strong>de</strong> productividad mo<strong>de</strong>rada a baja <strong>de</strong>bido a sus<br />
limitantes ambi<strong>en</strong>tales, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> naturaleza climática, geomorfológica y <strong>de</strong> superficies<br />
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pequeñas <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o. En el contexto actual, su sost<strong>en</strong>ibilidad se hace cada vez más<br />
difícil. Una alta proporción <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s conforman paisajes culturales agonizantes y cimarrones. Las<br />
presiones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno y <strong>la</strong>s limitantes y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s han estimu<strong>la</strong>do el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> numerosos<br />
neopaisajes culturales <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>stacan: (a) cereal-ovino, (b) vacuno-altas<br />
infraestructuras-bajo insumo, (c) productivista familiar <strong>de</strong> vacuno-porcino, (d) ovejería marginal,<br />
<strong>de</strong>forestada y con <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> y (e) <strong>de</strong>hesa promedio con (70% <strong>de</strong> finca), tamaño medio<br />
y con ovinos, bovinos y caprinos.<br />
Espacio <strong>de</strong> solución<br />
P<strong>la</strong>nteadas <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l paisaje cultural y analizados dos casos relevantes <strong>de</strong> paisajes re<strong>la</strong>cionados<br />
con <strong>territorios</strong> pascíco<strong>la</strong>s, es importante aportar algunas reflexiones para po<strong>de</strong>r formu<strong>la</strong>r soluciones<br />
a <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y sus implicaciones territoriales.<br />
El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong> solución <strong>en</strong>tre producción animal y paisaje cultural<br />
<strong>de</strong>be localizarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción secu<strong>en</strong>cial que <strong>de</strong>be existir <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tres dim<strong>en</strong>siones fundam<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong>l problema:<br />
1. Localizar jerárquicam<strong>en</strong>te cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables relevantes al mo<strong>de</strong>lo gana<strong>de</strong>ro <strong>de</strong><br />
acuerdo a <strong>la</strong> universal legalidad <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te.<br />
2. Determinar el punto focal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones y actuaciones que <strong>de</strong>ban llevarse a cabo para<br />
<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>l problema.<br />
3. Valorar <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución.<br />
Jerarquía y universal legalidad<br />
La teoría jerárquica es una expresión dialéctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Teoría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sistemas (Von Bertal<strong>la</strong>nfy,<br />
1975) que surge, <strong>en</strong> parte, como un movimi<strong>en</strong>to hacia una ci<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad<br />
(Bohm y Peat, 1987; Capra, 1996) y que se aplica <strong>en</strong> todos niveles <strong>de</strong> organización y esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
trabajo. Sus operaciones lógicas básicas son <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación y <strong>la</strong> jerarquización (Gorski<br />
y Tavants, 1968), su énfasis está altam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tralizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> observación <strong>de</strong>l sistema y sus raíces<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong>l químico Prigogine, el psicólogo Piaget y el economista Herbert<br />
Simon. La jerarquía es un sistema interconectado <strong>en</strong> varios grados <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to,<br />
514
Sistemas agrosilvopastorales<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones hacia arriba son asimétricas con <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones hacia abajo (All<strong>en</strong> y Star,<br />
1982; Haber, 1990). Los niveles superiores contro<strong>la</strong>n (organizan) a <strong>los</strong> inferiores <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
constantes <strong>de</strong> tiempo y espacio, pres<strong>en</strong>tando m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to (ritmos con<br />
cic<strong>los</strong> más ext<strong>en</strong>sos) y más estabilidad, por lo que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> contexto y <strong>de</strong>terminan el propósito<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles inferiores actuando como supersistemas (Naveh, 2000; Naveh, 2001; Wu y David,<br />
2002; Gastó et al. 2005). Ferrater (1979) indica que exist<strong>en</strong> cuatro tipos <strong>de</strong> jerarquía: <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r,<br />
lógica, ontológica y axiológica. Es <strong>en</strong> estas dos últimas jerarquías don<strong>de</strong> se c<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
<strong>de</strong>l sistema (Mesarovic, Macko y Takahara, 1971).<br />
La creación y evolución <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas, ecosistemas y organismos se p<strong>la</strong>ntea como una estructura<br />
disipativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización natural (Gell-Mann, 1995; D’Angelo, 2002). Las<br />
actuaciones antrópicas que transforman y ord<strong>en</strong>an al sistema con propósitos económicos, sociales<br />
o naturales, conduc<strong>en</strong> necesariam<strong>en</strong>te a estados difer<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> previos don<strong>de</strong> <strong>la</strong> disipación<br />
<strong>en</strong>ergética se expresa como una constante. Energía es el combustible que torna operativo al ecosistema,<br />
pero <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l proceso está contro<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes. El ecosistema opera <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> gastar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía disponible necesaria para minimizar<br />
<strong>la</strong>s constricciones <strong>de</strong> tiempo y espacio emanadas por <strong>la</strong>s limitantes <strong>de</strong> agua y <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes<br />
(Reichle, O´Neill y Harris, 1975). En esta transformación, el estado que se logre pue<strong>de</strong> ser sust<strong>en</strong>table<br />
o no, lo cual implica el estímulo o input que logre mant<strong>en</strong>erlo evitando que se alcanc<strong>en</strong><br />
estados disipativos difer<strong>en</strong>tes al pret<strong>en</strong>dido por <strong>la</strong> organización antrópica.<br />
La jerarquía ocurre <strong>en</strong> sistemas físicos, químicos, biológicos, ecológicos, sociales, tecnológicos,<br />
económicos, y político, por lo cual se hace necesario contar con una teoría jerárquica que permita<br />
interactuar <strong>en</strong> sistemas multidim<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> estructuras complejas. En<br />
<strong>la</strong> naturaleza ocurr<strong>en</strong> simultáneam<strong>en</strong>te diversos procesos <strong>de</strong> organización, que se expresan <strong>en</strong><br />
esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> tiempo y espacio difer<strong>en</strong>tes. En <strong>la</strong>s jerarquías mayores se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos físicos<br />
que conduc<strong>en</strong> a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia <strong>en</strong> átomos. Bajo ésta se ti<strong>en</strong>e a <strong>la</strong> organización química<br />
<strong>en</strong> molécu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> diversos compuestos, lo cual está necesariam<strong>en</strong>te subordinado a <strong>la</strong>s leyes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización física y, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> <strong>la</strong> química, por lo cual se expresa <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores grados <strong>de</strong><br />
libertad. El proceso geológico permite su organización <strong>en</strong> rocas, minerales y sus <strong>de</strong>rivados, y el<br />
geomorfológico <strong>en</strong> geoformas <strong>de</strong>terminadas por <strong>la</strong>s jerarquías superiores a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condicionantes<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> geomorfología. La g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>neta ocurre sólo cuando<br />
<strong>los</strong> hábitats y nichos permit<strong>en</strong> su g<strong>en</strong>eración. Al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jerarquías superiores, se rige por<br />
todos esos niveles a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> biología. La integración <strong>de</strong> lo inerte con lo biológico<br />
permite un nuevo nivel <strong>de</strong> organización: el ecológico, dado por <strong>los</strong> ecosistemas a través <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> sistemogénesis, el cual, al ser <strong>de</strong> mayor organización, es a <strong>la</strong> vez más disipativo<br />
(Gastó, 1980). Al estar subordinado a todas <strong>la</strong>s jerarquías superiores, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ecología, sus grados <strong>de</strong> libertad son m<strong>en</strong>ores (Brady, 1994; Wy y Qi, 2000).<br />
La g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza es a <strong>la</strong> vez <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie humana, sin<br />
lo cual sería imp<strong>en</strong>sable su exist<strong>en</strong>cia. Haber (1990) re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> artificialización <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas<br />
a <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l territorio <strong>en</strong> bioecosistemas, ecosistemas casi naturales, ecosistemas<br />
seminaturales, ecosistemas antropogénicos y <strong>en</strong> tecnoecosistemas. Al igual que <strong>en</strong> el caso anterior<br />
se ti<strong>en</strong>e como una jerarquía superior <strong>la</strong> organización social, que conduce al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />
cultura que se inserta <strong>en</strong> un contexto ecológico superior, el cual le permite adaptarse y a su vez<br />
modifica. Surge así <strong>la</strong> tecnología como un producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>la</strong> sociedad,<br />
lo cual correspon<strong>de</strong> a un nuevo ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, <strong>en</strong>ergía e información <strong>en</strong> otras dim<strong>en</strong>siones<br />
espacio-temporales. La tecnología a su vez permite interactuar con <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza<br />
y con <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles antrópicos superiores. La economía regu<strong>la</strong> y restringe <strong>la</strong>s transacciones<br />
que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> niveles jerárquicos superiores. La política, conjuntam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> economía,<br />
son <strong>los</strong> niveles más restrictivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía: es don<strong>de</strong> se toman <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
organizada, por lo cual <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar subordinadas a todos <strong>los</strong> niveles superiores. Su accionar<br />
está c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>los</strong> límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> universal legalidad <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles jerárquicos. A<br />
515
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
manera <strong>de</strong> ejemplo, podría darse el caso que <strong>los</strong> legis<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> una nación <strong>de</strong>cidieran que el<br />
agua, que se conge<strong>la</strong> a nivel <strong>de</strong>l mar a cero grados y ebulle a ci<strong>en</strong>, lo hiciera a veinte grados y a<br />
dosci<strong>en</strong>tos respectivam<strong>en</strong>te. Sería esto una <strong>de</strong>cisión ilícita pues <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> <strong>la</strong> física no están<br />
subordinadas a <strong>la</strong>s leyes políticas ni a <strong>la</strong>s económicas. Algo simi<strong>la</strong>r ocurre cuando se toman <strong>de</strong>cisiones<br />
<strong>de</strong> políticas económicas, tecnológicas o sociales que transgred<strong>en</strong> <strong>los</strong> límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> universal<br />
legalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecología, tal como cuando se sobrepasa <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> o<br />
con <strong>la</strong> cosecha indiscriminada <strong>de</strong> <strong>los</strong> bosques, <strong>de</strong>l mar o <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s más allá <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia que sobrepasan <strong>los</strong> umbrales <strong>de</strong> equilibrio. Ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> este tipo<br />
<strong>de</strong> transgresiones no son exclusivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad cultural cristiano-occid<strong>en</strong>tal ni <strong>de</strong> nuestros<br />
tiempos, si<strong>en</strong>do dignos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar <strong>los</strong> casos <strong>de</strong>l co<strong>la</strong>pso ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua (Rapa<br />
Nui), <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Araucanía (Montalba, 2004; Montalba y Vera, 2006) y <strong>la</strong> extinsión <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
fueguinos (Erlwein, 2001). El problema <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad está dado por no respetar<br />
<strong>los</strong> niveles jerárquicos superiores, al traspasar <strong>los</strong> límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> universal legalidad <strong>de</strong> cada uno.<br />
Una bu<strong>en</strong>a <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>be ser lícita <strong>en</strong> todos y cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> niveles jerárquicos.<br />
FIGURA 1. Esquema g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> <strong>los</strong> diversos niveles jerárquicos y <strong>de</strong> sus grados <strong>de</strong> libertad dados por<br />
<strong>la</strong> universal legalidad <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. El traspaso <strong>de</strong> estos límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> universal legalidad es el fundam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> no sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
Límites <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universal Legalidad<br />
Grados <strong>de</strong> libertad<br />
ZONA LÍCITA<br />
Física<br />
Límites <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universal Legalidad<br />
M<strong>en</strong>or<br />
Qu ímic o<br />
Organización<br />
na tura l d e <strong>la</strong><br />
naturaleza<br />
Ord<strong>en</strong>ación<br />
ant rópica <strong>de</strong>l<br />
ámbito<br />
ZONA<br />
ILÍCITA<br />
Geo lógic o<br />
Ge omo rfoló gico<br />
Bio lógic o<br />
O rga niza ción<br />
eco lógi co-n atur al<br />
Or<strong>de</strong> nac ión<br />
eco lógic o-<br />
antrópic a<br />
Social<br />
Tecn ológ ico<br />
Eco nómico<br />
ZONA<br />
ILÍCITA<br />
Nive l <strong>de</strong> je rarquía <strong>de</strong>l f<strong>en</strong> óm<strong>en</strong>o<br />
Disip ación <strong>de</strong> <strong>en</strong> ergía<br />
Po lítico<br />
Ma yor<br />
DIMENSIONES Y ACTUACIONES<br />
Son escasas <strong>la</strong>s temáticas que pued<strong>en</strong> competir con el creci<strong>en</strong>te reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
e impactos humanos medioambi<strong>en</strong>tales sobre <strong>la</strong> biosfera, lo que se expresará como el<br />
compon<strong>en</strong>te <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>de</strong> nuestra época y espíritu cuando se escriba <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l período actual<br />
(Nisbet, 1982; Rosa, 2000), todo lo cual está estrecham<strong>en</strong>te ligado con sost<strong>en</strong>ibilidad (Turner,<br />
1973).<br />
La sost<strong>en</strong>ibilidad pue<strong>de</strong> ser una herrami<strong>en</strong>ta analítica para insertar <strong>los</strong> impactos humanos <strong>en</strong> el<br />
ambi<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> cuales son inseparables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas dim<strong>en</strong>siones jerárquicas <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, a<br />
saber: (a) antropocéntrica, que p<strong>la</strong>ntea al hombre como eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l problema, (b) ecocéntrica,<br />
<strong>la</strong> cual establece que el eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong>l hombre, es <strong>de</strong>cir, su <strong>en</strong>torno,<br />
(c) local, que localiza el problema <strong>en</strong> su esca<strong>la</strong> directa <strong>de</strong> actuación y (d) global, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
conexiones se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecósfera.<br />
516
Sistemas agrosilvopastorales<br />
En <strong>la</strong> cultura occid<strong>en</strong>tal, que se pres<strong>en</strong>ta como estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> tradición ju<strong>de</strong>ocristiana,<br />
se establece el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l hombre como una creación divina, el cual a su vez recibe el<br />
mandato <strong>de</strong> crecer y multiplicarse, simultáneam<strong>en</strong>te con dominar <strong>la</strong> tierrra y <strong>la</strong>s aves <strong>de</strong>l cielo y<br />
<strong>los</strong> peces <strong>de</strong>l mar. La naturaleza existe para servir al hombre, qui<strong>en</strong> recibe el mandato <strong>de</strong> utilizar<strong>la</strong><br />
y dominar<strong>la</strong>, con <strong>la</strong> so<strong>la</strong> restricción <strong>de</strong> no utilizar el árbol <strong>de</strong>l fruto prohibido. No es posible <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> actualidad actuar in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y ais<strong>la</strong>ndo <strong>los</strong> sistemas ecológicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sociales, ya que<br />
está <strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong> estabilidad ecológica que permite <strong>la</strong> vida pl<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l hombre (Low et al., 1999;<br />
Redman et al., 2000; J<strong>en</strong>toft, 2007).<br />
Los cambios <strong>de</strong>mográficos y el uso <strong>de</strong>scontro<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos, que se alcanza al finalizar el<br />
siglo XX, sobrepasa <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta, lo cual conduce a afectar su sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
articu<strong>la</strong>ndo ambos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>en</strong>tre sí. Se logra <strong>en</strong> esta forma re<strong>la</strong>cionar <strong>los</strong> pares contiguos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones jerárquicas fundam<strong>en</strong>tales con cuatro ejes <strong>de</strong> actuación (Figura 2). Entre<br />
lo local y lo antropocéntrico se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> actores sociales o sociedad civil que operan directam<strong>en</strong>te<br />
dirigi<strong>en</strong>do el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o (Magel, 2000; Queron, 2002). Entre lo antropocéntrico y lo global<br />
emerge <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong>l territorio, <strong>la</strong> cual establece <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l sistema<br />
gobernado (natural y antrópico) y <strong>la</strong>s provisiones que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er el sistema gobernante (antrópico);<br />
así como <strong>la</strong>s funciones g<strong>en</strong>erales que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse, tales como: el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
zonas <strong>de</strong>stinadas al control <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción y purificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
aguas y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (Costanza et al., 1997; J<strong>en</strong>toft, 2007). La exist<strong>en</strong>cia y aplicación<br />
<strong>de</strong> acuerdos globales internacionales se localiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el eje ecocéntrico<br />
y <strong>la</strong> globalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones (Naess, 1993a). Cualquiera que sea <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
actuaciones <strong>de</strong>be estar condicionada por restricciones <strong>de</strong> naturaleza ética y estética, que se localizan<br />
<strong>en</strong>tre el eje local y ecocéntrico, <strong>la</strong>s cuales al no cumplirse <strong>de</strong>terioran <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l<br />
sistema (Van Mansvelt, 1997).<br />
La articu<strong>la</strong>ción que se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l paradigma <strong>de</strong><br />
actuación está dada por dos virtu<strong>de</strong>s: techné y phronesis. La primera es <strong>la</strong> tecnología que pue<strong>de</strong><br />
ser un ut<strong>en</strong>silio o artefacto correspondi<strong>en</strong>te a un medio para alcanzar un fin, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> otra <strong>la</strong> prud<strong>en</strong>cia<br />
(Vial, 1981). Ambas se <strong>de</strong>terioran <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />
extracción <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l ecosistema son cada vez mayores y transgred<strong>en</strong> <strong>la</strong> universal legalidad.<br />
A raíz <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o surg<strong>en</strong> corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecología natural<br />
conocida como “ecoc<strong>en</strong>trismo” o “ecología profunda”, con fuertes raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecofi<strong>los</strong>ofía y ecosofía<br />
(Naess, 1993a, 1993b).<br />
La esca<strong>la</strong> espacial local p<strong>la</strong>ntea que el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>be ser <strong>en</strong> esca<strong>la</strong> humana, integrándose tanto<br />
el corto y el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, como <strong>los</strong> espacios inmediatos <strong>de</strong> acop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to; tal como ha ocurrido y<br />
ocurre con numerosas culturas originarias (Gómez, 1981). El cambio global está dado por ligami<strong>en</strong>tos<br />
cada vez más fuertes <strong>en</strong>tre espacios distantes, lo cual a su vez privilegia el pres<strong>en</strong>te y el<br />
futuro. En este contexto, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia humana constituye una parte integral <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> ecosistemas,<br />
si<strong>en</strong>do sus actuaciones relevantes <strong>en</strong> el impacto global (McDonnell y Pickett, 1993; Vitousek<br />
et al., 1997; Lubch<strong>en</strong>co, 1998).<br />
El punto focal es el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> diverg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se establece <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> conflu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> diversos ejes jerárquicos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actuaciones y <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
<strong>de</strong>l actor social. Se pres<strong>en</strong>ta, a manera <strong>de</strong> ejemplo, dos espacios: uno que expresa<br />
<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> focalización <strong>de</strong>l problema y el otro <strong>la</strong>s actuaciones que se ejerc<strong>en</strong> sobre<br />
el sistema. Debiera existir una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l problema y <strong>la</strong>s actuaciones.<br />
De esta forma se integran <strong>la</strong>s restricciones g<strong>en</strong>éricas naturales y culturales como, así mismo,<br />
<strong>la</strong>s restriciones territoriales. Se g<strong>en</strong>eran por lo tanto nuevos espacios ilícitos, por cuanto <strong>la</strong><br />
solución pue<strong>de</strong> estar cont<strong>en</strong>ida al interior <strong>de</strong>l espacio lícito <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas pero fuera<br />
<strong>de</strong> otros.<br />
517
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 2. Punto focal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro dim<strong>en</strong>siones y actuaciones jerárquicas fundam<strong>en</strong>tales que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sost<strong>en</strong>ibilidad f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ológica<br />
Actores sociales<br />
Antropoc<strong>en</strong>trismo<br />
100<br />
Gobernanza ecológica<br />
Gobernanza ecológic a y<br />
y medioambi<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong>tal<br />
Espacio dim<strong>en</strong>sional<br />
Esca<strong>la</strong> local<br />
100<br />
0<br />
Pu nto fo cal<br />
100<br />
EEsca<strong>la</strong> global<br />
Espacio <strong>de</strong><br />
ación<br />
actuación<br />
Ejes <strong>de</strong> <strong>de</strong> Actuaciones<br />
Ejes <strong>de</strong> <strong>de</strong> Dim<strong>en</strong>siones<br />
Ética a y y estética<br />
100<br />
Ecoc<strong>en</strong>trismo<br />
Normativas y acuerdos y acuerdos<br />
internacionales; Río 92<br />
internacuionales; Río 92<br />
Las acciones que se llevan a cabo <strong>en</strong> el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o afectan el grado <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l sistema.<br />
Su naturaleza e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>rivan, según Rosa (2000), <strong>de</strong>l marco teórico-práctico aceptado por<br />
<strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> acuerdo al espíritu <strong>de</strong> época (zeitgeist) y <strong>de</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores sociales (volkgeist),<br />
dado por <strong>la</strong> localización <strong>en</strong> sus cuatro ejes y jerarquías establecidas. La resultante <strong>de</strong> todo<br />
esto afecta necesariam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y a <strong>la</strong> agricultura <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. En el contexto ambi<strong>en</strong>tal<br />
<strong>la</strong>s actuaciones <strong>en</strong> el sistema son siempre relevantes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su sost<strong>en</strong>ibilidad, lo cual ha<br />
sido p<strong>la</strong>nteado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace un <strong>la</strong>rgo tiempo (Lawes, 1847; Röling, 2000).<br />
Aunque con el riesgo <strong>de</strong> que sea una simplificación excesiva, <strong>en</strong> este esquema el paisaje cultural<br />
re<strong>la</strong>cionado con el “range” podríamos <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> sus dim<strong>en</strong>siones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una fuerte compon<strong>en</strong>te<br />
ecocéntrica y global y <strong>en</strong> sus actuaciones está muy dirigido por <strong>la</strong>s normativas y acuerdos y por <strong>la</strong><br />
gobernanza <strong>de</strong>l territorio, con tese<strong>la</strong>s especializadas <strong>en</strong> cosecha <strong>de</strong> agua, secuestración <strong>de</strong> carbono,<br />
etc. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dehesa, ti<strong>en</strong>e una fuerte raíz antroponcéntrica y local y <strong>en</strong> sus actuaciones<br />
está condicionada por <strong>la</strong> ética y estética y, <strong>de</strong> una forma especial, por <strong>los</strong> actores sociales.<br />
SOSTENIBILIDAD<br />
El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico ilimitado comi<strong>en</strong>za a cuestionarse <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong>l MIT<br />
(Meadows et al., 1972) sobre <strong>los</strong> límites <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong>s restricciones físicas <strong>de</strong>l<br />
p<strong>la</strong>neta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción humana, el crecimi<strong>en</strong>to económico ilimitado, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> industrialización, <strong>los</strong> recursos no r<strong>en</strong>ovables y <strong>la</strong> contaminación. Ello se complem<strong>en</strong>ta<br />
con el trabajo “Food Production and Energy Crisis” (Pim<strong>en</strong>tel et al., 1973) como respuesta a <strong>la</strong><br />
primera crisis <strong>en</strong>ergética y con una serie <strong>de</strong> importantes trabajos como el <strong>de</strong> Mesarovic y Pestel<br />
(1975) y el equipo dirigido por Barney (1982), <strong>los</strong> cuales <strong>de</strong>stacan <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> construcción<br />
<strong>de</strong>l d<strong>en</strong>ominado “Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible” (Alonso y Sevil<strong>la</strong>, 1995). Como resultante <strong>de</strong> lo anterior <strong>la</strong><br />
Comisión Mundial para el Medioambi<strong>en</strong>te y el Desarrollo (CMMD, 1992), conocida como Comisión<br />
Brunt<strong>la</strong>nd, <strong>en</strong> 1987 <strong>de</strong>fine formalm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible como aquel que satisface <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes sin comprometer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras<br />
para satisfacer sus propias necesida<strong>de</strong>s; lo cual implica que exist<strong>en</strong> tanto necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
como limitantes ambi<strong>en</strong>tales para satisfacer<strong>la</strong>s. La transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s para<br />
todos (CMMD, 1992). Es <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre medio ambi<strong>en</strong>te y<br />
518
Sistemas agrosilvopastorales<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> Rio ‘92 don<strong>de</strong> se afianza y se acuerda llevar a <strong>la</strong> práctica <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Comisión Brunt<strong>la</strong>nd. Ningún país pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse distanciándose <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más, por lo cual<br />
se requiere una nueva ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales (Alonso y Sevil<strong>la</strong>, 1995).<br />
La sost<strong>en</strong>ibilidad, por lo tanto, se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> recursos naturales <strong>en</strong> que a<strong>de</strong>más<br />
incorpora y da mayor especificidad a algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones: (a) conservación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones y capacidad productiva ecosistémica (b) conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />
económicos, (c) conservación <strong>de</strong>l ciclo hidrológico, (d) conservación <strong>de</strong>l suelo, (e) conservación<br />
y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad, (f) conservación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l paisaje, (g)<br />
conservación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> carbono, (h) diversificación <strong>de</strong> productos, (i) satisfacción<br />
<strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s humanas, (j) <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> armonía con comunida<strong>de</strong>s locales, (k) distribución justa<br />
y equitativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> actores y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s naciones, y finalm<strong>en</strong>te (l) <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> originarios (Lele, 1991; Lawr<strong>en</strong>ce, 1997; Altieri, 1999; Altieri y Rojas, 1999; Montalba,<br />
2005; Erlwein et al., 2007).<br />
REFLEXIONES FINALES<br />
La gana<strong>de</strong>ría (s<strong>en</strong>su <strong>la</strong>to), <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l paisaje cultural, no es una actividad o sector que<br />
pueda ser analizada in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l territorio, el cual pue<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>r a áreas naturales<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> el sistema no ha sido interv<strong>en</strong>ido, a espacios rurales don<strong>de</strong> el actor social ha ejercido<br />
su dominio, transformándolo y a<strong>de</strong>cuándolo para <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría y otras activida<strong>de</strong>s afines, y a<br />
espacios urbanos, don<strong>de</strong> predominan <strong>los</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos humanos. A<strong>de</strong>más, se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong><br />
abandonados don<strong>de</strong>, luego <strong>de</strong> un período <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, ha cesado el dominio <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores<br />
humanos. En todos <strong>los</strong> <strong>territorios</strong> se pued<strong>en</strong> dar <strong>la</strong>s más diversas combinaciones <strong>de</strong> espacios<br />
naturales, urbanos, rurales y abandonados.<br />
La gana<strong>de</strong>ría es un compon<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l territorio, por lo cual lo que se ord<strong>en</strong>a es el territorio<br />
con <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría como parte <strong>de</strong> él. En cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses territoriales existe un <strong>de</strong>terminado<br />
tipo <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ría: <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios naturales está <strong>la</strong> fauna silvestre, <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios rurales<br />
se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría doméstica y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas urbanas está <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> mascotas. En <strong>los</strong><br />
espacios abandonados se da, especialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría cimarrona.<br />
El predio es una unidad básica administrativa <strong>de</strong>l territorio, pudi<strong>en</strong>do correspon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> más variada<br />
gama <strong>de</strong> opciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da hasta el so<strong>la</strong>r y el erial. Por t<strong>en</strong>er <strong>los</strong> predios rurales una<br />
naturaleza heterogénea, don<strong>de</strong> pued<strong>en</strong> combinarse d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus lin<strong>de</strong>s <strong>la</strong>s cuatro categorías territoriales,<br />
es posible organizar<strong>los</strong> <strong>de</strong> manera que coexistan varios tipos, tal como gana<strong>de</strong>ría doméstica<br />
y <strong>la</strong> fauna silvestre <strong>en</strong> espacios naturales y su integración con <strong>la</strong>s gana<strong>de</strong>rías tradicionales. Es<br />
importante resaltar <strong>la</strong> cada vez más importante “gana<strong>de</strong>ría <strong>de</strong> mascotas” <strong>en</strong> espacios urbanos.<br />
La ord<strong>en</strong>ación gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l territorio es una expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, por lo cual no es neutra. Se<br />
lleva a cabo para lograr algún fin <strong>de</strong> organización, lo cual requiere <strong>de</strong> aplicar tecnologías específicas<br />
y valoradas <strong>de</strong> acuerdo a un juicio que, necesariam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>be ser referido a un conjunto tridim<strong>en</strong>sional<br />
<strong>de</strong> variables dado por <strong>la</strong> sot<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l sistema, <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> actores<br />
y el territorio y <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l sistema.<br />
La ord<strong>en</strong>ación gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>be ser p<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong> múltiples esca<strong>la</strong>s, <strong>en</strong><br />
el cual se organice el sistema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy pequeño hasta <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ext<strong>en</strong>siones, y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />
<strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores sociales. De igual forma se ti<strong>en</strong>e el tiempo, que abarca<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ciertas activida<strong>de</strong>s mom<strong>en</strong>táneas hasta otras que se prolongan <strong>en</strong> esca<strong>la</strong>s retardadas.<br />
Las acciones antrópicas que transforman y ord<strong>en</strong>an a <strong>los</strong> sistemas pascíco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> niveles jerárquicos,<br />
con propósitos económicos, sociales o naturales, conduc<strong>en</strong>, necesariam<strong>en</strong>te, a paisajes culturales<br />
difer<strong>en</strong>tes o a <strong>los</strong> previos, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> disipación <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía se expresa como una constante.<br />
Las dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>l paisaje cultural que se consi<strong>de</strong>ran <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas pascíco<strong>la</strong>s<br />
519
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo local a lo global, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el hombre (antropocéntrico) a <strong>la</strong> ecología<br />
profunda (ecocéntrico). En cuanto a <strong>la</strong>s actuaciones, <strong>de</strong>be c<strong>en</strong>trarse el problema <strong>en</strong> cuatro ejes:<br />
lo ético y estético, <strong>la</strong> gobernanza <strong>de</strong>l territorio, <strong>los</strong> actores sociales y <strong>los</strong> acuerdos nacionales e<br />
internacionales. La resultante <strong>de</strong> todo ello <strong>de</strong>be permitir g<strong>en</strong>erar mo<strong>de</strong><strong>los</strong> sost<strong>en</strong>ibles que compatibilic<strong>en</strong><br />
el espíritu <strong>de</strong>l lugar con el <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />
BIBILIOGRAFÍA<br />
All<strong>en</strong>, T.F.H. y T.B.Star.1982. Hierarchy: perspectives for ecological complexity. University of Chicago<br />
Press. Chicago.<br />
Alonso, A. y E. Sevil<strong>la</strong>, 1995. El discurso ecotecnocrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad. En: Agricultura y<br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. A. Cad<strong>en</strong>as (ed.). MAPA, Madrid. Pp. 93-119.<br />
Altieri, M., 1999. Agroecología, bases ci<strong>en</strong>tíficas para una agricultura sust<strong>en</strong>table. Editorial Nordan-Comunidad.<br />
Montevi<strong>de</strong>o. Uruguay. 338 pág.<br />
Barney. G.O., 1982. El mundo <strong>en</strong> el año 2000. En <strong>los</strong> albores <strong>de</strong>l Siglo XXI. Informe técnico. Tecnos.<br />
Madrid, España.<br />
Bohm, D. y F. Peat. 1987. Sci<strong>en</strong>ce, or<strong>de</strong>r and creativity. A dramatic look at the roots of sci<strong>en</strong>ce<br />
and life. Bantam Books. New York, U.S.A.<br />
Brady, R.H. 1994. Pattern <strong>de</strong>scription, process exp<strong>la</strong>nation, and history of morphological sci<strong>en</strong>ces:<br />
7-31. En: Grand, L. Y O. Rieppel. Interpreting the hierarchy of nature: transystemic patterns<br />
to evolutionary process theories. Aca<strong>de</strong>mic Press. San Diego. California, USA.<br />
Capra, F. 1996. The web of life. A new synthesis of mind and matter. Harper Collins. London, U.K.<br />
CMMD (Comisión Mundial Para el Medioambi<strong>en</strong>te y el Desarrollo), 1992. Nuestro Futuro Común<br />
Alianza Editorial. Madrid, España.<br />
Costanza, R., H. Daly y H. A. Bartholomew. 1991. Goals, Ag<strong>en</strong>da, and Policy Recomm<strong>en</strong>dations<br />
for Ecological Economics. p. 1–20. In: Costanza, R. (Ed.). Ecological Economics. The Sci<strong>en</strong>ce<br />
and Managem<strong>en</strong>t of Sustainability. Columbia University Press. New York, U.S.A.<br />
D’Angelo, C. 2002. Marco conceptual para <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> predios rurales. p. 205-223. En:<br />
Gastó, J., P. Rodrigo y I. Aránguiz (Ed.). Ord<strong>en</strong>ación Territorial, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> predios y comunas<br />
rurales. Facultad <strong>de</strong> Agronomía e Ing<strong>en</strong>iería Forestal, Pontifica Universidad Católica <strong>de</strong><br />
Chile. LOM Ediciones. Santiago, Chile.<br />
De Bo<strong>los</strong>, M. et al. 1992. Manual <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Paisaje. Teoría, Métodos y Aplicaciones. Editorial<br />
Masson. Barcelona, España.<br />
Erlwein, A. 2001. The extinction of the fuegians, an example of the western crisis of perception.<br />
Essay Master of Sci<strong>en</strong>ce in Holistic Sci<strong>en</strong>ces. Schumacher College, U.K. 15 pp.<br />
Erlwein, A., Lara, A. Y A. Prad<strong>en</strong>as M. 2007. Industria <strong>de</strong> celu<strong>los</strong>a <strong>en</strong> Chile. Un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
no sust<strong>en</strong>table (En proceso, Arg<strong>en</strong>tina).<br />
Ferrater, J. 1979. Diccionario <strong>de</strong> fi<strong>los</strong>ofía. Ariel. Barcelona, España.<br />
Gastó J. 1980. Ecología. El hombre y <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza. Universitaria. Santiago, Chile.<br />
Gastó J., R. Armijo y R. Nava. 1984. Bases heurísticas <strong>de</strong>l diseño predial. Sistemas <strong>en</strong> Agricultura.<br />
IISA 8407. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Zootecnia. Facultad <strong>de</strong> Agronomía e Ing<strong>en</strong>iería Forestal. Pontificia<br />
Universidad Católica <strong>de</strong> Chile. Santiago, Chile.<br />
520
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Gastó, J., M. Pino, V. Fu<strong>en</strong>tes, S. Donoso, S. Gal<strong>la</strong>rdo, N. Ahumada, C. Gálvez, C. Gatica, M. Retamal,<br />
C. Pérez y L. Vera. 2005. Metodologías para <strong>la</strong> P<strong>la</strong>nificación Territorial. Ministerio <strong>de</strong> Cooperación<br />
y P<strong>la</strong>nificación. Santiago, Chile. 144 pp.<br />
Gell-Mann, M. 1995. El quark y el jaguar. Av<strong>en</strong>turas <strong>en</strong> lo simple y <strong>en</strong> lo complejo. Tusquets Editores<br />
S.A. Barcelona, España.<br />
Gómez, J. (Ed.) 1981. El tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias. Problemas fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l hombre. Enfoque<br />
interdisciplinario. Editorial Univesitaria. Santiago <strong>de</strong> Chile. 216 pp.<br />
González, F. 1981. Ecología y paisaje. H. Blume ediciones. Barcelona, España.<br />
Haber, W. 1990. Using <strong>la</strong>ndscape ecology in p<strong>la</strong>nning and managem<strong>en</strong>t. p. 217-232. In: Zonneveldt,<br />
I. and R. Forman. Changing Landscapes: An Ecological Perspective. Springer-Ver<strong>la</strong>g.<br />
New York, U.S.A.<br />
Holechek, J. L., R. D. Pieper y C. H. Herbel. 1989. Range managem<strong>en</strong>t, Principles and practices.<br />
Pr<strong>en</strong>tice-Hall. Englewood Cliffs, New Jersey.<br />
J<strong>en</strong>toft, S. 2007. Limits of governability: Institutional implications for fisheries and coastal governance.<br />
Marine Policy 31: 360-370.<br />
Lawes J. 1847. On agricultural chemistry. J. Roy. Agric. Soc. Eng<strong>la</strong>nd. 8 (1847) 226–260.<br />
Lawr<strong>en</strong>ce, D. 1997. Integrating sustainability and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal impact assesm<strong>en</strong>t. Environm<strong>en</strong>tal<br />
Managem<strong>en</strong>t 21: 23-42.<br />
Lele, S. 1991. Sustainable <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t: a critical review. World Developm<strong>en</strong>t 19: 607-621.<br />
Low, B., Costanza, E. Ostrom, J. Wilson y C. Simon. 1999. Human ecosystems interaction: a dinamic<br />
integrated mo<strong>de</strong>l. Ecological economics 31: 227-242.<br />
Lubch<strong>en</strong>co J. 1998. Entering the C<strong>en</strong>tury of the Environm<strong>en</strong>t: A New Social Contract for Sci<strong>en</strong>ce.<br />
Sci<strong>en</strong>ce 279: 491– 496.<br />
Magel, H. 2000. Confer<strong>en</strong>ce resume and pres<strong>en</strong>tation of the Potsdam Dec<strong>la</strong>ration Rural 21. p. 63-<br />
77. In: Confer<strong>en</strong>ce Volume Rural 21. International Confer<strong>en</strong>ce on Future and Developm<strong>en</strong>t of<br />
Rural Areas. EXPO 2000. Hanover, Germany.<br />
Maturana, H. y F. Vare<strong>la</strong>. 1992. The Tree of Knowledge, the Biological Roots of Human Un<strong>de</strong>rstanding.<br />
Shamba<strong>la</strong> Publications. Boston, U.S.A.<br />
McDonnell, M.J. y S. Pickett (Eds.) 1993. Humans as compon<strong>en</strong>tes of ecosystems: the ecology of<br />
subtle effects and popu<strong>la</strong>ted areas. Springer-Ver<strong>la</strong>g. New York. U.S.A.<br />
Meadows, D.H., Meadows, D.I., L. Randors y W.W. Behr<strong>en</strong>s. 1972. The limits of growth: a report for<br />
the Club of Rome’s project in the predicam<strong>en</strong>t of mankind. Universe Books. New York. U.S.A.<br />
Mesarovic, M. y E. Pastel. 1975. La humanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>crucijada. Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
México.<br />
Mesarovic, M., Macko, M. y T. Takahara. 1971. Theory of hierarchical multilevel systems. Aca<strong>de</strong>mia<br />
Press. New York. U.S.A.<br />
Montalba, R. 2005. Agroecología como <strong>de</strong>sarrollo rural sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> contextos indíg<strong>en</strong>as, una<br />
aproximación crítica a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad e historia <strong>de</strong> <strong>los</strong> mapuche <strong>de</strong> Chile. Tesis para optar<br />
al grado <strong>de</strong> Doctor <strong>en</strong> Agroecología y Desarrollo Rural sost<strong>en</strong>ible. Universidad <strong>de</strong> Córdoba.<br />
Córdoba, España. 450 pp.<br />
521
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Montalba, R. y L. Vera. 2007. ¿Desarrollo sost<strong>en</strong>ible o ecoetnocidio? Análisis agroecológico al proceso<br />
<strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> monocultivos forestales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones mapuche<br />
<strong>de</strong> Lumaco. En: Actas I Congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> Ci<strong>en</strong>tífica Latinoamericana <strong>de</strong> Agroecología.<br />
Colombia.<br />
Naess, A. 1993a. Arne Naess:65-111. En: Reed, P. y D. Roth<strong>en</strong>berg (Ed.) Wisdom in the op<strong>en</strong> air.<br />
University Minnesota Pres. Minneapolis, U.S.A.<br />
Naess, A. 1993b. Sigmund Kvaløy. p. 113-152. En: Reed, P. y D. Roth<strong>en</strong>berg (Ed.) Wisdom in the<br />
op<strong>en</strong> air. University Minnesota Pres. Minneapolis, U.S.A.<br />
Naveh, Z. 2000. What is holistic <strong>la</strong>ndscape ecology? A conceptual introduction. Landscape and<br />
Urban P<strong>la</strong>nning 50: 7-26.<br />
Naveh, Z. 2001. T<strong>en</strong> major premises for a holistic conception of multifunctional <strong>la</strong>ndscapes. Landscape<br />
and Urban P<strong>la</strong>nning 57: 269-284.<br />
Nisbet, R. 1982. Prejudices. A phi<strong>los</strong>ophical dictionary. Harvard University Press. Cambridge, MA,<br />
U.S.A.<br />
Pim<strong>en</strong>tel, D., L.E. Hurd, A.C. Bellotti, I. Oka, O.D. Sholes, R.J. Whitman. 1973. Food production and<br />
<strong>en</strong>ergy crisis. Sci<strong>en</strong>ce 182: 443-449.<br />
Queron, C. 2002. Re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre actores sociales y territorio rural. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuna <strong>de</strong><br />
Santo Domingo. p. 717-751. En: Gastó, J., P. Rodrigo e I. Aránguiz. Ord<strong>en</strong>ación Territorial:<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> predios y comunas rurales. Facultad <strong>de</strong> Agronomía e Ing<strong>en</strong>iería Forestal, Pontificia<br />
Universidad Católica <strong>de</strong> Chile. LOM Ediciones. Santiago, Chile.<br />
Redman, C.L., M.J. Grove y L.H. Kuby. 2000. Toward a unified un<strong>de</strong>rstanding of human ecosystems:<br />
interpreting social sci<strong>en</strong>ces in long-term ecologycal research. Unified Theory of Human<br />
Ecosystems.<br />
Reichle, D.E., R.V. O´Neill y W.F. Harris. 1975. Principles of <strong>en</strong>ergy and material exchange in<br />
ecosystems. p 27-43. En: W.H. van Dobb<strong>en</strong> y R.H. Lowe-McConnell (Eds.). Unifying concepts<br />
in ecology. Report of the pl<strong>en</strong>ary sessions of the First International Congress of Ecology. The<br />
Hague, Ho<strong>la</strong>nda.<br />
Röling N. 2000. Gateway to the Global Gard<strong>en</strong>: Beta/Gamma Sci<strong>en</strong>ce for <strong>de</strong>aling with Ecological<br />
Rationality. Eight Annual Hopper Lecture. University of Guelph, Canada.<br />
Rosa, E. 2000. Mo<strong>de</strong>rn theories of society and the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t: the risk society. p. 73-101. En:<br />
Spaargar<strong>en</strong>, G., A. Mol y F. Buttel. Environm<strong>en</strong>t and global mo<strong>de</strong>rnity. SAGE. International<br />
Sociological Association. SAGE Publication. London, U.K..<br />
Turner, T. 1973. Landscape p<strong>la</strong>nning: a linguistic and historical annalysis<br />
Val<strong>en</strong>tine, J. 1989. Range <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t and improvem<strong>en</strong>t. Aca<strong>de</strong>mic Press Inc. New York, U.S.A.<br />
Van Mansvelt, J. 1997. An interdisciplinary approach to integrate a range of agro-<strong>la</strong>ndscape values<br />
as proposed by repres<strong>en</strong>tatives of various disciplines. Agriculture, Ecosystems and Environm<strong>en</strong>t<br />
63: 233-250.<br />
Vial, J. 1981. El tiempo, cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>los</strong>ofía. En: Gómez, J. El tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias. Problemas<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l hombre. Enfoque interdisciplinario. Editorial Universitaria. Santiago,<br />
Chile.<br />
522
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Vitousek P., H. Mooney, J. Lubch<strong>en</strong>co y J. Melillo. 1997. Human domination on Earth’s systems.<br />
Sci<strong>en</strong>ce 277: 494-499.<br />
Von Berta<strong>la</strong>nffy, L. 1975. Perspectives of g<strong>en</strong>eral system theory. Springer Ver<strong>la</strong>g; New York, U.S.A.<br />
253 pp.<br />
Wu, J.y J. David. 2002. A spatially explicit hierarchical approach to mo<strong>de</strong>ling complex ecological<br />
systems: theory and applications. Ecological Mo<strong>de</strong>ling 153: 7-26.<br />
Wy, J. y Y. Qi. 2000. Dealing with scale in <strong>la</strong>ndscape analysis: an overview. Geographic Information<br />
Systems. 6:1-5.<br />
523
Sistemas agrosilvopastorales<br />
SELECCIÓN DE DIETA DEL CIERVO (CERVUS ELAPHUS L.)<br />
SOBRE ESPECIES LEÑOSAS Y SU EFECTO EN LA COMPOSI-<br />
CIÓN FLORÍSTICA EN LOS MONTES DE TOLEDO (ESPAÑA)<br />
R. PEREA GARCÍA-CALVO 1 *, S. ROIG GÓMEZ 1,2 Y A. SAN MIGUEL AYANZ 1<br />
1<br />
Dpto. Silvopascicultura. ETSI. Montes. Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid. Av. Ramiro<br />
<strong>de</strong> Maeztu s/n. Ciudad Universitaria. 28040.- Madrid (España). 2 Dpto. <strong>de</strong> Sistemas y<br />
Recursos Forestales. CIFOR-INIA. Ctra. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coruña, km. 7,5 28040 - Madrid (España)<br />
*ramonpereagc@gmail.com<br />
RESUMEN<br />
En <strong>la</strong>s últimas décadas, gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas agroforestales mediterráneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona c<strong>en</strong>tral<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> han dirigido su gestión hacia <strong>la</strong> producción cinegética, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ciervo.<br />
La nueva gestión <strong>de</strong> estas fincas ha provocado <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s val<strong>la</strong>s perimetrales y<br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> ciervo (con frecu<strong>en</strong>cia más <strong>de</strong> 50 ind/km 2 ), lo que pue<strong>de</strong> causar<br />
severos problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos e incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos sistemas. Este trabajo analiza <strong>la</strong> selección que realiza el ciervo sobre especies<br />
leñosas pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> diez fincas <strong>de</strong> caza mayor val<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el sector ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Montes <strong>de</strong><br />
Toledo. Se <strong>de</strong>fine un índice <strong>de</strong> selección para cada especie y se analiza su estado <strong>de</strong> conservación<br />
mediante un análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies pres<strong>en</strong>tes d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong>l val<strong>la</strong>do. El<br />
índice <strong>de</strong> similitud <strong>de</strong> Jaccard <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos comunida<strong>de</strong>s fue <strong>de</strong> 0,51. La diversidad específica<br />
obt<strong>en</strong>ida es un 8,6% mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas no ramoneadas. La especie más afectada fue Phillyrea<br />
angustifolia.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: val<strong>la</strong>do, índice <strong>de</strong> similitud, monte mediterráneo, caza mayor, ramoneo.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Durante <strong>los</strong> últimos cincu<strong>en</strong>ta años, <strong>la</strong> actividad cinegética sobre el ciervo (Cervus e<strong>la</strong>phus L.) se<br />
ha increm<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> manera consi<strong>de</strong>rable y, sin embargo, precisam<strong>en</strong>te por ello, sus pob<strong>la</strong>ciones<br />
han crecido <strong>de</strong> forma simi<strong>la</strong>r. A principios <strong>de</strong>l siglo XX esta especie escaseaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica:<br />
sus d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s eran inferiores a 1 ind/km 2 (Fernán<strong>de</strong>z-O<strong>la</strong>l<strong>la</strong> et al., 2006). Sin embargo, hoy<br />
día <strong>la</strong> caza <strong>de</strong>l ciervo se ha convertido <strong>en</strong> una importante fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos para muchos sistemas<br />
agrosilvopastorales. Las fincas aptas para este tipo <strong>de</strong> actividad incluy<strong>en</strong> mosaicos <strong>de</strong> zonas<br />
boscosas, matorrales, cultivos herbáceos y pastos naturales. Estos terr<strong>en</strong>os se <strong>de</strong>dican cada vez<br />
más al aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> caza mayor (<strong>en</strong> especial <strong>de</strong>l ciervo) lo que ha llevado a sus gestores<br />
a favorecer <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> estos fitófagos y a establecer val<strong>la</strong>dos perimetrales para contro<strong>la</strong>r<br />
y mant<strong>en</strong>er dichas pob<strong>la</strong>ciones. Los terr<strong>en</strong>os así establecidos alcanzan con cierta frecu<strong>en</strong>cia<br />
d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 50 ind/km 2 g<strong>en</strong>erando problemas <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad (San Miguel et al.,<br />
1999). Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales escol<strong>los</strong> que se p<strong>la</strong>ntean es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración natural y <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>gradación que sufre <strong>la</strong> vegetación leñosa por sobrepastoreo (San Miguel et al., 1999; Fernán<strong>de</strong>z-O<strong>la</strong>l<strong>la</strong><br />
et al., 2006).<br />
525
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Por todo ello, este trabajo pret<strong>en</strong><strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong>s especies leñosas más s<strong>en</strong>sibles al ramoneo <strong>de</strong>l<br />
ciervo, cuantificando su grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación, así como <strong>la</strong>s variaciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición<br />
florística <strong>de</strong> zonas sometidas y no sometidas a ese ramoneo: <strong>la</strong>s ubicadas a ambos <strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> val<strong>la</strong> perimetral.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Área <strong>de</strong> estudio<br />
El trabajo <strong>de</strong> campo se ha llevado a cabo <strong>en</strong> el sector ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>los</strong> Montes <strong>de</strong> Toledo, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
provincias <strong>de</strong> Toledo y Ciudad Real, <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica. El termotipo es mesomediterráneo<br />
con una prolongada sequía estival (más <strong>de</strong> tres meses) y una pluviometría anual <strong>en</strong><br />
torno a <strong>los</strong> 600 mm. Los materiales geológicos son <strong>de</strong> naturaleza silícea, principalm<strong>en</strong>te cuarcitas<br />
y pizarras. Los sue<strong>los</strong> son pobres <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes, con alta pedregosidad y carácter ácido. Las<br />
máximas alturas rondan <strong>los</strong> 1300m y <strong>la</strong>s mínimas 700m. Las <strong>la</strong><strong>de</strong>ras se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran cubiertas <strong>de</strong><br />
vegetación, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas l<strong>la</strong>nas suel<strong>en</strong> alternar <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinas y quejigos con<br />
manchas <strong>de</strong> matorral y cultivo. La vegetación pot<strong>en</strong>cial pert<strong>en</strong>ece a <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares y<br />
melojares luso-extremadur<strong>en</strong>ses. Predomina <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cina: Pyro bourgaeanae-Querco rotundifoliae<br />
sigmetum. Los arbustos y matorrales que sustituy<strong>en</strong> a estas formaciones se pued<strong>en</strong> dividir<br />
<strong>en</strong> dos grupos según su grado <strong>de</strong> evolución: <strong>la</strong> más evolucionada correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> alianza Ericion<br />
arboreae; <strong>la</strong> m<strong>en</strong>os evolucionada se compone <strong>de</strong> especies arbustivas heliófi<strong>la</strong>s pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />
a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se Cisto-Lavanduletea. El principal fitófago es el ciervo, con d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s medias <strong>de</strong> 35-<br />
50 ind/Km 2 , existi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> algunas fincas ganado bovino, caprino y ovino y especies cinegéticas<br />
introducidas, como el gamo (Dama dama) y el muflón (Ovis ammon).<br />
Métodos<br />
Se llevaron a cabo muestreos <strong>en</strong> 20 puntos correspondi<strong>en</strong>tes a diez fincas <strong>de</strong>l sector ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> Montes <strong>de</strong> Toledo. En cada finca se realizaron dos muestreos, uno a cada <strong>la</strong>do (cinco m <strong>de</strong><br />
distancia) <strong>de</strong> su mal<strong>la</strong> perimetral. Los puntos exteriores a <strong>la</strong> mal<strong>la</strong> se seleccionaron con <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes<br />
criterios: 1) No existir carga gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> ningún tipo 2) Anchura mínima <strong>de</strong> 10 m: cinco <strong>de</strong><br />
marg<strong>en</strong> más cinco <strong>de</strong> radio <strong>de</strong> muestreo 3) Zonas no alteradas por otros factores <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> antrópico.<br />
Los puntos interiores se tomaron a una distancia <strong>de</strong> 15 metros con respecto a <strong>los</strong> exteriores<br />
(<strong>en</strong> dirección perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r al val<strong>la</strong>do y hacia el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca) evitando posibles lugares<br />
<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales (abreva<strong>de</strong>ros, come<strong>de</strong>ros, gateras, etc.). Todas <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
muestreo fueron diseñadas con una forma circu<strong>la</strong>r y un radio <strong>de</strong> cinco metros. En <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s interiores<br />
(con carga cinegética) se tomaron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes datos: 1) Índice <strong>de</strong> abundancia-dominancia<br />
<strong>de</strong> Braun-B<strong>la</strong>nquet (1951) para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies leñosas y 2) Grado <strong>de</strong> ramoneo <strong>de</strong> cada<br />
especie leñosa (rango <strong>de</strong> cero a cinco), según Eti<strong>en</strong>ne et al. (1995) y Al<strong>de</strong>zábal y Garín (2000).<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos se procedió a calcu<strong>la</strong>r el índice <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> cada especie, o<br />
Forage Ratio, comparando <strong>la</strong> utilización (ramoneo) <strong>de</strong> cada especie con su disponibilidad (Krebs,<br />
1999). La expresión más simplificada <strong>de</strong> este índice es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te (Fernán<strong>de</strong>z-O<strong>la</strong>l<strong>la</strong> et al., 2006).<br />
w ij<br />
=<br />
o ij<br />
⋅<br />
n<br />
∑<br />
i =1<br />
n<br />
∑<br />
i =1<br />
p ij<br />
o ij<br />
⋅ p ij<br />
526
Sistemas agrosilvopastorales<br />
don<strong>de</strong> w ij es el índice <strong>de</strong> selección o Forage Ratio <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie i <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> j; o ij es el grado <strong>de</strong><br />
ramoneo (rango <strong>de</strong> 0-5) <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie i <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> j; p ij porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cobertura media, obt<strong>en</strong>ido<br />
a partir <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> Braun-B<strong>la</strong>nquet <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie i <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> j; n número <strong>de</strong> especies pres<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> j. El índice <strong>de</strong> selección final para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies se calcu<strong>la</strong> como<br />
<strong>la</strong> media aritmética <strong>de</strong> <strong>los</strong> w ij <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> muestreo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que aparece <strong>la</strong> especie.<br />
Para analizar <strong>la</strong> variación <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición florística a ambos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mal<strong>la</strong> cinegética se difer<strong>en</strong>ciaron<br />
dos comunida<strong>de</strong>s: a) zonas sometidas a ramoneo <strong>de</strong> ciervo (parce<strong>la</strong>s interiores) y b) parce<strong>la</strong>s<br />
ex<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> ramoneo (exteriores). Las variaciones <strong>en</strong> su composición florística se evalúan<br />
mediante <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> diversidad ß por ser éstos <strong>los</strong> que expresan el grado <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos comunida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>ciadas (Escolástico et al., 2006). En concreto, se utilizaron<br />
<strong>los</strong> índices <strong>de</strong> riqueza específica (Mor<strong>en</strong>o, 2000). Así se calculó <strong>la</strong> riqueza específica promedio<br />
( S ) para ambas comunida<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> media aritmética <strong>de</strong> <strong>la</strong>s riquezas específicas puntuales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 10 parce<strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes.<br />
10<br />
S int<br />
= ∑s int j<br />
y S ext<br />
= s ext j<br />
j =1<br />
si<strong>en</strong>do, S<br />
int y S<br />
int <strong>la</strong>s riquezas específicas promedio para el conjunto <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s interiores y exteriores<br />
respectivam<strong>en</strong>te y S int y S int <strong>la</strong> riqueza específica puntual <strong>de</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> j interior y exterior<br />
respectivam<strong>en</strong>te. Igualm<strong>en</strong>te, para cada muestreo, se calculó el índice <strong>de</strong> Shannon-Weiner (H´), a<br />
partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> cobertura p i por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te expresión:<br />
10<br />
∑<br />
j =1<br />
H ′ = −<br />
n<br />
∑<br />
i =1<br />
p i<br />
⋅lnp i<br />
Para estudiar el grado <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas comunida<strong>de</strong>s se emplearon <strong>los</strong> índices <strong>de</strong> similitud/disimilitud<br />
o distancia, medida inversa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad ß (Escolástico, 2006). Así se emplearon<br />
dos índices cualitativos: el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> similitud <strong>de</strong> Sör<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (I s ) y el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> similitud<br />
<strong>de</strong> Jaccard (I j ) (Krebs, 1999). Asimismo, se calculó el índice <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> Whittaker, mediante<br />
<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te expresión (Mor<strong>en</strong>o, 2000):<br />
don<strong>de</strong> α es el número <strong>de</strong> especies <strong>en</strong> el total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras γ es el número promedio <strong>de</strong> especies<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras. Finalm<strong>en</strong>te se obtuvo el grado <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos comunida<strong>de</strong>s<br />
( ) tomando <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> Colwell y Coddington<br />
ext<br />
(1994).<br />
C int<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
β w<br />
= γ<br />
α−1<br />
El número <strong>de</strong> especies leñosas <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> <strong>los</strong> muestreos fue <strong>de</strong> 31. Los resultados <strong>de</strong> selección<br />
(Tab<strong>la</strong> 1) reflejan un índice <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia elevado (por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> 1,80) para 6 especies, Arbutus<br />
unedo, Erica scoparia, Lonicera implexa, Phillyrea angustifolia y Quercus ilex subsp. ballota, lo<br />
que permite calificar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> muy preferidas (Fernán<strong>de</strong>z-O<strong>la</strong>l<strong>la</strong> et al., 2006). El máximo valor se alcanza<br />
para <strong>la</strong> especie Phillyrea angustifolia con un valor medio <strong>de</strong> w i = 4,72 pres<strong>en</strong>tando un grado<br />
medio <strong>de</strong> ramoneo <strong>de</strong> 3,50, lo que significa una presión no sust<strong>en</strong>table, con un consumo superior<br />
al 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa y modificación s<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
527
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Cuadro-resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>tariación <strong>de</strong> especies leñosas<br />
Nº Parce<strong>la</strong>s Grado cobertura Grado Forage<br />
medio (%) ramoneo ratio (w i )<br />
Especie Con Sin Con Sin Mediana Media Sd<br />
herbivoría herbivoría herbivoría herbivoría<br />
Ad<strong>en</strong>ocarpus complicatus 0 3 0 2,5 – – –<br />
Arbutus unedo 2 2 2,5 2,5 4,25 2,12 0,19<br />
Cistus albidus 1 1 2,5 2,5 0 0,00 –<br />
Cistus <strong>la</strong>danifer 9 9 25,25 24,17 0 0,33 0,45<br />
Cistus salviifolius 0 1 0 2,5 – – –<br />
Crataegus monogyna 1 0 2,5 0 0 0,28 –<br />
Cytisus striatus 1 2 5 2,5 0 0,00 –<br />
Daphne gnidium 8 4 2,5 2,5 0 0,00 –<br />
Erica arborea 1 2 5 10 0 0,00 –<br />
Erica scoparia 2 1 2,5 2,5 2 1,92 1,33<br />
G<strong>en</strong>ista hirsuta 2 1 32,5 7,5 0 0,00 –<br />
Halimium umbel<strong>la</strong>tum 1 1 2,5 2,5 0 0,00 –<br />
Helichrysum stoechas 1 3 2,5 4,17 0 0,00 –<br />
Jasminum fruticans 0 1 0 2,5 – – –<br />
Lavandu<strong>la</strong> peduncu<strong>la</strong>ta 5 2 4,58 2,5 0 0,00 –<br />
Lonicera etrusca 1 2 2,5 10 4 1,16 –<br />
Lonicera implexa 1 2 2,5 7,5 1 2,87 –<br />
Olea europea var. sylvestris 0 1 0 2,5 – – –<br />
Osyris alba 0 1 0 2,5 – – –<br />
Phillyrea angustifolia 9 9 21,94 27,22 3,50 4,72 2,87<br />
Phlomis lychnitis 2 0 2,5 0 0 0,00 –<br />
Pistacia terebinthus 2 1 2,5 2,5 0 0,00 –<br />
Quercus faginea ssp. broteroi 6 5 8,32 18,75 2,25 1,76 1,57<br />
Quercus ilex ssp. ballota 9 8 34,17 18,75 2 1,96 1,19<br />
Retama sphaerocarpa 0 1 0 2,5 – – –<br />
Rosa sp. 1 0 2,5 0 0 1,12 –<br />
Rosmarinus officinalis 7 9 12,81 5,83 0 0,00 –<br />
Ruscus aculeatus 2 0 2,5 0 1,5 0,42 0,59<br />
Thyme<strong>la</strong>ea vil<strong>los</strong>a 0 1 0 2,5 – – –<br />
Thymus mastichina 4 3 5 4,17 0 0,00 –<br />
528
Sistemas agrosilvopastorales<br />
En cuanto a <strong>la</strong> variación <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición específica, <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 reflejan<br />
un índice <strong>de</strong> similitud <strong>de</strong> Jaccard (I j ) <strong>de</strong> 0,51 lo que significa que <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s sometidas a<br />
herbivoría y <strong>la</strong>s no sometidas compart<strong>en</strong> sólo un 51% <strong>de</strong> especies leñosas. Existe un total <strong>de</strong> 23<br />
especies compartidas, siete exclusivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas sin herbivoría y tres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas con pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> ciervos (Tab<strong>la</strong> 1). T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> riqueza específica promedio <strong>de</strong> una y otra<br />
comunidad ap<strong>en</strong>as varía ( S<br />
int= 8,1; S<br />
ext= 8,3) <strong>la</strong> variación <strong>de</strong>l 51% indica que una media <strong>de</strong> 4<br />
especies son remp<strong>la</strong>zadas <strong>en</strong>tre ambas comunida<strong>de</strong>s. Sin embargo, el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> similitud <strong>de</strong><br />
Sör<strong>en</strong>s<strong>en</strong> es <strong>de</strong> 66%. Los índices α <strong>de</strong> Shannon para ambas comunida<strong>de</strong>s reflejan un 8,6% más<br />
<strong>de</strong> diversidad <strong>de</strong> especies <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad con aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ciervos. El índice ß w <strong>de</strong> Whittaker <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s dos comunida<strong>de</strong>s fue <strong>de</strong> 4,31. Para <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s interiores fue <strong>de</strong> 3,38 y para <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s exteriores<br />
<strong>de</strong> 3,84. Esto <strong>de</strong>muestra que, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> este estudio, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia/aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l ciervo parece t<strong>en</strong>er mayor influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición florística<br />
leñosa que <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad ecológica <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 10 puntos. Por último, el<br />
ext<br />
grado <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>en</strong>tre ambas comunida<strong>de</strong>s fue C int<br />
= 0,49, lo que indica que existe<br />
un 49% <strong>de</strong> especies complem<strong>en</strong>tarias.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Valores <strong>de</strong> <strong>los</strong> índices empleados para comparar <strong>la</strong>s dos comunida<strong>de</strong>s<br />
Tipo <strong>de</strong> índice Valor medio Desviación típica<br />
Riqueza específica promedio S int 8,1 ± 2,23<br />
S ext 8,3 ± 2,26<br />
α Shannon-Weinner H`int 3,67 ± 0,11<br />
H`ext 3,99 ± 0,10<br />
Similitud/Disimilitud I j 0,51 ± 0,13<br />
I s 0,66 ± 0,12<br />
ext<br />
C int 0,49 ± 0,13<br />
Reemp<strong>la</strong>zo ßw 4,31 ± 0,06<br />
Los sufijos int y ext hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s interiores y exteriores.<br />
I j =Índice <strong>de</strong> Jaccard; I s =Índice <strong>de</strong> Sör<strong>en</strong>s<strong>en</strong>; =Grado <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tariedad<br />
ext<br />
C int<br />
CONCLUSIONES<br />
Las altas d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ciervo <strong>en</strong> algunas fincas cercadas <strong>de</strong> Montes <strong>de</strong> Toledo están g<strong>en</strong>erando<br />
problemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>en</strong> el medio. Las especies leñosas más pa<strong>la</strong>tables muestran graves dificulta<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración y, con frecu<strong>en</strong>cia, c<strong>la</strong>ros síntomas <strong>de</strong> sobrepastoreo. Asimismo, se han<br />
observado cambios significativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición florística <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s leñosas, que<br />
reduc<strong>en</strong> su riqueza específica como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies más s<strong>en</strong>sibles<br />
al ramoneo. Una gestión sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong> caza mayor pasa por establecer una carga a<strong>de</strong>cuada<br />
que permita <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>, al m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s especies leñosas principales y provoque un impacto<br />
admisible <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad florística.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ALDEAZÁBAL, A.; GARÍN I., 2000. Browsing impact of feral goats (Capra hircus L.) in a Mediterranean<br />
mountain scrub<strong>la</strong>nd. Journal of arid Environm<strong>en</strong>ts 44, 133-142.<br />
BRAUN-BLANQUET, J., 1951. Pf<strong>la</strong>nz<strong>en</strong>soziologie. Springer, Vi<strong>en</strong>ne.<br />
COLDWELL, R.; CODDINGTON, J., 1994. Estimating terrestrial biodiversity through extrapo<strong>la</strong>tion.<br />
Phil. Trans. R. Soc. Lond. B. 345: 110-118<br />
529
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
ESCOLÁSTICO, C.; CABILDO, M.P.; CLARAMUNT, R.M.; CLARAMUNT, T., 2006. Ecología II: Comunida<strong>de</strong>s<br />
y Ecosistemas. UNED.<br />
ETIÈNNE, M.; DERZKO, M.; RIGOLOT, E., 1995. Impact du pâturage sur les arbustes dans <strong>de</strong>s aménagem<strong>en</strong>ts<br />
sylvopastoraux à l'objectif <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>tion <strong>de</strong>s inc<strong>en</strong>dies. Options Méditerrané<strong>en</strong>nes<br />
12, 217-220<br />
FERNÁNDEZ-OLALLA, M.; MUÑOZ-IGUALADA, J.; MARTÍNEZ-JAUREGUI, M.; RODRIGUEZ-VIGAL, C.;<br />
SAN MIGUEL-AYANZ, A., 2006. Selección <strong>de</strong> especies y efecto <strong>de</strong>l ciervo (Cervus e<strong>la</strong>phus L.)<br />
sobre arbustedos y matorrales <strong>de</strong> <strong>los</strong> Montes <strong>de</strong> Toledo, España c<strong>en</strong>tral. Invest Agrar: Sist<br />
Recur For 15(3), 329-338<br />
KOLEFF, P.; GASTON, K.J.; LENNON, J.J., 2003. Measuring beta diversity for res<strong>en</strong>ce abs<strong>en</strong>ce<br />
data. Journal of Animal Ecology. 72, 367-382.<br />
KREBS, C. J., 1999. Ecological methodology. Addison Wesley Longman. London.<br />
MORENO, C. E., 2000. Manual <strong>de</strong> métodos para medir <strong>la</strong> biodiversidad. UV. México<br />
SAN MIGUEL, A.; PÉREZ-CARRAL, C.; ROIG, S., 1999. Deer and traditional agrosilvopastoral systems<br />
of Mediterranean Spain. A new problem of sustainability for a new concept of <strong>la</strong>nd use.<br />
Options Méditerrané<strong>en</strong>nes 39, 261-264.<br />
DIET SELECTION BY RED DEER (CERVUS ELAPHUS L.) ON<br />
WOODY SPECIES AND ITS EFFECT ON SPECIES COMPOSI-<br />
TION AT THE MONTES DE TOLEDO RANGE (SPAIN)<br />
SUMMARY<br />
During the <strong>la</strong>st <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s, many Mediterranean agroforestry systems in C<strong>en</strong>tral part of Iberian p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong><br />
have be<strong>en</strong> managed for big game proposes, especially for red <strong>de</strong>er. The new managem<strong>en</strong>t<br />
has resulted in the establishm<strong>en</strong>t of perimetral f<strong>en</strong>ces and also in the red <strong>de</strong>er popu<strong>la</strong>tion increase<br />
(usually over 50 ind/Km2), which may cause severe problems of sustainability. This paper focus<br />
on the selection of woody species by red <strong>de</strong>er in t<strong>en</strong> f<strong>en</strong>ced hunting estates in the eastern part of<br />
the Montes <strong>de</strong> Toledo range. A selection in<strong>de</strong>x (forage ratio) was used for each species. The effect<br />
of red <strong>de</strong>er browsing is studied by comparing woody p<strong>la</strong>nt communities insi<strong>de</strong> and outsi<strong>de</strong> the hunting<br />
estates to obtain the variation in species composition in samples with and without browsing.<br />
The Jaccard´s in<strong>de</strong>x betwe<strong>en</strong> the two communities was 0,51. Species diversity was 8,6% higher<br />
in samples without browsing. Phillyrea angustifolia was the most heavily browsed species.<br />
Key words: f<strong>en</strong>cing, simi<strong>la</strong>rity in<strong>de</strong>x, Mediterranean shrub<strong>la</strong>nds, big game, browsing.<br />
530
Sistemas agrosilvopastorales<br />
RELACIÓN ENTRE LA ALIMENTACIÓN SUPLEMENTARIA DE<br />
LOS CIERVOS Y EL IMPACTO DE LA HERBIVORÍA EN UN ÁREA<br />
MEDITERRÁNEA<br />
P. ACEVEDO 1 , J. CARRASCO1, J. VICENTE 1 , I. G. FERNÁNDEZ DE MERA 1 , S.<br />
ROIG 2 , Y. FIERRO 3 Y C. GORTAZAR 1<br />
1<br />
Instituto <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> Recursos Cinegéticos, IREC (CSIC-UCLM-JCCM). Ronda<br />
<strong>de</strong> Toledo s/n 13071 (Ciudad Real) 2 Unidad <strong>de</strong> Selvicultura Dpto. Sistemas y Recursos<br />
Forestales, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación Forestal (CIFOR) – INIA. 3 Yolfi Properties S.L.,<br />
Ab<strong>en</strong>ojar (Ciudad Real)<br />
RESUMEN<br />
Gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> ciervo (Cervus e<strong>la</strong>phus L.) situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitad sur p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran bajo manejos int<strong>en</strong>sivos, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria una herrami<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> que<br />
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se recurre. Este trabajo evalúa <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria y el<br />
efecto que elevadas d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ciervo pued<strong>en</strong> ejercer sobre <strong>la</strong> composición y estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cubierta vegetal típicam<strong>en</strong>te mediterránea mediante una aproximación pseudo-experim<strong>en</strong>tal.<br />
Durante el estudio (2004-2006) se ha aprovisionado <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación artificial a <strong>los</strong> animales <strong>de</strong><br />
una parce<strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tal. Por el contrario, <strong>en</strong> otra parce<strong>la</strong> (ambas con d<strong>en</strong>sidad simi<strong>la</strong>r y alta
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
semil<strong>la</strong>s, etc. (Jefferies et al., 1994; Hobbs, 1996; Agustine y McNaughton, 1998; Bakker, 1998;<br />
Austrheim y Erikson, 2001; Mysterud, 2006). Así, <strong>la</strong> herbivoría por ungu<strong>la</strong>dos pue<strong>de</strong> ocasionar graves<br />
daños sobre especies vegetales con altos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes y bajas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas químicas<br />
(Hanley, 1997). La consecu<strong>en</strong>te alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición y estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal<br />
(Coomes et al., 2003) pue<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> peligro incluso <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas especies vegetales<br />
(Mysterud y Østbye, 2004). La situación se agrava con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> procesos erosivos,<br />
producidos al disminuir <strong>la</strong> cubierta vegetal, <strong>la</strong> invasión <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas resist<strong>en</strong>tes al pastoreo (Valone<br />
et al., 2002) y <strong>la</strong> extinción local <strong>de</strong>l banco <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s y alteraciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos básicos <strong>de</strong>l<br />
ecosistema (Coomes et al., 2003). El consumo prefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados recursos vegetales<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros hace que p<strong>la</strong>ntas singu<strong>la</strong>res puedan respon<strong>de</strong>r aum<strong>en</strong>tando o disminuy<strong>en</strong>do<br />
su éxito reproductor bajo severas presiones <strong>de</strong> pastoreo (Vesk y Westoby, 2004). Esta<br />
respuesta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong>tre otros factores, <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición vegetal, <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>tabilidad y<br />
resist<strong>en</strong>cia al pastoreo <strong>de</strong> cada especie.<br />
En este contexto, se ha evaluado <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> el efecto que<br />
<strong>la</strong>s elevadas d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ciervo pued<strong>en</strong> ejercer sobre <strong>la</strong> composición y estatus <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta<br />
vegetal <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes mediterráneos.<br />
MATERIALES Y MÉTODOS<br />
Se ha p<strong>la</strong>nteado un diseño pseudo-experim<strong>en</strong>tal (sin réplica) que consta <strong>de</strong> tres parce<strong>la</strong>s val<strong>la</strong>das<br />
perimetralm<strong>en</strong>te (3 tratami<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes). Las parce<strong>la</strong>s se localizan <strong>en</strong> una finca cinegética <strong>de</strong>l<br />
término municipal <strong>de</strong> Ab<strong>en</strong>ojar, provincia <strong>de</strong> Ciudad Real. Des<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 80 <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> estudio no habían albergado ungu<strong>la</strong>dos (<strong>en</strong> su caso fue ganado) ya que quedaron excluidas<br />
<strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca mediante val<strong>la</strong>do cinegético. Dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s “tratami<strong>en</strong>to”,<br />
son <strong>de</strong> igual superficie (10 ha), <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales hay 15 y <strong>en</strong> otra 17 ciervas. Este diseño se<br />
asemeja a situaciones <strong>de</strong> elevada d<strong>en</strong>sidad pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> nuestro contexto (d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 1,5-1,7<br />
ind/ha; ver Vic<strong>en</strong>te et al., 2007). La tercera parce<strong>la</strong> es <strong>de</strong> 5 ha, y no ti<strong>en</strong>e ciervos, y se usa como<br />
parce<strong>la</strong> control. Las tres parce<strong>la</strong>s son contiguas y pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> misma disponibilidad inicial <strong>en</strong><br />
cuanto a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>los</strong> hábitats principales (matorral y <strong>de</strong>hesa) y <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s especies<br />
vegetales al inicio <strong>de</strong>l experim<strong>en</strong>to.<br />
Gabatas (
Sistemas agrosilvopastorales<br />
evaluar cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección y <strong>en</strong> el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos situaciones. Brevem<strong>en</strong>te,<br />
con <strong>los</strong> análisis composicionales se analizan <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre lo que supone un <strong>de</strong>terminado<br />
recurso <strong>en</strong> cuanto a disponibilidad respecto a lo que supone <strong>en</strong> cuanto al consumo. De<br />
este manera se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un nivel <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia (tanto más preferido cuanto mayor sea el<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> consumo respecto a <strong>la</strong> disponibilidad).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> ANOVAs, mediante <strong>los</strong> que se han analizado tanto <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tres parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> estudio, como <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> el consumo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos parce<strong>la</strong>s con ciervos, son mostrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1. Éstos indican que<br />
<strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies consi<strong>de</strong>radas, sirvan como ejemplo <strong>la</strong> jara (Cistus <strong>la</strong>danifer)<br />
y el madroño (Arbutus unnedo), pue<strong>de</strong> haber sido modificada por el efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> ciervos<br />
(Figura 1). Los herbívoros modifican <strong>la</strong> estructura y composición <strong>de</strong>l monte, <strong>en</strong>tre otras vías posibles<br />
pot<strong>en</strong>ciando a <strong>la</strong>s especies m<strong>en</strong>os pa<strong>la</strong>tables <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes don<strong>de</strong> <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> consumo es<br />
elevada (Augustine y McNaughton, 1998). En el pres<strong>en</strong>te estudio <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria<br />
podría haber mitigado el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> elevada presión <strong>de</strong> herbivoría, ya que se ha podido comprobar<br />
como <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se ha suplem<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies<br />
fue m<strong>en</strong>or. Para el caso <strong>de</strong>l <strong>la</strong>biérnago (Phyllirea angustifolia) <strong>la</strong> situación fue distinta, mostrandose<br />
una reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> disponibilidad sólo para <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se aplica alim<strong>en</strong>tación<br />
suplem<strong>en</strong>taria, y no si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> control y <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> sin alim<strong>en</strong>tación<br />
estadísticam<strong>en</strong>te significativas (Figura 1). Especu<strong>la</strong>mos que <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>scrita para el <strong>la</strong>biérnago<br />
podría estar re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> calidad nutritiva <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to con el que se ha suplem<strong>en</strong>tado y<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia especie.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Muestra <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>los</strong> ANOVAs realizados con <strong>la</strong> disponibilidad y el consumo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s<br />
experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> estudio<br />
Especies Disponibilidad Consumo<br />
F Sig F Sig<br />
Au<strong>la</strong>ga 0,391 0,681 11,361
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 1. Muestra <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> cada especie <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres situaciones <strong>de</strong> estudio; parce<strong>la</strong> F con elevada<br />
d<strong>en</strong>sidad y sin alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria, parce<strong>la</strong> C sin ciervos, y parce<strong>la</strong> D con elevada d<strong>en</strong>sidad y<br />
empleo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria<br />
En ambas parce<strong>la</strong>s experim<strong>en</strong>tales con pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ciervos, el consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies vegetales<br />
no se realiza al azar (Chi 2 =16,066, p
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Figura 2. Se muestra <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> disponibilidad y el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> cada especie consi<strong>de</strong>rada<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> sin alim<strong>en</strong>tación a) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> con suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to b). Las especies aparecido<br />
<strong>en</strong> el eje X están ord<strong>en</strong>adas <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>ido mediante análisis composicional,<br />
si<strong>en</strong>do el <strong>la</strong>biérnago <strong>la</strong> especie más seleccionada y el cantueso <strong>la</strong> m<strong>en</strong>os seleccionada<br />
a)<br />
b)<br />
Respecto al consumo, <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 indica que <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> aplicar alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria se ve<br />
reducido sobre algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies vegetales consi<strong>de</strong>radas. El patrón observado respecto al<br />
consumo era el esperado, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria reduce el consumo. Este patrón<br />
ha sido el obt<strong>en</strong>ido para todas <strong>la</strong>s especies consi<strong>de</strong>radas, aunque se han observado difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie. Para algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre tratami<strong>en</strong>tos<br />
fueron significativas (Tab<strong>la</strong> 1), por ejemplo au<strong>la</strong>ga (G<strong>en</strong>ista scorpius), cantueso (Lavandu<strong>la</strong> stoechas)<br />
o jara, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> consumo fue muy acusada (<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación redujo el consumo al m<strong>en</strong>os a <strong>la</strong><br />
mitad). Sin embargo esta respuesta no fue tan marcada para el caso <strong>de</strong>l <strong>la</strong>biérnago. Posiblem<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria haya producido algún <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y <strong>los</strong> ciervos<br />
necesitas<strong>en</strong> ingerir ciertos compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>la</strong>biérnago para comp<strong>en</strong>sar su dieta. Para futuros estudios<br />
se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conocer el aporte real al ciervo <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies vegetales<br />
para re<strong>la</strong>cionarlo con <strong>la</strong> composición <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to con el que se suplem<strong>en</strong>ta.<br />
CONCLUSIONES<br />
La alim<strong>en</strong>tación suplem<strong>en</strong>taria disminuye el consumo sobre <strong>la</strong> cubierta vegetal por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ciervos, aunque su efecto amortiguador no es uniforme para todas <strong>la</strong>s especies, y el grado <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal fue elevado incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> con suplem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> control. Concluimos que es <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> un estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sobreabundancia <strong>de</strong>l ciervo a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> valorar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> manejo<br />
cinegético <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro y sur <strong>de</strong> España, cada vez más int<strong>en</strong>sivos. Para ello habrá que valorar<br />
situaciones reales <strong>de</strong> campo con variación <strong>en</strong> d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ciervo, cobertura vegetal y manejos.<br />
535
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
AEBISCHER, N.J.; ROBERTSON, P.A.; KENWARD, R.E., 1993. Compositional analysis of habitat use<br />
from animal radio-tracking data. Ecology, 75, 1313-1325.<br />
AUGUSTINE, D.J.; MCNAUGHTON, S.J., 1998. Ungu<strong>la</strong>te effects on the functional species composition<br />
of p<strong>la</strong>nt communities: Herbivore selectivity and p<strong>la</strong>nt tolerance. Journal of Wildlife Managem<strong>en</strong>t,<br />
62(4), 1165-1183.<br />
AUSTRHEIM, G.; ERIKSSON, O., 2001. P<strong>la</strong>nt species diversity and grazing in the Scandinavian<br />
mountains - patterns and processes at differ<strong>en</strong>t spatial scales. Ecography, 24, 683-695.<br />
BAKKER, J.P.; LONDO, G.E.R., 1998. Grazing for conservation managem<strong>en</strong>t in historical perspective.<br />
Conservation Biology Series, 11, 23-54.<br />
COOMES, D.A.; ALLEN, R.B.; FORSYTH, D.M.; LEE, W.G., 2003. Factors Prev<strong>en</strong>ting the Recovery<br />
of New Zea<strong>la</strong>nd Forests Following Control of Invasive Deer. Conservation Biology, 17, 450-<br />
459.<br />
CÔTÉ, S.D., ROONEY, T.P., TREMBLAY, J.P., DUSSAULT, C., WALLER, D.M., 2004. Ecological<br />
impacts of <strong>de</strong>er overabundance. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 35,<br />
113-147.<br />
GORTÁZAR , C.; ACEVEDO, P.; RUIZ-FONS, F., VICENTE, J., 2006. Disease risks and overabundance<br />
of game species. European Journal of Wildlife Research, 52, 81-87.<br />
HANLEY, T.A., 1997. A nutritional view of un<strong>de</strong>rstanding and complexity in the problem for diet<br />
selection by <strong>de</strong>er (Cervidae). Oikos, 79, 209-218.<br />
HOBBS, N.T., 1996. Modification of Ecosystems by Ungu<strong>la</strong>tes. Journal of Wildlife Managem<strong>en</strong>t,<br />
60(4), 695-713.<br />
JEFFERIES, R.L.; KLEIN, D.R; SHAVER, GR., 1994. Vertebrate Herbivores and Northern P<strong>la</strong>nt Communities:<br />
Reciprocal Influ<strong>en</strong>ces and Responses. Oikos, 71(2), 193-206<br />
MORELLET, N.; CHAMPELY, S.; GAILLARD, J.M.; BALLON, P.; BOSCARDIN, Y. 2001. The browsing<br />
in<strong>de</strong>x: new tool uses browsing pressure to monitor <strong>de</strong>er popu<strong>la</strong>tions. Wildlife Society Bulletin,<br />
l29, 1243-1252.<br />
MYSTERUD, A.; ØSTBYE, E., 2004. Roe <strong>de</strong>er (Capreolus capreolus) browsing pressure affect yew<br />
(Taxus baccata) recruitm<strong>en</strong>t within nature reserves in Norway. Biological Conservation, 120,<br />
545-548.<br />
MYSTERUD, A., 2006. The concept of overgrazing and its role in managem<strong>en</strong>t of <strong>la</strong>rge herbivores.<br />
Wildlife Biology, 12, 129-141.<br />
VALONE, T.J; MEYER, M; BROWN J.H.; CHEW, R.M., 2002. Timescale of per<strong>en</strong>nial grass recovery<br />
in <strong>de</strong>sertified arid grass<strong>la</strong>nds following livestock removal. Conservation Biology, 16,<br />
995–1002.<br />
VESK, P.; WESTOBY, M., 2004. Sprouting ability across diverse disturbances and vegetation types<br />
worldwi<strong>de</strong>. Journal of Ecology, 92(2), 310-320.<br />
VICENTE, J.; HOFLE, U.; FERNANDEZ-DE-MERA, I.G.; GORTAZAR, C., 2007. The importance of parasite<br />
life history and host d<strong>en</strong>sity in predicting the impact of infections in red <strong>de</strong>er. Oecologia<br />
DOI 10.1007/s00442-007-0690-6.<br />
536
Sistemas agrosilvopastorales<br />
RELATIONSHIPS BETWEEN SUPPLEMENTAL FEEDING IN RED<br />
DEER AND THE EFFECTS OF HERBIVORY ON MEDITERRANEAN<br />
SCRUBLAND<br />
SUMMARY<br />
Supplem<strong>en</strong>tal feeding is a commonly used strategy to manage red <strong>de</strong>er (Cervus e<strong>la</strong>phus L.) from<br />
South C<strong>en</strong>tral Iberian P<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>, and this mainly concurs with high popu<strong>la</strong>tion d<strong>en</strong>sities. In this study<br />
we assess, by means of a pseudo-experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>sign, the re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> supplem<strong>en</strong>tal<br />
feeding and red <strong>de</strong>er effects’ on the structure and composition of the Mediterranean scrub<strong>la</strong>nd in<br />
a high popu<strong>la</strong>tion d<strong>en</strong>sity situation. We applied supplem<strong>en</strong>tal feeding (from 2004 to 2006) to one<br />
experim<strong>en</strong>tal group, whereas the other one was not supplied. Our results suggested that scrub<strong>la</strong>nd-species<br />
avai<strong>la</strong>bility is constrained by herbivory and the supplem<strong>en</strong>tary feeding could mitigate<br />
in part this <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>tal effect. Nevertheless, where supplem<strong>en</strong>tary feeding was applied, the browsing<br />
rate was high ev<strong>en</strong> to species with reduced pa<strong>la</strong>tability.<br />
Key words: browsing, overabundance, food supply, Mediterranean area.<br />
537
Sistemas agrosilvopastorales<br />
ESTIMACION MEDIANTE CERCADOS DEL IMPACTO DE USO<br />
POR LOS HERBÍVOROS EN PASTOS DE PUERTO<br />
T. MARTÍNEZ<br />
Instituto Madrileño <strong>de</strong> Investigación y Desarrollo Rural Agrario (IMIDRA). El Encín,<br />
Apdo 127. Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares, Madrid. E-mail: teodora.martinez@madrid.org<br />
RESUMEN<br />
Se analiza <strong>la</strong> utilización o el impacto <strong>de</strong> uso gradual que se produce <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> puerto por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, a partir <strong>de</strong> cercados <strong>de</strong> exclusión. El impacto <strong>de</strong>l<br />
uso o utilización <strong>de</strong>l pasto se id<strong>en</strong>tificó como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> biomasa obt<strong>en</strong>ida d<strong>en</strong>tro y fuera<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados. El trabajo se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra <strong>de</strong> Gredos. Se analiza<br />
el estudio <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y especies herbáceas que han sido más utilizadas y <strong>de</strong>l<br />
efecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros silvestres o domésticos sobre el<strong>la</strong>s. En <strong>los</strong> cervunales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> julio a últimos<br />
<strong>de</strong> septiembre, se observó un impacto bastante consi<strong>de</strong>rable a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pastoreo<br />
<strong>de</strong>l ganado vacuno y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>de</strong>l cabal<strong>la</strong>r. En <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> y <strong>de</strong> piornal<br />
<strong>de</strong>gradado, el mayor grado <strong>de</strong> utilización se observó a finales <strong>de</strong> septiembre. En este tipo <strong>de</strong> pastos,<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> periodos <strong>de</strong> estudio, <strong>la</strong> mayor utilización habría sido por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cabra montés.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: utilización <strong>de</strong>l pasto, cercados <strong>de</strong> exclusión, ganado doméstico, cabra montés<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Las zonas <strong>de</strong> alta montaña están ocupadas por amplias superficies <strong>de</strong> pastos <strong>de</strong> puerto que utilizan<br />
<strong>los</strong> herbívoros silvestres a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año y <strong>los</strong> domésticos <strong>en</strong> <strong>la</strong>rgos periodos <strong>de</strong> tiempo<br />
estivales. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s vegetales se van a ver afectadas por el impacto<br />
<strong>de</strong> uso o utilización por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros. Este impacto <strong>de</strong> uso es difícil <strong>de</strong> evaluar<br />
dado que <strong>la</strong> vegetación, aparte <strong>de</strong>l impacto directo <strong>de</strong> consumo, sufre otro tipo <strong>de</strong> impactos<br />
como es el pisoteo, el <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, no se evalúa el crecimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vegetación.<br />
Los estudios sobre dieta (evaluada por distintos métodos citados <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura al uso) u observaciones<br />
directas <strong>de</strong> pastoreo o consumo <strong>de</strong> distintas especies <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas, aportan sufici<strong>en</strong>te<br />
información sobre <strong>la</strong>s especies más consumidas, seleccionadas o rechazadas. Sin embargo, aportan<br />
m<strong>en</strong>os datos sobre <strong>la</strong> utilización (<strong>en</strong> conjunto) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s herbáceas que forman <strong>los</strong><br />
distintos tipos <strong>de</strong> pastos. Así pues, el objetivo <strong>de</strong> este estudio fue estimar el impacto <strong>de</strong> uso gradual<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros, que se produce sobre <strong>de</strong>terminadas comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos<br />
<strong>de</strong> puerto, así como sobre difer<strong>en</strong>tes especies <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas que <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>. Se estimó mediante<br />
cercados <strong>de</strong> exclusión, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> cuatro periodos <strong>de</strong> tiempo. El impacto <strong>de</strong> uso estimado<br />
sobre <strong>la</strong>s especies más repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estudio, nos permitirá discutir y comparar con<br />
<strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> consumo obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> otros trabajos (Martínez, 2001, 2006, 2007).<br />
539
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
El impacto <strong>de</strong> uso o utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación se id<strong>en</strong>tificó como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> biomasa<br />
obt<strong>en</strong>ida d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados. Expresándose <strong>los</strong> resultados como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> uso. El<br />
trabajo se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> puerto más repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te<br />
norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Gredos. Gran parte <strong>de</strong> estas comunida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran interés para<br />
<strong>la</strong> cabra montés y el ganado doméstico (vacuno especialm<strong>en</strong>te, cabal<strong>la</strong>r y cabra doméstica) que<br />
durante el verano aprovecha dichos pastos.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El área <strong>de</strong> estudio se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te norte <strong>de</strong>l Macizo C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Gredos (provincia<br />
<strong>de</strong> Avi<strong>la</strong>) <strong>en</strong>tre 1.500 y 2.400 m <strong>de</strong> altura; su <strong>de</strong>scripción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Martínez (2001).<br />
Se establecieron 6 cercados <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> Puerto más repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> estudio, tres<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales (A) y tres <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cumbres o/y <strong>de</strong> piornal <strong>de</strong>gradado<br />
(B), (<strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> el texto, d<strong>en</strong>ominados pastos psicroxerófi<strong>los</strong>). La insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados<br />
requirió un gran esfuerzo <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong>l relieve y a <strong>la</strong> altura <strong>en</strong> que se ubica el<br />
área <strong>de</strong> estudio. En <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong>, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> muestreo y al analizar <strong>los</strong><br />
resultados, se observó que <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s herbáceas don<strong>de</strong> se había insta<strong>la</strong>do uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres<br />
cercados t<strong>en</strong>ía unas características difer<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> otros dos (escasa biomasa, suelo muy erosionado),<br />
optándose por analizarlo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y d<strong>en</strong>ominarlo (C). En este último caso,<br />
dado que <strong>los</strong> datos proced<strong>en</strong> <strong>de</strong> un solo cercado y no ha existido tratami<strong>en</strong>to estadístico, <strong>los</strong> resultados<br />
serían indicativos<br />
Las dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados fueron <strong>de</strong> 1 m x 1 m y x 1 m, cubiertos <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte superior por<br />
<strong>la</strong> misma mal<strong>la</strong> metálica (luz 2,5 cm) empleada para hacer el cercado. En <strong>los</strong> pastos tipo A) cervunales,<br />
predomina Nardus stricta y <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> tipo B) psicroxerófi<strong>los</strong>, dominan g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
Festuca indigesta y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or cantidad Deschampsia flexuosa, estos pastos son más xerófi<strong>los</strong><br />
que <strong>los</strong> cervunales, con sue<strong>los</strong> pedregosos y poco profundo; d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> el<strong>los</strong> se difer<strong>en</strong>ció el<br />
tipo C), que como ya se ha com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s especies herbáceas ocupaban escasa<br />
cobertura <strong>de</strong>bido a que <strong>los</strong> sue<strong>los</strong> eran muy rocosos, y a procesos <strong>de</strong> erosión o <strong>de</strong> otra índole.<br />
La insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados y el primer corte <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación se realizó <strong>en</strong> mayo (<strong>los</strong> resultados<br />
<strong>de</strong> biomasa <strong>de</strong> este corte se consi<strong>de</strong>raron como testigos y se utilizaron como resultado <strong>de</strong>l<br />
primer periodo <strong>de</strong> muestreo (mayo) tanto d<strong>en</strong>tro como fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados). Los sucesivos cortes<br />
<strong>de</strong>l pasto se realizaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> última quinc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>los</strong> meses <strong>de</strong> junio, julio y septiembre. En cada<br />
uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> periodos <strong>de</strong> muestreo se cortó una superficie <strong>de</strong> 0,1 m 2 (10 cm x100 cm) d<strong>en</strong>tro y<br />
fuera <strong>de</strong>l cercado correspondi<strong>en</strong>te. Las muestras <strong>de</strong> corte <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos meses <strong>de</strong> muestreo, se<br />
hicieron con una superficie <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> 10 cm x 100 cm, tanto d<strong>en</strong>tro como fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
cercados. Es <strong>de</strong>cir, se efectuaba un corte <strong>de</strong> 0,1 m 2 y <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te muestreo se <strong>de</strong>jaba sin cortar<br />
otro 0,1 m 2 y se cortaba el 0,1 m 2 sigui<strong>en</strong>te. Así sucesivam<strong>en</strong>te hasta el último periodo <strong>de</strong><br />
muestreo. Las muestras <strong>de</strong> vegetación una vez cortadas se guardaron <strong>en</strong> bolsas <strong>de</strong> poliuretano,<br />
para seguidam<strong>en</strong>te realizar una separación manual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especies. Se obtuvo el peso<br />
fresco y posteriorm<strong>en</strong>te se secaron <strong>en</strong> una estufa a 85º C hasta peso constante, obt<strong>en</strong>iéndose el<br />
peso seco <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies constituy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras correspondi<strong>en</strong>tes.<br />
La utilización o uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación herbácea por parte <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s herbívoros<br />
que pastan <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, se estimó a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> biomasa <strong>de</strong> d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> cercados. La estima <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> uso se expresó <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes para el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación<br />
herbácea y para cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies evaluadas <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos analizados. Los datos<br />
<strong>de</strong> biomasa obt<strong>en</strong>idos d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos periodos <strong>de</strong> muestreo <strong>de</strong>finidos<br />
se sometieron a análisis <strong>de</strong> varianza (ANOVA) y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> significación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medias<br />
se probó por el test LSD. El análisis <strong>de</strong> varianza se realizó in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para <strong>los</strong> cervunales<br />
(tres parce<strong>la</strong>s) por un <strong>la</strong>do, y para <strong>los</strong> pastos psicroxérofi<strong>los</strong> tipo B (dos parce<strong>la</strong>s) por otro.<br />
540
Sistemas agrosilvopastorales<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La biomasa media <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos evaluados <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos meses <strong>de</strong> muestreo d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> cercados se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1. La producción máxima <strong>de</strong> biomasa <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> puerto<br />
analizados, tanto d<strong>en</strong>tro como fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados, se obtuvo <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> junio (Tab<strong>la</strong>1).<br />
Solo <strong>en</strong> el pasto <strong>de</strong> tipo C, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> sue<strong>los</strong> con escasa cobertura vegetal, <strong>la</strong> mayor cantidad<br />
<strong>de</strong> biomasa se obtuvo <strong>en</strong> el primer corte (mayo). En <strong>los</strong> muestreos <strong>de</strong> julio y septiembre <strong>la</strong><br />
biomasa fue <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>do gradualm<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales como <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong>,<br />
si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> disminución mayor fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales (Tab<strong>la</strong> 1).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Biomasa media gMS/m 2 d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> puerto analizados <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
distintos periodos <strong>de</strong> muestreo (mayo, junio, julio y septiembre). A=Cervunales, B y C=<strong>Pastos</strong> psicroxerófi<strong>los</strong><br />
Fuera D<strong>en</strong>tro Fuera D<strong>en</strong>tro Fuera D<strong>en</strong>tro<br />
Cercado Cercado Cercado Cercado Cercado Cercado<br />
A A B B C C<br />
Mayo 257,1±69,0 257,1±69,0 272,95±10,1 272,95±10,1 101,4 101,4<br />
Junio 432,3±103,4 358,6±92,3 520,25±18,3 450,5±28,5 73,5 29,0<br />
Julio 371±88,8 194±44,4 431,5±68,5 315,5±38,5 39,4 17,1<br />
Septiembre 287,8±43,8 78,6±8,4 329,5±67,1 192,3±27,6 7,0 5,3<br />
El análisis <strong>de</strong> varianza, consi<strong>de</strong>rando <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l cercado y el periodo <strong>de</strong> muestreo, para <strong>los</strong><br />
cervunales mostró difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>de</strong>l pasto fuera y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l cercado <strong>en</strong><br />
el tiempo (F=4,86; P
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
mes <strong>de</strong> junio ni <strong>en</strong> el <strong>de</strong> julio d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong>l cercado, observándose so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el periodo<br />
<strong>de</strong> septiembre (Tab<strong>la</strong> 2), datos interesantes que manifiestan que <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos más xéricos y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cumbres, el impacto sobre <strong>la</strong> vegetación se refleja al final <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong> pastoreo y cuando <strong>la</strong><br />
biomasa vegetal ha ido <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>do.<br />
El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> uso o utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> herbívoros <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
periodos <strong>de</strong> muestreo se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 2. En el mes <strong>de</strong> junio, el impacto sobre <strong>la</strong> vegetación<br />
es todavía leve sobre <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos, fluctuó <strong>en</strong>tre el 17% <strong>de</strong> <strong>los</strong> cervunales y el<br />
13,4% <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> tipo B. En el pasto <strong>de</strong> tipo C, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa fue muy escasa<br />
<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al resto <strong>de</strong> pastos analizados, el grado <strong>de</strong> uso fue muy elevado <strong>en</strong> junio 60,5%. Sin<br />
embargo, fue m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> julio y bastante más bajo <strong>en</strong> septiembre (Figura 1), periodo <strong>en</strong> el que <strong>la</strong><br />
biomasa vegetal fue casi inexist<strong>en</strong>te (Tab<strong>la</strong> 1). En el mes <strong>de</strong> julio se observó el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uso<br />
con respecto a junio <strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te el conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> puerto, pero fue especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>stacable <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales (Figura 1), don<strong>de</strong> se observó un 47,3 % <strong>de</strong> utilización. En <strong>los</strong> pastos<br />
<strong>de</strong> tipo B, psicroxerófi<strong>los</strong>, el impacto <strong>de</strong> utilización fue m<strong>en</strong>or, 26,9. A finales <strong>de</strong> septiembre, <strong>la</strong><br />
utilización <strong>de</strong> <strong>los</strong> cervunales fue bastante elevada (72,7 %) <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> <strong>de</strong> tipo B,<br />
el impacto <strong>de</strong> uso también increm<strong>en</strong>tó, pero <strong>de</strong> una forma m<strong>en</strong>os elevada (Figura 1).<br />
Figura 1. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong> uso <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales (A) y <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> (B y C) <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
verti<strong>en</strong>te norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Gredos a finales <strong>de</strong> junio, julio y septiembre<br />
Junio Jul io Septiembre<br />
% <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong> Uso<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
A B C<br />
Tipos <strong>de</strong> <strong>Pastos</strong><br />
La utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s herbáceas se increm<strong>en</strong>tó a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong>l<br />
ganado doméstico especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales, don<strong>de</strong> pasta abundante ganado vacuno y<br />
sobre <strong>los</strong> que consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te produce una gran incid<strong>en</strong>cia. En <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cumbres (tipo<br />
B) se observó un pequeño aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> uso por parte <strong>de</strong>l ganado doméstico a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong>l tiempo, pero <strong>la</strong> mayor utilización sería llevada a cabo por <strong>la</strong> cabra montés. Esto se ha visto<br />
reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> su dieta (Martínez, 2001); dichos pastos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>los</strong> principales<br />
hábitats <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabra montés. Por otra parte, <strong>la</strong> abundante disponibilidad <strong>de</strong><br />
pasto <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales influiría <strong>en</strong> que el ganado vacuno utilice escasam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong>,<br />
como se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> su dieta (Martínez, 2006, 2007).<br />
La biomasa media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas evaluadas d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong> cercados <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales<br />
y <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 3. También se muestra el impacto <strong>de</strong><br />
uso <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> dichas especies <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas. En <strong>los</strong> cervunales el uso <strong>de</strong> Nardus stricta, <strong>la</strong><br />
especie más repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> el<strong>los</strong>, varió a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> periodos <strong>de</strong> muestreo, fue poco utilizada<br />
<strong>en</strong> primavera (principios <strong>de</strong> junio), increm<strong>en</strong>tándose consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te su uso a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />
542
Sistemas agrosilvopastorales<br />
julio y septiembre (Tab<strong>la</strong> 3). A ello habría contribuido el alto consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie por parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vaca y el caballo (Martínez, 2006). Otras especies bastante utilizadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> cervunales fueron<br />
Festuca iberica, Poa legion<strong>en</strong>sis, Carex nigra, Carex sp. y Juncus scuarrosus, estas especies<br />
habrían sido utilizadas tanto por <strong>la</strong> cabra montés, como por el conjunto <strong>de</strong> herbívoros domésticos<br />
(vaca, caballo y cabra doméstica) dado que, <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida, todas el<strong>la</strong>s forman parte<br />
<strong>de</strong> sus dietas (Martínez, 2001; 2006). En <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> <strong>de</strong> tipo B, <strong>la</strong>s especies más<br />
abundantes como Festuca indigesta, Deschampsia flexuosa, Agrostis truncatu<strong>la</strong>, A. rupestris, fueron<br />
increm<strong>en</strong>tando el grado <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> junio hasta septiembre. Se <strong>de</strong>bería <strong>en</strong> parte a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l ganado doméstico y especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cabra montés que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l ganado se<br />
alim<strong>en</strong>ta más <strong>en</strong> estas áreas. En primavera (finales <strong>de</strong> mayo y junio) utiliza también especies <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> cervunales como Nardus stricta, Festuca iberica, Poa legion<strong>en</strong>sis, que se <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> su<br />
dieta <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te importantes (Martínez, 2001).<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Biomasa media (gMS/m2) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especies herbáceas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l cercado (DC) y fuera <strong>de</strong>l<br />
cercado (FC) <strong>en</strong> <strong>los</strong> cervunales (A) y <strong>en</strong> <strong>los</strong> pastos psicroxerófi<strong>los</strong> (B y C) <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuatro periodos <strong>de</strong> muestreo<br />
(mayo, junio, julio y septiembre). Se muestra también el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> utilización (U) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especies<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> respectivos pastos <strong>de</strong> puerto<br />
CERVUNALES DC FC % U PASTOS DC FC % U DC FC % U<br />
A B A PSICROXEROFILOS B B B C C D<br />
MAYO<br />
MAYO<br />
Nardus stricta 238,3 Festuca indigesta 186 25,0<br />
Juncus squarrosus 6,7 Deschampsia flexuosa 60<br />
Ranunculus bulbosus 4,7 Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius 20,5<br />
Narcissus bulbocodium 5,7 Agrostis rupestris<br />
Poa legion<strong>en</strong>sis 1,3 Agrostis truncatu<strong>la</strong> 6,45 30,0<br />
Mer<strong>en</strong><strong>de</strong>ra gred<strong>en</strong>sis 0,2 Mer<strong>en</strong><strong>de</strong>ra gred<strong>en</strong>sis 21,9<br />
Crocus carpetanus 0,2 Nardus stricta 19,5<br />
JUNIO Poa sp. 5,0<br />
Nardus stricta 374,3 328,3 12,5 JUNIO<br />
Juncus squarrosus 12,3 2,3 81,1 Festuca indigesta 323,0 293,0 9,3 20,0 5,0 75,0<br />
Anthoxanthum odoratum 4,0 2,5 37,5 Deschampsia flexuosa 83,0 77,0 7,2<br />
Festuca iberica 4,0 1,7 58,3 Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius 76,3 67,5 11,5<br />
Narcissus bulbocodium 15,7 10,4 32,3 Agrostis rupestris 10,0 5,0 50,0<br />
Ranunculus bulbosus 10,8 8,4 22,2 Agrostis truncatu<strong>la</strong> 18,0 3,0 83,3 26,5 18,0 32,1<br />
Pot<strong>en</strong>til<strong>la</strong> recta 3,3 0,1 96,0 Rumex acetosel<strong>la</strong> 10,0 5,0 50,0<br />
Carex sp. 1,0 0,5 50,0 Mer<strong>en</strong><strong>de</strong>ra gred<strong>en</strong>sis 17,0 4,5 73,5<br />
Poa alpina 3,3 3,1 7,0 Poa sp. 10,0 1,5 85,0<br />
Galium sp. 0,4 0,3 16,7 JULIO<br />
Jasione <strong>la</strong>evis 2,0 0,1 93,3 Festuca indigesta 266,5 200,0 25,0 8,5 4,2 50,6<br />
Cerastium sp. 0,7 0,5 25,0 Deschampsia flexuosa 82,5 52,5 36,4<br />
Crocus carpetanus 0,4 0,3 33,3 Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius 66,0 50,0 24,2<br />
543
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CERVUNALES DC FC % U PASTOS DC FC % U DC FC % U<br />
A B A PSICROXEROFILOS B B B C C D<br />
JULIO Agrostis rupestris 10,0 4,5 55,0<br />
Nardus stricta 329,8 172,7 47,7 Agrostis truncatu<strong>la</strong> 3,5 7,0 26,0 8,0 69,2<br />
Juncus squarrosus 24,3 15,0 38,4 Rumex acetosel<strong>la</strong> 3,0 1,5 50,0<br />
Carex sp. 6,7 1,0 85,0 Mer<strong>en</strong><strong>de</strong>ra gred<strong>en</strong>sis 3,5 3,5 0,0<br />
Ranunculus bulbosus 7,2 3,3 53,5 Poa sp. 1,4 1,4 0,0<br />
Poa legion<strong>en</strong>sis 2,7 2,0 75,0 SEPTIEMBRE<br />
Jasione <strong>la</strong>evis 0,3 0,0 100,0 Festuca indigesta 187,0 125,3 33,0 5,6 5,0 10,7<br />
SEPTIEMBRE Deschampsia flexuosa 48,3 26,0 46,2<br />
Nardus stricta 269,7 71,6 73,5 Arrh<strong>en</strong>atherum e<strong>la</strong>tius 83,0 34,0 59,1<br />
Poa legion<strong>en</strong>sis 9,7 3,7 62,0 Agrostis truncatu<strong>la</strong> 11,2 7,1 37,1<br />
Carex nigra 8,3 3,3 60,0 Poa sp. 1,4 0,3 78,6<br />
CONCLUSIONES<br />
En junio fue el período <strong>en</strong> que se estimó mayor cantidad <strong>de</strong> biomasa tanto d<strong>en</strong>tro como fuera <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
cercados y no se observó un gran impacto <strong>de</strong> uso sobre el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s herbáceas.<br />
En <strong>los</strong> cervunales, a mitad <strong>de</strong> julio y a últimos <strong>de</strong> septiembre se observó un impacto bastante consi<strong>de</strong>rable<br />
(47,3% y 72,7% respectivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> biomasa), ello fue <strong>de</strong>bido al pastoreo<br />
<strong>de</strong>l ganado vacuno principalm<strong>en</strong>te, y <strong>de</strong>l cabal<strong>la</strong>r.<br />
En <strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cumbres, psicroxerófi<strong>los</strong>, se observó el mayor grado <strong>de</strong> uso a finales <strong>de</strong> septiembre.<br />
Los pastos psicroxerófí<strong>los</strong> y <strong>de</strong> piornal <strong>de</strong>gradado habrían sido mo<strong>de</strong>radam<strong>en</strong>te utilizados<br />
por el ganado doméstico <strong>en</strong> junio y julio, increm<strong>en</strong>tando algo su uso <strong>en</strong> septiembre. Su mayor<br />
utilización habría sido por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabra montés.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS<br />
MARTÍNEZ, T. 2001. The feeding strategy of Spanish ibex (Capra pyr<strong>en</strong>aica) in the northern Sierra<br />
<strong>de</strong> Gredos (c<strong>en</strong>tral Spain). Folia Zoologica, 50(4): 257-270.<br />
MARTÍNEZ, T. 2006. Diet and trophic re<strong>la</strong>tionships of domestic herbivores in C<strong>en</strong>tral Spain. Grass<strong>la</strong>nd<br />
Sci<strong>en</strong>ce in Europe, 11, 276-278.<br />
MARTÍNEZ, T. (2007). Summer feeding strategy of Spanish ibex and sympatric domestic herbivores<br />
in c<strong>en</strong>tral Spain. Actas <strong>de</strong>l II Congreso Internacional <strong>de</strong>l Género Capra <strong>en</strong> Europa. Granada,<br />
Noviembre <strong>de</strong>l 2007.<br />
544
Sistemas agrosilvopastorales<br />
ESTIMATION OF HERBACEOUS VEGETATION USAGE BY HERBI-<br />
VORES USING EXCLOSURES IN UPLAND PASTURES<br />
SUMMARY<br />
The gradual use or impact over time on grass<strong>la</strong>nds by herbivores was studied using exc<strong>los</strong>ures.<br />
Vegetation usage was id<strong>en</strong>tified as the differ<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong> the biomass obtained insi<strong>de</strong> and outsi<strong>de</strong><br />
the exc<strong>los</strong>ures. This study was conducted on the north si<strong>de</strong> of Sierra <strong>de</strong> Gredos. The data were<br />
analysed according to the most heavily used herbaceous communities and species and the effect<br />
of wild herbivores on them. In Nardus communities fields, consi<strong>de</strong>rable impact was found from July<br />
to <strong>la</strong>te September, primarily due to cattle but also horse grazing. In psicroxerophilous pastures,<br />
the heaviest <strong>de</strong>gree of usage was <strong>de</strong>tected in <strong>la</strong>te september. In this pasture c<strong>la</strong>ss, the heaviest<br />
usage came from Spanish ibex throughout all the study period.<br />
Key words: grass<strong>la</strong>nds use, exc<strong>los</strong>ures, domestic herbivores, Spanish ibex.<br />
545
Sistemas agrosilvopastorales<br />
APROXIMACIÓN AL INTERÉS DE LA TASA DE CONSUMO<br />
COMO INDICADOR DE PRESIÓN DE PASTOREO EN LAS ISLAS<br />
CANARIAS<br />
J. MATA, L. A. BERMEJO, A. CAMACHO, F. HARDISSON Y L. DE NASCIMENTO<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería, Producción y Economía Agraria. Universidad <strong>de</strong> La Laguna,<br />
Carretera <strong>de</strong> G<strong>en</strong>eto nº2, La Laguna. 38201, Santa Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife, Spain<br />
RESUMEN<br />
La Tasa <strong>de</strong> Consumo (TC) es un indicador basado <strong>en</strong> asignar, <strong>de</strong> acuerdo con un s<strong>en</strong>cillo protocolo<br />
<strong>de</strong> estimación visual, una valoración numérica al porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta consumida por el ganado<br />
<strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado lugar. La estimación se hace sobre cinco difer<strong>en</strong>tes especies arbustivas.<br />
Los resultados que se expon<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta comunicación correspond<strong>en</strong> a tres años <strong>de</strong> muestreo <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes Espacios Naturales Protegidos <strong>de</strong> Canarias, pastoreados por pequeños rumiantes. El<br />
trabajo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> variación que incid<strong>en</strong> sobre el indicador así como<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> TC y otros parámetros estudiados, tales como <strong>la</strong> carga<br />
gana<strong>de</strong>ra, <strong>la</strong> cobertura vegetal y <strong>la</strong> composición botánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas pastoreadas. La discusión<br />
se aborda tratando <strong>de</strong> evaluar el interés y <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> TC como indicador útil para <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong>l pastoreo.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: gestión gana<strong>de</strong>ra territorio, pequeños rumiantes.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El equipo involucrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te comunicación lleva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1997 trabajando <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría ext<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> pequeños rumiantes, <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios protegidos <strong>de</strong> Canarias, <strong>en</strong><br />
el marco <strong>de</strong> proyectos financiados por <strong>la</strong>s administraciones locales <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes Espacios. Actualm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> trabajos abarcan 14 espacios, <strong>en</strong> tres is<strong>la</strong>s, con un total<br />
aproximado <strong>de</strong> 40.000 ha. La necesidad <strong>de</strong> gestionar implica <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias y herrami<strong>en</strong>tas<br />
s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s pero fiables, para lo cual se necesita <strong>de</strong> un soporte previo <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica.<br />
Con este ánimo se han ido estudiando distintos indicadores, índices y parámetros que permitan<br />
evaluar, con <strong>la</strong> máxima facilidad y rapi<strong>de</strong>z, el impacto <strong>de</strong>l pastoreo sobre <strong>la</strong> calidad y sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas afectados, buscando optimizar el trabajo <strong>de</strong> campo y el procesado<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> datos.<br />
Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> rutina (Bermejo, 2003) pasa por <strong>la</strong> realización sistemática y periódica<br />
<strong>de</strong> transectos fijos <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> puntos georrefer<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> composición botánica, <strong>la</strong> cobertura vegetal y una estimación <strong>de</strong> biomasa. Cada transecto<br />
lleva vincu<strong>la</strong>dos una serie <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> interés tales como año, unidad agroecológica, carga gana<strong>de</strong>ra,<br />
capacidad <strong>de</strong> carga gana<strong>de</strong>ra, tipo <strong>de</strong> pastoreo, distancia a <strong>la</strong>s explotaciones, altitud, etc.<br />
En <strong>los</strong> últimos tres años se ha incorporado también <strong>la</strong> TC. En el pres<strong>en</strong>te trabajo se estudia como<br />
se interre<strong>la</strong>ciona este indicador s<strong>en</strong>cillo con <strong>los</strong> otros, buscando evaluar su posible utilidad como<br />
estimador rápido y preliminar <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> pastoreo.<br />
547
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
METODOLOGÍA<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología propuesta por Eti<strong>en</strong>ne et al. (1996), para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong>l<br />
pastoreo <strong>en</strong> arbustos se realizaron algunas modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l ramoneo para<br />
facilitar el trabajo <strong>de</strong> campo (Tab<strong>la</strong> 1).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Calificación numérica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tasa <strong>de</strong> Consumo <strong>de</strong> acuerdo con <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta consumidos<br />
Calificación nivel utilización media <strong>de</strong>scripción ramoneo<br />
0 0 % 0 % Sin ramoneo<br />
1 1 – 10 % 5 % < 30% <strong>de</strong> <strong>los</strong> brotes comidos<br />
2 11 – 30 % 20 % 30-90% <strong>de</strong> <strong>los</strong> brotes comidos<br />
3 31- 50 % 40 % > 90% <strong>de</strong> <strong>los</strong> brotes comidos y < 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
materia ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta comida<br />
4 51 – 70 % 60 % > 90% <strong>de</strong> <strong>los</strong> brotes comidos y 50-90% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
materia ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta comida<br />
5 71 – 90 % 80 % > 90% <strong>de</strong> materia ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta<br />
6 100 % 100 % Toda <strong>la</strong> materia ver<strong>de</strong> ramoneada<br />
De acuerdo con <strong>los</strong> criterios expuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1 se muestrearon, mediante estimación visual,<br />
25 individuos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especies arbustivas que se <strong>en</strong>contraban alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> ubicación<br />
<strong>de</strong>l transecto perman<strong>en</strong>te. Los transectos t<strong>en</strong>ían una longitud <strong>de</strong> treinta metros, y se realizaron <strong>de</strong><br />
acuerdo con <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> Daget y Poissonet (1971). Para <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo<br />
no se hizo una selección previa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies a muestrear, estableciéndose como criterio<br />
<strong>de</strong> partida el que se tratara <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas que pres<strong>en</strong>taran alguna evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> haber sido consumidas<br />
por el ganado. La pa<strong>la</strong>tabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies muestreadas se <strong>de</strong>terminó <strong>de</strong> acuerdo con <strong>los</strong><br />
datos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> campo previam<strong>en</strong>te realizados con <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros.<br />
Los datos <strong>de</strong> tasa <strong>de</strong> consumo obt<strong>en</strong>idos se procesaron estadísticam<strong>en</strong>te con el programa SPSS<br />
para obt<strong>en</strong>er <strong>los</strong> estadísticos <strong>de</strong>scriptivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable. Por otro <strong>la</strong>do se realizaron distintos test<br />
ANOVA univariantes introduci<strong>en</strong>do como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te distintos rangos <strong>de</strong> TC y como<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>l ecosistema que pued<strong>en</strong> verse afectados por <strong>la</strong> presión<br />
<strong>de</strong> pastoreo y que se obtuvieron <strong>de</strong> <strong>los</strong> transectos (cobertura vegetal, número <strong>de</strong> especies e<br />
Indice <strong>de</strong> Shannon). También se estudió <strong>la</strong> TC como variable continua <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te introduci<strong>en</strong>do<br />
como factores <strong>de</strong> variación factores ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> manejo (año, espacio protegido, unidad<br />
agroecológica y carga gana<strong>de</strong>ra). Por ultimo se estudiaron <strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> TC y <strong>la</strong><br />
cobertura vegetal y el número <strong>de</strong> especies.<br />
RESULTADOS<br />
Se registraron <strong>en</strong> total 4064 individuos <strong>de</strong> 45 especies asociados a 88 transectos, <strong>de</strong>stacar que<br />
hay doce especies que repres<strong>en</strong>tan el 78% (3165) <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos muestreados y una, <strong>la</strong> Bituminaria<br />
bituminosa que repres<strong>en</strong>ta el 17% <strong>de</strong>l total, estos últimos datos sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> profundización<br />
<strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> esta especie no solo <strong>en</strong> cuanto a sus aspectos agronómicos y <strong>de</strong> calidad nutritiva<br />
(Mén<strong>de</strong>z,1992; Rodríguez, 1997) si no también <strong>de</strong> su importancia <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> como especie forrajera<br />
silvestre <strong>en</strong> Canarias. Analizando <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2 se observa como <strong>la</strong>s especies más consumidas son<br />
<strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>tables y abundantes, no obstante aparec<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma significativa especies consi<strong>de</strong>radas<br />
como no pa<strong>la</strong>tables, algunas con altas tasas <strong>de</strong> consumo, lo cual inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ya conocida capacidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pequeños rumiantes para adaptarse y completar su dieta con p<strong>la</strong>ntas a priori poco<br />
548
Sistemas agrosilvopastorales<br />
apetecibles (Perevolotsky, 1996) e incuso tóxicas como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género Euphorbia (Olson et al,<br />
1996), así como pone <strong>de</strong> relieve el importante papel que estas especies no valoradas pued<strong>en</strong> llegar<br />
a t<strong>en</strong>er, <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos y zonas con pocos recursos.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Medias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> consumo obt<strong>en</strong>idas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies vegetales muestreados<br />
ESPECIE N TASA CONSUMO PALATABLE<br />
Bituminaria bituminosa 702 1,87 S<br />
Rumex lunaria 480 2,29 S<br />
Rubia fruticosa 436 2,08 S<br />
Periploca <strong>la</strong>evigata 388 2,47 S<br />
Echium aculeatum 257 1,39 N<br />
Ditrichia viscosa 228 3,4 N<br />
Cistus mompeli<strong>en</strong>sis 178 0,4 N<br />
Teline canari<strong>en</strong>sis 151 2,01 S<br />
Phagnalon saxatile 131 2,12 ?<br />
Artemisia thuscu<strong>la</strong> 114 2,54 N<br />
Kl<strong>en</strong>ia neriifolia 100 2,38 N<br />
Chamaecytisus proliferus 91 3,02 S<br />
Respecto a <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos estadísticos realizados se ha <strong>en</strong>contrado que cuando <strong>la</strong> TC se consi<strong>de</strong>ró<br />
como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó a variables cualitativas <strong>de</strong>l ecosistema, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
afectó a <strong>la</strong> cobertura vegetal, dando <strong>la</strong> máxima significación (p=0,018; R 2 = 0,115) cuando se<br />
establecieron tres categorías <strong>de</strong> TC: baja <strong>de</strong> 0 a 1, media <strong>de</strong> 1 a 3 y alta <strong>de</strong> 3 a 6. También hubo<br />
una corre<strong>la</strong>ción bi<strong>la</strong>teral significativa (p=0,05; R 2 =-0,212), <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> valores continuos <strong>de</strong> ambas<br />
variables lo cual es un hecho a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta ya que <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> suelo <strong>de</strong>snudo y su distribución<br />
espacial son aspectos <strong>de</strong> gran interés a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> evaluar <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> erosión (Tongway<br />
y Hindley, 1995). Por otro <strong>la</strong>do cuando <strong>la</strong> TC se estudió como variable continua <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> factores ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> manejo, tan sólo resultó significativo el año (p=0,000;<br />
R 2 =0,312). La carga gana<strong>de</strong>ra no parece afectar significativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo, así<br />
como tampoco el sitio. Esto pue<strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer a que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros ajustan <strong>la</strong> carga<br />
gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> forma más o m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong>cuada, a <strong>los</strong> recursos pastables que dispon<strong>en</strong> (Mata et al.,<br />
2003), d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> unos márg<strong>en</strong>es razonables. Es el efecto año y su repercusión directa sobre <strong>la</strong><br />
productividad herbácea el que hace que cargas gana<strong>de</strong>ras simi<strong>la</strong>res ejerzan presiones distintas<br />
sobre el territorio, lo cual se traduce a su vez <strong>en</strong> valores distintos <strong>de</strong> TC que pued<strong>en</strong> ser fácilm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>terminados <strong>en</strong> campo.<br />
CONCLUSIONES<br />
Aunque el trabajo realizado abarque tan sólo dos años <strong>de</strong> muestreo y necesite completarse con<br />
datos <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os dos años más, <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos apuntan hacia un indudable interés aplicado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo como indicador preliminar <strong>de</strong> presión <strong>de</strong> pastoreo, aunque limitado a<br />
zonas don<strong>de</strong> haya sufici<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> especies arbustivas.<br />
549
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BERMEJO L.A. (2003). Conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos g<strong>en</strong>éticos caprinos <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios protegidos<br />
<strong>de</strong> Canarias: impacto social y ambi<strong>en</strong>tal. Tesis doctoral. Universidad <strong>de</strong> Córdoba. España.<br />
47-93.<br />
DAGET, P.H. ; POISSONET, J., 1971. Une métho<strong>de</strong> d’analyse phytologuique <strong>de</strong>s prairies. Critres<br />
d’application, Ann. Agron. 22 (1), 5-41.<br />
ETIENNE, M., DERZKO, M. AND RIGOLOT, E. (1996). Browse impact in silvopastoral systems participating<br />
in fire prev<strong>en</strong>tion in the Fr<strong>en</strong>ch Mediterranean region. En: Eti<strong>en</strong>ne, M. (1996) Western<br />
European Silvopastoral Systems. INRA Editions. FAO – CIHEAM. Francia. 93 – 102.<br />
MATA J., BERMEJO L.A., MATA P., BETHENCOURT L. AND CAMACHO A. (2003). Sistemas <strong>de</strong> pastoreo<br />
y presión sobre el territorio <strong>en</strong> espacios protegidos <strong>de</strong> Canarias. <strong>Pastos</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />
conservación. Edit. Junta <strong>de</strong> Andalucía. 475-479.<br />
MENDEZ P. (1992). Evaluación agronómica <strong>de</strong> forrajeras <strong>en</strong>démicas <strong>de</strong> Canarias. XXXII Reunión<br />
Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Sociedad</strong> Españo<strong>la</strong> para el Estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Pastos</strong>. 231-234.<br />
OLSON B.E., WALLANDER R.T., THOMAS V.M. AND KOTT R.W. (1996). Effect of previous<br />
expeci<strong>en</strong>ce on sheep grazing leafy spurge. Applied Animal Behaviour Sci<strong>en</strong>ce. Vol. 50. Issue<br />
2. 161-176.<br />
PEREVOLOTSKY, A. (1996) Factors affecting diet prefer<strong>en</strong>ces of goats grazing on dry Mediterranean<br />
scrub<strong>la</strong>nd in Israel. En: Eti<strong>en</strong>ne, M. (1996). Western European Silvopastoral Systems.<br />
INRA Editions. FAO – CIHEAM. España. 103 – 110.<br />
RODRÍGUEZ M. (1997). Valor nutritivo <strong>de</strong> arbustos forrajeros canarios. Tesis doctoral. Universidad<br />
<strong>de</strong> Las Palmas <strong>de</strong> Gran Canaria. 105 pp.<br />
TONGWAY D. AND HINDLEY N. (1995). Assessm<strong>en</strong>t of soil condition of tropical grass<strong>la</strong>nd. Edit.<br />
CSIRO. Australia. 58 pp.<br />
AN APPROACH TO THE INTEREST OF UTILISATION RATE AS A<br />
GRAZING PRESSURE INDICATOR IN CANARY ISLANDS<br />
SUMMARY<br />
As <strong>de</strong>fined by INRA researchers, Utilisation Rate is an indicator based on assign, according to an<br />
easy protocol, numeric scores to the consumption perc<strong>en</strong>tage that livestock does on five differ<strong>en</strong>t<br />
per<strong>en</strong>nial botanic species. Obtained results, during the <strong>la</strong>st three years, in differ<strong>en</strong>t protected areas<br />
of Canary Is<strong>la</strong>nd, are exposed. The research is focused on the variation factors and on the corre<strong>la</strong>tion<br />
among the Utilisation Rate (UR) and other studied parameters as stocking rate, bare ground<br />
or botanic composition. The found applied interest and boundaries of the indicator on grazing managem<strong>en</strong>t<br />
are discussed.<br />
Key words: livestock managem<strong>en</strong>t, small ruminants<br />
550
Sistemas agrosilvopastorales<br />
PASTOREO Y REGENERACIÓN: CONDICIONANTES A LA<br />
GESTIÓN FORESTAL. CASO DEL MONTE CABEZA DE HIERRO<br />
(RASCAFRÍA, MADRID)<br />
A. BRAVO FERNÁNDEZ 1 , S. ROIG GÓMEZ 2 , P. AROCA FERNÁNDEZ 2 ,<br />
A. GASTÓN GONZÁLEZ 3 Y R. SERRADA HIERRO 2<br />
1 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Economía y Gestión Forestal. 2 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Silvopascicultura.<br />
3 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción Vegetal, Botánica y Protección Vegetal. EUIT Forestal.<br />
Ciudad Universitaria s/n. 28040 Madrid.<br />
RESUMEN<br />
El ganado silvestre o doméstico es un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales<br />
españoles, que pue<strong>de</strong> llegar a condicionar <strong>en</strong> gran medida el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> éstos. Se pres<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> situación al respecto <strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro” (Rascafría, Madrid). Con 2016,5 ha,<br />
se trata <strong>de</strong> una masa <strong>de</strong> pino silvestre <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> natural con abundante melojo, <strong>de</strong> elevado valor<br />
económico y ecológico, sobre <strong>la</strong> que se realizan aprovechami<strong>en</strong>tos ma<strong>de</strong>rables <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />
mucho tiempo. De titu<strong>la</strong>ridad privada y con servidumbre <strong>de</strong> pastos, históricam<strong>en</strong>te ha soportado<br />
cargas elevadas <strong>de</strong> ganado doméstico, nunca gestionadas <strong>de</strong> modo sost<strong>en</strong>ible. En <strong>la</strong> actualidad<br />
hay ganado vacuno y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, cabal<strong>la</strong>r. A partir <strong>de</strong> un muestreo estratificado con afijación<br />
proporcional y 745 parce<strong>la</strong>s circu<strong>la</strong>res repartidas sistemáticam<strong>en</strong>te por el monte, se ha estimado<br />
<strong>la</strong> cantidad y viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l pino silvestre, <strong>en</strong>contrando elevados daños<br />
por pastoreo. Se pres<strong>en</strong>ta también un ejemplo positivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pastoreo <strong>en</strong> el monte:<br />
tras haber resalveado hace cinco años un tal<strong>la</strong>r <strong>de</strong> melojo, <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong>l rebrote <strong>en</strong> suelo es<br />
mínima <strong>de</strong>bido al control realizado sobre el mismo por el ganado.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: inv<strong>en</strong>tario forestal, Quercus pyr<strong>en</strong>aica, Pinus sylvestris, viabilidad, rebrote.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
En España <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ganado doméstico <strong>en</strong> el monte ha sido y es muy habitual. Sus efectos<br />
sobre <strong>los</strong> pastos, estudiados <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace tiempo, a m<strong>en</strong>udo condicionan<br />
<strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas forestales. Entre <strong>los</strong> efectos positivos: contribuye al uso múltiple <strong>de</strong>l<br />
monte; acelera el ciclo <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes; mejora <strong>los</strong> pastos herbáceos, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />
paradoja pastoral; reduce el riesgo <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios al contro<strong>la</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación herbácea<br />
y arbustiva, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> una pot<strong>en</strong>te herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l medio<br />
(San Miguel, 2001; González Rebol<strong>la</strong>r y Robles, 2003). En s<strong>en</strong>tido contrario, una ma<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />
ganado pue<strong>de</strong> provocar, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> problemas sanitarios y <strong>de</strong> escasa producción <strong>en</strong> <strong>los</strong> propios<br />
animales, efectos negativos sobre el medio. Uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>, <strong>de</strong> indudable importancia, son <strong>los</strong> daños<br />
sobre <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies leñosas y, <strong>en</strong> concreto, arbóreas. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>remos por reg<strong>en</strong>eración<br />
<strong>los</strong> individuos más pequeños, que podrán ser brinzales o chirpiales, y cuyos límites <strong>de</strong>berán<br />
<strong>de</strong>finirse <strong>en</strong> cada caso. Nótese que no necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración es <strong>la</strong> fracción más<br />
jov<strong>en</strong>, aunque obviam<strong>en</strong>te sí <strong>la</strong> incluye. Los daños por pastoreo se pued<strong>en</strong> provocar <strong>de</strong> forma<br />
551
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
directa -por di<strong>en</strong>te o pisoteo-, o indirecta -mediante <strong>la</strong> creación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pastos herbáceos<br />
muy d<strong>en</strong>sos que impidan o dificult<strong>en</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leñosas, g<strong>en</strong>erando compactación<br />
o aparición <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os erosivos <strong>en</strong> el suelo con <strong>la</strong> misma consecu<strong>en</strong>cia, etc-. En <strong>los</strong> inv<strong>en</strong>tarios<br />
forestales <strong>de</strong> gestión ha sido muy poco frecu<strong>en</strong>te cuantificar dichos efectos sobre <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración.<br />
Son varias <strong>la</strong>s razones para ello: empleo <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tarios pie a pie, especialm<strong>en</strong>te usados<br />
<strong>en</strong> el pasado, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que obviam<strong>en</strong>te no es posible cuantificar <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración; o realización <strong>de</strong><br />
muestreos estadísticos, habituales <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que con frecu<strong>en</strong>cia tampoco se<br />
ha contado <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración, o se ha hecho sin estimar su viabilidad.<br />
En el contexto indicado, y para el caso <strong>de</strong> un monte arbo<strong>la</strong>do ord<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> gran valor económico,<br />
ecológico y social, y con uso pastoral prácticam<strong>en</strong>te ininterrumpido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace sig<strong>los</strong>, <strong>los</strong> objetivos<br />
<strong>de</strong> este trabajo son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes: pres<strong>en</strong>tar una metodología aplicada <strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarios forestales<br />
<strong>de</strong> gestión para estimar cantidad y calidad <strong>de</strong>l reg<strong>en</strong>erado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies arbóreas principales;<br />
y cuantificar el efecto <strong>de</strong>l ganado sobre <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> pino silvestre y <strong>de</strong> melojo, analizando<br />
sus consecu<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l monte.<br />
MATERIALES Y MÉTODOS<br />
Sitio <strong>de</strong> estudio: monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro” (más <strong>de</strong>talles <strong>en</strong> Bravo y Serrada, 2007)<br />
El monte está incluido <strong>en</strong> el T.M. <strong>de</strong> Rascafría (Madrid). Superficie total: 2016,5 ha (arbo<strong>la</strong>da:<br />
1886,4 ha). Pres<strong>en</strong>ta servidumbres <strong>de</strong> pastos a favor <strong>de</strong> <strong>los</strong> vecinos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> <strong>de</strong>l antiguo<br />
Sexmo <strong>de</strong> Lozoya <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Ciudad y Tierra <strong>de</strong> Segovia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong>l s. XVII, sin limitación<br />
<strong>de</strong> especie, cargas ni superficies pastables. Cu<strong>en</strong>ta con alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 40 ha incluidas <strong>en</strong> el<br />
P.N. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre, Circo y Lagunas <strong>de</strong> Peña<strong>la</strong>ra, estando el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>en</strong> <strong>la</strong> Zona Periférica<br />
<strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> dicho Parque. Incluido íntegram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya. Previsiblem<strong>en</strong>te<br />
incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Zona <strong>de</strong> Uso Mo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong>l futuro Parque Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Guadarrama.<br />
Es terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to cinegético común.<br />
Situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> Lozoya, ti<strong>en</strong>e una cota media <strong>de</strong> 1670 m (máx. <strong>de</strong> 2000 m,<br />
min. <strong>de</strong> 1260 m). Temperatura media anual: 7, 5 ºC; precipitación anual: 1115, 8 mm. Los sue<strong>los</strong><br />
son silíceo-arcil<strong>los</strong>os, profundos y fértiles <strong>en</strong> <strong>los</strong> fondos <strong>de</strong> valle y tanto más escasos y pedregosos<br />
cuanto más se asci<strong>en</strong><strong>de</strong> sobre <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras. La vegetación actual ti<strong>en</strong>e como formación principal<br />
al pinar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> natural <strong>de</strong> pino silvestre (Pinus sylvestris), que forma masa pura <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie y actualm<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> única especie objeto <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to. Asociado al<br />
pino aparece el melojo (Quercus pyr<strong>en</strong>aica), especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or altitud. Se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran bosquetes y pies dispersos <strong>de</strong> otras especies arbóreas (Ilex aquifolium, Betu<strong>la</strong> alba,<br />
etc.). En <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong>sarbo<strong>la</strong>das abundan retamas, piornos, cambroños, brezo, helecho, <strong>en</strong>ebro y<br />
especies <strong>de</strong>l género Rosa. Aparec<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> pastos herbáceos: alpinoi<strong>de</strong>os, cervunales,<br />
berciales, vallicares, incluso majadales y prados <strong>de</strong> di<strong>en</strong>te. Destaca <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> buitre<br />
negro (Aegypius monachus) con alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 60 parejas nidificantes <strong>en</strong> el monte y una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
creci<strong>en</strong>te; constituye el núcleo <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ZEPA <strong>de</strong>l Alto Lozoya, <strong>la</strong> octava <strong>en</strong><br />
importancia <strong>en</strong> España y <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid (Cuevas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pu<strong>en</strong>te, 2005).<br />
El principal aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l monte es <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> pino silvestre, para sierra o chapa. Se<br />
g<strong>en</strong>era un elevado número <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo perman<strong>en</strong>tes (guar<strong>de</strong>ría forestal, serrería) y<br />
temporales (empresas forestales que se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong> <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> <strong>los</strong> inv<strong>en</strong>tarios...).<br />
Ha habido aprovechami<strong>en</strong>tos ma<strong>de</strong>reros continuos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong>l monte por sus<br />
actuales propietarios <strong>en</strong> 1840, y muy probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes. El primer Proyecto <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación<br />
se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> 1957; se acaba <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> Tercera Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ord<strong>en</strong>ación (Bravo<br />
y Serrada, 2007). Un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l monte y su ord<strong>en</strong>ación se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong><br />
1. Los objetivos principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión aplicada son múltiples: producción <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra; reg<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> corta y reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta vegetal; protección <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> y<br />
552
Sistemas agrosilvopastorales<br />
regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es hídricos; protección <strong>de</strong> especies animales y vegetales; conservación y<br />
fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad; producción <strong>de</strong> pastos; producción <strong>de</strong> hongos; producción <strong>de</strong> caza y<br />
pesca; uso recreativo; protección <strong>de</strong>l paisaje; fijación <strong>de</strong> carbono.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>en</strong> el monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro”<br />
Fecha Doc. Vig<strong>en</strong>cia Nm<strong>en</strong> Nmay Ntot V IV P Vextr<br />
(años) (pies) (pies) (pies) (m 3 ) (m 3 /año) (m 3 /año) (m 3 )<br />
1957 P.O. 1957-1966 171.096 433.997 605.093 299.582 … 3.750 33.335,0<br />
1967 … 1967-1976 247.657 447.984 695.641 … … 5.000 41.630,0<br />
1976 P.O. 1977-1986 165.337 405.533 570.870 299.232 7.063,0 6.500 68.869,0<br />
1986 1ª Rev 1987-1996 307.558 399.794 707.352 283.847 6.909,2 5.750 58.543,0<br />
1997 2ª Rev 1997-2006 414.646 408.597 823.243 312.719 7.089,8 5.750 57.456,2<br />
2005 3ª Rev 2007-2021 337.306 394.940 732.247 295.595 7.120,3 5.750 …<br />
Fecha: fecha <strong>de</strong>l inv<strong>en</strong>tario. Doc: docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación al que correspon<strong>de</strong> el inv<strong>en</strong>tario. PO: proyecto <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación<br />
o revisión. Nm<strong>en</strong>: pies m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> pino silvestre (diámetro normal inferior a 20 cm e igual o superior a 10 cm). Nmay: pies<br />
mayores <strong>de</strong> pino silvestre (diámetro normal igual o superior a 20 cm). Ntot: número total. V: volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pino silvestre. IV:<br />
crecimi<strong>en</strong>to anual <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> para pino silvestre. P: posibilidad anual <strong>en</strong> volum<strong>en</strong>. Vextr: volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pino silvestre extraído<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuestión.<br />
El ganado doméstico pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el monte actualm<strong>en</strong>te es vacuno (negra avileña, charolés, limousine<br />
y cruces), con algunas yeguas; <strong>en</strong> el pasado, a<strong>de</strong>más, había ovino y caprino. El pastoreo es<br />
continuo. En el pasado <strong>los</strong> animales podían permanecer durante todo el año <strong>en</strong> el monte; actualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia se limite al periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre el 15/IV y el 15/XI, con suplem<strong>en</strong>tación<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> mom<strong>en</strong>tos críticos. Hay ganado prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo el monte, <strong>de</strong><br />
modo que <strong>la</strong>s reses <strong>de</strong> cada gana<strong>de</strong>ro pres<strong>en</strong>tan quer<strong>en</strong>cia por ciertas zonas. No se dispone <strong>de</strong><br />
datos fiables respecto a <strong>la</strong>s cargas.<br />
Muestreo realizado<br />
Como parte imprescindible <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l monte, <strong>en</strong> 2005 se procedió<br />
a realizar un muestreo sobre <strong>la</strong> superficie forestal arbo<strong>la</strong>da, previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finida sobre ortofotos<br />
reci<strong>en</strong>tes. Se hizo un muestreo estratificado, con afijación proporcional (mal<strong>la</strong> cuadrada <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>do 160 m); con tres parce<strong>la</strong>s circu<strong>la</strong>res concéntricas. En <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or, <strong>de</strong> radio igual a 5 m, se estudió<br />
<strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración. Se localizaron y midieron 745 parce<strong>la</strong>s.<br />
Para <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad y estado <strong>de</strong>l reg<strong>en</strong>erado, se contó el número <strong>de</strong> individuos viables<br />
y no viables <strong>de</strong> pino silvestre y <strong>de</strong> melojo pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes categorías:<br />
• para pino silvestre: con altura inferior a 30 cm; con altura <strong>en</strong>tre 30 cm y 1,30 m; con altura<br />
superior a 1,30 m y diámetro normal inferior a 5 cm; con altura superior a 1,30 m y diámetro<br />
normal superior a 5 cm e inferior a 10 cm (diámetro normal: el medido sobre el fuste a<br />
1,30 m <strong>de</strong> altura sobre el suelo).<br />
• para melojo: con altura inferior a 30 cm; con altura <strong>en</strong>tre 30 cm y 1,30 m.<br />
A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> cada parce<strong>la</strong> se han apuntado <strong>la</strong> causa o causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> no viabilidad observada para<br />
cada especie, así como <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> <strong>la</strong> parce<strong>la</strong> y su <strong>en</strong>torno, evaluada a través <strong>de</strong><br />
distintos indicios: pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> animales o <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>yecciones, daños sobre <strong>la</strong> vegetación o el<br />
suelo, marcas sobre el suelo, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pastos herbáceos vincu<strong>la</strong>dos a cargas elevadas y muy<br />
recomidos…<br />
553
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
De <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> múltiples resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l muestreo realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tercera Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro”, ahora tan sólo <strong>de</strong>stacaremos <strong>los</strong> re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> cuantía<br />
y viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> pino silvestre <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l monte, y <strong>de</strong> melojo <strong>en</strong> el cantón<br />
B-8b, objeto este último <strong>de</strong> un resalveo <strong>en</strong> el pasado.<br />
Reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> pino silvestre <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro”<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 se muestran, para fijar órd<strong>en</strong>es <strong>de</strong> magnitud, <strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración<br />
correspondi<strong>en</strong>tes a todos <strong>los</strong> cuarteles, y a <strong>los</strong> cantones con m<strong>en</strong>os y más reg<strong>en</strong>eración estimada.<br />
En 130 parce<strong>la</strong>s –el 17,4 % <strong>de</strong>l total- <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l muestreo se estimó que <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración<br />
no era viable <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado, y se apuntó que <strong>los</strong> daños por pastoreo eran <strong>la</strong><br />
causa principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> no viabilidad, o una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Por tanto el 17,4 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l monte<br />
pres<strong>en</strong>ta reg<strong>en</strong>eración no viable <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida <strong>de</strong>bido al ganado como causa única o<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas principales (<strong>la</strong> equival<strong>en</strong>cia directa <strong>en</strong>tre parce<strong>la</strong>s y superficie se justifica por el<br />
reparto sistemático con afijación proporcional). Por otro <strong>la</strong>do, esta cifra está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te subestimada<br />
por <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes razones: (a) por errores <strong>en</strong> <strong>los</strong> equipos <strong>de</strong> muestreo hay un consi<strong>de</strong>rable<br />
número <strong>de</strong> parce<strong>la</strong>s que pres<strong>en</strong>tan reg<strong>en</strong>eración no viable, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que no se apuntó causa<br />
alguna <strong>de</strong> no viabilidad. Es <strong>de</strong> suponer que <strong>en</strong> parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s dicha causa será el ganado; (b) <strong>en</strong><br />
ocasiones sólo se apuntó <strong>la</strong> causa que el equipo <strong>de</strong> muestreo consi<strong>de</strong>ró como principal razón <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> no viabilidad, <strong>de</strong>jando sin apuntar otras causas también pres<strong>en</strong>tes, a m<strong>en</strong>udo <strong>los</strong> daños por pastoreo;<br />
(c) uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> daños más graves ocasionados por el ganado es <strong>la</strong> eliminación por completo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> muy pequeña tal<strong>la</strong> y estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, acción que no <strong>de</strong>ja constancia,<br />
y que por tanto no se pue<strong>de</strong> anotar al realizar el muestreo. En apoyo <strong>de</strong> tal tesis se indica que<br />
el 61,2 % <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taba indicios c<strong>la</strong>ros <strong>de</strong> pastoreo.<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Reg<strong>en</strong>eración media por cuarteles y <strong>en</strong> <strong>los</strong> cantones con valores extremos, estimada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tercera<br />
Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro”<br />
Reg<strong>en</strong>eración (pies/ha)<br />
Cuartel Sfa h1,30 m Total %Viables Total<br />
(-cantón) (ha)
Sistemas agrosilvopastorales<br />
pino silvestre <strong>en</strong> el monte con <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te al “monte <strong>en</strong>tresacado i<strong>de</strong>al”, que servirá como<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> gestión durante <strong>los</strong> próximos años (Bravo y Serrada, 2007). Des<strong>de</strong><br />
este punto <strong>de</strong> vista resulta, por tanto, evid<strong>en</strong>te el efecto muy negativo <strong>de</strong>l ganado sobre <strong>la</strong> dinámica<br />
<strong>de</strong>l monte. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> daños por pastoreo –y <strong>de</strong>l ganado- no es<br />
homogénea <strong>en</strong> el monte. En rodales por <strong>los</strong> que el ganado muestra especial quer<strong>en</strong>cia pued<strong>en</strong> ser<br />
abundantes <strong>los</strong> corros <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración con eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 25-30 años o más, mostrando<br />
<strong>la</strong>s pimpol<strong>la</strong>das más jóv<strong>en</strong>es severos daños por pastoreo, que <strong>en</strong> ocasiones han retrasado<br />
int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas <strong>en</strong> altura. Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> Primera Revisión <strong>de</strong> 1987 se m<strong>en</strong>ciona<br />
que <strong>la</strong>s cargas <strong>en</strong> el monte aum<strong>en</strong>taron mucho <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1977, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que se ha visto reforzada<br />
por <strong>la</strong> política <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> PAC y <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ros especializados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
zona. En cierta medida, estos efectos negativos <strong>de</strong>l ganado se podrían remediar acotando <strong>la</strong>s<br />
superficies <strong>en</strong> reg<strong>en</strong>eración, pero esto sólo es posible, o económicam<strong>en</strong>te asumible, <strong>en</strong> ciertos<br />
métodos <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad propietaria se ha mostrado hasta <strong>la</strong> fecha reacia<br />
a este tipo <strong>de</strong> acotados por temor a g<strong>en</strong>erar conflictos con <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros. Otras medidas que<br />
contribuirían a disminuir <strong>los</strong> daños por pastoreo a <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l pinar serían <strong>la</strong>s <strong>de</strong> lograr un<br />
mejor ajuste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fechas <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> el monte con <strong>la</strong> f<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pastos herbáceos o <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong> suplem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ganado según una ord<strong>en</strong>ación<br />
<strong>de</strong>l uso silvopastoral <strong>de</strong>l monte.<br />
Figura 1. Distribuciones diamétricas medias <strong>de</strong>l monte real y <strong>de</strong>l monte <strong>en</strong>tresacado i<strong>de</strong>al (mei), estimadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Tercera Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro”<br />
D<strong>en</strong>sidad (pies/ha)<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
N mei (pies/ha)<br />
N real (pies/ ha)<br />
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100<br />
Diámetro normal (cm)<br />
Reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> melojo <strong>en</strong> el cantón B-8b <strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro”<br />
Se muestran <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong>l cantón B-8b (Tab<strong>la</strong> 3). Con 33,0 ha pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> su<br />
superficie una masa mixta <strong>de</strong> pino silvestre con un subpiso <strong>de</strong> melojo <strong>en</strong> monte bajo. Con objeto<br />
<strong>de</strong> dinamizar <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> melojo y mejorar su situación, <strong>en</strong> 2000 se procedió a realizar un resalveo<br />
<strong>de</strong> conversión (Bravo et al., 2008). Se estima que antes <strong>de</strong> <strong>los</strong> resalveos había d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s<br />
incluso superiores a <strong>los</strong> 10.000 pies/ha <strong>de</strong> melojo con altura mayor <strong>de</strong> 1,30 m. En el pres<strong>en</strong>te<br />
estudio se ha estimado una d<strong>en</strong>sidad media <strong>de</strong> 321,4 pies/ha <strong>de</strong> melojo con altura mayor <strong>de</strong> 1,30<br />
m (mayoría <strong>de</strong> chirpiales -pies proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> brotes <strong>de</strong> cepa o raíz-). Las cortas <strong>de</strong> resalveo realizadas<br />
han g<strong>en</strong>erado, como es habitual, un int<strong>en</strong>so rebrote. Sin embargo, tan sólo un 2 % <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
brotes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 30 cm <strong>de</strong> altura se consi<strong>de</strong>raron viables; todos <strong>los</strong> que superan <strong>los</strong> 30 cm<br />
se anotaron como no viables. En todos <strong>los</strong> casos, <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> no viabilidad es el daño por pastoreo.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurría con <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> pino, el efecto <strong>de</strong>l ganado se consi<strong>de</strong>ra<br />
ahora positivo para <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l gestor, al contro<strong>la</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l rebrote <strong>de</strong> melojo.<br />
555
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Reg<strong>en</strong>eración media <strong>de</strong> melojo estimada <strong>en</strong> el cantón B-8b <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tercera Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ord<strong>en</strong>ación<br />
<strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro”<br />
N (pies/ha) % Viables Nviables (pies/ha)<br />
h < 0,30 m 13.415,3 1,9 254,9<br />
0,30 < h < 1,30 m 451,4 0,0 0,0<br />
Total 13.866,7 1,8 254,9<br />
CONCLUSIONES<br />
Se ha cuantificado el efecto <strong>de</strong>l ganado doméstico sobre <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos especies arbóreas<br />
más importantes <strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro”. En el caso <strong>de</strong>l pino silvestre se ha constatado<br />
que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie pres<strong>en</strong>ta reg<strong>en</strong>eración no viable por causa única o<br />
no <strong>de</strong>l ganado, estando esta cifra probablem<strong>en</strong>te muy subestimada. Por otro <strong>la</strong>do, ese mismo<br />
ganado actúa contro<strong>la</strong>ndo el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>los</strong> brotes <strong>de</strong> melojo, que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> gran número y<br />
con gran crecimi<strong>en</strong>to inicial tras realizar resalveos <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte aérea, lo que se traduce <strong>en</strong> un efecto<br />
positivo, conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong>l gestor. Por <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong>l ganado<br />
sobre <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración, parece evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar muestreos que recojan una<br />
información simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> aquí pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>los</strong> inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> gestión.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BRAVO FERNÁNDEZ, J.A., SERRADA HIERRO, R., 2007. Tercera Revisión <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ación<br />
<strong>de</strong>l monte “Cabeza <strong>de</strong> Hierro” (Rascafría, Madrid). Docum<strong>en</strong>to inédito.<br />
BRAVO, J.A., ROIG, S., SERRADA, R., 2008. Selvicultura <strong>de</strong>l monte bajo. En: Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> Selvicultura<br />
Aplicada <strong>en</strong> España. G. MONTERO, R. SERRADA, J.A. REQUE (Eds.). INIA. Madrid. En pr<strong>en</strong>sa.<br />
CUEVAS, J.A., DE LA PUENTE, J., 2005. Hábitat pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l buitre negro (Aegypius monachus)<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Guadarrama (Madrid). C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad<br />
<strong>de</strong> Madrid Fernando González Bernál<strong>de</strong>z. Serie Docum<strong>en</strong>tos, nº 45. Consejería <strong>de</strong> Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te y Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l Territorio.<br />
GONZÁLEZ REBOLLAR, J.L., ROBLES CRUZ, A.B., 2003. La gana<strong>de</strong>ría <strong>en</strong> el uso múltiple <strong>de</strong> <strong>los</strong> agrosistemas<br />
mediterráneos. En: Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> agricultura ecológica: realidad y perspectivas,<br />
287-296. J. DE LAS HERAS, C. FABEIRO, R. MECO (Eds). Universidad Castil<strong>la</strong> La Mancha.<br />
SAN MIGUEL, A., 2001. <strong>Pastos</strong> naturales españoles. Caracterización, aprovechami<strong>en</strong>to y posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> mejora. Fundación Con<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>zar y Mundi-Pr<strong>en</strong>sa, 320 pp. Madrid.<br />
(España).<br />
FOREST REGENERATION AND GRAZING: MANAGEMENT<br />
IMPLICATIONS. CASE OF ‘CABEZA DE HIERRO’ STATE<br />
(RASCAFRIA, MADRID)<br />
SUMMARY<br />
Wildlife or livestock grazing is a key factor in most of the silvopastoral and forest systems in Spain.<br />
We pres<strong>en</strong>t the ‘Cabeza <strong>de</strong> Hierro’ state (Rascafria, Madrid) study case. The forest stand (2016,5<br />
ha) is dominated by Scots pine from natural reg<strong>en</strong>eration and melojo oak wood<strong>la</strong>nds. The forest<br />
has a high ecological and <strong>en</strong>onomic value associated to historical timber harvesting. The private<br />
556
Sistemas agrosilvopastorales<br />
state has also maintained high grazing stocking rates during many c<strong>en</strong>turies. Nowadays, cattle and<br />
horses are the main livestock species at the forest. We used a 745 plots (variable radius) and a<br />
systematic sampling to estimate the quantity and viability of Scots pine reg<strong>en</strong>eration. We found a<br />
numerous set of plots with severe grazing damages at the most frequ<strong>en</strong>ted p<strong>la</strong>ces by livestock. A<br />
positive effect of grazing five years after a silvicultural treatm<strong>en</strong>t (thinning on melojo wood<strong>la</strong>nds) is<br />
also shown.<br />
Key words: forest inv<strong>en</strong>tory, Quercus pyr<strong>en</strong>aica, Pinus sylvestris, viability, resprout.<br />
557
Sistemas agrosilvopastorales<br />
LAS ÁREAS PASTO-CORTAFUEGOS COMO EXPERIENCIA DE<br />
SELVICULTURA PREVENTIVA EN LOS ESPACIOS FORESTALES Y<br />
AGROFORESTALES MEDITERRÁNEOS: 2. LOS SEGUIMIENTOS<br />
LIGEROS<br />
J. RUIZ-MIRAZO, A.B. ROBLES, F. DELGADO, R. JIMÉNEZ Y J.L.G. REBOLLAR<br />
Estación Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Zaidín (CSIC). IFAPA, Cno. <strong>de</strong> Purchil s/n. 18008 Granada.<br />
jabier.ruiz@eez.csic.es<br />
RESUMEN<br />
El pastoreo <strong>en</strong> cortafuegos se ha establecido como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios<br />
<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> Andalucía. Para po<strong>de</strong>r evaluar a esta esca<strong>la</strong> <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos mediante<br />
el pastoreo, se diseñó un protocolo <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>tos ligeros basados <strong>en</strong> tasas <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong>l<br />
estrato herbáceo y <strong>de</strong> especies arbustivas. Los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> su primer año <strong>de</strong> aplicación<br />
muestran un consumo promedio <strong>de</strong>l estrato herbáceo <strong>de</strong> 2,3 (rango: 0,3 a 4,0, sobre una<br />
esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> mínimo 0 y máximo 5) mi<strong>en</strong>tras que el estrato arbustivo promedió 1,7 (rango: 0,3 a 3,0,<br />
esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 6). Analizando <strong>la</strong>s especies arbustivas por separado, 18 taxones alcanzaron valores<br />
superiores a 2. Entre el<strong>los</strong>, se seleccionaron Rosa sp., Crataegus monogyna, Prunus ramburii y<br />
Quercus ilex como especies indicadoras idóneas, por ser muy frecu<strong>en</strong>tes y s<strong>en</strong>sibles al pastoreo.<br />
Las tasas <strong>de</strong> consumo se ree<strong>la</strong>boraron para cada unidad <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to, calcu<strong>la</strong>ndo dos indicadores<br />
<strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> pastoreo que, con matices, ofrecieron resultados simi<strong>la</strong>res. En global, <strong>la</strong> presión <strong>de</strong><br />
pastoreo registrada fue inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong>seable para una reducción efectiva <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios,<br />
si bi<strong>en</strong> el 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to alcanzaron una calificación Media o Alta <strong>de</strong> pastoreo.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Andalucía, sistemas silvopastorales, tasas <strong>de</strong> consumo, indicadores.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La pres<strong>en</strong>te comunicación da continuidad a contribuciones realizadas por nuestro grupo <strong>de</strong> investigación<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> XXXIX y XLV Reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP (González-Rebol<strong>la</strong>r et al., 1999, Ruiz-Mirazo et al.,<br />
2005) sobre <strong>la</strong>s áreas pasto-cortafuegos, un sistema silvopastoral para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios<br />
y el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad.<br />
Lo que inicialm<strong>en</strong>te era un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to teórico y, posteriorm<strong>en</strong>te, un proyecto <strong>de</strong> investigación<br />
limitado a una finca concreta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad pres<strong>en</strong>ta una dim<strong>en</strong>sión mucho mayor <strong>en</strong> Andalucía.<br />
La propuesta <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar el pastoreo <strong>en</strong> zonas cortafuegos ha <strong>de</strong>sbordado completam<strong>en</strong>te el<br />
ámbito académico, habiéndose establecido como una técnica <strong>de</strong> gestión incorporada a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>de</strong> <strong>los</strong> montes andaluces. En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Áreas Pasto-Cortafuegos <strong>de</strong> Andalucía<br />
(RAPCA), <strong>en</strong> <strong>la</strong> primavera <strong>de</strong> 2007 <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> zonas cortafuegos bajo pastoreo contro<strong>la</strong>do<br />
era <strong>de</strong> unas 800 ha, distribuidas <strong>en</strong> 16 montes <strong>de</strong> cuatro provincias (Ruiz-Mirazo et al., 2007), si bi<strong>en</strong><br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a expansión y para 2008 se prevé, al m<strong>en</strong>os, duplicar su ext<strong>en</strong>sión. La participación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros se inc<strong>en</strong>tiva mediante una remuneración económica, proporcional al<br />
559
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
esfuerzo realizado por <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> pastoreo y que <strong>en</strong> promedio, según <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s<br />
ofertadas <strong>en</strong> 2007, no supone siquiera una cuarta parte <strong>de</strong>l coste anual <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>sbroces<br />
evitados (Vare<strong>la</strong>-Redondo et al., 2007).<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> trabajo que marca <strong>la</strong> RAPCA, se ha consi<strong>de</strong>rado importante monitorizar<br />
<strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos mediante el pastoreo, tanto para seguir evaluando <strong>la</strong> efectividad<br />
y <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong> gestión como para modificar <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong>l pago a <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> objetivos alcanzada. Tomando como refer<strong>en</strong>cia <strong>los</strong> trabajos<br />
realizados <strong>en</strong> el mediterráneo francés (Éti<strong>en</strong>ne y Rigolot, 2001), se ha diseñado un protocolo <strong>de</strong><br />
seguimi<strong>en</strong>tos ligeros o técnicos a aplicar <strong>en</strong> <strong>la</strong> RAPCA. El objetivo <strong>de</strong> esta comunicación es mostrar<br />
<strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> evaluación empleada, <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> su primer año <strong>de</strong> aplicación<br />
y <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> mejora para futuras campañas.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Los seguimi<strong>en</strong>tos ligeros se diseñaron para ser aplicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> RAPCA <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración<br />
con personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa EGMASA que, durante el verano <strong>de</strong> 2007 y sigui<strong>en</strong>do el protocolo<br />
propuesto, tomaron <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> campo que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> esta comunicación. Previam<strong>en</strong>te,<br />
y con el fin <strong>de</strong> que <strong>los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>scribieran a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realidad, <strong>la</strong>s zonas<br />
a evaluar fueron divididas <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to homogéneas <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong> vegetación,<br />
tiempo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el último <strong>de</strong>sbroce, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o y distancia al aprisco. En caso <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> unidad resultante superara <strong>la</strong>s 20 ha, se duplicaban <strong>los</strong> seguimi<strong>en</strong>tos.<br />
La RAPCA se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>, principalm<strong>en</strong>te, por <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Los Alcornocales (Cádiz), Sierra Nevada<br />
(Granada/Almería), Sierra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Nieves y Sierra Tejeda (Má<strong>la</strong>ga), abarcando <strong>territorios</strong> con una<br />
<strong>en</strong>orme variabilidad climática y una gran diversidad <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> vegetación a pastorear, si bi<strong>en</strong> predominan<br />
<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>cinar y pinar <strong>de</strong> repob<strong>la</strong>ción, tanto sobre sustratos ácidos como<br />
calizos. Para po<strong>de</strong>r valorar equitativam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos y sos<strong>la</strong>yar estas difer<strong>en</strong>cias<br />
se optó por emplear <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> consumo observadas durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> máximo peligro <strong>de</strong><br />
inc<strong>en</strong>dios como elem<strong>en</strong>to principal para evaluar el pastoreo realizado.<br />
Tasas <strong>de</strong> consumo<br />
El estrato herbáceo y <strong>la</strong>s especies arbustivas se evaluaron <strong>de</strong> forma visual sigui<strong>en</strong>do una modificación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología propuesta por Eti<strong>en</strong>ne y Rigolot (2001). Para el estrato herbáceo se<br />
tomaron quince puntos repartidos <strong>de</strong> manera homogénea <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y anotando,<br />
<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>, el consumo observado según una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 (nulo) a 5 (muy alto). Promediando<br />
<strong>los</strong> valores recogidos, se obtuvo <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong>l estrato herbáceo para cada<br />
unidad (TCHU).<br />
La tasa <strong>de</strong> consumo sobre especies arbustivas se estimó evaluando el ramoneo sobre <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas,<br />
por comparación con otros arbustos no pastados y sigui<strong>en</strong>do una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 6. En cada<br />
unidad <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to, el equipo ci<strong>en</strong>tífico había preseleccionado ocho especies <strong>de</strong> distinta pa<strong>la</strong>tabilidad<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s más abundantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. Para cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se anotó <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo<br />
<strong>de</strong> hasta 24 individuos. A partir <strong>de</strong> estos datos <strong>de</strong> arbustos, se calculó <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo<br />
promedio <strong>de</strong> cada especie <strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad (TCEU) así como <strong>la</strong> media observada para esa especie <strong>en</strong><br />
toda <strong>la</strong> RAPCA (TCER). Los valores <strong>de</strong> TCEU <strong>de</strong> cada unidad se han empleado para el cálculo <strong>de</strong><br />
dos promedios. Por un <strong>la</strong>do, se obtuvo <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocho especies arbustivas<br />
monitorizadas <strong>en</strong> cada unidad (TCAU); por el otro, se calculó <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> consumo media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
tres especies más consumidas (TC3U).<br />
560
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Valoración global <strong>de</strong>l pastoreo<br />
Los gana<strong>de</strong>ros participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> RAPCA se compromet<strong>en</strong> al control efectivo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vegetación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas cortafuegos. No se establece con carácter g<strong>en</strong>eral una carga gana<strong>de</strong>ra<br />
o un período <strong>de</strong> pastoreo pre<strong>de</strong>terminados, ya que exist<strong>en</strong> <strong>los</strong> seguimi<strong>en</strong>tos ligeros <strong>de</strong>scritos.<br />
Éstos se conc<strong>en</strong>tran al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l verano, fom<strong>en</strong>tando que se realice un pastoreo primaveral<br />
int<strong>en</strong>so para obt<strong>en</strong>er <strong>los</strong> mejores resultados. La valoración global <strong>de</strong>l pastoreo <strong>en</strong> cada unidad se<br />
efectuó mediante un índice sintético, con calificaciones <strong>de</strong> Alto, Medio, Bajo o Nulo. Para obt<strong>en</strong>er<br />
este índice se <strong>en</strong>sayaron dos procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cálculo.<br />
Procedimi<strong>en</strong>to A<br />
La tasa <strong>de</strong> consumo global <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad se <strong>de</strong>finió a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> TCHU y <strong>la</strong> TCAU como su media,<br />
pon<strong>de</strong>rada según <strong>la</strong> importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> cada estrato <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad evaluada. Así, para áreas<br />
cortafuegos don<strong>de</strong> domina el estrato herbáceo, <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes eran <strong>de</strong> 2/3 y 1/3 para herbáceas<br />
y arbustivas, respectivam<strong>en</strong>te. En matorrales, <strong>los</strong> coefici<strong>en</strong>tes eran <strong>de</strong> 1/3 y 2/3, mi<strong>en</strong>tras que<br />
si <strong>la</strong> comunidad pres<strong>en</strong>taba un pujante rebrote <strong>de</strong> leñosas altas, <strong>los</strong> pesos se alteraban hasta 1/4<br />
(TCHU) y 3/4 (TCAU). Se establecieron <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes umbrales <strong>de</strong> división <strong>en</strong>tre calificaciones:<br />
Nulo
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Las TCEU pres<strong>en</strong>taron también un grado <strong>de</strong> variabilidad alto, con valores <strong>en</strong>tre 0,0 y 4,9 (promedio<br />
1,6). Aunque <strong>la</strong> tasa máxima <strong>de</strong> consumo es 6, es muy excepcional hal<strong>la</strong>r una p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> ese<br />
estado, por lo que pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, que el máximo es 5. A priori, <strong>la</strong> cont<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo arbustivo se obt<strong>en</strong>dría con tasas superiores a 3, si bi<strong>en</strong> habría que alcanzar valores<br />
compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 4 y 5 para <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> su cobertura.<br />
Las TCAU, promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TCEU <strong>de</strong> una misma unidad, se situaron <strong>en</strong> el rango 0,3-3,0 (valor promedio<br />
1,7). Limitándose a <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> arbustos más consumidas <strong>en</strong> cada unidad (TC3U),<br />
el promedio resultante fue 2,3 (rango 0,4-4,1). Estos índices se v<strong>en</strong> afectados por <strong>la</strong> composición<br />
<strong>de</strong> especies y su pa<strong>la</strong>tabilidad, si bi<strong>en</strong> el TC3U, al incluir únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s especies más apetecidas,<br />
permitiría discriminar mejor <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes presiones <strong>de</strong> pastoreo, al t<strong>en</strong>er estas especies un rango<br />
<strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> consumo más amplio. A<strong>de</strong>más, se ha observado una correspond<strong>en</strong>cia aceptable <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> valores obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> Rosa sp. (especie s<strong>en</strong>sible y fácilm<strong>en</strong>te evaluable) y <strong>en</strong> Ulex sp. (m<strong>en</strong>os<br />
apetecido por el ganado y cuya tasa <strong>de</strong> consumo es más difícil <strong>de</strong> apreciar) <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
unida<strong>de</strong>s evaluadas, como se pue<strong>de</strong> apreciar al comparar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias dibujadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 1.<br />
Asumi<strong>en</strong>do que este comportami<strong>en</strong>to se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies, consi<strong>de</strong>ramos factible<br />
limitar el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies arbustivas a <strong>la</strong>s más pa<strong>la</strong>tables, ya que permitiría reducir<br />
el trabajo <strong>de</strong> campo, sin comprometer <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación realizada.<br />
Figura 1. Tasas <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> Rosa sp. y Ulex sp. <strong>en</strong> 20 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to, ord<strong>en</strong>adas según<br />
<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te tasa <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> Rosa sp.<br />
Un total <strong>de</strong> 18 especies alcanzaron valores <strong>de</strong> TCER superiores a 2, equival<strong>en</strong>te al consumo <strong>de</strong><br />
casi todos <strong>los</strong> brotes <strong>de</strong>l año, si bi<strong>en</strong> su frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> montes estudiados es <strong>de</strong>sigual. Para<br />
realizar comparaciones sólidas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas unida<strong>de</strong>s, sería recom<strong>en</strong>dable optar por monitorizar<br />
<strong>la</strong>s especies que son frecu<strong>en</strong>tes al tiempo que s<strong>en</strong>sibles al pastoreo. A t<strong>en</strong>or <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados<br />
<strong>de</strong> 2007, Rosa sp., Crataegus monogyna, Prunus ramburii y Quercus ilex son <strong>la</strong>s mejores<br />
candidatas a ser empleadas como especies indicadoras <strong>de</strong> pastoreo, si bi<strong>en</strong> hay otras alternativas<br />
posibles (Figura 2).<br />
562
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Figura 2. Tasa <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>los</strong> arbustos más ramoneados <strong>en</strong> <strong>la</strong> RAPCA<br />
Con respecto a <strong>la</strong> valoración global <strong>de</strong>l pastoreo, <strong>en</strong> el 60 % <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>la</strong> calificación obt<strong>en</strong>ida<br />
mediante <strong>los</strong> dos procedimi<strong>en</strong>tos aplicados fue coincid<strong>en</strong>te, y no se <strong>de</strong>tectó una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral<br />
a sobrevalorar o infravalorar <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> métodos. En su conjunto, se observa que el nivel<br />
<strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> <strong>la</strong> RAPCA ha sido bajo-medio (Tab<strong>la</strong> 1).<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Número <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s calificadas <strong>en</strong> cada grupo; correspond<strong>en</strong>cias según el procedimi<strong>en</strong>to empleado<br />
Procedimi<strong>en</strong>to B<br />
Procedimi<strong>en</strong>to A<br />
Alto Medio Bajo Nulo TOTAL<br />
Alto 3 0 0 0 3 (8%)<br />
Medio 3 4 5 0 12 (32%)<br />
Bajo 0 2 7 2 11 (30%)<br />
Nulo 1 1 1 8 11 (30%)<br />
TOTAL 7 (19%) 7 (19%) 13 (35%) 10 (27%) 37 (100%)<br />
El método B establece un umbral más alto para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> máxima calificación, habiéndo<strong>la</strong><br />
alcanzado un 8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te al 19% <strong>de</strong>l otro cálculo. En todo caso, <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong>l número <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas calificaciones es fruto <strong>de</strong> <strong>los</strong> umbrales previam<strong>en</strong>te establecidos<br />
para cada procedimi<strong>en</strong>to, que podrían modificarse ante un cambio <strong>de</strong> criterio <strong>en</strong> el nivel<br />
<strong>de</strong> pastoreo <strong>de</strong>seado por <strong>los</strong> gestores.<br />
Cabe <strong>de</strong>stacar <strong>los</strong> dos casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong>s calificaciones difier<strong>en</strong> más <strong>de</strong> un nivel <strong>en</strong>tre procedimi<strong>en</strong>tos,<br />
mostrando una discrepancia importante <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong>. Estas excepciones se han producido<br />
<strong>en</strong> dos unida<strong>de</strong>s dominadas por herbáceas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s escasas leñosas pres<strong>en</strong>tes eran<br />
<strong>de</strong> una baja pa<strong>la</strong>tabilidad. En estos casos, <strong>la</strong> TC3U manti<strong>en</strong>e valores bajos, lo que impi<strong>de</strong> alcanzar<br />
el umbral exigido por el procedimi<strong>en</strong>to B, resultando <strong>la</strong> calificación Nulo para unida<strong>de</strong>s que<br />
habían recibido <strong>la</strong> valoración Medio e incluso Alto según el procedimi<strong>en</strong>to A. Esta situación indica<br />
que <strong>la</strong> doble condicionalidad <strong>de</strong>l método B es muy exig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> condiciones simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scritas<br />
para estas unida<strong>de</strong>s, si bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> interpretarse también que el método A es excesivam<strong>en</strong>te<br />
flexible al permitir comp<strong>en</strong>sar un <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te consumo <strong>de</strong>l estrato arbustivo cuando <strong>la</strong> TCH<br />
es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alta.<br />
563
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
Los seguimi<strong>en</strong>tos ligeros realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> RAPCA han permitido, <strong>en</strong> su primer año <strong>de</strong> aplicación,<br />
analizar el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una metodología <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong>l pastoreo basada <strong>en</strong><br />
tasas <strong>de</strong> consumo e id<strong>en</strong>tificar elem<strong>en</strong>tos a mejorar <strong>en</strong> próximas campañas. Entre otros, se propone<br />
<strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies arbustivas monitorizadas, optando por el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
especies indicadoras tales como Rosa sp., Crataegus monogyna, Prunus ramburii o Quercus ilex.<br />
Los dos procedimi<strong>en</strong>tos aplicados para <strong>la</strong> valoración global <strong>de</strong>l pastoreo coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> que el nivel<br />
alcanzado <strong>en</strong> promedio por el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s ha sido Bajo-Medio, inferior al <strong>de</strong>seable para<br />
una reducción efectiva <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios. Las fortalezas y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong> cada uno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos animan a continuar trabajando <strong>en</strong> su puesta a punto, con el objetivo <strong>de</strong> alcanzar<br />
un indicador que sea fiable y fácilm<strong>en</strong>te aplicable <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> RAPCA.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
ÉTIENNE, M.; RIGOLOT, É., 2001. Métho<strong>de</strong>s <strong>de</strong> suivi <strong>de</strong>s coupures <strong>de</strong> combustible. Éd. <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Cardère, 64 pp. Morières (Francia). http://www.ofme.org/docum<strong>en</strong>ts/textesdfci/rcc1.pdf<br />
GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L.; ROBLES, A.B.; SIMÓN, E.D., 1999. Las áreas pasto-cortafuego: <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> gestión y protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios forestales mediterráneos (Propuestas<br />
<strong>de</strong> selvicultura prev<strong>en</strong>tiva). XXXIX Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP, Almería.<br />
RUIZ-MIRAZO, J.; ROBLES, A.B.; JIMÉNEZ, R.; MARTÍNEZ-MOYA, J.L.; LÓPEZ-QUINTANILLA, J.;<br />
GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L., 2007. La prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios forestales mediante pastoreo<br />
contro<strong>la</strong>do: el estado <strong>de</strong>l arte <strong>en</strong> Andalucía. Wildfire 2007, Sevil<strong>la</strong>.<br />
http://www.wildfire07.es/html/es/Autor_R.html<br />
RUIZ-MIRAZO, J.; ROBLES, A.B.; RAMOS, M.E.; GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L., 2005. Las áreas pastocortafuegos<br />
como experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> selvicultura prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> <strong>los</strong> espacios forestales y agroforestales<br />
mediterráneos: 1. Diseño. En: Producciones agrogana<strong>de</strong>ras: gestión efici<strong>en</strong>te y conservación<br />
<strong>de</strong>l medio natural, 337-343. Ed. ROZA, B.; ARGAMENTERÍA, A.; MARTÍNEZ, A.;<br />
OSORO, K. SERIDA. Gijón (Asturias). http://www.serida.org/seep2005/trabajos/37.pdf<br />
VARELA-REDONDO, E.; CALATRAVA-REQUENA, J.; RUIZ-MIRAZO, J.; JIMÉNEZ-PIANO, R.;<br />
GONZÁLEZ-REBOLLAR, J.L., 2007. Valoración económica <strong>de</strong>l pastoreo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> costes<br />
evitados <strong>en</strong> <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios forestales. Wildfire 2007, Sevil<strong>la</strong>.<br />
http://www.wildfire07.es/html/es/Autor_V.html<br />
GRAZED FUELBREAKS AS A FIRE PREVENTIVE MEASURE IN<br />
MEDITERRANEAN FOREST LAND: 2. LIGHT SURVEYS<br />
SUMMARY<br />
Livestock grazing of fuelbreaks has become a fire prev<strong>en</strong>tive tool in many Andalusian forests. In<br />
or<strong>de</strong>r to evaluate the outcome of programmed grazing at this scale, a light survey protocol based<br />
on grass and shrub utilization rates was <strong>de</strong>signed. The results obtained in the first survey campaign<br />
indicate that the average consumption of the herbaceous stratum was 2.3 (range: 0.3 to 4.0, in a<br />
scale from a minimum of 0 to a maximum of 5) while the shrub stratum averaged 1.7 (range: 0.3<br />
to 3.0, scale from 0 to 6). Wh<strong>en</strong> shrub species were analysed separately, 18 taxa reached values<br />
over 2.0. Among them, Rosa sp., Crataegus monogyna, Prunus ramburii and Quercus ilex were<br />
564
Sistemas agrosilvopastorales<br />
selected as the best indicator species, as they were very frequ<strong>en</strong>t and s<strong>en</strong>sitive to grazing. In each<br />
of the survey units, utilization rates were used to calcu<strong>la</strong>te two grazing level indicators, which<br />
attained fairly simi<strong>la</strong>r results. In g<strong>en</strong>eral, the grazing pressure registered was lower than that<br />
<strong>de</strong>sired for an effective reduction of fire risk. However, 40% of the survey units achieved Medium<br />
or High grazing qualifications.<br />
Key words: Andalusia, silvopastoral systems, utilization rates, indicators.<br />
565
Sistemas agrosilvopastorales<br />
DETECCIÓN DE CAMBIOS EN LA COBERTURA DE ARBOLADO<br />
EN DEHESA MEDIANTE IMÁGENES LANDSAT-TM Y MODELOS<br />
LINEALES DE MEZCLAS ESPECTRALES<br />
A. GARCÍA MORENO, C. CALZADO MARTÍNEZ, S. ESCUIN ROYO, J.E. GUERRERO<br />
GINEL, P. FERNÁNDEZ REBOLLO Y MP. GONZÁLEZ DUGO<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Forestal. Escue<strong>la</strong> Técnica Superior <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos<br />
y <strong>de</strong> Montes. Universidad <strong>de</strong> Córdoba. Avd. M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z Pidal s/n. 14080 Córdoba<br />
(España)<br />
RESUMEN<br />
La <strong>de</strong>hesa es un ecosistema propio <strong>de</strong>l SW <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica <strong>de</strong>stacado por su alto valor económico<br />
y ambi<strong>en</strong>tal. Actualm<strong>en</strong>te el arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Quercus, uno <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos característicos<br />
más importantes, se ve afectado por cambios <strong>de</strong> diversa índole cuyos efectos requier<strong>en</strong> ser evaluados<br />
<strong>de</strong> forma ágil sobre superficies ext<strong>en</strong>sas. En este trabajo se <strong>de</strong>terminan <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> ocupada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por el arbo<strong>la</strong>do, <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa<br />
situada al norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Córdoba, mediante un estudio temporal con dos imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
verano Landsat-TM (1995 y 2007) a <strong>la</strong>s que se aplica un mo<strong>de</strong>lo lineal <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s espectrales<br />
(MLME). Los resultados a nivel <strong>de</strong> comarca y <strong>de</strong> finca parec<strong>en</strong> coincidir con <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />
<strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do observados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio, validando así <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> MLME como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> este ecosistema.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: tele<strong>de</strong>tección, cobertura arbórea, Quercus.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
La <strong>de</strong>hesa constituye el sistema agrosilvopastoral más característico y repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong>l SW <strong>de</strong><br />
España; <strong>de</strong>staca por su alto valor ecológico pero también por su fragilidad. Entre todos <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
que caracterizan a <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa, el arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Quercus se consi<strong>de</strong>ra es<strong>en</strong>cial, contribuy<strong>en</strong>do<br />
a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones por <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota, pero también<br />
favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> diversidad y estabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos y el suelo. En <strong>la</strong> actualidad, <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> productivos t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes a una int<strong>en</strong>sificación gana<strong>de</strong>ra, junto a <strong>los</strong> climáticos, parec<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>bilitar al arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas y propiciar <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>gas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, mermando<br />
<strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> bellota y acelerando <strong>en</strong> algunos casos <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> individuos. Id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong>s<br />
situaciones <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> vigor o <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> arbo<strong>la</strong>do pued<strong>en</strong> llegar a comprometer<br />
<strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa, requiere <strong>de</strong> observatorios ambi<strong>en</strong>tales que periódicam<strong>en</strong>te tom<strong>en</strong><br />
información pertin<strong>en</strong>te, como <strong>la</strong> red para el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> ecosistemas forestales <strong>en</strong> Europa<br />
(ICP Forest), o <strong>la</strong> red andaluza, resultado <strong>de</strong> una d<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong> muestreos <strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />
europea. Este esquema <strong>de</strong> evaluación puntual y periódica, <strong>de</strong>bería complem<strong>en</strong>tarse con seguimi<strong>en</strong>tos<br />
periódicos más <strong>la</strong>xos pero que abarqu<strong>en</strong> a todo el territorio, campo <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> tele<strong>de</strong>tección<br />
toma protagonismo. La ext<strong>en</strong>sión que ocupa <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa, <strong>la</strong> disposición espacial<br />
<strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do y <strong>la</strong>s marcadas difer<strong>en</strong>cias estivales <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to fotosintético <strong>en</strong>tre el<br />
567
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
pasto (seco <strong>en</strong> su mayoría) y el arbo<strong>la</strong>do (con actividad fotosintética), son características que permit<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>sor Landsat-TM para este fin (resolución espectral, espacial<br />
y temporal a<strong>de</strong>cuada y reducido coste). Tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tele<strong>de</strong>tección se ha trabajado con<br />
índices <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bandas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es que evalúan el estado y <strong>la</strong> actividad fotosintética<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación, pero <strong>la</strong>s técnicas sub-píxel permit<strong>en</strong> estimar a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> cobertura ocupada<br />
por <strong>la</strong> vegetación ver<strong>de</strong>. En este s<strong>en</strong>tido, este trabajo explora <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
imág<strong>en</strong>es Landsat-TM y <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> lineales <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s espectrales (MLME) a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> evaluar<br />
<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do <strong>en</strong> zonas ext<strong>en</strong>sas ocupadas por <strong>de</strong>hesa.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
El trabajo se ha llevado a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> <strong>los</strong> Pedroches, situada al norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia<br />
<strong>de</strong> Córdoba. Pres<strong>en</strong>ta un relieve bastante homogéneo, <strong>de</strong> l<strong>la</strong>no a ondu<strong>la</strong>do, con una altitud media<br />
mo<strong>de</strong>rada, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>los</strong> 600 m. La precipitación media se sitúa <strong>en</strong> torno a 500-600 mm, aunque<br />
<strong>de</strong>sigualm<strong>en</strong>te distribuida a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año, con una acusada sequía estival, que junto a temperaturas<br />
medias anuales cercanas a <strong>los</strong> 17º y un marcado contraste <strong>en</strong>tre verano e invierno, <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />
un clima mediterráneo con una c<strong>la</strong>ra influ<strong>en</strong>cia contin<strong>en</strong>tal. Con el objeto <strong>de</strong> lograr una cierta<br />
homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio que permitiese <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s<br />
espectrales <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada, se seleccionaron aquel<strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa que pres<strong>en</strong>tan un<br />
mismo tipo <strong>de</strong> suelo. Para <strong>la</strong> <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa se realizó una c<strong>la</strong>sificación supervisada<br />
<strong>de</strong> una imag<strong>en</strong> Landsat-TM (González, 2002), y para el suelo se eligió el tipo dominante <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> comarca, <strong>la</strong> unidad 38 <strong>de</strong>l mapa <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> Andalucía, dominada principalm<strong>en</strong>te por Cambisoles<br />
eutricos. El resultado fue una zona <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> 105,109 ha.<br />
Se han usado dos imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> verano <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>sor Landsat-TM, <strong>de</strong>l 16 julio <strong>de</strong> 1995 y <strong>de</strong>l 17 julio<br />
<strong>de</strong> 2007. La elección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> certeza <strong>de</strong> que, sin riego, <strong>la</strong> vegetación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
zona <strong>en</strong> esta época <strong>de</strong>l año se caracteriza porque todas <strong>los</strong> pastos herbáceos y cultivos están<br />
secos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s especies leñosas, principalm<strong>en</strong>te Quercus <strong>de</strong> porte arbóreo y/o arbustivo,<br />
se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> ver<strong>de</strong>s y con actividad fotosintética, lo que facilita su difer<strong>en</strong>ciación especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> región infrarroja <strong>de</strong>l espectro. Ambas imág<strong>en</strong>es Landsat-5 TM fueron sometidas a un<br />
pre-procesado <strong>en</strong> el que fueron corregidas geométricam<strong>en</strong>te mediante un polinomio <strong>de</strong> segundo<br />
grado, calibradas radiométricam<strong>en</strong>te según <strong>los</strong> parámetros establecidos <strong>en</strong> Chan<strong>de</strong>r y Markham<br />
(2003) y corregidas atmosféricam<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong> aplicación ACORN, basada <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> radiación <strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera MODTRAN 4.<br />
El MLME asume que <strong>la</strong> reflectividad <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado píxel es una combinación lineal <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflectividad<br />
característica <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el píxel, <strong>en</strong> proporción equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
superficie que ocupan. Dada <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> cubiertas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio, se han consi<strong>de</strong>rado<br />
cuatro compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> interés: (1) vegetación ver<strong>de</strong>, que implica actividad fotosintética<br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es (Julio) correspon<strong>de</strong> <strong>en</strong> su mayoría al arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Quercus pres<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> matorral y vegetación <strong>de</strong> ribera es escasa); (2) vegetación seca,<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te pasto herbáceo seco; (3) suelo y (4) sombra, compon<strong>en</strong>te que obe<strong>de</strong>ce a <strong>la</strong>s<br />
variaciones <strong>en</strong> iluminación <strong>de</strong>bidas a elem<strong>en</strong>tos como el arbo<strong>la</strong>do o <strong>la</strong> topografía. El mo<strong>de</strong>lo permite<br />
estimar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cada compon<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> píxeles <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>, así como<br />
el error <strong>de</strong> dicha estimación por píxel.<br />
Las reflectivida<strong>de</strong>s características <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes puros se han obt<strong>en</strong>ido por distintos procedimi<strong>en</strong>tos.<br />
Para <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> 1995 se ha utilizado <strong>la</strong> respuesta espectral proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> píxeles<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>. Dichos píxeles fueron seleccionados como píxeles puros y repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos<br />
compon<strong>en</strong>tes por González (2002), utilizando el método <strong>de</strong> rotación <strong>de</strong> factores aplicando, a<br />
una muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>, el algoritmo IKSFA. En <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> 2007, <strong>la</strong> reflectividad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes puros se ha caracterizado <strong>en</strong> campo mediante el espectrorradiómetro<br />
GER3700, que proporciona medidas <strong>en</strong> el intervalo 300 a 2500 nm, usándose como refer<strong>en</strong>cia<br />
568
Sistemas agrosilvopastorales<br />
un panel (Spectralon, Labsphere). Para <strong>la</strong> sombra se ha consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> ambas fechas un valor sintético<br />
constante <strong>de</strong> reflectividad igual a 0.01% <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s bandas.<br />
La bondad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo obt<strong>en</strong>ido para cada fecha se ha evaluado a partir <strong>de</strong>l error medio cuadrático<br />
medio, el error medio cuadrático máximo, el número <strong>de</strong> píxeles <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el porc<strong>en</strong>taje asignado<br />
a cada compon<strong>en</strong>te osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre cero y uno y analizando visualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> información espacial<br />
cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> error.<br />
La variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura ocupada por el arbo<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> años 1995 y 2007 se ha estimado<br />
restando linealm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ida mediante <strong>la</strong> aplicación<br />
<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> cada fecha. Estos resultados se han contrastado con <strong>los</strong> estudios realizados<br />
<strong>en</strong> cuatro explotaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>foliación <strong>de</strong> copas (2000-2007) y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />
arbo<strong>la</strong>do (tras 1995).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La figura 1 ilustra <strong>la</strong>s reflectivida<strong>de</strong>s características para cada banda e imag<strong>en</strong> Landsat-TM <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
compon<strong>en</strong>tes puros consi<strong>de</strong>rados. Pue<strong>de</strong> apreciarse que <strong>los</strong> espectros resultantes, aún habi<strong>en</strong>do<br />
sido obt<strong>en</strong>idos con distintas metodologías, son bastante simi<strong>la</strong>res, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vegetación ver<strong>de</strong> cuya respuesta espectral pres<strong>en</strong>ta una m<strong>en</strong>or variabilidad que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación<br />
seca y el suelo. No obstante, se observa para el año 1995 una reflectividad más baja <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
región <strong>de</strong>l infrarrojo cercano (banda 4), probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te estado hídrico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta y al <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura celu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l int<strong>en</strong>so periodo <strong>de</strong> sequía<br />
iniciado <strong>en</strong> el año 1990 y que se ext<strong>en</strong>dió hasta el año 1995.<br />
Figura 1. Respuesta espectral <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes puros utilizados para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong> MLME<br />
para cada imag<strong>en</strong> Landsat-TM (1995 y 2007)<br />
En verano <strong>de</strong>l 1995 <strong>la</strong> vegetación se <strong>en</strong>contraba fuertem<strong>en</strong>te estresada y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, el arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> zona pres<strong>en</strong>taba fuertes <strong>de</strong>foliaciones (Sillero, 1999) habi<strong>en</strong>do perdido muchos individuos todo el<br />
fol<strong>la</strong>je <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa y estando apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te muertos. A partir <strong>de</strong>l otoño <strong>de</strong> ese año, <strong>la</strong>s precipitaciones<br />
han sido <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mayor cuantía y sin episodios <strong>de</strong> sequía extrema, lo que ha permitido una<br />
recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación y por tanto una mayor reflectividad <strong>en</strong> el infrarrojo cercano.<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se pres<strong>en</strong>tan el error medio cuadrático medio y el error medio cuadrático máximo<br />
obt<strong>en</strong>idos por el mo<strong>de</strong>lo para <strong>la</strong>s dos fechas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> residuos. El error medio<br />
569
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
cuadrático medio es m<strong>en</strong>or que el valor 0,0065 establecido cómo límite admisible por diversos<br />
autores (Roberts et al., 1993), mi<strong>en</strong>tras que el error medio cuadrático máximo supera el valor<br />
0,02 <strong>en</strong> el año 2007. Sin embargo, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> píxeles cuyo error medio cuadrático supera<br />
el umbral consi<strong>de</strong>rado es muy bajo y se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona noroeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> y <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. Asimismo, el análisis visual <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> error no parece recoger <strong>de</strong>masiada<br />
información espacial, que <strong>de</strong>be por tanto haber sido reproducida a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te por el<br />
mo<strong>de</strong>lo. El mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>erado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> Landsat-TM <strong>de</strong> 1995 ha dado como resultado<br />
una cobertura media <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> para <strong>la</strong> zona estudiada <strong>de</strong>l 21,10% (error estándar<br />
0.007), mi<strong>en</strong>tras que para el año 2007 el mo<strong>de</strong>lo arroja una cobertura media para <strong>la</strong> vegetación<br />
ver<strong>de</strong> <strong>de</strong>l 20,08% (error estándar 0,008). Estos resultados reve<strong>la</strong>n una ligera reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca, <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 1 %, que se pue<strong>de</strong> asumir<br />
cómo pérdida <strong>de</strong> superficie ocupada por el arbo<strong>la</strong>do.<br />
Tab<strong>la</strong> 1: Error cuadrático medio y error cuadrático máximo obt<strong>en</strong>idos para <strong>los</strong> MLME realizados con <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es<br />
Landsat-TM 1995 y 2007. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> píxeles que superan el error cuadrático máximo <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> bibliografía<br />
Mo<strong>de</strong>lo RMS medio RMS max. % píxeles<br />
RMS max. > 0,02<br />
Año 1995 0,0036 0,0430 0,44 %<br />
Año 2007 0,0064 0,2625 0,02 %<br />
La figura 2 recoge <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
zona <strong>de</strong> estudio, consi<strong>de</strong>rando tres categorías: zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se ha producido una pérdida <strong>de</strong><br />
cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> superior al 10%, zonas don<strong>de</strong> se ha producido un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
cobertura superior al 10% y zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que no se ha producido un cambio importante (<strong>la</strong> cobertura<br />
<strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> ha variado <strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un 10%). La Tab<strong>la</strong> 2 pres<strong>en</strong>ta el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
superficie ocupado por cada c<strong>la</strong>se. Se observa que predominan <strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que no hay cambios<br />
importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> (66,84% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie). A continuación, y<br />
con una importancia bastante m<strong>en</strong>or están <strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong><br />
disminuye (<strong>de</strong> forma más acusada <strong>en</strong> el intervalo 10-20%) y que ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> el noroeste<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio y <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. Por el contrario, <strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
que se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> (15,66% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie) están más distribuidas<br />
por <strong>la</strong> comarca, con bastante frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s inmediaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> cauces, y especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur. Esto coinci<strong>de</strong> con observaciones <strong>de</strong> campo y con resultados <strong>de</strong> distintos<br />
trabajos llevados a cabo <strong>en</strong> explotaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se ha constatado <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral una<br />
recuperación más rápida <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong>l sur fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s explotaciones situadas<br />
<strong>en</strong> el noroeste.<br />
570
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Figura 2: Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación <strong>en</strong> el periodo 1995-2007, obt<strong>en</strong>ida a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> MLME<br />
Tab<strong>la</strong> 2: Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> estudio ocupada por cada c<strong>la</strong>se <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> cambio 1995-2007<br />
Superficie (%)<br />
Increm<strong>en</strong>to > 30% 0,42 15,66<br />
Increm<strong>en</strong>to 20-30% 2,33<br />
Increm<strong>en</strong>to 10-20% 12,91<br />
Sin cambios 66,84<br />
Desc<strong>en</strong>so 10-20% 14,58 17,49<br />
Desc<strong>en</strong>so 20-30% 2,48<br />
Desc<strong>en</strong>so > 30% 0,44<br />
Así <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 3 se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>foliación <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do para cuatro fincas, estando<br />
situada <strong>la</strong> 1 y 4 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona sur, <strong>la</strong> 3 <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona noroeste y <strong>la</strong> 2 al noreste <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> estudio.<br />
La m<strong>en</strong>or precipitación que se registra al noroeste (fitoclima IV 3 ), junto a sue<strong>los</strong> ar<strong>en</strong>osos y<br />
<strong>de</strong>lgados con abundantes aflorami<strong>en</strong>tos rocosos, agravó <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sequía vivida hasta<br />
1995 dando lugar a mortanda<strong>de</strong>s mayores (Tab<strong>la</strong> 3).<br />
571
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 3: Niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>foliación <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do obt<strong>en</strong>idos para <strong>la</strong>s distintas fincas <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l periodo<br />
2000-2007<br />
La tab<strong>la</strong> 3 recoge <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>idas por el MLME para<br />
estas cuatro explotaciones y reve<strong>la</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>en</strong> tres <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, aquel<strong>la</strong>s con<br />
m<strong>en</strong>ores pérdidas <strong>de</strong> cobertura por muerte o eliminación <strong>de</strong> pies (baja <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s), y con<br />
mayores índices <strong>de</strong> área foliar <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles (Figura 3). En cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> finca 3, <strong>la</strong> elevada<br />
pérdida <strong>de</strong> arbo<strong>la</strong>do junto a <strong>de</strong>foliaciones mayores pue<strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> cobertura<br />
<strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> estimada por el mo<strong>de</strong>lo para el periodo <strong>de</strong> estudio.<br />
Tab<strong>la</strong> 3: Caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas fincas estudiadas<br />
Finca Superficie Diámetro <strong>de</strong> Árboles Red. Cobertura <strong>de</strong> Cambio <strong>de</strong> cobertura<br />
(ha) copa medio <strong>de</strong>l perdidos Cob.* vegetación ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong><br />
arbo<strong>la</strong>do (m) 1995-2007 MLME (%) MLME<br />
Media N Std.Dv 1995 2007<br />
1 82 9,2 40 1,8 15 0,11 25,50 26,50 1<br />
2 180 8,3 40 1,6 300 2,92 18,92 19,18 0,26<br />
3 233 7,6 40 2,3 1250 13,21 20,10 12,20 -7,9<br />
4 133 9,4 40 2,1 30 0,28 23,33 24,80 1,47<br />
* Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura arbórea estimada <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles arrancados y <strong>de</strong>l tamaño medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa <strong>de</strong>l<br />
arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> cada explotación<br />
CONCLUSIONES<br />
Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> vegetación ver<strong>de</strong> para el periodo 1995-2007 obt<strong>en</strong>idos a partir<br />
<strong>de</strong>l MLME e imág<strong>en</strong>es Landsat-TM, parec<strong>en</strong> coincidir, <strong>en</strong> dirección y magnitud, con <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do observados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas. Las imág<strong>en</strong>es Landsat-TM correspondi<strong>en</strong>tes<br />
a fechas <strong>de</strong> verano y <strong>los</strong> MLME, pued<strong>en</strong> utilizarse <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong>l<br />
arbo<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa, proporcionando resultados fiables a esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> comarca y <strong>de</strong> finca.<br />
572
Sistemas agrosilvopastorales<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
CHANDER, G.; MARKHAM B.; 2003. Revised Landsat-5 TM Radiometric Calibration Procedures and<br />
Postcalibration Dynamic Ranges. IEEE Transactions on Geosci<strong>en</strong>ce and Remote S<strong>en</strong>sing,<br />
41(11), 2674-2677.<br />
FERNÁNDEZ, P.; CARBONERO, M.D.; GARCÍA, A.; 2007. Aplicación y acogida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas agroambi<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa. Des<strong>de</strong> el programa “Fom<strong>en</strong>to y conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>en</strong> Andalucía<br />
(1993-1999)” hacia el programa “Actuaciones <strong>en</strong> sistemas a<strong>de</strong>hesados (2000-2006)” Informe<br />
Técnico Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca, Junta <strong>de</strong> Andalucía, 95 pp. Córdoba (España)<br />
GONZALEZ, M.P.; 2002. Tipificación y cartografía <strong>de</strong> vegetación <strong>en</strong> ecosistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa<br />
mediante s<strong>en</strong>sores remotos. Tesis doctoral. Dpto. <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Rural. Universidad <strong>de</strong> Córdoba,<br />
181 pp. Córdoba (España).<br />
GUTIERREZ, J.M.; 2005. Aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> análisis multitemporal <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>s espectrales<br />
con imág<strong>en</strong>es Landsat 5-TM a <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> arbo<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>hesa. Trabajo Profesional Fin <strong>de</strong> Carrera. ETSIAM, Universidad <strong>de</strong> Córdoba, 111 pp. Córdoba<br />
(España).<br />
MUSTARD, F.F.; SUNSHINE, J.M.; 1999. Spectral Analysis for Earth Sci<strong>en</strong>ce: investigation using<br />
remote s<strong>en</strong>sing data. En: Remote S<strong>en</strong>sing for Earth Sci<strong>en</strong>ce: ASPRS Manual of Remote S<strong>en</strong>sing,<br />
251-306. Ed. A.N. RENZ. Wiley (N.Y)<br />
ROBERTS, D. A.; SMITH, M. O. & ADAMS, J. B.; 1993. Gre<strong>en</strong> vegetation, nonphotosynthetic vegetation,<br />
and soils in AVIRIS data. Remote S<strong>en</strong>sing of Environm<strong>en</strong>t, 44, 255-269.<br />
SILLERO, M.L.; 1999. Estudio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>caimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cinar <strong>en</strong> el monte público “Dehesa <strong>de</strong><br />
Pedoche” Córdoba. Trabajo Profesional Fin <strong>de</strong> Carrera. ETSIAM, Universidad <strong>de</strong> Córdoba, 120<br />
pp. Córdoba (España)<br />
DETECTION OF CHANGES IN “DEHESA” TREE CANOPY COVER<br />
THROUGH LANDSAT-TM IMAGES AND SPECTRAL MIXTURE<br />
ANALYSIS<br />
SUMMARY<br />
The <strong>de</strong>hesa is a characteristic ecosystem in southwestern Iberian P<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>, outstanding by a high<br />
economic and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal value. Nowadays, the Quercus-tree canopy, a key elem<strong>en</strong>t of this system,<br />
is affected by changes of diverse nature, whose effects require an agile evaluation over ext<strong>en</strong>sive<br />
surfaces. This work studies the changes in gre<strong>en</strong> vegetationcover, (Quercus canopy), in a<br />
typical area of <strong>de</strong>hesa in northern Córdoba, applying a linear Spectral Miture Analysis (SMA) to two<br />
summer Landsat-TM images (1995, 2007). The predicted results of cover changes are simi<strong>la</strong>r to<br />
those observed in field, at region and local level. The remote data and the mo<strong>de</strong>lling using SMA<br />
have proved to be useful tools for change monitoring in this ecosystem.<br />
Key words: remote s<strong>en</strong>sing, tree canopy cover, Quercus<br />
573
Sistemas agrosilvopastorales<br />
LOS MÉTODOS DE AFORO DE LA PRODUCCIÓN DE BELLOTA<br />
EN ENCINA. UN ANÁLISIS COMPARATIVO<br />
D. CARBONERO MUÑOZ, A. FERNANDEZ RANCHAL, A. BLÁZQUEZ CARRASCO,<br />
A. GARCÍA MORENO, C. CALZADO MARTINEZ Y P. FERNÁNDEZ REBOLLO<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Forestal. Escue<strong>la</strong> Técnica Superior <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos<br />
y <strong>de</strong> Montes. Universidad <strong>de</strong> Córdoba. Avda M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z Pidal s/n. 14080 Córdoba<br />
(España)<br />
RESUMEN<br />
Los Quercus se caracterizan por t<strong>en</strong>er producciones <strong>de</strong> bellota difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre años, <strong>en</strong>tre localida<strong>de</strong>s<br />
geográficas e incluso <strong>en</strong>tre pies cercanos. Preveer <strong>de</strong> manera ajustada <strong>la</strong> cosecha <strong>de</strong><br />
bellota permite un mejor aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y ayuda a programar actuaciones que favorezcan<br />
<strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do. La obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as estimaciones sólo es posible si se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n métodos rápidos y económicos que permitan aforar un número sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pies.<br />
Actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> bastantes procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aforo, aunque <strong>los</strong> que más se ajustan a estas<br />
premisas son <strong>los</strong> basados <strong>en</strong> el conteo <strong>de</strong> frutos sobre <strong>la</strong> copa <strong>de</strong>l árbol. A pesar <strong>de</strong> sus evid<strong>en</strong>tes<br />
v<strong>en</strong>tajas pres<strong>en</strong>tan algunos <strong>de</strong>sajustes que son necesarios solv<strong>en</strong>tar, como <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
observador que realice <strong>los</strong> conteos, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un periodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, etc. Para tratar<br />
<strong>de</strong> profundizar más <strong>en</strong> sus limitaciones y calibrar<strong>los</strong> <strong>de</strong> cara a su divulgación se comparó <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> 50 <strong>en</strong>cinas obt<strong>en</strong>ida mediante un método <strong>de</strong> recogida física <strong>de</strong>l fruto, con <strong>la</strong> estimada<br />
por dos operadores uno con experi<strong>en</strong>cia y otro sin el<strong>la</strong>, a través <strong>de</strong> un método <strong>de</strong> aforo<br />
visual. Los resultados muestran que no exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias si el aforo visual lo realiza el operador<br />
experim<strong>en</strong>tado, por lo que el factor <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to parece ser <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>. Otros factores que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia son el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realización <strong>de</strong>l muestreo, y el nivel <strong>de</strong> producción cometiéndose <strong>los</strong><br />
mayores errores <strong>en</strong> pies con altas producciones a última hora <strong>de</strong>l día.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: Quercus, semil<strong>la</strong><br />
INTRODUCCIÓN<br />
En <strong>los</strong> últimos años, <strong>la</strong> bellota ha pasado a ser un aspecto productivo importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas,<br />
<strong>de</strong>bido <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong> importancia económica que han adquirido <strong>los</strong> productos cárnicos<br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l cerdo ibérico. Su estimación permite valorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> carga gana<strong>de</strong>ra admisible<br />
<strong>en</strong> un área y <strong>en</strong> especial, el cebo <strong>de</strong>l cerdo ibérico <strong>en</strong> montanera. Asimismo, <strong>la</strong> cosecha <strong>de</strong><br />
bellota está re<strong>la</strong>cionada con el vigor <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do (Carbonero et al., 2004), por lo que suele ser<br />
un indicador que consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s que evalúan el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s masas forestales.<br />
Entre <strong>los</strong> métodos utilizados para estimar <strong>la</strong> producción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aquel<strong>los</strong> basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ésta y parámetros climáticos o biológicos (Vázquez, 1998). Así por ejemplo, Sharp<br />
et al. (1967) y Ko<strong>en</strong>ig et al. (1994) analizan <strong>en</strong> distintas especies <strong>de</strong> Quercus <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />
cosecha <strong>de</strong> bellotas y variables climáticas y meteorológicas; o <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong> Sharp et al. (1967)<br />
y Sork et al. (1993) don<strong>de</strong> parece <strong>de</strong>mostrarse una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>la</strong>gas<br />
<strong>de</strong> predadores <strong>de</strong> flores y frutos y el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong>contramos<br />
575
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
métodos directos fundam<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> recogida física <strong>de</strong>l fruto, (Cañel<strong>la</strong>s, 1994; Perry y Thill,<br />
1999; Carbonero et al., 2002), o aquel<strong>los</strong> basados <strong>en</strong> el conteo <strong>de</strong> bellotas sobre <strong>la</strong> copa (Ko<strong>en</strong>ig<br />
et al., 1994; Vázquez et al., 2001). A falta <strong>de</strong> métodos operativos que permitan estimar <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> bellota <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa a partir <strong>de</strong> parámetros meteorológicos, fisiológicos o biológicos,<br />
<strong>los</strong> técnicos que trabajan <strong>en</strong> este sector suel<strong>en</strong> utilizar métodos basados <strong>en</strong> el conteo <strong>de</strong> frutos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> copa <strong>de</strong>l árbol por <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> predicción, ya que <strong>la</strong>s estimaciones pued<strong>en</strong><br />
realizarse antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> maduración <strong>de</strong> bellotas permiti<strong>en</strong>do una mejor organización <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> montanera. Sin embargo, estos métodos cu<strong>en</strong>tan con algunas limitaciones como su<br />
aplicación a masas muy cerradas, árboles muy altos o con copas <strong>de</strong> forma irregu<strong>la</strong>r, sesgo <strong>de</strong>l<br />
evaluador y necesidad <strong>de</strong> un periodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to (Vázquez et al., 2001). El objetivo <strong>de</strong> este<br />
trabajo ha sido comparar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota estimada a través <strong>de</strong> un método <strong>de</strong> muestreo<br />
visual con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ida mediante <strong>la</strong> recogida física <strong>de</strong>l fruto y evaluar cómo influye el nivel <strong>de</strong> producción<br />
<strong>de</strong>l árbol, el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y el cansancio <strong>de</strong>l observador <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> conteos.<br />
MATERIAL Y METODOS<br />
Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> este trabajo se escogió una finca <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>en</strong> <strong>la</strong> comarca <strong>de</strong> Los Pedroches<br />
(Córdoba). En el<strong>la</strong> se eligieron un total <strong>de</strong> 50 <strong>en</strong>cinas, que fueron caracterizadas mediante <strong>la</strong><br />
medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes variables: altura total (metros), longitud <strong>de</strong> copa viva (metros), diámetro<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa (metros) y peso medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bellotas <strong>de</strong> cada árbol (gramos). Para evaluar<br />
<strong>la</strong> producción mediante un método <strong>de</strong> recogida física se colocaron cuatro cont<strong>en</strong>edores circu<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong> plástico <strong>de</strong> 40 cm <strong>de</strong> diámetro y <strong>de</strong> alto colgados <strong>de</strong> cada árbol con ori<strong>en</strong>tación N-S: dos <strong>en</strong><br />
posiciones exteriores <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa y dos <strong>en</strong> posiciones interiores (Carbonero et al., 2002). El fruto<br />
se recogió quinc<strong>en</strong>alm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 2003 al 15 <strong>de</strong> Enero <strong>de</strong> 2004. Para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción por árbol <strong>en</strong> peso fresco <strong>de</strong> bellotas sin cascabillo se realizó <strong>la</strong> media <strong>de</strong>l<br />
peso obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuatro cont<strong>en</strong>edores <strong>de</strong> cada árbol y el resultado se extrapoló al total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
superficie <strong>de</strong> copa. En octubre se realizó un conteo <strong>de</strong> bellota <strong>en</strong> <strong>la</strong> copa <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles (Vázquez<br />
et al., 2001), estimándose <strong>la</strong> producción a partir <strong>de</strong> estos conteos y <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> Esparrago et<br />
al. (1992): E1 = 2,313 * R * M don<strong>de</strong> P es <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> kilogramos por árbol; R el radio medio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> copa <strong>en</strong> metros y M el número medio <strong>de</strong> bellotas <strong>en</strong> un cuadrante <strong>de</strong> 20x20 cm. El coefici<strong>en</strong>te<br />
2,313 se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> copa <strong>de</strong>l árbol como un cilindro, convertir <strong>la</strong> superficie<br />
<strong>de</strong>l cuadrante <strong>de</strong> cm 2 a m 2 , tomar como longitud <strong>de</strong> copa viva un valor medio <strong>de</strong> 3,15 m y consi<strong>de</strong>rar<br />
4,67 g el peso medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> bellota (Vázquez et al., 2001). Se han consi<strong>de</strong>rado a<strong>de</strong>más<br />
tres nuevas ecuaciones <strong>de</strong> predicción modificando dicho coefici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />
particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do y <strong>la</strong> bellota <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca: E2, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se incluy<strong>en</strong> el peso medio <strong>de</strong><br />
bellota y <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> copa viva media <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca (3,36 g y 4,72 m); E3, que consi<strong>de</strong>ra<br />
el peso medio <strong>de</strong> bellota <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca y <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> copa viva <strong>de</strong> cada árbol; E4, que incorpora<br />
el peso medio <strong>de</strong> bellota y <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> copa viva <strong>de</strong> cada árbol. El conteo <strong>de</strong> bellotas fue<br />
realizado por dos evaluadores, uno con amplia experi<strong>en</strong>cia y otro sin el<strong>la</strong>. Se consi<strong>de</strong>ró si el árbol<br />
era muestreado al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada o al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. De acuerdo a <strong>la</strong> producción obt<strong>en</strong>ida<br />
mediante recogida física, <strong>los</strong> árboles fueron catalogados <strong>en</strong> tres categorías (Healy et al.,<br />
1999): producción alta (árboles cuya producción supera <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca), media (árboles cuya<br />
producción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> media y el 60% <strong>de</strong> ésta) y baja.<br />
La comparación <strong>en</strong>tre producciones estimadas y <strong>en</strong>tre evaluadores se realizó mediante regresión<br />
lineal, <strong>la</strong> prueba t <strong>de</strong> Stud<strong>en</strong>t y el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pearson, tras <strong>los</strong> análisis paramétricos<br />
previos. La elección <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejor ecuación <strong>de</strong> predicción se basó <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />
observadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción obt<strong>en</strong>ida mediante recogida física y aquel<strong>la</strong> estimada por<br />
<strong>la</strong>s distintas ecuaciones. Este análisis consi<strong>de</strong>ró el valor medio <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos, el valor medio <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> residuos absolutos y <strong>la</strong> suma <strong>de</strong>l cuadrado <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos, junto con <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> Shapiro-<br />
Wilk, <strong>la</strong> prueba t <strong>de</strong> Stud<strong>en</strong>t, cuando <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos se ajusta a una normal y <strong>en</strong><br />
caso contrario, el test no paramétrico <strong>de</strong> Wilcoxon. El efecto <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> producción <strong>de</strong>l árbol y<br />
576
Sistemas agrosilvopastorales<br />
<strong>de</strong>l cansancio sobre <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> conteos realizados por <strong>los</strong> dos evaluadores (<strong>en</strong> valor absoluto)<br />
se ha estudiado mediante análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza, utilizando para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> grupos<br />
homogéneos el test <strong>de</strong> Sheffé.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La producción media estimada mediante el método <strong>de</strong> recogida física fue <strong>de</strong> 27,5 kg por árbol,<br />
valor idéntico al que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas ecuaciones <strong>de</strong> predicción a partir <strong>de</strong>l conteo <strong>de</strong> bellota<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> copa (Tab<strong>la</strong> 1). Estos valores pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> arrojar un error estándar m<strong>en</strong>or<br />
y unos valores máximos inferiores a <strong>los</strong> que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> recogida física, lo que pue<strong>de</strong> indicar que<br />
el aforo visual pres<strong>en</strong>ta una capacidad limitada para <strong>de</strong>tectar valores extremos <strong>de</strong> producción, <strong>en</strong><br />
especial <strong>los</strong> altos, fruto quizá <strong>de</strong> <strong>los</strong> parámetros medios que incorporan <strong>la</strong>s ecuaciones <strong>de</strong> estimación.<br />
A pesar <strong>de</strong> esta m<strong>en</strong>or s<strong>en</strong>sibilidad para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> picos extremos, existe una fuerte<br />
y consist<strong>en</strong>te corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ambos métodos.<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Producción <strong>de</strong> bellota (kg/árbol), estimada mediante recogida física y por aforos visuales (EE: error<br />
estándar). Coef. <strong>de</strong> Pearson y nivel se significación <strong>de</strong>l test t <strong>de</strong> Stud<strong>en</strong>t, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción estimada<br />
mediante recogida física y por aforos visuales<br />
Método Ecuaciones Media E.E Mínimo Máximo Coef. Corre<strong>la</strong>ción t-test<br />
<strong>de</strong> predicción (kg) Pearson (%) (p)<br />
Recogida física <strong>de</strong> bellota 27,0 3,2 0 108,8<br />
Conteo <strong>de</strong> bellotas <strong>en</strong> copa E1 23,8 1,6 0 53,1 62,6** 0,217<br />
**Corre<strong>la</strong>ciones significativas p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Así, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos absolutos, <strong>la</strong> mejor ecuación sería E1 seguida <strong>de</strong> E2 y<br />
E3; y consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> suma <strong>de</strong>l cuadrado <strong>de</strong> <strong>los</strong> residuos t<strong>en</strong>dría un comportami<strong>en</strong>to más a<strong>de</strong>cuado<br />
E3 seguida <strong>de</strong> E2 y E1. El valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Pearson (Figura 1 y Tab<strong>la</strong> 1), indica que<br />
<strong>la</strong> ecuación E3, que consi<strong>de</strong>ra el peso medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> bellota <strong>de</strong> <strong>la</strong> finca y <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> copa viva <strong>de</strong><br />
cada árbol muestreado, proporciona m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong>sviaciones.<br />
Figura 1: Regresión lineal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota estimada mediante recogida física y por <strong>la</strong>s ecuaciones<br />
<strong>de</strong> predicción E1 y E3 a partir <strong>de</strong>l conteo <strong>de</strong> bellotas <strong>en</strong> copa<br />
Cuando el árbol ti<strong>en</strong>e una producción baja, <strong>la</strong> ecuación E3 <strong>la</strong> sobrevalora, mi<strong>en</strong>tras que subestima<br />
<strong>la</strong> producción <strong>en</strong> aquel<strong>los</strong> individuos con cosecha elevada. Esto podría <strong>de</strong>berse a que el conteo <strong>de</strong><br />
bellotas no esté a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te distribuido a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa <strong>de</strong>l árbol y, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> cosechas<br />
bajas, el evaluador ti<strong>en</strong>da a conc<strong>en</strong>trar <strong>los</strong> conteos <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> existe fruto,<br />
sobreestimando así el número medio <strong>de</strong> bellotas. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cinas con bajos niveles <strong>de</strong><br />
producción no suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una distribución homogénea <strong>de</strong> <strong>la</strong> bellota <strong>en</strong> <strong>la</strong> copa (Vázquez, 1998),<br />
sino que ésta se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados ramil<strong>los</strong>, y esto dificulta <strong>la</strong>s estimaciones que puedan<br />
realizarse tanto por <strong>de</strong> aforo visual, cómo por aquel<strong>los</strong> que recog<strong>en</strong> el fruto a partir <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>edores<br />
situados bajo <strong>la</strong> copa, <strong>de</strong>bido a que pued<strong>en</strong> estar situados <strong>en</strong> una zona <strong>en</strong> <strong>la</strong> que no exista<br />
producción (Cañel<strong>la</strong>s, 1994). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> subestimación <strong>en</strong> árboles con producción elevada<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong>l evaluador para contar todas <strong>la</strong>s bellotas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> muestreo, <strong>de</strong>bido a que algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s pued<strong>en</strong> quedar ocultas por <strong>la</strong>s hojas y por otros<br />
frutos (Vázquez et al., 2001). A<strong>de</strong>más, aunque <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa, también existe fruto <strong>en</strong> el interior y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s partes altas <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do, y éste<br />
es difícil <strong>de</strong> ver (Vazquez, 1998; Vazquez et al., 2001). El test t <strong>de</strong> comparación <strong>de</strong> medias realizado<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> conteos <strong>de</strong> ambos evaluadores muestra que exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias para un nivel <strong>de</strong><br />
confianza <strong>de</strong>l 95% (p=0,000), lo que indica que cada evaluador obti<strong>en</strong>e un valor medio difer<strong>en</strong>te<br />
(tab<strong>la</strong> 3), por lo que el error <strong>de</strong>bido al evaluador pue<strong>de</strong> ser elevado (Vazquez et al., 2001). A pesar<br />
<strong>de</strong> esto, <strong>los</strong> conteos realizados por ambos están altam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados y <strong>de</strong> forma significativa<br />
(coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Pearson 83,2 significativo p
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Figura 2: Regresión lineal <strong>en</strong>tre conteos <strong>de</strong> bellotas realizados por el evaluador con experi<strong>en</strong>cia y sin<br />
experi<strong>en</strong>cia<br />
El mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>en</strong> el que se realizan <strong>los</strong> conteos y el nivel <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles<br />
influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el valor absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>los</strong> conteos, así como <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong><br />
ambos factores (Tab<strong>la</strong> 3 y Figura 3). Así, al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> conteos <strong>de</strong> bellota <strong>en</strong>tre evaluadores son in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l nivel productivo <strong>de</strong>l árbol aforado<br />
y a medida que avanza <strong>la</strong> jornada, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias observadas son mayores y significativas aunque<br />
sólo si se evalúan árboles <strong>de</strong> cosecha abundante. Por lo tanto el cansancio aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> disparidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> conteos <strong>en</strong> árboles <strong>de</strong> producción elevada.<br />
Tab<strong>la</strong> 3: Valores medios <strong>de</strong> bellotas <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> 20 x 20 cm y error estándar <strong>de</strong> <strong>los</strong> conteos realizados<br />
por dos evaluadores según el mom<strong>en</strong>to y el nivel <strong>de</strong> producción<br />
principio <strong>de</strong> final <strong>de</strong> baja media alta<br />
<strong>la</strong> jornada <strong>la</strong> jornada producción producción producción<br />
evaluador con experi<strong>en</strong>cia 2,28 (0,17) 2,36 (0,17) 2,17 (0,34) 1,46 (0,18) 2,34 (0,24) 3,14 (0,31)<br />
evaluador sin experi<strong>en</strong>cia 1,79 (0,12) 1,93 (0,13) 1,57 (0,21) 1,28 (0,12) 1,95 (0,24) 2,21 (0,17)<br />
Figura 3: Valor medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> valor absoluto <strong>de</strong> <strong>los</strong> conteos <strong>de</strong> bellotas <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> 20 cm<br />
x 20 cm realizados por <strong>los</strong> evaluadores con y sin experi<strong>en</strong>cia según el mom<strong>en</strong>to a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada <strong>de</strong><br />
trabajo y el nivel <strong>de</strong> producción <strong>de</strong>l árbol aforado. Letras distintas indican difer<strong>en</strong>cias significativas (p
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
CONCLUSIONES<br />
La producción media obt<strong>en</strong>ida mediante distintos métodos y ecuaciones es idéntica, lo que<br />
<strong>de</strong>muestra su utilidad para estimar cosechas <strong>de</strong> manera rápida y fiable. Los análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> conteos<br />
<strong>en</strong>tre observadores indican que ambos realizan sus estimaciones a <strong>la</strong> par, aunque el experim<strong>en</strong>tado<br />
se aproxima más a <strong>la</strong>s estimaciones que arroja el método <strong>de</strong> aforo por recogida física.<br />
Esto hace aconsejable un periodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to antes <strong>de</strong> aforar cosechas habitualm<strong>en</strong>te. El<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realización <strong>de</strong>l muestreo es un factor que afecta a <strong>la</strong> disparidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> conteos, ya<br />
que <strong>los</strong> aforos visuales requier<strong>en</strong> un alto nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración que se va perdi<strong>en</strong>do a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> jornada. La mayor difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre observadores se <strong>de</strong>tecta <strong>en</strong> pies con producciones altas aforados<br />
a última hora, <strong>de</strong>bido a que confluye el cansancio acumu<strong>la</strong>do y <strong>la</strong> mayor dificultad <strong>de</strong> visualización<br />
<strong>de</strong>l fruto <strong>en</strong> pies con estas características.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
CAÑELLAS, I., 1994. Producción <strong>de</strong> bellotas <strong>en</strong> alcornocales. En: Simposio mediterráneo sobre<br />
reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l monte alcornocal, 223-226. Ed. IPROCOR, Badajoz (España).<br />
CARBONERO, M.D.; FERNÁNDEZ, P.; NAVARRO, R.M., 2002. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>de</strong>l calibre<br />
<strong>de</strong> bellotas <strong>de</strong> Quercus ilex a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> un ciclo <strong>de</strong> poda. Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña<br />
2000-01. Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLII Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P., 633-638, Lleida (España).<br />
CARBONERO, M. D.; BLÁZQUEZ, A.; FERNÁNDEZ, P., 2004. Producción <strong>de</strong> fruto y grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>foliación<br />
como indicadores <strong>de</strong> vigor <strong>en</strong> Quercus ilex y Quercus suber. Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
condiciones edáficas <strong>en</strong> su evolución. En: Actas <strong>de</strong> <strong>la</strong> XLIV Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.E.P.,<br />
715-720, Sa<strong>la</strong>manca (España)<br />
ESPARRAGO, F.; VÁZQUEZ, F.M.; PÉREZ, M.C., 1992. Métodos <strong>de</strong> aforo <strong>de</strong> <strong>la</strong> montanera <strong>de</strong> Quercus<br />
Rotundifolia Lam. En: II Coloquio sobre el cerdo ibérico, 55. Badajoz (España).<br />
HEALY, W.M.; LEWIS, A.M.; BOOSE, E.F., 1999. Variation of red oak acorn production. For. Ecol.<br />
Manage., 116, 1-11.<br />
KOENIG,W.; KNOPS, J.; CARMEN, W.; STANBACK, M.; MUMME R., 1994. Estimating acorn productions<br />
using visual surveys. Can. J. For. Res., 24, 2105-2112.<br />
PERRY, R.W.; THILL, R.E., 1999. Estimating mast production: an evaluation of visual surveys and<br />
comparison with seed traps using white oaks. South. J. Ap. For., 20 (3), 164-169.<br />
SHARP, W.M.; SPRAGUE, V.G., 1967. Flowering and fruiting in white oaks. Pistil<strong>la</strong>te flowering,<br />
acorns <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, weather, and yields. Ecology, 48(2), 243-521<br />
SORK, V.L.; BRAMBLE, J.; SEXTON, O., 1993. Ecology of mast fruiting in three species of North<br />
American <strong>de</strong>ciduous oaks. Ecology, 74 (2), 528-541.<br />
VÁZQUEZ, F.M., 1998. Semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Quercus: biología, ecología y manejo. Ed. Consejería <strong>de</strong> Agricultura<br />
y Comercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Extremadura, 234 pp. Mérida (España).<br />
VAZQUEZ, F.M.; RAMOS, S.; DONCEL, E.; CASASOLA, J.A.; BALBUENA, E.; BLANCO, J.; POZO, J.,<br />
2001. Aforo <strong>de</strong> montaneras. Metodología. Ed. Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Medio Ambi<strong>en</strong>te,<br />
19 pp. Mérida (España)<br />
580
Sistemas agrosilvopastorales<br />
COMPARISON BETWEEN ESTIMATING ACORN PRODUCTION<br />
METHODS IN HOLM OAK<br />
SUMMARY<br />
Acorn production t<strong>en</strong>ds to exhibit high annual and spatial variability, so, knowing seed crop will let<br />
a better use by livestock. However predictions of acorn crop, <strong>de</strong>mand a survey of a <strong>la</strong>rge number<br />
of trees, and it’s only possible with economical and effici<strong>en</strong>t sampling methods. Methods usually<br />
used in “<strong>de</strong>hesas” count seed number in tree canopy, but they own some problems as subjectivity<br />
(<strong>de</strong>p<strong>en</strong>ding on worker) and canopy; because of this, they must be calibrated. This study compares<br />
production of 50 holm oak trees, using seed traps and visual surveys by two worker, one of<br />
them experi<strong>en</strong>ced and the other inexperi<strong>en</strong>ced. Results show there are not differ<strong>en</strong>ces betwe<strong>en</strong><br />
both of them, although experi<strong>en</strong>ced worker points better results than inexperi<strong>en</strong>ced. Besi<strong>de</strong>s, tiredness<br />
has influ<strong>en</strong>ce on sampling, so, highest mistakes are carried out with high producer trees at<br />
<strong>la</strong>st time in a working day.<br />
Key words: Quercus, seed.<br />
581
Sistemas agrosilvopastorales<br />
AFORO DE MONTANERAS MEDIANTE LA APLICACIÓN DEL<br />
MODELO DEHESA<br />
C. HERNÁNDEZ DÍAZ-AMBRONA 1 *, L. OLEA 2 , M.J. POBLACIONES Y<br />
J. MARTÍNEZ VALDERRAMA 3<br />
1 Grupo <strong>de</strong> Sistemas Agrarios/Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Producción Vegetal: Fitotecnia Escue<strong>la</strong><br />
Técnica Superior <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Agrónomos Universidad Politécnica <strong>de</strong> Madrid, Ciudad<br />
Universitaria s/n, E-28040 Madrid. Telf: +34 91 549 11 22 Fax: +34 91 544 99 83<br />
2 Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong>l Medio Agronómico y Forestal. Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ierías<br />
Agrarias. Universidad <strong>de</strong> Extremadura, Badajoz. 3 CSIC, Estación Experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />
Zonas Áridas, Almería. * car<strong>los</strong>gregorio.hernan<strong>de</strong>z@upm.es<br />
RESUMEN<br />
El Real Decreto 1469/2007, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> noviembre, por el que se aprueba <strong>la</strong> norma <strong>de</strong> calidad para<br />
<strong>la</strong> carne, el jamón, <strong>la</strong> paleta y <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> lomo ibéricos, establece limitaciones a <strong>la</strong> carga gana<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong> cerdo ibérico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas y obliga a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s autónomas a realizar un programa<br />
<strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> cada montanera al inicio <strong>de</strong> cada campaña, que <strong>de</strong>berá basarse <strong>en</strong> criterios agronómicos,<br />
medioambi<strong>en</strong>tales y orográficos, id<strong>en</strong>tificando esas parce<strong>la</strong>s a través <strong>de</strong>l SIGPAC. El<br />
Mo<strong>de</strong>lo Dehesa es un software para el cálculo diario <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomasa <strong>de</strong> pasto y <strong>en</strong>cinar, incluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong>s bellotas que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do, el tipo <strong>de</strong> suelo y <strong>la</strong>s condiciones<br />
meteorológicas <strong>de</strong>l área mo<strong>de</strong><strong>la</strong>da. El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es comprobar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> tiempo real <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial productivo <strong>de</strong> monteras. El mo<strong>de</strong>lo ha sido validado<br />
con datos estimados <strong>de</strong> campo obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>de</strong>hesas <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> Extremadura. Se toma como<br />
estimador <strong>de</strong> montaneras el acumu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción simu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> bellota a mediados <strong>de</strong> septiembre<br />
<strong>de</strong> cada año.<br />
Pa<strong>la</strong>bras C<strong>la</strong>ve: agroforestal, bellota, cerdo ibérico, pastoreo, Quercus ilex.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Garantizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l cerdo ibérico alim<strong>en</strong>tado con bellotas es un compromiso que obliga a productores,<br />
industriales y a <strong>la</strong> propia administración. Con tal motivo se aplican distintos métodos <strong>de</strong><br />
control <strong>de</strong> calidad (Daza et al., 2005). El último <strong>de</strong> el<strong>los</strong> es el recogido <strong>en</strong> el Real Decreto<br />
1469/2007, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> noviembre, por el que se aprueba <strong>la</strong> norma <strong>de</strong> calidad para <strong>la</strong> carne, el<br />
jamón, <strong>la</strong> paleta y <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> lomo ibéricos. Este Real Decreto recoge <strong>en</strong> <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> motivos<br />
<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> “preservar <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa arbo<strong>la</strong>da íntimam<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> cerdos «Ibéricos», regu<strong>la</strong>ndo su aprovechami<strong>en</strong>to para a<strong>de</strong>cuarlo a <strong>la</strong> nueva realidad <strong>de</strong> esta<br />
producción, con un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sector que no ponga <strong>en</strong> peligro el <strong>de</strong>licado equilibrio<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción porcina y un ecosistema (<strong>de</strong>hesa) particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te frágil”. Normas anteriores<br />
como <strong>la</strong> Ley 1/1986 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dehesa <strong>de</strong> Extremadura con una formu<strong>la</strong>ción más productiva que conservadora,<br />
ap<strong>en</strong>as han t<strong>en</strong>ido un efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección efectiva <strong>de</strong>l arbo<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas (Hernán<strong>de</strong>z<br />
Díaz-Ambrona, 1990).<br />
583
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Aun si<strong>en</strong>do importantes <strong>los</strong> métodos analíticos para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong>l cerdo<br />
ibérico <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> final con bellotas, éstos no son sufici<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l<br />
ecosistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesas. Es necesario, por tanto ligar <strong>la</strong> calidad a <strong>la</strong> capacidad productiva <strong>de</strong>l<br />
medio, y el aforo <strong>de</strong> montaneras, establecido <strong>de</strong> forma rutinaria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> cerdo ibérico<br />
con bellotas, es una bu<strong>en</strong>a alternativa. Sin embargo, <strong>los</strong> aforos <strong>de</strong> montanera no son nuevos.<br />
En <strong>los</strong> últimos años <strong>los</strong> métodos <strong>de</strong> aforo, todos manuales con medidas directas <strong>en</strong> campo, se<br />
han ido simplificando sin pérdida <strong>de</strong> precisión (Vázquez et al., 2002). Pero, estos métodos llevan<br />
implícitos unos costes fijos que <strong>en</strong> algunos casos no pued<strong>en</strong> ser asumidos por pequeños productores.<br />
Se ha int<strong>en</strong>tado también, aun con poco éxito, aplicar métodos estadísticos simples que<br />
comparan <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota con algún factor ambi<strong>en</strong>tal. Por otra parte, <strong>la</strong> información disponible<br />
sobre el ecosistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>hesas y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> procesar<strong>la</strong> ha aum<strong>en</strong>tado consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te.<br />
Así, por ejemplo, el tercer inv<strong>en</strong>tario forestal nacional (Vil<strong>la</strong>nueva Arangur<strong>en</strong>, 2007) ha<br />
establecido más c<strong>la</strong>ses <strong>en</strong> <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas; se está e<strong>la</strong>borando un inv<strong>en</strong>tario<br />
nacional <strong>de</strong> suelo, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información meteorológica es <strong>en</strong> tiempo real y exist<strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> satélites sobre el estado y d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares. Son todas el<strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
gran valor <strong>de</strong> cara a formu<strong>la</strong>r un método analítico para el aforo <strong>de</strong> montaneras. El Mo<strong>de</strong>lo Dehesa<br />
simu<strong>la</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota a partir <strong>de</strong> factores <strong>de</strong>l medio como <strong>la</strong> radiación so<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> agua, <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cinar y <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia por <strong>los</strong> recursos fr<strong>en</strong>te al<br />
pasto herbáceo (Hernán<strong>de</strong>z Díaz-Ambrona et al., 2007). El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es comprobar<br />
<strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l Mo<strong>de</strong>lo Dehesa para <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> montanera <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> septiembre antes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>los</strong> cerdos <strong>en</strong> montanera.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Descripción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />
El Mo<strong>de</strong>lo Dehesa versión 1.0 (Hernán<strong>de</strong>z Díaz-Ambrona et al., 2007) está formado por tres submo<strong>de</strong><strong>los</strong>:<br />
agua <strong>de</strong>l suelo; <strong>en</strong>cinar; y pasto herbáceo. Los datos <strong>de</strong> partida necesarios son: para<br />
el suelo el espesor, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> campo y el punto <strong>de</strong> marchitez perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tres horizontes;<br />
para <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cinar hay que introducir <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad y tamaño medio <strong>de</strong> <strong>los</strong> árboles<br />
(altura <strong>de</strong>l tronco hasta <strong>la</strong> cruz, diámetro <strong>de</strong>l tronco y diámetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa), ya que el mo<strong>de</strong>lo<br />
consi<strong>de</strong>ra una distribución homogénea <strong>de</strong>l árbol medio; y finalm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> datos meteorológicos diarios<br />
(temperaturas máxima y mínima, radiación so<strong>la</strong>r y precipitación).<br />
Simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota<br />
Se ha simu<strong>la</strong>do <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota <strong>en</strong> siete comarcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Badajoz, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
años 1999 y 2005. Asignando a cada zona (Tab<strong>la</strong> 1) una estación meteorológica, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong><br />
Asesorami<strong>en</strong>to al Regante <strong>de</strong> Extremadura, y el suelo repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>hesas según el catálogo<br />
<strong>de</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> Extremadura (García Navarro, 2005). Se ha supuesto <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos que el<br />
arbo<strong>la</strong>do esta formado por <strong>en</strong>cinas maduras con una d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> 40 pies por hectárea, una altura<br />
<strong>de</strong>l tronco <strong>de</strong> 1,9 metros hasta <strong>la</strong> cruz, un diámetro <strong>de</strong>l tronco <strong>de</strong> 0,34 metros y un diámetro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> copa <strong>de</strong> 12 metros.<br />
584
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Asignación <strong>de</strong> estación meteorológica y perfil <strong>de</strong> suelo a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comarcas <strong>de</strong> Badajoz<br />
(España) seleccionadas para <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota<br />
Comarca Estación meteorológica Suelo<br />
(REDAREX , 2007) (García Navarro, 2005)<br />
C<strong>la</strong>se<br />
Código<br />
Alm<strong>en</strong>dralejo-Zafra Vil<strong>la</strong>franca <strong>de</strong> <strong>los</strong> Barros Vertisol 501<br />
Castuera Monterrubio Vertisol 471<br />
Don B<strong>en</strong>ito Don B<strong>en</strong>ito Entisol 469<br />
Jerez-Oliva Jerez <strong>de</strong> <strong>los</strong> Caballeros Ultisol 217<br />
Mérida Mérida Alfisol 237<br />
Oliv<strong>en</strong>za Oliv<strong>en</strong>za Entisol 375<br />
Pueb<strong>la</strong> <strong>de</strong> Alcocer Madrigalejo Inceptisol 353<br />
De <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo a cada comarca se han tomado dos resultados(<strong>en</strong> kilogramos <strong>de</strong> bellota<br />
por árbol): (i) <strong>la</strong> producción acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> bellota al día quince <strong>de</strong> septiembre, que l<strong>la</strong>mamos<br />
aforo <strong>de</strong> bellotas a 15 <strong>de</strong> septiembre, este valor resulta <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> bellota acumu<strong>la</strong>do<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> floración hasta ese día, durante ese periodo el mo<strong>de</strong>lo aplica un coefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> reparto <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción diaria <strong>de</strong> biomasa <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cinar <strong>de</strong>l 11,1% para bellotas; (ii) <strong>la</strong> producción<br />
final <strong>de</strong> bellotas. Para esas mismas comarcas y años, se han tomado como datos estimados<br />
<strong>en</strong> campo <strong>los</strong> recogidos <strong>en</strong> <strong>los</strong> aforos <strong>de</strong> montaneras (Vázquez et al., 1999; 2000; 2002; García<br />
et al., 2003; 2005).<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
La comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> bellota simu<strong>la</strong>da a 15 <strong>de</strong> septiembre con <strong>la</strong> cantidad<br />
simu<strong>la</strong>da total <strong>en</strong> montanera (Figura 1) muestra una alta y significativa corre<strong>la</strong>ción lineal (r 2<br />
= 0,91) con término in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 2,3 (kg bellota árbol -1 ). Esto quiere <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota al 15 <strong>de</strong> septiembre es un bu<strong>en</strong> estimador <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción simu<strong>la</strong>da<br />
total o montanera. Sin embargo, <strong>la</strong> comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción simu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> bellota acumu<strong>la</strong>da<br />
a 15 <strong>de</strong> septiembre con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> bellota estimada <strong>en</strong> campo para <strong>la</strong>s montaneras reduce<br />
<strong>la</strong> capacidad predictiva <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo (Figura 2), obt<strong>en</strong>iéndose un bajo coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción<br />
lineal (r 2 = 0,21). El Mo<strong>de</strong>lo Dehesa (Hernán<strong>de</strong>z Díaz-Ambrona et al., 2007) mostraba una bu<strong>en</strong>a<br />
capacidad <strong>de</strong> predicción <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores medios <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> bellota estimada <strong>en</strong> campo pero<br />
no cubre todo el rango <strong>de</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción estimada <strong>en</strong> campo (con coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción observada y simu<strong>la</strong>da <strong>en</strong>torno a 0,6). Los valores <strong>de</strong> aforo <strong>de</strong> montanera<br />
realizados <strong>en</strong> campo muestran una gran variabilidad, por ejemplo <strong>la</strong> producción media <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Badajoz <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña 2004-2005 fue <strong>de</strong> 13,06 kg árbol -1 con una <strong>de</strong>sviación ±<br />
6.32; pero igualm<strong>en</strong>te estos datos <strong>de</strong> producción son estimaciones <strong>de</strong> campo que se realizan<br />
<strong>en</strong>tre el 15 <strong>de</strong> julio y el 15 <strong>de</strong> agosto (García et al., 2005). Los bajos coefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> producción simu<strong>la</strong>da y <strong>la</strong> estimada <strong>en</strong> campo, están re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> dificultad que<br />
ti<strong>en</strong>e el mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> reproducir tan altísima variabilidad, asincronía y vecería <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> Quercus. La actual versión <strong>de</strong>l Mo<strong>de</strong>lo Dehesa no incorpora aspectos que pued<strong>en</strong> ser <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>s<br />
para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> capacidad productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cina. Tales como <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> flores, <strong>la</strong> época<br />
<strong>de</strong> floración, y por tanto el efecto que temperaturas extremas pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er sobre <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />
flores o posteriorm<strong>en</strong>te el aborto <strong>de</strong> frutos, como se id<strong>en</strong>tifica al inicio <strong>de</strong>l verano, <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
he<strong>la</strong>das o <strong>los</strong> ataques <strong>de</strong> p<strong>la</strong>gas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s (Gea-Izquierdo et al., 2006; Rodríguez-Estévez<br />
et al., 2007).<br />
585
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Figura 1. Comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l aforo <strong>de</strong> bellotas a 15 <strong>de</strong> septiembre y <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
producción final <strong>de</strong> bellotas <strong>en</strong> montanera <strong>en</strong>tre 1999 y 2005 <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Badajoz para una <strong>de</strong>hesa<br />
tipo <strong>de</strong> 40 pies por hectárea<br />
14<br />
Producción <strong>de</strong> bellotas (kg/árbol)<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
y = 0.96x + 2.3<br />
r 2 = 0.91<br />
0<br />
0 2 4 6 8 10 12 14<br />
Aforo <strong>de</strong> bellotas a 15 <strong>de</strong> septiembre (kg/árbol)<br />
CONCLUSIONES<br />
El valor simu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> bellota a 15 <strong>de</strong> septiembre está fuertem<strong>en</strong>te<br />
corre<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> producción final simu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> bellota <strong>en</strong> montanera por el Mo<strong>de</strong>lo Dehesa<br />
mostrando una alta capacidad estimativa <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo para <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> montanera. Sin<br />
embargo, <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota acumu<strong>la</strong>da a<br />
15 <strong>de</strong> septiembre con <strong>los</strong> valores estimados por observaciones <strong>de</strong> campo mantuvo <strong>la</strong> capacidad<br />
<strong>de</strong> predicción <strong>de</strong>l Mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción lineal pero con muy bajo coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción lineal<br />
(r 2 = 0,21) mostrando una mayor dispersión <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> campo que <strong>los</strong> simu<strong>la</strong>dos.<br />
Consi<strong>de</strong>ramos que el Mo<strong>de</strong>lo Dehesa versión 1 <strong>de</strong>be mejorarse para estimar con mayor precisión<br />
<strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción observada <strong>en</strong> campo. La estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota a<br />
partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> flores y <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> bellota se propone como nueva línea para<br />
mejorar el mo<strong>de</strong>lo, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta también otros factores como <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad productiva <strong>de</strong>l individuo, <strong>la</strong> adaptación local <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos que reduce <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s precipitaciones y el suelo <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellota, <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> he<strong>la</strong>das o golpes<br />
<strong>de</strong> calor, y p<strong>la</strong>gas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Figura 2. Comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l aforo <strong>de</strong> bellotas a 15 <strong>de</strong> septiembre y <strong>la</strong> producción estimada<br />
<strong>en</strong> campo <strong>de</strong> producción final <strong>de</strong> bellotas <strong>en</strong> montanera (Vázquez et al. 1999; 2000; 2002 y García et al., 2003<br />
y 2004) <strong>en</strong>tre 1999 y 2004 <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Badajoz para una <strong>de</strong>hesa tipo <strong>de</strong> 40 pies por hectárea<br />
Producción estimada <strong>en</strong> campo (kg/árbol)<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
y = 1.11x + 2.1<br />
r 2 = 0.21<br />
0<br />
0 2 4 6 8 10 12 14<br />
Aforo <strong>de</strong> bellotas a 15 <strong>de</strong> septiembre (kg/árbol)<br />
586
Sistemas agrosilvopastorales<br />
AGRADECIMIENTOS<br />
Trabajo realizado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> investigación AGL2005-03665, titu<strong>la</strong>do “Mo<strong>de</strong>lo Teórico<br />
Agro-Forestal para <strong>la</strong> Simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Sistemas A<strong>de</strong>hesados” financiado por el MEC.<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
DAZA A.; REY A.I.; RUIZ J.; LÓPEZ-BOTE C.J. 2005. Effects of feeding in free-range conditions or<br />
in confinem<strong>en</strong>t with differ<strong>en</strong>t dietary MUFA/PUFA ratios and ?-tocopheryl acetate, on antioxidants<br />
accumu<strong>la</strong>tion and oxidative stability in Iberian pigs. Meat Sci<strong>en</strong>ce 69, 151–163.<br />
GARCÍA NAVARRO, A., 2005. Catálogo <strong>de</strong> sue<strong>los</strong> <strong>de</strong> Extremadura. Disponible <strong>en</strong><br />
http://www.unex.es/edafo/ verificado el 30/03/2007.<br />
GARCÍA, D.; RAMOS, S.; BARRANTES, J.J.; BLANCO, J.; DONCEL, E.; LUCAS, A.B.; VÁZQUEZ,<br />
F.M., 2003. Estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellotas <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares extremeños <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña<br />
2003-2004. Solo Cerdo Ibérico, 9, 55-62.<br />
GARCÍA, D.; RAMOS, S.; VÁZQUEZ, F.M.; BLANCO, J.; LUCAS, A.B.; BARRANTES, J.J., MARTINEZ,<br />
M., 2005. Estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellotas <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares extremeños <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña<br />
2004-2005. Solo Cerdo Ibérico, 12, 85-93.<br />
GEA-IZQUIERDO G.; CAÑELLAS, I.; MONTERO G., 2006. Acorn production in Spanish holm oak<br />
wood<strong>la</strong>nds. Invest Agrar: Sist Recur For 15(3), 339-354.<br />
HERNÁNDEZ DÍAZ-AMBRONA, M.D. 1990. Notas sobre <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa <strong>en</strong> Extremadura. Revista<br />
jurídica <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> - La Mancha, 10, 117-132.<br />
HERNÁNDEZ DÍAZ-AMBRONA, C.G.H.; ALMOGUERA, J., MARTÍNEZ-VALDERRAMA, J. 2007. Mo<strong>de</strong>lo<br />
Dehesa: Simu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción herbácea y <strong>de</strong> bellota. En: Los sistemas forrajeros:<br />
Entre <strong>la</strong> producción y el paisaje. Pinto, M (ed). XLVI Reunión Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> SEEP. Vitoria 4-8<br />
junio 2007, 508-514.<br />
LEY 1/1986 De <strong>la</strong> Dehesa <strong>de</strong> Extremadura <strong>de</strong> 2/5/86, DOE 40 <strong>de</strong> 15/05/1986 y BOE 174 <strong>de</strong><br />
22/07/1986.<br />
REAL DECRETO 1469/2007, <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> noviembre, por el que se aprueba <strong>la</strong> norma <strong>de</strong> calidad para<br />
<strong>la</strong> carne, el jamón, <strong>la</strong> paleta y <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> lomo ibéricos. BOE 264 <strong>de</strong> 3/11/2007.<br />
REDAREX, 2007. Red <strong>de</strong> Asesorami<strong>en</strong>to al Regante <strong>de</strong> Extremadura. Disponible <strong>en</strong> http://agralia.juntaex.es/REDAREX<br />
verificado 30/03/2007.<br />
RODRÍGUEZ-ESTÉVEZ, V.; GARCÍA, A.; PEREA, J.; MATA, J.; GÓMEZ, A.G. 2007. Producción <strong>de</strong><br />
bellota <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hesa: factores influy<strong>en</strong>tes. Archivos <strong>de</strong> Zootecnia 56 (R): 25-43<br />
VÁZQUEZ, F.M.; DONCEL, E.; MARTÍN, D.; RAMOS, S., 1999. Estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellotas<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Badajoz <strong>en</strong> 1999. Solo Cerdo Ibérico, 3, 67-75.<br />
VÁZQUEZ, F.M.; CASASOLA, J.A.; RAMOS, S.; POZO, J.; BALBUENA, E.; BLANCO, J.; DONCEL, E.,<br />
2000. Estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellotas <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Badajoz <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> campaña 2000-2001. Solo Cerdo Ibérico, 5, 63-68.<br />
VÁZQUEZ, F.M.; DONCEL, E.; POZO, J.; RAMOS, S.; LUCAS, A.B.; MEDO, T., 2002. Estimación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bellotas <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cinares <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Badajoz <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña 2002-<br />
2003. Solo Cerdo Ibérico, 7, 95-101.<br />
VILLANUEVA ARANGUREN, J.A. (ed.) 2007. Tercer Inv<strong>en</strong>tario Forestal Nacional: 1997-2007, Extremadura.<br />
Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te, Madrid, España.<br />
587
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
DEHESA MODEL APPLICATION TO ACORN PRODUCTION<br />
SUMMARY<br />
The Spanish <strong>la</strong>w Real Decreto 1469/2007 about the regu<strong>la</strong>tions of quality of Iberian pig meat,<br />
establishes limitations to the carrying capacity of Iberian pig in the <strong>de</strong>hesa (op<strong>en</strong> oak park<strong>la</strong>nd) and<br />
forces to the regional governm<strong>en</strong>ts to make a programs of evaluation of acorn production at the<br />
beginning of each campaign, that will have to be based on agronomical, <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal, and topographical<br />
criteria, id<strong>en</strong>tifying each paddocks through SIGPAC. The Mo<strong>de</strong>l Dehesa is a software for<br />
the daily calcu<strong>la</strong>tion of pasture and evergre<strong>en</strong> oak biomass, which is based on the characteristics<br />
of the forest, the type of soil and the meteorological factors of the mo<strong>de</strong>lled area. The objective<br />
of this paper is to verify the validity of the mo<strong>de</strong>l for real time acorn production calcu<strong>la</strong>tion. The<br />
mo<strong>de</strong>l results have be<strong>en</strong> compared with estimated field data in Dehesas of the south of Extremadura.<br />
The accumu<strong>la</strong>ted production of acorn at middle of September is tak<strong>en</strong> like estimator of acorn<br />
final production.<br />
Key words: agroforestry, acorn, Iberian pig, grazing, Quercus ilex.<br />
588
Sistemas agrosilvopastorales<br />
TERATOGÉNESIS EN VACUNO EN LOS PASTOS DE PUERTO DE<br />
ÁLIVA (PICOS DE EUROPA). ANÁLISIS DE ENCUESTAS A LOS<br />
GANADEROS<br />
J. BUSQUÉ 1 , G. GONZÁLEZ 2 , L. AGOTE 2 , S. BENOIT 2 , J.M. GUTIÉRREZ 3 ;<br />
M.J. MORA 1 Y J. BEDIA 1<br />
1<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Formación Agrarias. C/Héroes 2 <strong>de</strong> Mayo, 27. 39600,<br />
Cantabria 2 C<strong>en</strong>tro Sotama. Parque Nacional <strong>de</strong> <strong>los</strong> Picos <strong>de</strong> Europa. 3 Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Matemática Aplicada y C.C. Universidad <strong>de</strong> Cantabria<br />
RESUMEN<br />
La incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> partos <strong>de</strong> terneros con malformaciones es un problema histórico <strong>en</strong> vacas <strong>en</strong> el<br />
inicio <strong>de</strong> gestación durante su pastoreo estival <strong>en</strong> el puerto <strong>de</strong> Áliva (Cantabria). La naturaleza <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s malformaciones -cegueras, ataxia - ti<strong>en</strong>e importantes repercusiones económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gana<strong>de</strong>rías<br />
afectadas.<br />
Con el objetivo <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er una primera estimación <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l<br />
problema –tipo <strong>de</strong> vacas afectadas, distribución espacial, re<strong>la</strong>ción con el estado <strong>de</strong>l pasto, etc.- se<br />
realizaron 51 <strong>en</strong>trevistas a casi <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> vacuno usuarios <strong>de</strong> este puerto.<br />
Un 69% <strong>de</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros <strong>en</strong>trevistados ha t<strong>en</strong>ido el problema <strong>en</strong> alguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos cinco años.<br />
En 2007 se contabilizaron 43 vacas afectadas, repres<strong>en</strong>tando un 3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> vacas que sub<strong>en</strong><br />
a Áliva, y un 16% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> riesgo. El grado <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia fue heterogéneo<br />
según <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> pastoreo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l puerto. La estimación por el gana<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> pasto<br />
<strong>de</strong> su zona y <strong>la</strong> proced<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vaca (criada o no <strong>en</strong> Áliva) fueron <strong>la</strong>s dos variables que discriminaron<br />
mejor <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l problema. El análisis estadístico con re<strong>de</strong>s probabilísticas ayudó a<br />
interpretar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables estudiadas.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: intoxicación, pastoreo, red probabilística<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El puerto <strong>de</strong> Áliva es un valle <strong>de</strong> montaña <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> g<strong>la</strong>ciar que separa <strong>los</strong> macizos ori<strong>en</strong>tal y c<strong>en</strong>tral<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> Picos <strong>de</strong> Europa. Administrativam<strong>en</strong>te es un puerto <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to comunal, propiedad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Camaleño (Cantabria), estando también d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l perímetro<br />
<strong>de</strong>l Parque Nacional <strong>de</strong> <strong>los</strong> Picos <strong>de</strong> Europa. El área <strong>de</strong> interés pastoral ocupa una superficie<br />
<strong>de</strong> 1.200 hectáreas, <strong>en</strong> su mayor parte compuesto por vegetación herbácea (alianzas Nardion,<br />
Mesobromion, Cynosurion y Armerion), y también con bu<strong>en</strong>a repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> au<strong>la</strong>gares<br />
dominados por G<strong>en</strong>ista legion<strong>en</strong>sis (Pau) Lainz.<br />
La utilización <strong>de</strong>l puerto es fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> animales <strong>de</strong> explotaciones <strong>de</strong>l municipio<br />
<strong>de</strong> Camaleño. Predomina el vacuno <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación cárnica, pero también exist<strong>en</strong> c<strong>en</strong>sos altos<br />
<strong>de</strong> equino y ovino, y varios rebaños <strong>de</strong> caprino. La gestión gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l puerto es muy escasa,<br />
589
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
aunque <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> nuevas ord<strong>en</strong>anzas <strong>en</strong> 2004 ha permitido fijar <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l<br />
pastoreo a inicios <strong>de</strong> junio.<br />
La incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> teratogénesis <strong>en</strong> vacas recién gestantes durante su pastoreo <strong>en</strong> Áliva al inicio <strong>de</strong>l<br />
verano, es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o local histórico que parece haberse agravado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas. Las<br />
malformaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> terneros recién nacidos varían <strong>en</strong> su naturaleza (patas posteriores mal<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, ataxia, cegueras) y severidad, suponi<strong>en</strong>do importantes pérdidas económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
explotaciones gana<strong>de</strong>ras afectadas. En mayo <strong>de</strong> 2007 se puso <strong>en</strong> marcha un protocolo <strong>de</strong> investigación<br />
sobre el tema, consisti<strong>en</strong>do, inicialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevistar a <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong><br />
Camaleño que subieran vacas al puerto <strong>de</strong> Áliva. El objetivo <strong>de</strong> este trabajo fue estudiar <strong>la</strong> posible<br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> teratogénesis y aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s<br />
vacas, <strong>la</strong>s cabañas a <strong>la</strong>s que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> y el estado <strong>de</strong>l puerto.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
En mayo <strong>de</strong> 2007 se realizaron 51 <strong>en</strong>trevistas a gana<strong>de</strong>ros individuales <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Camaleño<br />
que subieron vacas al puerto <strong>de</strong> Áliva el verano anterior. Las <strong>en</strong>cuestas recogieron información<br />
<strong>de</strong> 54 cabañas bovinas sobre un total <strong>de</strong> 64 que aprovecharon el puerto el año anterior, y contemp<strong>la</strong>ron<br />
un 88,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> animales adultos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el puerto <strong>en</strong> 2006 (1.465 vacas y<br />
20 toros).<br />
Las preguntas realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta permitieron analizar <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes aspectos:<br />
1. Magnitud <strong>de</strong>l problema. Cuantificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas afectadas <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años.<br />
2. Distribución espacio-temporal <strong>de</strong>l pastoreo <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños. Se utilizó una ortofoto <strong>de</strong>l<br />
puerto para que <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>limitaran <strong>los</strong> alcances <strong>de</strong> sus cabañas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estación<br />
<strong>de</strong> pastoreo. Con esta información y <strong>la</strong> división <strong>de</strong>l puerto <strong>en</strong> 27 unida<strong>de</strong>s pastorales,<br />
se computó el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> vacas afectadas <strong>en</strong> 2006 sobre el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> vacas <strong>de</strong> riesgo<br />
(aquél<strong>la</strong>s <strong>en</strong> estado inicial <strong>de</strong> gestación) por unidad pastoral y mes.<br />
3. Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños. Se compararon rebaños con y sin incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vacas<br />
afectadas <strong>en</strong> el último año para <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes variables (cuantitativas (ct), cualitativas ordinales<br />
(co) y cualitativas nominales (cn)): localización <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación <strong>en</strong> el valle (cn: Concejos<br />
altos/ bajos); tamaño <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños <strong>en</strong> pastoreo (ct); subi<strong>en</strong>do toro a Áliva (cn); Parda<br />
<strong>de</strong> montaña como raza pura predominante (cn); estado corporal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />
y a <strong>la</strong> salida <strong>de</strong>l puerto (co: esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1 (muy malo) a 5 (muy bu<strong>en</strong>o)); días <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> puerto (ct); patrón topográfico <strong>de</strong> pastoreo (co: valores <strong>de</strong> 1 (sólo <strong>en</strong> vaguadas) a 5 (sólo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras)); cambio <strong>de</strong> zona <strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años (cn); frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> visitas al<br />
ganado (ct); suministro <strong>de</strong> sal (cn); vacunaciones (cn); carga gana<strong>de</strong>ra estimada <strong>en</strong> su zona<br />
(co: <strong>de</strong> 1 (muy baja) a 5 (muy alta)); estado <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> su zona (co: <strong>de</strong> 1 (muy malo) a 5<br />
(muy bu<strong>en</strong>o)).<br />
4. Características <strong>de</strong> vacas individuales. Se compararon vacas individuales <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong><br />
2006, según si posteriorm<strong>en</strong>te resultaron afectadas o no por <strong>la</strong> teratogénesis, para <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes variables a nivel <strong>de</strong> individuo: raza (cn: mestizas, pardas y otras); edad (ct); años<br />
<strong>en</strong> Áliva (ct); método <strong>de</strong> cubrición (cn: monta natural o inseminación artificial); lugar <strong>de</strong> cubrición<br />
(cn: Áliva, cuadra o <strong>en</strong> otros pastos); estado fisiológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vaca <strong>en</strong> <strong>la</strong> cubrición (cn:<br />
novil<strong>la</strong>, seca o <strong>en</strong> <strong>la</strong>ctación); orig<strong>en</strong> (cn: nacida o no d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l rebaño); criada <strong>en</strong> Áliva (cn);<br />
incid<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> partos previos problemáticos (cn); sexo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cría (cn); actividad <strong>de</strong>l animal<br />
<strong>en</strong> el puerto (co: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1 (muy remolona), hasta 5 (muy esca<strong>la</strong>dora)).<br />
Las variables <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos 3 y 4 se analizaron según su naturaleza: <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l tipo ct y co por<br />
pruebas T <strong>de</strong> Stud<strong>en</strong>t y U <strong>de</strong> Mann-Whitney, y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l tipo cn mediante pruebas basadas <strong>en</strong> el estadístico<br />
Chi-cuadrado.<br />
590
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Por último, y con el objetivo <strong>de</strong> estudiar el comportami<strong>en</strong>to conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables explicativas<br />
sobre <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> teratogénesis a nivel <strong>de</strong> individuo, se emplearon técnicas multivariantes<br />
basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s probabilísticas (Gutiérrez et al., 2004). Para ello se discretizaron<br />
<strong>la</strong>s variables originales y se incorporaron secu<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te aquél<strong>la</strong>s con capacidad <strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir <strong>la</strong><br />
incid<strong>en</strong>cia o no <strong>de</strong> <strong>la</strong> teratogénesis <strong>en</strong> términos probabilísticos.<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
Magnitud <strong>de</strong>l problema<br />
De <strong>los</strong> 51 <strong>en</strong>cuestados, un 43% tuvieron <strong>en</strong> el invierno <strong>de</strong> 2007 alguna vaca con parto <strong>de</strong> ternero<br />
anormal. Adicionalm<strong>en</strong>te, 13 <strong>en</strong>cuestados más no tuvieron el problema <strong>en</strong> 2007, pero sí <strong>en</strong><br />
alguno o varios <strong>de</strong> <strong>los</strong> últimos cinco años. En síntesis, un 69% <strong>de</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros <strong>en</strong>cuestados han<br />
t<strong>en</strong>ido problemas <strong>de</strong> partos <strong>de</strong> terneros anóma<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos cinco años.<br />
En 2007, según <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas, se contabilizaron 43 vacas que parieron terneros anormales, <strong>de</strong><br />
un total <strong>de</strong> 1465 vacas que subieron a Áliva (2,94%). Obviando <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas con datos poco fiables<br />
sobre el número <strong>de</strong> vacas <strong>de</strong> riesgo y no afectadas (11 <strong>en</strong>cuestas), se ha estimado que el<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> vacas afectadas sobre vacas <strong>de</strong> riesgo fue <strong>de</strong> un 16%. Las vacas <strong>de</strong> riesgo supusieron<br />
un 21% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas totales.<br />
Estos datos muestran que <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l problema es alta y afecta a un número elevado <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>rías.<br />
En este tipo <strong>de</strong> sistema gana<strong>de</strong>ro trastermitante <strong>de</strong> montaña, <strong>la</strong>s cubriciones <strong>de</strong> primavera<br />
son tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s más habituales, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong>bido a su mayor efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos forrajeros propios (Mandaluniz y Oregui, 2004). Los datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas parec<strong>en</strong> sugerir que muchos gana<strong>de</strong>ros han modificando este cal<strong>en</strong>dario reproductivo<br />
tradicional como forma <strong>de</strong> evitar el riesgo <strong>de</strong> teratogénesis, lo cual podría repercutir <strong>en</strong> otros<br />
aspectos <strong>de</strong> sus sistemas productivos.<br />
Distribución espacio-temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacas afectadas<br />
Los mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura 1 repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> variabilidad espacial (según <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s pastorales <strong>de</strong>finidas)<br />
y temporal (por cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos meses consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> mayor riesgo) <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> vacas afectadas sobre <strong>la</strong>s vacas <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> 2006. Es <strong>de</strong>stacable <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una zona,<br />
franja norori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras 1(faldas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra <strong>de</strong>l pico Cortés), con incid<strong>en</strong>cias muy bajas<br />
<strong>en</strong> junio y julio. Es necesario realizar un estudio que re<strong>la</strong>cione estas difer<strong>en</strong>cias espaciales con<br />
aspectos físicos y biológicos <strong>de</strong>l puerto, tales como <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aflorami<strong>en</strong>tos minerales o<br />
p<strong>la</strong>ntas con pot<strong>en</strong>ciales efectos teratogénicos.<br />
Figura 1. Distribución espacial y temporal <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> vacas con teratogénesis sobre vacas <strong>de</strong> riesgo<br />
<strong>en</strong> el puerto <strong>de</strong> Áliva <strong>en</strong> 2006, según <strong>los</strong> datos <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños aportados por <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros<br />
591
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Análisis comparativo <strong>en</strong>tre rebaños con o sin vacas afectadas<br />
De <strong>la</strong>s 40 <strong>en</strong>cuestas fiables <strong>en</strong> cuanto al número <strong>de</strong> vacas <strong>de</strong> riesgo, se compararon 19 rebaños<br />
con vacas afectadas fr<strong>en</strong>te a 17 rebaños sin el<strong>la</strong>s. Cuatro rebaños adicionales no tuvieron ninguna<br />
vaca <strong>en</strong> estado <strong>de</strong> riesgo. De <strong>la</strong>s 17 variables analizadas a este nivel, <strong>la</strong> única que ofreció valores<br />
significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos tipos <strong>de</strong> rebaños fue <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong>l<br />
estado <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> su zona <strong>de</strong> pastoreo al inicio <strong>de</strong>l pastoreo (junio), con valores ligeram<strong>en</strong>te<br />
superiores <strong>en</strong> <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros sin vacas afectadas (4,3 sobre 5), que <strong>en</strong> <strong>los</strong> que sí tuvieron animales<br />
afectados (3,7 sobre 5) (prueba T <strong>de</strong> Stud<strong>en</strong>t con p=0,002).<br />
Análisis comparativo univariante <strong>en</strong>tre vacas <strong>de</strong> riesgo afectadas y no afectadas<br />
Se compararon <strong>la</strong>s observaciones recogidas <strong>de</strong> vacas afectadas (76) y <strong>de</strong> vacas <strong>de</strong> riesgo no<br />
afectadas (109). De <strong>la</strong>s 11 variables analizadas, <strong>la</strong> única que fue significativam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te (prueba<br />
X 2 ; p60%) se produjeron casi exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> vacas no criadas <strong>en</strong> Áliva y que pastorearon<br />
fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Cortés. El pastoreo <strong>en</strong> zonas con bu<strong>en</strong> pasto <strong>en</strong> julio, época <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> años hay baja disponibilidad forrajera <strong>en</strong> casi todo el puerto, también estuvo<br />
re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> teratogénesis, incluso para <strong>la</strong>s vacas criadas <strong>en</strong> Áliva.<br />
Figura 2. Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> red probabilística <strong>de</strong> variables re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
teratogénesis <strong>en</strong> vacas pastoreando <strong>en</strong> Áliva<br />
592
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas y <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
teratogénesis <strong>en</strong> vacuno <strong>de</strong> Áliva prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo probabilístico repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura 1. Valores<br />
sombreados correspond<strong>en</strong> a porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong>l 5%, con lo que <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> sus probabilida<strong>de</strong>s<br />
asociadas no se consi<strong>de</strong>ran fiables, aunque sí interesantes para interpretar t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
Variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
Probabilidad a posteriori<br />
incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> teratogénesis<br />
Sí (28%) No (72%)<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te (<strong>en</strong>tre ( ): % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cada categoría)<br />
Criada <strong>en</strong> Áliva No (16%) 63% 37%<br />
Sí (84%) 22% 78%<br />
Zona <strong>de</strong> pastoreo <strong>en</strong> junio Resto (82%) 32% 68%<br />
Cortés (18%) 11% 89%<br />
Estado <strong>de</strong>l pasto <strong>en</strong> julio Malo (74%) 23% 77%<br />
Regu<strong>la</strong>r (21%) 36% 64%<br />
Bu<strong>en</strong>o (5%) 73% 27%<br />
Efecto <strong>de</strong> dos variables conjuntam<strong>en</strong>te (<strong>en</strong>tre ( ): % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cada categoría)<br />
Zona Cortés No Criada (2%) 34% 66%<br />
Sí Criada (16%) 8% 92%<br />
Zona Resto No Criada (14%) 67% 33%<br />
Sí Criada (68%) 25% 75%<br />
Zona Cortés Pasto <strong>en</strong> mal estado (14%) 8% 92%<br />
Pasto regu<strong>la</strong>r (3%) 15% 85%<br />
Pasto <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado (1%) 45% 55%<br />
Zona Resto Pasto <strong>en</strong> mal estado (60%) 26% 74%<br />
Pasto regu<strong>la</strong>r (17%) 41% 59%<br />
Pasto <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado (5%) 77% 23%<br />
No Criada Pasto <strong>en</strong> mal estado (11%) 56% 44%<br />
Pasto regu<strong>la</strong>r (4%) 71% 29%<br />
Pasto <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado (1%) 92% 8%<br />
Sí Criada Pasto <strong>en</strong> mal estado (63%) 17% 83%<br />
Pasto regu<strong>la</strong>r (17%) 28% 72%<br />
Pasto <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado (4%) 88% 12%<br />
593
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
Probabilidad a posteriori<br />
incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> teratogénesis<br />
Sí (28%) No (72%)<br />
Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres variables conjuntam<strong>en</strong>te (<strong>en</strong>tre ( ): % <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> cada categoría)<br />
No Criada Resto P. malo (9%) 60% 40%<br />
P. regu<strong>la</strong>r (3%) 75% 25%<br />
P. bu<strong>en</strong>o (1%) 93% 7%<br />
Cortés P. malo (1%) 28% 72%<br />
P. regu<strong>la</strong>r (0,4%) 42% 58%<br />
P. bu<strong>en</strong>o (0,1%) 78% 22%<br />
Sí Criada Resto P. malo (50%) 20% 80%<br />
P. regul (14%) 32% 68%<br />
P. bu<strong>en</strong>o (3%) 70% 30%<br />
Cortés P. malo (13%) 6% 94%<br />
P. regu<strong>la</strong>r (3%) 11% 89%<br />
P. bu<strong>en</strong>o (0,5%) 37% 63%<br />
Las re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>contradas podrían <strong>en</strong>cajar con <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong> teratogénesis se origina por<br />
<strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta o partes <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta que no g<strong>en</strong>eran aversión <strong>en</strong> el vacuno, y que conti<strong>en</strong>e<br />
una conc<strong>en</strong>tración alta <strong>en</strong> ciertos alcaloi<strong>de</strong>s con capacidad teratogénica, tal como se ha<br />
visto <strong>en</strong> sistemas pastorales y vacas <strong>en</strong> estados <strong>de</strong> gestación simi<strong>la</strong>res (Panter et al., 1992). Las<br />
fuertes re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>contradas con <strong>la</strong> crianza o no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas <strong>en</strong> el puerto y con el estado <strong>de</strong>l<br />
pasto <strong>en</strong> julio, podrían explicarse por su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> dieta g<strong>en</strong>eral ingerida por <strong>la</strong>s vacas<br />
<strong>en</strong> pastoreo (Prov<strong>en</strong>za, 2007). Así, <strong>la</strong>s vacas criadas <strong>en</strong> el puerto, con más conocimi<strong>en</strong>tos heredados<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, t<strong>en</strong>drían una dieta más variada y con más elem<strong>en</strong>tos capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>toxificar<br />
el posible ag<strong>en</strong>te tóxico. Por otra parte, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mejor pasto <strong>en</strong> julio seña<strong>la</strong> <strong>la</strong>s zonas con<br />
m<strong>en</strong>or presión gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l puerto, y por tanto con más posibilidad <strong>de</strong> selección forrajera para el<br />
ganado que <strong>la</strong>s utiliza. En esta situación, es esperable que <strong>los</strong> animales rechac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>or valor nutritivo, resultando <strong>en</strong> dietas m<strong>en</strong>os diversas y con m<strong>en</strong>or capacidad <strong>de</strong>toxificante.<br />
Por último, quedaría comprobar si <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona “Cortés” existe m<strong>en</strong>or pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies<br />
vegetales consi<strong>de</strong>radas sospechosas <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er el ag<strong>en</strong>te teratogénico.<br />
CONCLUSIONES<br />
A través <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas a <strong>los</strong> gana<strong>de</strong>ros, se han <strong>de</strong>tectado efectos característicos <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> animales (lugar <strong>de</strong> crianza) y <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> Áliva (estado <strong>de</strong>l pasto y zonas <strong>de</strong>l puerto) que apoyan<br />
una hipótesis sobre el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> teratogénesis asociado al sistema pastoral actual. Es necesario<br />
realizar estudios sobre el puerto y el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas <strong>en</strong> pastoreo para verificar<br />
esta hipótesis.<br />
594
Sistemas agrosilvopastorales<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
GUTIÉRREZ, J.M.; CANO, R.; COFIÑO, A.S.; SORDO, C.M., 2004. Re<strong>de</strong>s probabilísticas y neuronales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias atmosféricas. Ministerio <strong>de</strong> Medio ambi<strong>en</strong>te. 279 p.<br />
MANDALUNIZ, N.; OREGUI, L.M., 2004. Respuesta <strong>de</strong>l ganado vacuno <strong>de</strong> carne a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> pastos <strong>de</strong> altura <strong>de</strong>l Parque Natural <strong>de</strong> Gorbeia. <strong>Pastos</strong>, 34(1), 61-77.<br />
PANTER, K.E.; KEELER, R.F.; JAMES, L.F.; BUNCH, T.D., 1992. Impact of p<strong>la</strong>nt toxins on fetal and<br />
neonatal <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t: a review. Journal of Range Managem<strong>en</strong>t, 45, 52-57.<br />
PROVENZA, F.D., 2007. Social organization, culture and use of <strong>la</strong>ndscapes by livestock. En:<br />
Advanced nutrition and feeding strategies to improve sheep and goat production. Options<br />
Méditerrané<strong>en</strong>nes 74, 307-315.<br />
CATTLE TERATOGENY ASSOCIATED WITH SUMMER GRAZING<br />
IN ÁLIVA (PICOS DE EUROPA): ANALYSIS OF INTERVIEWS TO<br />
FARMERS<br />
SUMMARY<br />
The occurr<strong>en</strong>ce of cong<strong>en</strong>ital <strong>de</strong>formities in calves is a historical problem in early-pregnant cows<br />
grazing in the mountain range<strong>la</strong>nd of Áliva (Cantabria) during summer. The nature of the <strong>de</strong>formities<br />
–blindness, ataxia- produces important economic <strong>los</strong>ses in the livestock <strong>en</strong>terprises affected.<br />
Almost all farmers using the summer range<strong>la</strong>nd of Áliva were interviewed in or<strong>de</strong>r to obtain a preliminary<br />
estimation of the <strong>de</strong>gree of affection and of the nature of the teratog<strong>en</strong>y: type of cow<br />
affected, spatial distribution, re<strong>la</strong>tion to pasture, etc.<br />
69% of interviewed farmers suffered the problem in the <strong>la</strong>st five years. In 2007, 43 cows were<br />
affected, which accounted for 3% of the cows grazing in Áliva and 16% of the cows within the reproductive<br />
group of risk. The incid<strong>en</strong>ce was spatially heterog<strong>en</strong>eous. The variables that best discriminated<br />
the occurr<strong>en</strong>ce of teratog<strong>en</strong>y were the rearing location of the cows (in Áliva or not), and the<br />
state of the pasture as felt by the farmer. The use of probabilistic networks helped in the multivariate<br />
interpretation of the data.<br />
Key words: intoxication, grazinf, probabilistic network.<br />
595
Sistemas agrosilvopastorales<br />
LA PRODUCTIVIDAD DEL TRABAJO COMO INDICADOR<br />
PARCIAL DE SOSTENIBILIDAD DE EXPLOTACIONES OVINAS<br />
EN SISTEMAS AGRO-SILVO-PASTORALES<br />
E. MANRIQUE, A.M. OLAIZOLA, F. AMEEN Y B.A. ZAMUDIO<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura y Economía Agraria. Universidad <strong>de</strong> Zaragoza. Miguel<br />
Servet, 177. 50013 Zaragoza. (España)<br />
RESUMEN<br />
Se parte <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>de</strong>l papel multifuncional atribuido a <strong>la</strong>s explotaciones agrarias<br />
europeas, para realizar una primera aproximación al análisis y discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo, como indicador parcial <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica y su función medioambi<strong>en</strong>tal.<br />
Se estudian 11 explotaciones gana<strong>de</strong>ras que utilizan un espacio protegido, el Parque Natural<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Guara” repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> cuatro grupos o tipos establecidos mediante métodos<br />
multivariantes. Se han calcu<strong>la</strong>do <strong>los</strong> resultados económicos y un indicador <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo<br />
familiar; <strong>los</strong> niveles re<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> <strong>los</strong> aprovechami<strong>en</strong>tos pastorales y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
con el mercado y el sistema agro-silvo-pastoral <strong>en</strong> el que están insertas por medio <strong>de</strong> diversas<br />
variables. Se concluye que no se observa re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong>l indicador <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones y el tipo <strong>de</strong> sistema practicado y su función medioambi<strong>en</strong>tal.<br />
Pa<strong>la</strong>bras <strong>c<strong>la</strong>ve</strong>: sistemas ovinos, multifuncionalidad, espacios naturales protegidos, sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
económica.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
El conocido como Informe Brundt<strong>la</strong>nd (WCED, 1987) constituye <strong>la</strong> primera evaluación crítica <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo vig<strong>en</strong>te; que reconoce algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis ambi<strong>en</strong>tal y socioeconómica<br />
y <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura mo<strong>de</strong>rna para <strong>la</strong> salud humana y el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
En el Informe se acuña el concepto <strong>de</strong> “<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible” para referirse a un modo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
más justo y equitativo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista social, con un elevado compromiso con <strong>la</strong><br />
conservación <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te. No obstante, el concepto <strong>de</strong> “sost<strong>en</strong>ibilidad” había sido utilizado<br />
por primera vez por Meadows et al. (1972).<br />
Aunque <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran aceptación social, y a pesar <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>sarrollo alcanzado por el concepto, no existe un total acuerdo sobre su significado preciso y sus<br />
implicaciones ecológicas, económicas y sociales (Jacobs, 1995). La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores consi<strong>de</strong>ran<br />
<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad como una categoría conceptual formada por tres dim<strong>en</strong>siones: ecológica,<br />
económica y social (Sulser et al., 2001); lo cual supone que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> sistemas agrarios<br />
agro-silvo-pastorales <strong>de</strong>biera compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> viabilidad económica y social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
agrarias <strong>de</strong> carácter familiar integradas <strong>en</strong> <strong>los</strong> mismos (Zerger y Amini, 1994).<br />
Se admite hoy <strong>la</strong> relevante contribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas ovinos a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l medio natural<br />
<strong>en</strong> numerosos espacios que utilizados racionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> pastoreo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> contribuir a conservar<br />
el humus y mol<strong>de</strong>ar y mant<strong>en</strong>er <strong>de</strong>terminados paisajes, mant<strong>en</strong>er limpio el terr<strong>en</strong>o y una<br />
597
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
vegetación requerida para usos no agrarios mediante el control <strong>de</strong>l matorral, evitan <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación<br />
y, <strong>en</strong> última instancia, <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> iniciación <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios (Masson y Rochon, 1992). Como consecu<strong>en</strong>cia<br />
y por el contrario son conocidos <strong>los</strong> efectos medioambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
gana<strong>de</strong>ras <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> pastos (Bernués et al., 2004).<br />
La necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica y social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones vi<strong>en</strong>e implícita <strong>en</strong> el concepto,<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te político y económico, <strong>de</strong> multifuncionalidad; concepto situado <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo agrario europeo (Bazin, 2003). La agricultura europea es calificada<br />
<strong>de</strong> multifuncional <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> productora <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, contribuye a una<br />
amplia gama <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas externas (ambi<strong>en</strong>tales, regionales, socioeconómicas, <strong>de</strong>mográficas e<br />
infraestructurales) (Pevetz, 1998; Ploeg y Roep, 2003).<br />
Multifuncionalidad y sost<strong>en</strong>ibilidad se consi<strong>de</strong>ran interre<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones gana<strong>de</strong>ras.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s funciones medioambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> estas explotaciones <strong>la</strong>s ejerc<strong>en</strong>, <strong>en</strong> términos<br />
económicos, <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> producción conjunta, <strong>en</strong> el que el bi<strong>en</strong> público (medioambi<strong>en</strong>tal) es<br />
una externalidad para <strong>la</strong> que no existe mercado que lo regule, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es privados<br />
(productos agrogana<strong>de</strong>ros) que sí ti<strong>en</strong>e mercado. Por ello el mercado <strong>de</strong> <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es privados (precios<br />
<strong>de</strong> factores y <strong>de</strong> productos) pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> un nivel no óptimo <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es públicos. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
pue<strong>de</strong> conducir a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> sistemas, con una ina<strong>de</strong>cuada incid<strong>en</strong>cia medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> no<br />
existir políticas que inc<strong>en</strong>tiv<strong>en</strong> y regul<strong>en</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones.<br />
El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es estimar el nivel <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo familiar como indicador<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación, <strong>en</strong> explotaciones ovinas que utilizan <strong>en</strong> alguna<br />
medida el Parque Natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Guara y discutir <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre dicha productividad<br />
y el nivel <strong>de</strong> contribución a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l medio natural, medida ésta por medio <strong>de</strong> variables<br />
técnicas y económicas.<br />
MATERIAL Y MÉTODOS<br />
Se ha partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que el grado <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> función medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
explotaciones vi<strong>en</strong>e ligado a una mayor especialización gana<strong>de</strong>ra y a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> sistemas más<br />
pastorales y, <strong>en</strong>tre éstos, a <strong>los</strong> que <strong>en</strong> mayor medida utilizan pastos espontáneos. Así mismo, se<br />
ha consi<strong>de</strong>rado que <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo familiar es el más importante indicador parcial <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación.<br />
Se ha utilizado <strong>la</strong> información <strong>de</strong> 11 explotaciones repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> cuatro grupos <strong>de</strong> explotaciones<br />
ovinas obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> una tipificación previa (Bernués et al., 2004) a partir <strong>de</strong> variables expresión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con el territorio (Tab<strong>la</strong> 1). De estas 11 explotaciones se conoc<strong>en</strong> también<br />
diversos aspectos <strong>de</strong>l sistema practicado, como <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> pastoreo (Manrique et al.,<br />
2005) y <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción (Manrique et al., 2007). El indicador <strong>de</strong>l resultado económico<br />
utilizado ha sido el Marg<strong>en</strong> Neto (M.N.) como difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> ingresos (productivos más<br />
subv<strong>en</strong>ciones) y <strong>los</strong> costes fijos y variables (Tab<strong>la</strong> 2). La información disponible no ha permitido<br />
consi<strong>de</strong>rar algunos costes como <strong>la</strong>s amortizaciones, sa<strong>la</strong>rios <strong>de</strong>l trabajo familiar, intereses <strong>de</strong><br />
capitales propios y alim<strong>en</strong>tación producida <strong>en</strong> <strong>la</strong> explotación.<br />
El indicador utilizado para <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l trabajo familiar (P L ) ha sido:<br />
P L = M.N. / UTA fam.<br />
Este indicador permite hacer comparaciones <strong>en</strong>tre explotaciones. La UTA fam. es <strong>la</strong> unidad conv<strong>en</strong>cional<br />
que mi<strong>de</strong> el empleo familiar medio.<br />
Se han analizado mediante corre<strong>la</strong>ciones simples <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo familiar<br />
y <strong>los</strong> indicadores <strong>de</strong> especialización gana<strong>de</strong>ra (% Ingresos gana<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> el total <strong>de</strong> ingresos),<br />
subv<strong>en</strong>ciones percibidas y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación comprada (costes variables/oveja).<br />
598
Sistemas agrosilvopastorales<br />
Tab<strong>la</strong> 1. Características <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> explotaciones obt<strong>en</strong>idos mediante Análisis Cluster<br />
C<strong>la</strong>ses Grupo 1 Grupo 2 Grupo 3 Grupo 4 Total<br />
Nº explotaciones 16 13 18 7 54<br />
SAU(ha) 0< 250 ha 87,5 7,7 33,3 85,7 50,0<br />
≥ 250 10 ≤ 55 0 7,7 77,8 14,3 29,6<br />
>55 93,8 38,5 5,6 0 38,9<br />
% SAU d<strong>en</strong>tro ZPP* 0 100 23,1 38,9 0 48,1<br />
≤ 55 0 38,5 50,0 28,6 29,6<br />
> 55 0 38,5 11,1 71,4 22,2<br />
% Cultivos Agríco<strong>la</strong>s / SAU < 20 37,5 100 5,6 0 37,0<br />
> 20 ≤ 40 62,5 0 44,4 0 33,3<br />
> 40 0 0 50,0 100 29,6<br />
U. Gana<strong>de</strong>ras Ovino (UGO) ≤ ≤ 50 62,5 15,4 11,1 57,1 33,3<br />
> 50 < 100 37,5 61,5 50,0 28,6 46,3<br />
≥≥ 100 0 23,1 38,9 14,3 20,4<br />
UGO /ha <strong>Pastos</strong> Comunales No usa comunal 43,8 46,2 44,4 85,7 50,0<br />
≤ 0,01 37,5 53,8 38,9 14,3 38,9<br />
> 0,01 18,8 0 16,7 0 11,1<br />
%<strong>Pastos</strong> /SAU < 55 18,8 0 50,0 85,7 33,3<br />
* ZPP: Zona Periférica <strong>de</strong> Protección<br />
> 55 ≤ 80 68,8 0 50,0 14,3 38,9<br />
> 80 12,5 100 0 0 27,8<br />
RESULTADOS Y DISCUSIÓN<br />
En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 se expone <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s once explotaciones y<br />
<strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo familiar. Se observa que <strong>la</strong> productividad es heterogénea <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
explotaciones, varía <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 13.390€ <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación 8 y <strong>los</strong> 42.430 <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación<br />
4. Las productivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos también son dispares.<br />
La media más baja correspon<strong>de</strong> al grupo 3 (20,94 miles €/UTA fam.), caracterizado por cierta<br />
incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>s comerciales. Sin embargo, el grupo 4, también formado por<br />
explotaciones con importante actividad agríco<strong>la</strong>, es un grupo con productividad media elevada<br />
(32,8 miles €/UTA fam.) a un nivel semejante al <strong>de</strong>l grupo 2, <strong>de</strong> mayor especialización ovina<br />
(33,13 miles €/UTA fam.). Esta disparidad no es sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te si se consi<strong>de</strong>ra que, como es conocido,<br />
<strong>los</strong> resultados económicos y también <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo, aparec<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong><br />
este tipo <strong>de</strong> explotaciones, con <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad y, <strong>en</strong> nuestro caso, con el volum<strong>en</strong><br />
total <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> estos ingresos. No<br />
obstante, <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo no ti<strong>en</strong>e el mismo nivel <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> actividad que <strong>los</strong> resultados económicos, dado que el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disponibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo<br />
(UTA)con <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión no lo hace proporcionalm<strong>en</strong>te.<br />
599
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
Tab<strong>la</strong> 2. Formación <strong>de</strong> resultados económicos y productividad <strong>de</strong>l trabajo (000€)<br />
Grupos explotaciones Grupo 1 Grupo 2 Grupo 3 Grupo 4<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11<br />
Ingresos <strong>de</strong> explotación<br />
Ingresos productivos 29,83 56,99 43,73 88,46 114,47 69,49 54,10 53,30 16,67 91,26 50,33<br />
% ingresos agríco<strong>la</strong>s 15,0 — 33,9 — — 4,8 8,7 37,3 44,6 69,0 43,6<br />
Ingresos ovinos 25,36 56,99 28,91 88,46 114,47 49,69 49,40 33,43 10,90 28,29 28,50<br />
Subv<strong>en</strong>ciones 10,72 23,09 12,84 23,91 41,25 26,38 21,74 13,96 5,12 13,42 11,84<br />
% S. agroambi<strong>en</strong>tales 10,1 14,4 41,4 5,4 1,9 17,9 12,4 9,6 30,2 32,6 15,6<br />
Total ingresos explotación 40,55 80,08 56,57 112,37 155,72 95,87 75,84 67,26 21,79 104,68 62,37<br />
Costes <strong>de</strong> explotación<br />
Costes variables 8,15 30,52 19,81 21,84 74,03 37,87 36,61 34,89 6,76 16,45 36,10<br />
% costes variables<br />
gana<strong>de</strong>ros 20,3 46,5 50,9 70,9 58,3 75,7 60,1 45,4 46,0 38,2 29,1<br />
Costes fijos 2,26 5,83 2,24 5,67 8,35 7,30 3,90 5,58 0,95 3,48 3,06<br />
Costes totales explotación 10,41 36,35 22,05 27,52 82,38 45,16 40,51 40,47 7,71 19,93 39,16<br />
Resultados económicos 30,15 43,73 34,53 84,85 73,34 50,71 35,34 26,79 14,08 84,75 23,21<br />
M.N. explotación<br />
Productividad trabajo familiar 14,36 29,15 31,39 42,43 36,67 20,29 35,34 13,39 14,08 42,38 23,21<br />
(M.N. explot. / UTA fam.)<br />
Por <strong>la</strong>s mismas razones, el grado <strong>de</strong> especialización gana<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones, medida por<br />
el porc<strong>en</strong>taje que repres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> ingresos gana<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> el total <strong>de</strong> ingresos, pres<strong>en</strong>ta una baja<br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> niveles <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo (r 2 = 0,3104).<br />
La productividad <strong>de</strong>l trabajo aparece, asimismo, poco re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s subv<strong>en</strong>ciones percibidas<br />
(r 2 = 0,2385); lo cual parecería apuntar que <strong>la</strong>s ayudas, muy re<strong>la</strong>cionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
ovinas especializadas con <strong>los</strong> ingresos ovinos, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, como éstos una incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminante<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo.<br />
Si se consi<strong>de</strong>ra que <strong>los</strong> costes variables unitarios (costes variables/oveja) que no incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
producida <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia explotación, informan <strong>de</strong>l nivel re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> insumos adquiridos <strong>en</strong><br />
el mercado, y el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación, <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos pon<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> manifiesto una inexist<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo (r 2 = 0,0014). Estas apreciaciones<br />
se confirman si se observa <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3, que expresa el nivel re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> utilización temporal<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pastos por <strong>la</strong>s explotaciones. Aunque <strong>en</strong> distinta medida, todos <strong>los</strong> grupos y explotaciones<br />
pres<strong>en</strong>tan un carácter int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te pastoral. Diez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s once explotaciones utilizan pastos<br />
espontáneos (pastizales, pastos arbustivos, prados <strong>en</strong> algún caso, eriales) y barbechos <strong>en</strong>tre<br />
7,5 y 12 meses al año. Únicam<strong>en</strong>te una explotación sólo utiliza 4 meses este aprovechami<strong>en</strong>to.<br />
De <strong>la</strong> misma forma, todas <strong>la</strong>s explotaciones utilizan mediante pastoreo cultivos forrajeros diversos:<br />
prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alfalfa <strong>de</strong> secano (Medicado sativa L.) y esparceta (Onobrychis sativa) pero<br />
también veza (Vicia sativa L.), ray gras (Lolium per<strong>en</strong>ne), av<strong>en</strong>a (Av<strong>en</strong>a sativa L.) y pasto <strong>de</strong> Sudán<br />
(Sorghum sudan<strong>en</strong>se (Piper) stap ) (Manrique et al., 2005). El 72% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones pastan<br />
cultivos forrajeros <strong>en</strong>tre 6 y 8,5 meses anuales (media 6,7). Son <strong>los</strong> grupos 3 y 4 <strong>los</strong> que, <strong>en</strong><br />
cifras medias, utilizan <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida estos recursos, coincidi<strong>en</strong>do con el hecho <strong>de</strong> que también<br />
600
Sistemas agrosilvopastorales<br />
son <strong>la</strong>s explotaciones con mayor peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura comercial. El porc<strong>en</strong>taje medio que supone<br />
<strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría <strong>en</strong> <strong>los</strong> ingresos productivos <strong>de</strong> estos dos grupos repres<strong>en</strong>ta el 69,8% y el 43,7%<br />
respectivam<strong>en</strong>te. Las cifras que anteced<strong>en</strong> nada dic<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad o <strong>la</strong> temporalidad <strong>de</strong>l aprovechami<strong>en</strong>to;<br />
pues <strong>en</strong> un mismo mes pued<strong>en</strong> utilizarse varios (Manrique et al., 2005).<br />
Tab<strong>la</strong> 3. Nivel re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> utilización temporal <strong>de</strong> pastos (meses)<br />
Grupos explotaciones Grupo 1 Grupo 2 Grupo 3 Grupo 4<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11<br />
<strong>Pastos</strong> espontáneos ** ** ** *** * *** *** *** ** ** ***<br />
y barbechos 8 8 7,5 12 4 12 12 9 7 8 9<br />
<strong>Pastos</strong> cultivados ** *** *** ** *** ** * ** ** ** **<br />
5 7,5 7,5 6 8,5 5,5 3 6 6 6 6<br />
Subproductos <strong>de</strong> cultivo ** * ** *** ** *** ** ** ** ***<br />
(rastrojeras/alm<strong>en</strong>dro/olivo) 5 2 4 — 5,5 5 7 3,5 5 5 7<br />
Estabu<strong>la</strong>ción (meses) 1,5 3,5 2,5 — 2,5 — — — 3 — 0,5<br />
(alim<strong>en</strong>tación a pesebre)<br />
Nivel <strong>de</strong> especialización 85 100 65,1 100 100 95,2 91,3 62,7 55,4 31,0 56,4<br />
gana<strong>de</strong>ra (% gana<strong>de</strong>ría<br />
<strong>en</strong> ingresos productivos)<br />
Autonomía alim<strong>en</strong>ticia <strong>de</strong> 3,67 17,1 25,2 16,3 25,4 28,7 27,5 29,9 18,1 16,5 25,0<br />
<strong>la</strong> explotación (Costes<br />
variables/oveja)<br />
*** nivel alto o muy alto ** nivel medio *nivel bajo<br />
En el pastoreo <strong>de</strong> subproductos <strong>de</strong> cultivos, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te rastrojeras, pero también olivares<br />
y alm<strong>en</strong>drales, exist<strong>en</strong> mayores disparida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre explotaciones y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, una m<strong>en</strong>or utilización<br />
temporal. El 63,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones consi<strong>de</strong>radas utilizan estos subproductos <strong>en</strong>tre 5 y<br />
7 meses al año (media 5,6). Los grupos 3 y 4, con mayor actividad agríco<strong>la</strong> comercial, son, lógicam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>los</strong> que utilizan más rastrojeras.<br />
El grado <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l pastoreo, tanto cualitativa (tipo <strong>de</strong> pastos), como cuantitativa<br />
(meses <strong>de</strong> utilización) y, por tanto, el grado mayor o m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción con sistemas <strong>en</strong> principio<br />
ext<strong>en</strong>sivos y con el <strong>en</strong>torno natural, no aparece re<strong>la</strong>cionado con el nivel <strong>de</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo<br />
familiar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones (Tab<strong>la</strong> 3).<br />
CONCLUSIONES<br />
En <strong>la</strong>s explotaciones ovinas estudiadas, <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l trabajo familiar no está re<strong>la</strong>cionada<br />
con el grado <strong>de</strong> especialización gana<strong>de</strong>ra, con el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas pastorales, con <strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia<br />
alim<strong>en</strong>taria, ni con <strong>la</strong>s subv<strong>en</strong>ciones percibidas. Pue<strong>de</strong> concluirse, por lo tanto, que <strong>la</strong> productividad<br />
<strong>de</strong>l trabajo como indicador parcial <strong>de</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />
no pres<strong>en</strong>ta re<strong>la</strong>ción con variables que expresan el nivel re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> función medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s explotaciones y, por tanto parece <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que <strong>la</strong> función productiva, remunerada <strong>en</strong> el<br />
mercado, continua si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> que asegura <strong>la</strong> viabilidad económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones.<br />
601
<strong>Pastos</strong>, <strong>c<strong>la</strong>ve</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>territorios</strong>: Integrando disciplinas<br />
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />
BAZIN, G. 2003. CAP against multifuncionality? Economie Rurale, 373-374, 236-242.<br />
BERNUÉS, A.; OLAIZOLA, A.M.; CASASÚS, I.; AMMAR, A.; FLORES, N.; MANRIQUE, E. 2004. Livestock<br />
farming systems and conservation of Spanish Mediterranean mountain areas: the case<br />
of the “Sierra <strong>de</strong> Guara” Natural Park. I. Characterisation of farming systems. Cahiers Options<br />
Méditerrané<strong>en</strong>nes, 62, 195-198.<br />
JACOBS, M. 1995. Sustainable Developm<strong>en</strong>t. From Broard rhetoric to local Reality. Confer<strong>en</strong>ce<br />
Proceeding from Ag<strong>en</strong>da 21 in Chesire. Docum<strong>en</strong>t, nº 493. Chesire.<br />
MANRIQUE, E.; OLAIZOLA, A.M.; AMMAR, A. 2005. Estrategias <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> recursos pastorales<br />
por explotaciones ovinas <strong>en</strong> un espacio natural protegido: El Parque Natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra<br />
<strong>de</strong> Guara (Huesca). En “Producciones agrogana<strong>de</strong>ras: gestión efici<strong>en</strong>te y conservación <strong>de</strong>l<br />
medio natural”. Ed. K. Osoro, A. Argam<strong>en</strong>tería, A. Larraca<strong>la</strong>ta; Gijón. Tomo I, 291-298.<br />
MANRIQUE, E.; OLAIZOLA, A.M.; ZAMUDIO, A. 2007. La formación <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados económicos<br />
<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> sistemas ovinos que utilizan un espacio natural protegido. I.T.E.A. Vol.<br />
extra 28. Tomo I, 288-290.<br />
MASSON Ph., ROCHON J.J. 1992. Contribution <strong>de</strong>s sytèmes d’élevage á <strong>la</strong> protection et <strong>la</strong> mise<br />
<strong>en</strong> valeur <strong>de</strong>s forêts <strong>de</strong> chêne-liège <strong>de</strong>s Pyrénées Ori<strong>en</strong>tales. Economie Rurale 208-209, 142-<br />
143.<br />
MEADOWS, D.; RANDERS, J.; BEHRENS, W. 1972 The limits of Growth. New American Library,<br />
New York, 207 pp.<br />
PEVETZ, W. 1998. Multifuncionality and sustainability in agriculture. Monatsberichte über die Österreichische<br />
Landwirtschaft, 45(7), 500-512.<br />
PLOEG, J.D. von d.; ROEP, D. 2003. Multifuncionality and rural <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t: The actual situation<br />
in Europe. In: Multifuncional agriculture: a new paradigm for Europea agriculture and rural<br />
<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, 37-53.<br />
SULSER, T.B.; DURYEA, M.L.; FROLICH, L.M.; GUEVARA-CUASPUD, E. 2001. A field practical<br />
approach for assessing biophysical sustainability of alternative agricultural systems. Agricultural<br />
Systems, 68(2), 113-135.<br />
WCED (World Comisión on Environem<strong>en</strong>t and Developm<strong>en</strong>t). 1987. Our Common Future. Oxford<br />
University Press, New York, 383 pp.<br />
ZERGER, V.; AMINI, S. 1994. The concept of sustainability in c<strong>la</strong>ssifying farms. Trop<strong>en</strong><strong>la</strong>ndwith Beiheft,<br />
52, 69-79.<br />
602
Sistemas agrosilvopastorales<br />
THE LABOUR PRODUCTIVITY AS A PARTIAL INDICATOR OF SHEEP<br />
FARMS SUSTAINABILITY IN AGRO-SYLVOPASTORAL SYSTEMS.<br />
SUMMARY<br />
From the concept of sustainability and the multifunctionality role attributed to the European farming<br />
systems, a first approach to the analysis and discussion of the re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> the <strong>la</strong>bour<br />
productivity, as partial indicator of the economic sustainability of the livestock farms and its <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal<br />
function was ma<strong>de</strong>. A sample of 11 sheep farms that use a Natural Park, repres<strong>en</strong>tative<br />
of four farm groups established in a previous study by means of multivariate statistical analysis,<br />
was studied. For each farm, economic results and an indicator of family <strong>la</strong>bour productivity, the re<strong>la</strong>tive<br />
levels of grazing and the re<strong>la</strong>tions betwe<strong>en</strong> the farms and the market and the agro-sylvopastoral<br />
systems were calcu<strong>la</strong>ted . These results show that there is not a clear re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong><br />
the levels of the indicator of economic sustainability of farms and their <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal function.<br />
Key words: sheep farming systems, multifunctionality, natural protected areas, economic<br />
sustainability.<br />
603
AGRICULTURA<br />
GANADERÍA<br />
PESCA Y ACUICULTURA<br />
POLÍTICA, ECONOMÍA Y SOCIOLOGÍA AGRARIAS<br />
FORMACIÓN AGRARIA<br />
CONGRESOS Y JORNADAS<br />
R.A.E.A.<br />
Consejería <strong>de</strong> Agricultura y Pesca