31.12.2013 Views

Banda ancha en América Latina: más allá de la conectividad - Cepal

Banda ancha en América Latina: más allá de la conectividad - Cepal

Banda ancha en América Latina: más allá de la conectividad - Cepal

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>:<br />

<strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Valeria Jordán<br />

Hernán Galperin<br />

Wilson Peres<br />

Coordinadores


Esta publicación fue coordinada por Valeria Jordán y Wilson<br />

Peres, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Económica para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe<br />

(CEPAL), y Hernán Galperin, <strong>de</strong> <strong>la</strong> red Diálogo Regional sobre<br />

<strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (DIRSI), <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto<br />

Diálogo político inclusivo e intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong>l<br />

programa Alianza para <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información 2 (@LIS2),<br />

cofinanciado por <strong>la</strong> CEPAL y <strong>la</strong> Unión Europea, y ejecutado por<br />

<strong>la</strong> División <strong>de</strong> Desarrollo Productivo y Empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL.<br />

Los coordinadores agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> el apoyo editorial <strong>de</strong> Francisca Lira<br />

y Laura Pa<strong>la</strong>cios, funcionarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL, y <strong>la</strong>s revisiones <strong>de</strong>l<br />

texto realizadas por María Hel<strong>en</strong>a Chara<strong>la</strong>mby.<br />

Las opiniones expresadas <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, que no ha sido<br />

sometido a revisión editorial, son <strong>de</strong> exclusiva responsabilidad <strong>de</strong><br />

los autores y pued<strong>en</strong> no coincidir con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas.<br />

Este docum<strong>en</strong>to se ha realizado con ayuda financiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión<br />

Europea. Las opiniones expresadas <strong>en</strong> el mismo no reflejan<br />

necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> opinión oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.<br />

Este trabajo se llevó a cabo con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> una subv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> Investigaciones para el Desarrollo,<br />

Ottawa (Canadá).<br />

Este docum<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scargarse <strong>en</strong> línea <strong>en</strong> http://www.cepal.<br />

org/Socinfo.<br />

LC/L.3588 • Febrero <strong>de</strong> 2013 • 2013-70<br />

© Naciones Unidas • Impreso <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Índice<br />

Prólogo 5<br />

Primera parte. Diagnóstico 7<br />

I. La evolución <strong>de</strong>l paradigma digital <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Roxana Barrantes, Valeria Jordán y Fernando Rojas 9<br />

A. La era <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube 11<br />

B. La banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región 17<br />

C. Lecciones para una nueva era 27<br />

Bibliografía 31<br />

II.<br />

III.<br />

La brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda: <strong>de</strong>terminantes y políticas públicas<br />

Raúl L. Katz y Hernán Galperin 33<br />

A. Midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> brecha digital <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda 34<br />

B. Compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda 38<br />

C. La situación <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 43<br />

D. Políticas públicas para cerrar <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda 55<br />

E. Conclusiones 63<br />

Bibliografía 65<br />

Anexo II.1 Metodología y fu<strong>en</strong>tes para el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> 66<br />

La <strong>conectividad</strong> regional e internacional<br />

Omar <strong>de</strong> León 69<br />

A. Introducción 69<br />

B. Diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> a Internet 70<br />

C. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Sur <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales 75<br />

D. Conclusiones 86<br />

Bibliografía 87<br />

Anexo III.1 Definiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> 87<br />

Anexo III.2 Puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong> Internet 93<br />

Segunda parte. El impacto económico 105<br />

IV.<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong>, digitalización y <strong>de</strong>sarrollo<br />

Raúl L. Katz 107<br />

A. <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> y crecimi<strong>en</strong>to económico 107<br />

B. Digitalización y <strong>de</strong>sarrollo 120<br />

C. Implicaciones <strong>de</strong> política 127<br />

Bibliografía 130<br />

V. <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil: <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> acelerar su <strong>de</strong>spliegue<br />

Ernesto M. Flores-Roux 131<br />

A. Introducción 131<br />

B. Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 133<br />

C. Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos móviles <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 136<br />

D. Un mo<strong>de</strong>lo teórico <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to y sus implicaciones 143<br />

E. Conclusiones 148<br />

Bibliografía 150<br />

3


CEPAL<br />

VI.<br />

Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, cambio estructural y creación <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> pymes<br />

Andrea Colciago y Fe<strong>de</strong>rico Etro 151<br />

A. Introducción 151<br />

B. Efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube 154<br />

C. El mo<strong>de</strong>lo teórico 157<br />

D. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube 168<br />

E. Calibración 173<br />

F. Transición a <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube 175<br />

G. Conclusiones 179<br />

Bibliografía 181<br />

Tercera parte. Políticas públicas 183<br />

VII. Los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> universalización<br />

Hernán Galperin, Judith Mariscal y María Fernanda Viec<strong>en</strong>s 185<br />

A. Introducción 185<br />

B. El fin <strong>de</strong> un ciclo: los cambios <strong>en</strong> el rol <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones 187<br />

C. Los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>: principales características 191<br />

D. P<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>: diversas estrategias para una misma meta 198<br />

E. Conclusiones 204<br />

Bibliografía 206<br />

Anexo VII.1 Principales elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> países seleccionados 209<br />

VIII. <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> y política industrial: <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia coreana<br />

Daewon Choi 211<br />

A. Política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>: <strong>de</strong>finición y alcance 211<br />

B. Estructura y dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> 220<br />

C. La converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas 234<br />

D. El Giga Korea P<strong>la</strong>n 2020 242<br />

E. Conclusiones 244<br />

Bibliografía 249<br />

IX. Neutralidad <strong>de</strong> red: <strong>de</strong>bate y políticas<br />

R<strong>en</strong>é Bustillo 251<br />

A. Introducción 251<br />

B. ¿Qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por neutralidad <strong>de</strong> red? 252<br />

C. La situación <strong>en</strong> Europa, Estados Unidos y Asia Pacífico 258<br />

D. Situación y perspectivas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 267<br />

E. Criterios para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una política a nivel nacional 269<br />

Bibliografía 271<br />

Cuarta parte. El futuro <strong>de</strong>l ecosistema 273<br />

X. El avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

R<strong>en</strong>é Bustillo 275<br />

A. ¿Qué es <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube? 276<br />

B. Problemas y retos 288<br />

C. Migración hacia <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube 293<br />

D. La situación <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 301<br />

E. La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil 307<br />

F. “Todo” <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube: ¿realidad o utopía? 315<br />

G. Mejores prácticas internacionales 321<br />

Bibliografía 326<br />

XI. El <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos y servicios over-the-top<br />

Juan José Ganuza y María Fernanda Viec<strong>en</strong>s 329<br />

A. Introducción 329<br />

B. Caracterización <strong>de</strong> los servicios, aplicaciones y cont<strong>en</strong>idos over the top 331<br />

C. Principales conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura 334<br />

D. El mercado over-the-top <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 338<br />

E. El <strong>de</strong>bate sobre estrategias y políticas 344<br />

F. Conclusiones 348<br />

Bibliografía 350<br />

4


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Prólogo<br />

En noviembre <strong>de</strong> 2010, los coordinadores <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te libro publicaron<br />

Acelerando <strong>la</strong> revolución digital: banda <strong>ancha</strong> para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, <strong>en</strong> el<br />

que se p<strong>la</strong>nteaba que esa tecnología era el elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> un sistema<br />

<strong>de</strong> innovación económica, organizacional y social que, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> activos complem<strong>en</strong>tarios (infraestructura, capacida<strong>de</strong>s,<br />

estructura productiva), creaba una dinámica que favorecía al conjunto <strong>de</strong><br />

sectores económicos y sociales.<br />

Asimismo, se indicaba que lograr esa sinergia requería un nuevo <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> políticas con una visión integral, flexible y <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>en</strong> torno al cual<br />

se articu<strong>la</strong>s<strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> productividad, innovación, inclusión social y<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad. En este <strong>en</strong>foque el Estado <strong>de</strong>bía t<strong>en</strong>er un papel activo, a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s que le permitieran diseñar instrum<strong>en</strong>tos y<br />

coordinar acciones para afrontar los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />

Se advertía <strong>en</strong>tonces que el ritmo <strong>de</strong>l proceso técnico se estaba<br />

acelerando, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s<br />

comunicaciones (TIC). Esta previsión fue ampliam<strong>en</strong>te confirmada <strong>en</strong><br />

los hechos, al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía 3G <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

expandirse el acceso a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y com<strong>en</strong>zar a difundirse nuevas<br />

tecnologías, tales como <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y el análisis <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s<br />

datos. En ese contexto, se <strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> acelerar los esfuerzos<br />

para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> un mundo hiperconectado.<br />

Los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe han respondido a ese l<strong>la</strong>mado<br />

y los sectores públicos y privados <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s inversiones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura necesaria para el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> nuevas re<strong>de</strong>s y <strong>en</strong><br />

programas para fom<strong>en</strong>tar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

y <strong>la</strong>s empresas.<br />

5


CEPAL<br />

Pese a estos avances, el esfuerzo no ha sido sufici<strong>en</strong>te. Si bi<strong>en</strong> se ha<br />

ampliado el acceso a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y móvil, <strong>la</strong> brecha digital con los<br />

países avanzados aún dista <strong>de</strong> haberse reducido y el uso se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

aplicaciones <strong>de</strong> consumo personal o <strong>en</strong> TIC básicas para <strong>la</strong>s empresas, con<br />

el consigui<strong>en</strong>te bajo impacto sobre <strong>la</strong> productividad.<br />

Las gran<strong>de</strong>s disparida<strong>de</strong>s económicas, territoriales y <strong>de</strong> género <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> acceso sigu<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tes y su reducción es <strong>de</strong>masiado l<strong>en</strong>ta. Más<br />

aun, <strong>la</strong>s políticas digitales <strong>en</strong> curso no reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida importancia a<br />

<strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a crear infraestructura y masificar<br />

el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> con estrategias nacionales <strong>de</strong> política industrial.<br />

Esto es crucial pues para concretar el cambio estructural que propugna<br />

<strong>la</strong> CEPAL es preciso lograr una vincu<strong>la</strong>ción estrecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estrategias<br />

digitales, impulsar <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y formu<strong>la</strong>r políticas industriales sectoriales.<br />

Solo así se podrá avanzar significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> una nueva<br />

estructura productiva <strong>más</strong> int<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y capaz <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

empleos <strong>de</strong> calidad, imprescindibles para alcanzar progresos estables <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad y <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo económico y social.<br />

La pres<strong>en</strong>te publicación es resultado <strong>de</strong> un esfuerzo conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />

Diálogo Regional sobre <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (DIRSI) y <strong>la</strong> División<br />

<strong>de</strong> Desarrollo Productivo y Empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Económica para<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe (CEPAL), que se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong><br />

investigación y propuestas <strong>de</strong> políticas <strong>en</strong> temas re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> información que <strong>la</strong> CEPAL ejecuta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2009, con el apoyo financiero<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, mediante el proyecto “Diálogo político inclusivo e<br />

intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias” <strong>de</strong>l programa @LIS2–Alianza para <strong>la</strong> Sociedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Información 2.<br />

La red DIRSI y <strong>la</strong> CEPAL pon<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te publicación a disposición<br />

<strong>de</strong> los gobiernos y ciudadanos <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, con el fin <strong>de</strong><br />

brindarles un panorama sobre <strong>la</strong> evolución reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y los nuevos retos y oportunida<strong>de</strong>s económicos y sociales<br />

p<strong>la</strong>nteados por <strong>la</strong> aceleración <strong>de</strong>l cambio tecnológico.<br />

6<br />

Alicia Bárc<strong>en</strong>a Ibarra<br />

Secretaria Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Económica<br />

para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe (CEPAL)


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

“Do. Or do not<br />

There is no try.”<br />

Yoda D´Kana<br />

Primera parte<br />

Diagnóstico<br />

7


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

I. La evolución <strong>de</strong>l paradigma digital <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Roxana Barrantes, Valeria Jordán y Fernando Rojas 1<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> Acelerando <strong>la</strong> revolución digital: banda <strong>ancha</strong> para<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han acelerado el diseño<br />

e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas para expandir el acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong>s<br />

empresas a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> (Jordán, Galperin y Peres, 2010). En términos<br />

<strong>de</strong> ampliación <strong>de</strong> infraestructura, tan importante para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este<br />

servicio, dos años es un periodo re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te corto para evaluar logros. Si a<br />

ello se une el hecho que <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> servicios posibles <strong>de</strong> ser consumidos<br />

sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> aplicaciones que requier<strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong> se ha multiplicado,<br />

el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> política se torna aún <strong>más</strong> c<strong>la</strong>ro.<br />

Sin embargo, <strong>de</strong>bido a los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones y servicios basados<br />

<strong>en</strong> Internet, es preciso ir <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas para masificar el acceso,<br />

<strong>la</strong>s que, sin per<strong>de</strong>r su relevancia, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> concebirse <strong>en</strong> un contexto <strong>más</strong><br />

integral d<strong>en</strong>tro una visión <strong>de</strong> futuro que consi<strong>de</strong>re el impacto <strong>de</strong>l mundo<br />

hiperconectado <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía global (World Economic Forum, 2012).<br />

Por sus efectos permeables y converg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía y sociedad, <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> no sólo <strong>de</strong>be ser<br />

consi<strong>de</strong>rada como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong>, sino como un medio<br />

para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas que apunt<strong>en</strong> a lograr una mayor inclusión social<br />

y competitividad económica. La oportunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas es<br />

1<br />

Roxana Barrantes es investigadora principal <strong>en</strong> el Instituto <strong>de</strong> Estudios Peruanos <strong>en</strong> Lima; Valeria Jordán<br />

y Fernando Rojas son funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Económica para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe (CEPAL) <strong>en</strong><br />

Santiago <strong>de</strong> Chile. Fernando Rojas es coordinador <strong>de</strong>l Observatorio Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha (ORBA).<br />

9


CEPAL<br />

fundam<strong>en</strong>tal dada <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l paradigma digital 2 , que ha transformado<br />

mo<strong>de</strong>los productivos, organizativos y <strong>de</strong> interacción social <strong>más</strong> rápidam<strong>en</strong>te<br />

que cualquier paradigma tecnológico previo.<br />

El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Internet comercial hacia mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta<br />

y su expansión bajo <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> banda estrecha, significó cambios radicales,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> comunicación, con aplicaciones <strong>de</strong> correo<br />

electrónico y <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> sitios e información <strong>en</strong> línea <strong>en</strong> formato<br />

<strong>de</strong> hipertexto con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> World Wi<strong>de</strong> Web. Esto dio orig<strong>en</strong> a una primera<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas para impulsar principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> Internet<br />

y el acceso a computadores <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, los que, a inicios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, mostraban un fuerte rezago <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> estas<br />

tecnologías, que daba orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominada brecha digital.<br />

Entre 2005 y 2010, <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> acceso experim<strong>en</strong>taron<br />

importantes avances que se tradujeron <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tos significativos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> datos. Así, surgió <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> que no solo<br />

efectivizó <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s, dispositivos y cont<strong>en</strong>ido,<br />

sino que fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te posibilitó el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aplicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube, <strong>más</strong> interactivas e int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> audio y vi<strong>de</strong>o, que permit<strong>en</strong> ofrecer<br />

todo tipo <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> línea, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>de</strong> ocio y <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to hasta<br />

los productivos y <strong>de</strong> interés social. Esto gatilló, a nivel global, una segunda<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> acceso, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, se observa una consolidación <strong>de</strong> trayectorias<br />

tecnológicas, asociada al continuo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> alta<br />

velocidad y <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> los dispositivos para acce<strong>de</strong>r a los servicios<br />

provistos a través <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. La combinación <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y<br />

movilidad total es el telón <strong>de</strong> fondo fr<strong>en</strong>te al que se ubica el pres<strong>en</strong>te libro<br />

y esta introducción. En su primera sección, se muestran <strong>la</strong>s principales<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> curso <strong>de</strong>stacando el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> explosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad y<br />

calidad <strong>de</strong> datos estructurados y no estructurados que se g<strong>en</strong>eran <strong>de</strong> manera<br />

casi automática a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas (digital exhaust o digital<br />

footprint); <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los servicios e<br />

infraestructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera, un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes capítulos y <strong>la</strong>s principales conclusiones <strong>de</strong>l libro.<br />

2<br />

Véase el capítulo V <strong>de</strong> Ernesto Flores-Roux sobre <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil.<br />

10


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

A. La era <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Como se p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong> Jordán, Galperin y Peres (2010), el paradigma<br />

digital se <strong>de</strong>be analizar como un conjunto <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> propósito<br />

g<strong>en</strong>eral que evolucionan <strong>de</strong> manera asincrónica, cuyas innovaciones se<br />

retroalim<strong>en</strong>tan constantem<strong>en</strong>te, dando orig<strong>en</strong> a un círculo virtuoso que<br />

g<strong>en</strong>era un sistema tecnológico <strong>de</strong> alto dinamismo. La digitalización <strong>de</strong><br />

datos permite realizar cuatro operaciones básicas: g<strong>en</strong>eración y captación<br />

<strong>de</strong> información <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes formatos (texto, audio y vi<strong>de</strong>o), transmisión,<br />

cómputo y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Estas funciones están estrecham<strong>en</strong>te ligadas<br />

<strong>en</strong>tre sí, son inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, y compon<strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones (TIC).<br />

En <strong>la</strong> actualidad, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y captación <strong>de</strong> información,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> formato <strong>de</strong> audio y vi<strong>de</strong>o, presiona a <strong>la</strong>s otras tres operaciones,<br />

que difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> el tiempo. Las asimetrías <strong>en</strong> estas<br />

trayectorias son, al mismo tiempo, obstáculos al pl<strong>en</strong>o uso <strong>de</strong> cada compon<strong>en</strong>te<br />

tomado ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te, e inc<strong>en</strong>tivos para que <strong>la</strong>s trayectorias rezagadas hagan un<br />

catching-up <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>más</strong> avanzada. Así, por ejemplo, durante bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 1990, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> cómputo estuvo muy por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> transmisión<br />

y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, situación que com<strong>en</strong>zó a revertirse <strong>en</strong> el <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io sigui<strong>en</strong>te,<br />

cuando <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> impulsó el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sistema y aparecieron cuellos <strong>de</strong><br />

botel<strong>la</strong> <strong>en</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, que actualm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a per<strong>de</strong>r fuerza con el avance<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. El resultado final <strong>de</strong> este proceso fue un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad operativa <strong>de</strong> los dispositivos y una reducción <strong>de</strong> los costos, los<br />

que son <strong>de</strong> gran magnitud al consi<strong>de</strong>rar el costo por unidad <strong>de</strong> servicio prestado 3 .<br />

En los últimos años, el acervo <strong>de</strong> datos que los individuos y <strong>la</strong>s<br />

organizaciones g<strong>en</strong>eran, procesan, consum<strong>en</strong> y almac<strong>en</strong>an ha crecido<br />

expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te. Hay dos tipos <strong>de</strong> fuerzas que impulsan esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. En<br />

primer lugar, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> información <strong>de</strong> manera directa por los usuarios<br />

facilitada por <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> dispositivos y sistemas converg<strong>en</strong>tes, tales<br />

como los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes, tabletas y tabléfonos (phablets), netbooks, smart<br />

TV, re<strong>de</strong>s sociales y aplicaciones <strong>de</strong> audio y vi<strong>de</strong>o. La segunda es <strong>la</strong> información<br />

que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre individuos y objetos, <strong>en</strong>tre objetos (M2M)<br />

3<br />

Por ejemplo, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> 1997 un gigaflops <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to costaba 42 000 dó<strong>la</strong>res, <strong>en</strong> 2011 esa magnitud<br />

se había reducido a 1,80 dó<strong>la</strong>res. En materia <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> 1980, un gigabyte costaba cerca<br />

<strong>de</strong> 200 000 dó<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> 2011 el costo <strong>de</strong> un terabyte (1024 gigabytes) se había reducido a 100 dó<strong>la</strong>res.<br />

Se cumpl<strong>en</strong> así dos condiciones básicas <strong>de</strong> los “artefactos” que li<strong>de</strong>ran un nuevo paradigma tecnológico y<br />

productivo que son su progreso técnico continuo acompañado <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s reducciones <strong>de</strong> sus precios.<br />

11


CEPAL<br />

y <strong>en</strong>tre dispositivos con s<strong>en</strong>sores conectados a <strong>la</strong> red (Internet of Things). El<br />

análisis <strong>de</strong> esta información es valioso para <strong>la</strong> personalización y focalización <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> comercialización, <strong>la</strong> publicidad, y otros servicios vincu<strong>la</strong>dos<br />

a los medios sociales y al diseño <strong>de</strong> alcance social (graphing) que relevan y<br />

utilizan esta información sobre <strong>la</strong> conducta individual, <strong>la</strong> que es básica para <strong>la</strong><br />

manufactura avanzada y los nuevos procesos <strong>de</strong> negocios como el crowdsourcing.<br />

La cantidad <strong>de</strong> información digital acumu<strong>la</strong>da se duplica cada 20 meses,<br />

reproduci<strong>en</strong>do una dinámica simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Moore, que indica que<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> cómputo <strong>de</strong> los microprocesadores se duplica cada 18 meses.<br />

Según estimaciones <strong>de</strong> Gantz y Reinsel (2011), <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> información<br />

creada y replicada superó los 1,8 zettabytes (1 800 000 millones <strong>de</strong> gigabytes)<br />

<strong>en</strong> 2011, habi<strong>en</strong>do aum<strong>en</strong>tado <strong>más</strong> <strong>de</strong> nueve veces <strong>en</strong> cinco años. Cada<br />

segundo <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>finición g<strong>en</strong>era 2000 veces <strong>más</strong> bytes que los<br />

necesarios para almac<strong>en</strong>ar una página <strong>de</strong> texto. Así, <strong>la</strong>s empresas g<strong>en</strong>eran<br />

trillones <strong>de</strong> bytes <strong>de</strong> información transaccional prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus cli<strong>en</strong>tes,<br />

proveedores y otro tipo <strong>de</strong> operaciones. Por ejemplo, según información <strong>de</strong><br />

McKinsey (2011), los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> datos (data warehouses) <strong>de</strong> Wal-Mart t<strong>en</strong>ían<br />

un tamaño <strong>de</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> 2,5 petabytes <strong>en</strong> 2011 (cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

cartas distribuidas por el Servicio Postal <strong>de</strong> Estados Unidos <strong>en</strong> 2010).<br />

Este caudal <strong>de</strong> información no solo es creado directam<strong>en</strong>te por los<br />

usuarios, sino también por computadoras y objetos, que, <strong>en</strong> 2011, superaron<br />

como emisores a <strong>la</strong>s personas. Según Cisco (2012), los dispositivos digitales<br />

que no son computadoras personales, g<strong>en</strong>eraron casi <strong>la</strong> cuarta parte (22%) <strong>de</strong>l<br />

tráfico IP <strong>en</strong> ese año, cifra que se espera que aum<strong>en</strong>te a 31% <strong>en</strong> 2016. Se estima<br />

que 95% <strong>de</strong> <strong>la</strong> explosión <strong>de</strong> datos se da bajo <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> información no<br />

estructurada, como <strong>la</strong> que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> voz y vi<strong>de</strong>o, a difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información estructurada <strong>en</strong> texto y número (The Economist, 2010).<br />

Esta dinámica, a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerzas motrices <strong>de</strong>l sistema<br />

digital, ha adquirido especial importancia <strong>en</strong> el último quinqu<strong>en</strong>io a partir <strong>de</strong><br />

su conceptualización como gran<strong>de</strong>s datos (big data) que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser objeto <strong>de</strong><br />

nuevas metodologías analíticas (analytics) <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong>l manejo tradicional <strong>de</strong><br />

bases <strong>de</strong> datos re<strong>la</strong>cionales (SQL). En este campo también <strong>la</strong>s disminuciones<br />

<strong>de</strong> costos son <strong>en</strong>ormes. En 2011, <strong>la</strong>s nuevas tecnologías <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong><br />

datos redundantes (<strong>de</strong>duplication), compresión y herrami<strong>en</strong>tas analíticas<br />

habían disminuido los costos <strong>de</strong> crear, capturar, gestionar y almac<strong>en</strong>ar<br />

información a <strong>la</strong> sexta parte <strong>de</strong> lo que era <strong>en</strong> 2005 4 . Más aun, el aum<strong>en</strong>to<br />

4<br />

http://www.emc.com/lea<strong>de</strong>rship/programs/digital-universe.htm<br />

12


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>de</strong>l acervo <strong>de</strong> información no ha sido acompañado <strong>de</strong> un avance equival<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> procesarlo y almac<strong>en</strong>arse, lo que se ha traducido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

expresión <strong>de</strong> que se vive un “diluvio <strong>de</strong> información”.<br />

Esta explosión <strong>de</strong> datos adquiere su pl<strong>en</strong>a dim<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> el contexto<br />

<strong>de</strong> tres gran<strong>de</strong>s trayectorias <strong>en</strong> curso: <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y <strong>la</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> ultra rápida, <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, y el<br />

manejo y el análisis <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s datos.<br />

La difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> acceso<br />

<strong>de</strong>dicado a Internet que permite <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos a alta velocidad 5 ,<br />

es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to vertiginoso. Esta dinámica fue el<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> realim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías (factor <strong>de</strong> oferta), que<br />

multiplicaron <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> transmisión <strong>en</strong> un corto <strong>la</strong>pso, y <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>más</strong> avanzadas permitidas por<br />

<strong>la</strong> mayor velocidad y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> los equipos y programas<br />

involucrados. Así, el número <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> Internet aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong><br />

360 millones <strong>en</strong> el año 2000 a 2700 millones 13 años <strong>de</strong>spués. En 2013, <strong>la</strong>s<br />

suscripciones a banda <strong>ancha</strong> alcanzaban a los 2800 millones, modalidad que<br />

no existía <strong>en</strong> 2000 (ITU, 2013).<br />

Al inicio <strong>de</strong> Internet comercial, <strong>en</strong> los años 1980 y 1990, el único<br />

modo <strong>de</strong> acceso era a través <strong>de</strong> marcación conmutada (dial-up) por medio<br />

<strong>de</strong> un mó<strong>de</strong>m sobre <strong>la</strong>s líneas telefónicas conv<strong>en</strong>cionales, a una velocidad<br />

máxima <strong>de</strong> 56 kbps. Con este tipo <strong>de</strong> conexión, <strong>de</strong>scargar una canción<br />

(5MB) hubiera <strong>de</strong>mandado alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 12 minutos y una pelícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> baja<br />

resolución (700 MB), <strong>más</strong> <strong>de</strong> 28 horas. En este contexto, el uso <strong>de</strong> Internet<br />

se limitaba básicam<strong>en</strong>te al intercambio <strong>de</strong> correos electrónicos y archivos<br />

<strong>de</strong> texto, así como <strong>la</strong> navegación por sitios web, luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Wi<strong>de</strong> World Web a mediados <strong>de</strong> esa década.<br />

En los años 2000, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cable mó<strong>de</strong>m posibilitó <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> a velocida<strong>de</strong>s teóricas <strong>en</strong> un rango <strong>en</strong>tre 256 kbps y 20 Mbps; sin<br />

embargo, <strong>la</strong>s altas tarifas <strong>de</strong>l servicio limitaron su expansión a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores<br />

funcionalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso asociadas a una mejor <strong>conectividad</strong>. Recién <strong>en</strong>tre 2005<br />

5<br />

En g<strong>en</strong>eral, se <strong>de</strong>fine como una conexión <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> a <strong>la</strong> que permite una velocidad <strong>de</strong> al<br />

m<strong>en</strong>os 256 kbps. Sin embargo, <strong>en</strong> 2011, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional<br />

<strong>de</strong> Telecomunicaciones (UIT) se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los conceptos<br />

c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, como un servicio siempre activo (<strong>en</strong> el que no es necesario t<strong>en</strong>er que<br />

hacer una nueva conexión a un servidor cada vez que un usuario quiere conectarse a Internet), y <strong>de</strong><br />

alta capacidad, capaz <strong>de</strong> llevar una gran cantidad <strong>de</strong> datos por segundo, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad<br />

<strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> datos. http://www.broadbandcommission.org/Reports/Report_2.pdf.<br />

Véase a<strong>de</strong><strong>más</strong> el segundo anexo <strong>de</strong>l capítulo III <strong>de</strong> Omar <strong>de</strong> León.<br />

13


CEPAL<br />

y 2007 se observó <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> mediante tecnologías fijas<br />

(g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te alámbricas) y posteriorm<strong>en</strong>te móviles que permit<strong>en</strong> velocida<strong>de</strong>s<br />

teóricas <strong>de</strong> transmisión superiores a los 100 Mbps.<br />

En este contexto, surgió <strong>en</strong> el último quinqu<strong>en</strong>io el concepto <strong>de</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube como forma <strong>de</strong> combinar <strong>la</strong> computación distribuida<br />

(distributed computing) con el acceso a c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos mediante <strong>la</strong> red. Esto<br />

permitió <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> computación como servicio<br />

(utility computing) y habilitó acce<strong>de</strong>r a aplicaciones y servicios converg<strong>en</strong>tes<br />

avanzados, provistos <strong>en</strong> tiempo real mediante streaming (ITU, 2009).<br />

La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es un mo<strong>de</strong>lo que permite, <strong>en</strong> forma<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te y según <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, acceso mediante <strong>la</strong> red a un conjunto<br />

compartido <strong>de</strong> recursos informáticos configurables (por ejemplo, re<strong>de</strong>s,<br />

servidores, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, aplicaciones y servicios) que pued<strong>en</strong> ser<br />

provistos y liberados rápidam<strong>en</strong>te con un mínimo esfuerzo <strong>de</strong> gestión o<br />

interacción con un proveedor <strong>de</strong> servicios. Como seña<strong>la</strong> R<strong>en</strong>é Bustillo <strong>en</strong><br />

el capítulo X <strong>de</strong> este libro, ese mo<strong>de</strong>lo ti<strong>en</strong>e cinco características es<strong>en</strong>ciales:<br />

autoservicio por <strong>de</strong>manda, acceso rápido <strong>de</strong> red, agrupación <strong>de</strong> recursos,<br />

flexibilidad y servicio medido. Se concreta <strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> servicios: software<br />

como servicio (SaaS por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés), p<strong>la</strong>taforma como servicio<br />

(PaaS) e infraestructura como servicio (IaaS) y pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>splegarse bajo formas<br />

privadas, comunitarias, públicas o híbridas 6 .<br />

Las previsiones sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube indican<br />

que crecerá a tasas <strong>de</strong> 18% anual <strong>en</strong>tre 2010 y 2016 fr<strong>en</strong>te a no <strong>más</strong> <strong>de</strong> 4% <strong>de</strong><br />

expansión <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. Pese a ello, al final<br />

<strong>de</strong> este período los servicios <strong>de</strong> nube pública solo significarán 5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

servicios vincu<strong>la</strong>dos a esas tecnologías (Gartner 2012). Para 2014, se espera<br />

que <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> Estados Unidos muestre un<br />

c<strong>la</strong>ro predominio <strong>de</strong> SaaS, con 62% <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> ingresos cercanos a 12 mil<br />

millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, seguido por IaaS (34%) y PaaS (solo 4%), según datos <strong>de</strong><br />

Telecom Intellig<strong>en</strong>ce Series <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2011. El peso <strong>de</strong> SaaS ha llevado a que <strong>en</strong> el<br />

informe técnico Above the Clouds: A Berkeley View of Cloud Computing se consi<strong>de</strong>re<br />

que el término computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube se refiere al conjunto <strong>de</strong> aplicaciones<br />

suministradas como servicios mediante Internet y sistemas <strong>de</strong> hardware y software<br />

<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos que prove<strong>en</strong> esos servicios (Armbrust y otros, 2009).<br />

6<br />

Las tecnologías facilitadoras es<strong>en</strong>ciales son <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s rápidas <strong>de</strong> área amplia (wi<strong>de</strong> area networks, WAN), los<br />

servidores <strong>de</strong> bajo costo y <strong>la</strong> virtualización para hardware <strong>de</strong> alto r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uso g<strong>en</strong>eralizado (commodity<br />

<strong>en</strong> inglés).<br />

14


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

La migración hacia computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube se da por muchas razones.<br />

La <strong>más</strong> frecu<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> operar una infraestructura<br />

propia <strong>de</strong> computación, a los que se agregan <strong>la</strong> facilidad para respon<strong>de</strong>r a<br />

picos <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. Esto es posibilitado por <strong>la</strong> mayor flexibilidad <strong>de</strong>rivada<br />

por <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> costos fijos (equipo) <strong>en</strong> costos variables (r<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l<br />

servicio <strong>de</strong> acuerdo al uso), el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> y <strong>de</strong><br />

utilización, y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada a nuevos mercados con los<br />

consigui<strong>en</strong>tes efectos positivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empresas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

pequeñas, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo y el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia 7 .<br />

La evaluación <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios que se obti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es un tema complejo, porque pue<strong>de</strong> impactar <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> diversos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. A<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tan, los principales b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube son los proveedores <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

virtualización, trabajo <strong>en</strong> red y seguridad.<br />

La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, como todo cambio <strong>de</strong> paradigma, pres<strong>en</strong>ta<br />

problemas y retos al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse su utilización <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

TIC que usualm<strong>en</strong>te mant<strong>en</strong>ían “todo bajo control”. Muchos pot<strong>en</strong>ciales<br />

usuarios indican que <strong>la</strong>s preocupaciones sobre <strong>la</strong> portabilidad (evitando el<br />

lock-in con un proveedor), <strong>la</strong> seguridad y <strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong> datos restring<strong>en</strong><br />

su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> utilizar servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube para datos s<strong>en</strong>sibles. Existe una<br />

frustración g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong>tre los participantes <strong>en</strong> el mercado sobre el<br />

marco regu<strong>la</strong>dor, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong> datos y <strong>la</strong><br />

fiabilidad <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> soporte, por ejemplo, el suministro <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

eléctrica a los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos (Telecom, 2012).<br />

El análisis <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> datos (big data analytics) para <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones hace refer<strong>en</strong>cia a conjuntos <strong>de</strong> datos cuyo tamaño está <strong>más</strong><br />

<strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> software <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> datos típicas<br />

para capturar, almac<strong>en</strong>ar, gestionar y analizar información 8 . Es una respuesta<br />

a <strong>la</strong> explosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad (velocidad y frecu<strong>en</strong>cia) y diversidad <strong>de</strong> datos<br />

digitales g<strong>en</strong>erados <strong>en</strong> tiempo real como resultado <strong>de</strong>l papel cada vez mayor<br />

7<br />

Véase el capítulo VI <strong>de</strong> Andrea Colciago y Fe<strong>de</strong>rico Etro.<br />

8<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista técnico, <strong>la</strong> analítica <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s datos se refiere a <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas y metodologías<br />

para transformar cantida<strong>de</strong>s masivas <strong>de</strong> datos brutos <strong>en</strong> “datos sobre datos” con propósitos analíticos. Combina<br />

algoritmos para <strong>de</strong>tectar patrones, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias y corre<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> varios horizontes temporales con técnicas<br />

avanzadas <strong>de</strong> visualización. Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda sistemas <strong>de</strong> computación <strong>de</strong> alto <strong>de</strong>sempeño (highperformance<br />

computing), es <strong>de</strong>cir sistemas que operan arriba <strong>de</strong> un teraflops (10 12 ) y permit<strong>en</strong> el procesami<strong>en</strong>to<br />

paralelo para ejecutar aplicaciones avanzadas <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te, confiable y rápida, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s que<br />

permit<strong>en</strong> el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transacciones y el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos (data warehouses).<br />

15


CEPAL<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas. Estos datos frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

son semiestructurados o no estructurados, como por ejemplo los que se<br />

pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones <strong>de</strong> voz o <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es 9 . En este<br />

universo, el análisis continuo <strong>de</strong> datos sobre streaming, a partir <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />

que permit<strong>en</strong> extraerlos y procesarlos <strong>en</strong> tiempo real —es <strong>de</strong>cir, a tiempo<br />

para modificar <strong>de</strong>cisiones antes que se vuelvan irreversibles— cumple un<br />

papel crucial, así como <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> rápido streaming <strong>de</strong> datos con el<br />

acceso <strong>más</strong> l<strong>en</strong>to a <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> datos históricos.<br />

Naturalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> principal utilidad <strong>de</strong> ese análisis es g<strong>en</strong>erar información<br />

y conocimi<strong>en</strong>to con base <strong>en</strong> información completa <strong>en</strong> tiempo real. Este<br />

manejo <strong>de</strong> una nueva era caracterizada por <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> datos g<strong>en</strong>era <strong>la</strong><br />

oportunidad <strong>de</strong> crear valor mediante <strong>la</strong> innovación y aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>la</strong> competitividad, prever y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobre el comportami<strong>en</strong>to, y aum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>l exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l consumidor y <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar individual y colectivo. Así,<br />

por ejemplo, para 2010 se estimaba que <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> datos<br />

empresariales t<strong>en</strong>ían ingresos superiores a los 100 mil millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res,<br />

creci<strong>en</strong>do a tasas anuales <strong>de</strong> 10%.<br />

La creación <strong>de</strong> valor mediante <strong>la</strong> analítica <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s datos surge<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

mercados y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para ori<strong>en</strong>tar ofertas y productos. Asimismo,<br />

permite una mayor innovación <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> negocios, productos y<br />

servicios que mejora los bi<strong>en</strong>es exist<strong>en</strong>tes, facilita el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos<br />

productos (combinando producción <strong>en</strong> masa con personalización) y nuevos<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> servicios empresariales y gubernam<strong>en</strong>tales. En conjunto, a<strong>de</strong><strong>más</strong><br />

<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que los datos<br />

sean compartidos, lleva a un mejor y <strong>más</strong> oportuno análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> todo tipo y a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ajustar estructuras y<br />

comportami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> tiempo real.<br />

En el campo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y social, como sugiere <strong>la</strong> iniciativa<br />

Global Pulse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, el análisis <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s datos consiste <strong>en</strong><br />

convertir datos imperfectos, no estructurados y complejos acerca <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>estar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> información procesable que reduzca <strong>la</strong>s brechas temporales<br />

y <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to para tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política pública que respondan<br />

9<br />

Los datos <strong>en</strong> cuestión son los <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>, por ejemplo, compras y transacciones (incluy<strong>en</strong>do información<br />

<strong>de</strong> tarjetas <strong>de</strong> crédito), <strong>la</strong> gestión empresarial, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> información (consulta, trayectoria, historia),<br />

re<strong>de</strong>s sociales (id<strong>en</strong>tidad, amista<strong>de</strong>s), intereses personales (gustos, recom<strong>en</strong>daciones, <strong>en</strong><strong>la</strong>ces), ubicación,<br />

s<strong>en</strong>sores físicos (GPS, patrones <strong>de</strong> tránsito, Internet <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas) y cont<strong>en</strong>ido (SMS, l<strong>la</strong>madas <strong>de</strong> voz,<br />

correos electrónicos). En resum<strong>en</strong>, información g<strong>en</strong>erada por fu<strong>en</strong>tes tradicionales, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te empresas<br />

e individuos, <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s diarias.<br />

16


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

oportunam<strong>en</strong>te a situaciones <strong>de</strong>terminadas y t<strong>en</strong>er rápida retroalim<strong>en</strong>tación<br />

sobre el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas (Global Pulse, 2012).<br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y difusión <strong>de</strong> esta trayectoria<br />

tecnológica es incipi<strong>en</strong>te, pese a su frecu<strong>en</strong>te uso por gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

financieras y <strong>de</strong> comercio al por m<strong>en</strong>or, así como por organismos <strong>de</strong>l sector<br />

público <strong>en</strong> materia fiscal y <strong>de</strong> seguridad. La distribución geográfica <strong>de</strong> nuevos<br />

datos almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> 2010 refleja una posición marginal <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> que se alojarían poco <strong>más</strong> <strong>de</strong> 50 petabytes <strong>de</strong> un total cercano a 7000<br />

petabytes a nivel mundial, 5500 <strong>de</strong> los cuales estaban <strong>en</strong> Estados Unidos y<br />

Europa, según McKinsey (2011).<br />

La analítica <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s datos no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er problemas, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r los <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para buscar y<br />

analizar datos, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos para que <strong>la</strong>s empresas abran sus datos<br />

<strong>en</strong> magnitu<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res a lo que han hecho los gobiernos (op<strong>en</strong> governm<strong>en</strong>t<br />

data) o <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales. Al igual que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube, también hay una seria preocupación sobre <strong>la</strong> privacidad y los límites<br />

a <strong>la</strong> anonimización <strong>de</strong> los datos 10 .<br />

Todas estas trayectorias (explosión <strong>de</strong> datos, computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube,<br />

analítica <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s datos) <strong>de</strong>scansan y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

infraestructura <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta velocidad y su aprovechami<strong>en</strong>to.<br />

B. La banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

Hacer realidad para <strong>la</strong> región <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección<br />

anterior, requiere diseñar políticas basadas <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

Esta sección se <strong>de</strong>dica a ubicar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los retos a partir <strong>de</strong> un conjunto<br />

<strong>de</strong> indicadores que se pres<strong>en</strong>tan a continuación.<br />

En promedio como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te 40%<br />

<strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> es usuaria <strong>de</strong> Internet, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />

el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE 11 , los usuarios son casi 80%. Pero los promedios<br />

ocultan gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, como muestran los datos. Países como México<br />

y el Perú, <strong>de</strong> un peso económico importante, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l<br />

10<br />

Técnicam<strong>en</strong>te, hay dos problemas adicionales: el hecho <strong>de</strong> que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los datos originados por<br />

fu<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales reflejan percepciones, int<strong>en</strong>ciones o <strong>de</strong>seos, no hechos, y el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

error estadístico <strong>de</strong> Tipo I y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te apoph<strong>en</strong>ia (ver patrones don<strong>de</strong> no los hay) <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> que, <strong>en</strong><br />

cantida<strong>de</strong>s masivas <strong>de</strong> datos, se abr<strong>en</strong> conexiones <strong>en</strong> todos los s<strong>en</strong>tidos.<br />

11<br />

Para evitar duplicaciones, <strong>en</strong> este capítulo los datos para <strong>la</strong> OCDE no incluy<strong>en</strong> a Chile y México.<br />

17


CEPAL<br />

promedio regional. Por otro <strong>la</strong>do, ningún país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región alcanza siquiera<br />

los niveles <strong>de</strong> España, uno <strong>de</strong> los países <strong>más</strong> rezagados <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE (incluso<br />

Chile y Uruguay, que exhib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mayores tasas, ap<strong>en</strong>as superan 50%), mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> países como Nicaragua y Guatema<strong>la</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te 10% <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción<br />

es usuaria <strong>de</strong> Internet.<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Nicaragua<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

El Salvador<br />

Paraguay<br />

Gráfico I.1<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Ecuador<br />

Rep. Dominicana<br />

México<br />

Perú<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Colombia<br />

Fu<strong>en</strong>te: CEPAL, con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión internacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones (UIT), World Telecommunications Indicators<br />

Database, 2012.<br />

Nota: Los datos para <strong>la</strong> OCDE no incluy<strong>en</strong> a Chile y México.<br />

Panamá<br />

Brasil<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Uruguay<br />

Chile<br />

España<br />

OCDE<br />

Estados Unidos<br />

Japón<br />

Francia<br />

Reino Unido<br />

Alemania<br />

Rep. <strong>de</strong> Corea<br />

Fin<strong>la</strong>ndia<br />

El número <strong>de</strong> usuarios c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te se re<strong>la</strong>ciona con el soporte <strong>de</strong><br />

<strong>conectividad</strong> a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y éste pue<strong>de</strong>, a su vez, distinguirse según<br />

conexión fija o móvil. En el gráfico I.2, se muestra <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

conexiones móviles con respecto a <strong>la</strong>s fijas. Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> promedio para <strong>la</strong><br />

OCDE <strong>la</strong>s primeras prácticam<strong>en</strong>te duplican a <strong>la</strong>s segundas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región están<br />

ligeram<strong>en</strong>te por <strong>en</strong>cima, aunque <strong>en</strong> varios países aún hay un predominio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s conexiones fijas. Es posible que haya una re<strong>la</strong>ción inversa <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> Internet y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil.<br />

Así, <strong>de</strong> los siete países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región con m<strong>en</strong>or p<strong>en</strong>etración, seis pres<strong>en</strong>tan<br />

mayor difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil que <strong>de</strong> <strong>la</strong> fija (Estado Plurinacional <strong>de</strong><br />

Bolivia, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua y Paraguay),<br />

lo que pue<strong>de</strong> explicarse por el insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s fijas o por los<br />

precios <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> conexiones, como se verá <strong>más</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte al<br />

consi<strong>de</strong>rar el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> asequibilidad <strong>de</strong>l servicio.<br />

18


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Gráfico I.2<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y móvil <strong>en</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Rep. <strong>de</strong> Corea<br />

Japón<br />

Fin<strong>la</strong>ndia<br />

Dinamarca<br />

Estados Unidos<br />

Reino Unido<br />

OCDE<br />

Nueva Ze<strong>la</strong>nda<br />

Australia<br />

España<br />

Alemania<br />

Italia<br />

Portugal<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Panamá<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Améria <strong>Latina</strong> y el Caribe<br />

Ecuador<br />

China<br />

Uruguay<br />

Rep. Dominicana<br />

México<br />

Paraguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Colombia<br />

Honduras<br />

El Salvador<br />

Costa Rica<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Jamaica<br />

Perú<br />

Trinidad y Tabago<br />

Nicaragua<br />

0 20 40 60 80 100<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> fija<br />

Fu<strong>en</strong>te: CEPAL, con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión internacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones (UIT), World Telecommunications Indicators Database, 2012.<br />

Nota: Los datos para <strong>la</strong> OCDE no incluy<strong>en</strong> a Chile y México.<br />

El estado <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y <strong>la</strong> móvil <strong>en</strong> 2011 se<br />

ha alcanzado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> niveles iniciales (2006) y a velocida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

OCDE y <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, como muestra el gráfico I.3. A partir <strong>de</strong> 2006, <strong>en</strong><br />

cinco años <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> OCDE creció a<br />

tasas expon<strong>en</strong>ciales, alcanzando <strong>en</strong> dos años <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones<br />

fijas. En <strong>la</strong> región, el proceso ha sido <strong>más</strong> l<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s conexiones móviles<br />

alcanzaron a <strong>la</strong>s fijas <strong>en</strong> un <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> cuatro años.<br />

19


CEPAL<br />

Gráfico I.3<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y móvil<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe y <strong>en</strong> <strong>la</strong> OCDE, 2006-2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

60<br />

50<br />

OCDE BA móvil<br />

40<br />

30<br />

OCDE BA fija<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2006 2007 2008 2009 2010 2011<br />

ALC BA móvil<br />

ALC BA fija<br />

Fu<strong>en</strong>te: CEPAL, con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión internacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones (UIT), World Telecommunications Indicators<br />

Database, 2012.<br />

Nota: Los datos para <strong>la</strong> OCDE no incluy<strong>en</strong> a Chile y México.<br />

Más <strong>allá</strong> <strong>de</strong> estos indicadores sobre conexiones, es necesario<br />

id<strong>en</strong>tificar el tipo <strong>de</strong> red disponible —<strong>de</strong> segunda g<strong>en</strong>eración (2G),<br />

con acceso limitado a datos, o <strong>de</strong> tercera (3G), que permite mayores<br />

velocida<strong>de</strong>s— y su cobertura, expresada como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

con acceso pot<strong>en</strong>cial a alguna red móvil. En el gráfico I.4, se muestran<br />

<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> 3G <strong>en</strong>tre cinco<br />

países seleccionados <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Colombia, México y<br />

el Perú) para 2010. Mi<strong>en</strong>tras, prácticam<strong>en</strong>te toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción está cubierta<br />

con re<strong>de</strong>s 2G <strong>en</strong> esos países, el retraso <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s 3G que<br />

muestran México y Colombia es significativo, con solo 39% y 52% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción cubierta con esa tecnología, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

20


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Gráfico I.4<br />

Cobertura 2G y 3G como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

99 97 94 93 95<br />

75 75<br />

52<br />

39<br />

65<br />

Arg<strong>en</strong>tina Brasil Colombia México Perú<br />

2G<br />

3G<br />

Fu<strong>en</strong>te: Observatorio Móvil <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, GSMA, 2011.<br />

Los datos nacionales escond<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s a nivel territorial<br />

(<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana y <strong>la</strong> rural), socioeconómico (según quintiles <strong>de</strong><br />

ingreso) y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> género. Los sigui<strong>en</strong>tes gráficos muestran<br />

con c<strong>la</strong>ridad estas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s internas <strong>de</strong> los países, tomando como unidad<br />

<strong>de</strong> análisis <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong> los hogares.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión territorial, allí don<strong>de</strong> se cu<strong>en</strong>ta con datos<br />

<strong>de</strong>sagregados, los hogares <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> región<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te rezagados <strong>en</strong> el acceso a Internet. Destacan<br />

positivam<strong>en</strong>te Uruguay y Costa Rica, don<strong>de</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong>l 10% <strong>de</strong> los hogares<br />

rurales cu<strong>en</strong>tan con acceso, <strong>en</strong> comparación con un acceso urbano <strong>de</strong> 31%<br />

y 36% respectivam<strong>en</strong>te. En ningún otro país para el que se cu<strong>en</strong>ta con datos,<br />

el acceso rural llega a 7% (véase el gráfico I.5).<br />

Gráfico I.5<br />

Hogares con acceso a Internet <strong>en</strong> áreas urbana, rural y a nivel nacional<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

50<br />

45<br />

43,0<br />

40<br />

38,0<br />

35,6<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Brasil<br />

2011<br />

10,0<br />

34,7<br />

Uruguay<br />

2010<br />

15,4<br />

31,9 31,7<br />

28,6<br />

Chile<br />

2009<br />

6,8<br />

24,0<br />

Costa Rica<br />

2010<br />

10,9<br />

24,4<br />

19,3<br />

Colombia<br />

2010<br />

21,3<br />

13,8<br />

1,6 2,4<br />

Paraguay<br />

2010<br />

17,9<br />

12,0<br />

Perú<br />

2010<br />

0,3<br />

15,5<br />

11,8<br />

8,2 8,0<br />

1,1<br />

0,9<br />

Honduras El Salvador<br />

2010 2010<br />

Total Rural Urbano<br />

Fu<strong>en</strong>te: CEPAL, Observatorio para <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe (OSILAC), con base <strong>en</strong><br />

información <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los institutos nacionales <strong>de</strong> estadísticas. Año <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>te disponible.<br />

21


CEPAL<br />

En cuanto a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión socioeconómica, al dividir a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción por<br />

quintiles <strong>de</strong> ingreso, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso son aún <strong>más</strong> significativas (véase<br />

el gráfico I.6). En Chile, por ejemplo, el quintil 5 alcanza una p<strong>en</strong>etración cercana<br />

al 70%, mi<strong>en</strong>tras que el quintil 1 no llega ni a 10%. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> el país con<br />

m<strong>en</strong>or p<strong>en</strong>etración, El Salvador, don<strong>de</strong> el quintil 5 no alcanza el 30%, el quintil<br />

4 pres<strong>en</strong>ta niveles m<strong>en</strong>ores a 10% y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración es casi inexist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el quintil<br />

1. Estas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s son reflejo <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Ecuador<br />

y el Perú, por ejemplo), el principal punto <strong>de</strong> acceso son los telec<strong>en</strong>tros, don<strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s velocidad <strong>de</strong> conexiones son re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>más</strong> bajas.<br />

Gráfico I.6<br />

Hogares con acceso a Internet según quintil <strong>de</strong> ingresos<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Quintil I Quintil II Quintil III Quintil IV Quintil V<br />

URY 2010<br />

SLV 2010<br />

PER 2010<br />

PRY 2010<br />

HND 2010<br />

MEX 2010<br />

COL 2010<br />

CRI 2010<br />

CHL 2009<br />

BRA 2009<br />

VEN 2010<br />

URY 2010<br />

SLV 2010<br />

PER 2010<br />

PRY 2010<br />

HND 2010<br />

MEX 2010<br />

COL 2010<br />

CRI 2010<br />

CHL 2009<br />

BRA 2009<br />

VEN 2010<br />

URY 2010<br />

SLV 2010<br />

PER 2010<br />

PRY 2010<br />

HND 2010<br />

MEX 2010<br />

COL 2010<br />

CRI 2010<br />

CHL 2009<br />

BRA 2009<br />

VEN 2010<br />

URY 2010<br />

SLV 2010<br />

PER 2010<br />

PRY 2010<br />

HND 2010<br />

MEX 2010<br />

COL 2010<br />

CRI 2010<br />

CHL 2009<br />

BRA 2009<br />

VEN 2010<br />

URY 2010<br />

SLV 2010<br />

PER 2010<br />

PRY 2010<br />

HND 2010<br />

MEX 2010<br />

COL 2010<br />

CRI 2010<br />

CHL 2009<br />

BRA 2009<br />

VEN 2010<br />

0 20 40 60 80<br />

Fu<strong>en</strong>te: CEPAL, Observatorio para <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe (OSILAC), con base <strong>en</strong><br />

información <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los institutos nacionales <strong>de</strong> estadísticas. Año <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>te disponible.<br />

Nota: Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares con acceso a Internet <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al total <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> cada quintil.<br />

22


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Finalm<strong>en</strong>te, cuando se examina el acceso a Internet <strong>de</strong> los hogares según<br />

si el jefe <strong>de</strong> hogar es hombre o mujer, se manifiestan c<strong>la</strong>ras <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

(véase el gráfico I.7). Chile muestra <strong>la</strong> mayor brecha <strong>de</strong> género: los hogares<br />

con hombres como jefes <strong>de</strong> hogar alcanzan una p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong><br />

30%, mi<strong>en</strong>tras que los li<strong>de</strong>rados por mujeres, no llegan ni a 25%; <strong>en</strong> el otro<br />

extremo, <strong>la</strong> brecha es muy pequeña o inexist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> países como El Salvador<br />

y Honduras, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración total es extremadam<strong>en</strong>te baja.<br />

35<br />

Gráfico I.7<br />

Hogares con acceso a Internet según género <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> hogar<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Chile<br />

2009<br />

Brasil<br />

2009<br />

Costa Rica<br />

2010<br />

México<br />

2010<br />

Colombia<br />

2010<br />

Perú<br />

2010<br />

El Salvador<br />

2010<br />

Honduras<br />

2010<br />

Hombre<br />

Mujer<br />

Fu<strong>en</strong>te: CEPAL, Observatorio para <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe (OSILAC), con base <strong>en</strong><br />

información <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los institutos nacionales <strong>de</strong> estadísticas. Año <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>te disponible.<br />

Nota: Correspon<strong>de</strong> al porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares con acceso a Internet <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al total <strong>de</strong> hogares según género <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> hogar.<br />

Estas brechas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> socioeconómica, reflejan un problema<br />

<strong>de</strong> asequibilidad, es <strong>de</strong>cir, que <strong>la</strong>s conexiones a Internet o a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

son muy caras para el nivel <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> los hogares o requier<strong>en</strong> <strong>de</strong>l consumo<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es complem<strong>en</strong>tarios, como computadoras o teléfonos móviles, cuyo<br />

costo es también oneroso. En el gráfico I.8, se pres<strong>en</strong>ta un indicador que<br />

expresa <strong>la</strong> tarifa <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija <strong>de</strong> 1 Mbps como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB per<br />

cápita, una medida <strong>de</strong>l ingreso personal. En los países <strong>más</strong> avanzados, como<br />

el Reino Unido, Japón, Francia, España, Italia y Portugal, este porc<strong>en</strong>taje<br />

no alcanza siquiera el 0,20%. En los países mejor ubicados <strong>de</strong> <strong>la</strong> región,<br />

como Uruguay, Panamá, Chile, Arg<strong>en</strong>tina, México, Brasil o Costa Rica, <strong>la</strong><br />

cifra se ubica <strong>en</strong>tre 1% y 2%; para los países peor ubicados, supera el 10%<br />

(11% <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> o 16% <strong>en</strong> Nicaragua) y llega hasta 31% <strong>en</strong> el Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia.<br />

23


CEPAL<br />

Gráfico I.8<br />

Tarifas <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija <strong>de</strong> 1Mbps <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al PIB per cápita <strong>en</strong> 2012<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

31,42<br />

16,65<br />

0,03 0,06 0,06 0,13 0,15 0,19 1,00 1,04 1,26 1,45 1,54 1,69 1,93 3,22 3,63 3,88 4,43 6,50 6,59<br />

11,61<br />

9,12<br />

Reino Unido<br />

Japón<br />

Francia<br />

España<br />

Italia<br />

Portugal<br />

Uruguay<br />

Panamá<br />

Chile<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

México<br />

Brasil<br />

Costa Rica<br />

Colombia<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Perú<br />

Paraguay<br />

Honduras<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Nicaragua<br />

Bolivia (Est.<br />

Plur. <strong>de</strong>)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Observatorio Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha (ORBA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL con base <strong>en</strong> tarifas publicadas por los operadores a septiembre <strong>de</strong> 2012.<br />

Pero <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

disminuy<strong>en</strong> <strong>en</strong> cierta medida cuando se estima el mismo indicador para <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil. Aunque ningún país pres<strong>en</strong>ta niveles m<strong>en</strong>ores a 0,5%, ninguno exce<strong>de</strong><br />

25% (véase el gráfico I.9). En <strong>la</strong> región, se pue<strong>de</strong> agrupar a los países <strong>en</strong>tre los que<br />

superan un costo equival<strong>en</strong>te a 5% <strong>de</strong>l PIB per cápita (El Salvador, Perú, Paraguay,<br />

Ecuador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, el Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Nicaragua) y los<br />

que pres<strong>en</strong>tan niveles <strong>más</strong> asequibles (Uruguay, Panamá, <strong>la</strong> República Bolivariana<br />

<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Chile, México, Arg<strong>en</strong>tina, Colombia, Costa Rica y Brasil).<br />

Gráfico I.9<br />

Tarifas <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al PIB per cápita <strong>en</strong> 2012<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

21,65<br />

11,28<br />

9,75<br />

0,62 0,94 1,04 1,04 1,25 1,49 1,50 2,06 2,73 2,85 2,99 3,19 3,40 3,75 4,16 5,18 6,12 6,48 7,55 7,99<br />

Reino Unido<br />

Italia<br />

Japón<br />

Portugal<br />

España<br />

Uruguay<br />

Francia<br />

Panamá<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Chile<br />

México<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Brasil<br />

El Salvador<br />

Perú<br />

Paraguay<br />

Ecuador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Nicaragua<br />

Fu<strong>en</strong>te: Observatorio Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha (ORBA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL con base <strong>en</strong> tarifas publicadas por los operadores a septiembre <strong>de</strong> 2012.<br />

24


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Las estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tarifas refer<strong>en</strong>ciales para conexiones a 1 Mbps<br />

como proporción <strong>de</strong>l PIB per cápita estandarizan una <strong>de</strong>terminada velocidad<br />

ofrecida y escond<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bajada o subida<br />

realm<strong>en</strong>te observadas. Los datos <strong>de</strong>l gráfico I.10 permit<strong>en</strong> dos constataciones.<br />

Por un <strong>la</strong>do, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l país y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s alcanzadas, <strong>la</strong><br />

discrepancia <strong>en</strong>tre velocidad <strong>de</strong> bajada y <strong>de</strong> subida es significativa. Por otro,<br />

<strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s alcanzadas <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región son muy bajas. Chile<br />

es el mejor posicionado, alcanzado promedios <strong>de</strong> 8 Mbps <strong>de</strong> velocidad <strong>de</strong><br />

bajada y poco <strong>más</strong> <strong>de</strong> 2 Mbps <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> subida. Un caso excepcional es el <strong>de</strong>l<br />

Ecuador, don<strong>de</strong> ambas velocida<strong>de</strong>s son simi<strong>la</strong>res.<br />

Gráfico I.10<br />

Velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conexión <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> 2012<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Francia<br />

España<br />

Chile<br />

Brasil<br />

México<br />

Italia<br />

Uruguay<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Panamá<br />

Colombia<br />

Ecuador<br />

Velocidad <strong>de</strong> bajada <strong>en</strong> Mbps<br />

Nicaragua<br />

Perú<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

Paraguay<br />

El Salvador<br />

Velocidad <strong>de</strong> subida <strong>en</strong> Mbps<br />

Costa Rica<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Observatorio Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha (ORBA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Ook<strong>la</strong> al 1 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2012.<br />

Como siempre, los promedios nacionales escond<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

disponibilida<strong>de</strong>s a nivel <strong>de</strong> países. En el gráfico I.11, se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones según velocidad refer<strong>en</strong>cial u ofrecida: <strong>más</strong><br />

<strong>de</strong> 10 Mbps, <strong>en</strong>tre 4 y 10 Mbps, y m<strong>en</strong>ores a 4 Mbps. En varios países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región, <strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones supera 4 Mbps; con excepción<br />

<strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, todos estos países son <strong>de</strong> ingresos medios. Sin embargo, no<br />

todos los países <strong>de</strong> ingreso medio pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> al grupo don<strong>de</strong> predominan<br />

<strong>la</strong>s conexiones superiores a 4 Mbps: <strong>en</strong> Costa Rica y el Perú, solo 30% <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s conexiones alcanza ese rango, cifra que sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te no supera<br />

40% ni <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina ni <strong>en</strong> el Brasil. Más aun, <strong>en</strong> ningún país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>s<br />

conexiones a <strong>más</strong> <strong>de</strong> 10 Mbps repres<strong>en</strong>tan <strong>más</strong> <strong>de</strong> 10% <strong>de</strong>l total.<br />

25


CEPAL<br />

Gráfico I.11<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> agrupadas por rangos <strong>de</strong> velocidad<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Reino Unido<br />

Francia<br />

Italia<br />

Portugal<br />

Japón<br />

España<br />

Chile<br />

Panamá<br />

México<br />

Colombia<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

Ecuador<br />

Honduras<br />

Costa Rica<br />

El Salvador<br />

Adopción <strong>de</strong> alta velocidad <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (> 10 Mbps)<br />

Adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (>4 Mbps)<br />

Adopción <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 256 Kbps<br />

Perú<br />

Nicaragua<br />

Paraguay<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Observatorio Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha (ORBA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Akamai, septiembre <strong>de</strong> 2012.<br />

Nota: El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conexión <strong>de</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> 4 Mbps incluye todas <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> ese valor;<br />

por lo tanto, <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los tres rangos incluidos <strong>en</strong> el gráfico no <strong>de</strong>be ser 100%.<br />

Estos indicadores a nivel <strong>de</strong> país sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l esfuerzo<br />

requerido para pasar a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te fase <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y social<br />

que permite <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. Como se vio <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera sección, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad <strong>la</strong> Internet <strong>de</strong> alta velocidad y los servicios que posibilita, como<br />

<strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y <strong>la</strong> analítica <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s datos, <strong>de</strong>terminan<br />

altos requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> conexión. La visión <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>be<br />

ser ampliada para incluir todas <strong>la</strong>s variables vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

nacional y regional, tema <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l ancho <strong>de</strong><br />

banda internacional <strong>en</strong> Estados Unidos (véase el gráfico I.12) 12 , don<strong>de</strong>, por<br />

otra parte se ubica <strong>más</strong> <strong>de</strong> 40% <strong>de</strong> los servidores que soportan servicios<br />

sobre <strong>la</strong> nube. Esta situación contrasta con <strong>la</strong> dinámica pres<strong>en</strong>tada por<br />

Asia y África que han diversificado sus conexiones internacionales <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> (K<strong>en</strong><strong>de</strong>, 2011).<br />

12<br />

Esta conc<strong>en</strong>tración ti<strong>en</strong>e efectos sobre los costos <strong>de</strong> conexión, como se muestra <strong>en</strong> el capítulo III <strong>de</strong> Omar <strong>de</strong> León.<br />

26


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Gráfico I.12<br />

Ancho <strong>de</strong> banda conectado a Estados Unidos<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

África Asia Europa <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Telegeography, Global Internet Bandwidth, 2011.<br />

La conclusión <strong>de</strong> política que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> estas cifras pres<strong>en</strong>tadas<br />

<strong>en</strong> esta sección es c<strong>la</strong>ra: es necesario que los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se<br />

comprometan <strong>en</strong> políticas, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Estado, tanto para cerrar <strong>la</strong>s<br />

brechas, internas como externas, como para apropiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo abiertas por <strong>la</strong> revolución tecnológica <strong>en</strong> curso.<br />

C. Lecciones para una nueva era<br />

Esta publicación contribuye a una discusión vig<strong>en</strong>te, ofreci<strong>en</strong>do<br />

evid<strong>en</strong>cia y recom<strong>en</strong>daciones sobre un conjunto <strong>de</strong> aspectos necesarios<br />

para un diseño <strong>más</strong> efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas. La política pública ti<strong>en</strong>e que<br />

diseñarse tomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración el diagnóstico, que se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera parte <strong>de</strong>l libro. Este compr<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto el compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

como el <strong>de</strong> oferta.<br />

El capítulo II <strong>de</strong> este libro, escrito por Raúl Katz y Hernán Galperin,<br />

muestra que <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como los hogares que t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> conexión disponible no contratan el servicio, es importante <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región, pero también <strong>en</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos como Alemania, Estados<br />

Unidos o el Reino Unido. Esto se verifica no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s conexiones<br />

fijas sino también para <strong>la</strong>s móviles, que suel<strong>en</strong> ser el vehículo para el<br />

acceso universal a <strong>la</strong>s telecomunicaciones, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l acceso compartido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

27


CEPAL<br />

región, <strong>la</strong> investigación muestra que existe una brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> 63%<br />

<strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil y 50% <strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong> fija. ¿Cuál es <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> este<br />

altísimo porc<strong>en</strong>taje? Las explicaciones <strong>de</strong>scansan <strong>en</strong> aspectos vincu<strong>la</strong>dos con<br />

el nivel socioeconómico y principalm<strong>en</strong>te con el nivel educativo y <strong>la</strong> edad.<br />

Nuevam<strong>en</strong>te se levanta el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> asequibilidad <strong>de</strong>l servicio: <strong>la</strong>s personas<br />

aún lo consi<strong>de</strong>ran caro para su nivel <strong>de</strong> ingresos y no lo contratan aunque<br />

exista oferta. La consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas constataciones sobre <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas es c<strong>la</strong>ra. Por un <strong>la</strong>do, se requier<strong>en</strong> programas específicos <strong>en</strong>focados<br />

a superar <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> intereses y habilida<strong>de</strong>s y que se conc<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

segm<strong>en</strong>tos focalizados (mujeres jefes <strong>de</strong> hogar, por ejemplo). Por otro, se<br />

necesitan políticas regu<strong>la</strong>torias dirigidas a superar <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> asequibilidad.<br />

Si <strong>la</strong>s políticas ori<strong>en</strong>tadas a superar <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda fueran<br />

exitosas <strong>en</strong> cortísimo p<strong>la</strong>zo —es <strong>de</strong>cir que todos los que cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>la</strong> contratas<strong>en</strong>— se daría una fuerte congestión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. El capítulo III <strong>de</strong> Omar <strong>de</strong> León muestra que <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

alta capacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región está rezagada respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponible <strong>en</strong> otras<br />

<strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s, principalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones hacia los gran<strong>de</strong>s<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> información y conocimi<strong>en</strong>to. También explica que<br />

todavía no se han alcanzado economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> que justifiqu<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

inversiones, los costos <strong>de</strong> acceso internacional son significativos y altos para<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> pago, <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> regional es imperfecta, y el cont<strong>en</strong>ido<br />

suele estar alojado remotam<strong>en</strong>te. Todo ello impacta negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> promedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y exacerba <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre y al interior <strong>de</strong> los países. Con calidad promedio baja y<br />

muy difer<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong>tre países, <strong>la</strong>s aplicaciones posibles son muy limitadas<br />

y <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, difícil <strong>de</strong> realizar. El reto para <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

expansión <strong>de</strong> oferta es at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los aspectos que impactan directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

los costos: ampliar los puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico, fom<strong>en</strong>tar el web<br />

caching, así como el alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> servidores ubicados <strong>en</strong><br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Todo esto, ¿para qué será útil? La segunda parte <strong>de</strong>l libro trata<br />

precisam<strong>en</strong>te sobre el impacto económico. Como se muestra <strong>en</strong> el capítulo<br />

IV, escrito por Raúl Katz, a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong>l efecto directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />

infraestructura cuando se construy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, los impactos económicos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> se sust<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas, g<strong>en</strong>erándose así un exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l productor. Pero también<br />

aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> comunicación y el acceso a <strong>la</strong> información y servicios por los<br />

consumidores, g<strong>en</strong>erándose al tiempo un exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l consumidor. Los<br />

28


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

estudios econométricos para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> muestran que aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> 10<br />

puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> aum<strong>en</strong>ta el PIB <strong>en</strong><br />

0,158%. Más aún, si <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> medir solo <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración, se opta por un<br />

índice <strong>de</strong> digitalización como variable in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que el PIB<br />

aum<strong>en</strong>ta 0,81% y el <strong>de</strong>sempleo disminuye <strong>en</strong> 0,82%, si el índice aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />

10 puntos. Lo interesante es que este índice combina algunas dim<strong>en</strong>siones<br />

estudiadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, pero también incluye <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> y el capital humano necesario para soportar el uso <strong>de</strong> TIC,<br />

<strong>en</strong>tre otras variables.<br />

Estos efectos no distingu<strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> soporte para <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>,<br />

sea cableado o inalámbrico. Si so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se calcu<strong>la</strong> cuánto se pier<strong>de</strong> por <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mora <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s inalámbricas que pued<strong>en</strong> ser soporte <strong>de</strong><br />

datos o <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> el capítulo V <strong>de</strong> Ernesto Flores-Roux<br />

se estima una pérdida <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 1% <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (no<br />

incluy<strong>en</strong>do a Costa Rica). También calcu<strong>la</strong> que cada habitante <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

pier<strong>de</strong> 27 dó<strong>la</strong>res (<strong>en</strong> paridad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> compra) <strong>de</strong> 2012 por cada<br />

trimestre <strong>de</strong> retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>más</strong> pot<strong>en</strong>tes.<br />

La banda <strong>ancha</strong> como p<strong>la</strong>taforma habilitadora <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

abre oportunida<strong>de</strong>s para diversos empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos al bajar el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inversión <strong>en</strong> capital fijo <strong>en</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información para el inicio <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas. En el estudio <strong>de</strong> casos <strong>de</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina y Brasil (capítulo VI), Andrea Colciago y Fe<strong>de</strong>rico Etro <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

resultados promisorios para <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> servicios sobre <strong>la</strong> nube porque,<br />

a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> bajar los costos <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> empresas, dan flexibilidad a<br />

<strong>la</strong> función <strong>de</strong> costos (transforman costos fijos <strong>en</strong> variables) y aum<strong>en</strong>tan el<br />

ingreso <strong>de</strong> nuevos actores al mercado e increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia. Esto<br />

se traduce tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> nuevos negocios como <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

empleo. Las estimaciones <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo p<strong>la</strong>nteado por los autores muestran<br />

que se podrían crear alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 900 000 nuevos empleos <strong>en</strong> Brasil y<br />

100 000 <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, si se g<strong>en</strong>eraliza <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube por el sector empresarial.<br />

Conocido y verificado el impacto, lo sigui<strong>en</strong>te es examinar qué pasa<br />

con <strong>la</strong>s políticas públicas. Por <strong>la</strong> gran magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta velocidad constituidas y ubicuas, el sector público se<br />

involucra cada vez <strong>más</strong> como impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión, como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>en</strong> curso <strong>en</strong> <strong>la</strong> región hecha <strong>en</strong> el capitulo VII,<br />

escrito por Hernán Galperin, Judith Mariscal y María Fernanda Viec<strong>en</strong>s.<br />

Se estaría fr<strong>en</strong>te a un retorno <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> infraestructura<br />

29


CEPAL<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones, ya sea como respuesta a una m<strong>en</strong>or confianza <strong>en</strong><br />

el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> privatización completa, que no ha logrado universalizar los<br />

servicios, o <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> importantes recursos fiscales como fruto<br />

<strong>de</strong>l reci<strong>en</strong>te auge económico, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Sur. En<br />

el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> seis países<br />

(Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, México y el Perú), se observa un<br />

compromiso público importante que se traduce <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

recursos <strong>de</strong>dicados al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s troncales. El péndulo regresa así,<br />

g<strong>en</strong>erando un importante <strong>de</strong>safío al sector privado que, hasta el mom<strong>en</strong>to, no<br />

ha respondido cabalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión para <strong>la</strong> masificación<br />

<strong>de</strong>l servicio para operar <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />

Si se estudian <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> que han<br />

implem<strong>en</strong>tado países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea<br />

analizada por Daewon Choi <strong>en</strong> el capítulo VIII <strong>de</strong>staca tanto por su diseño<br />

integral, como por el esfuerzo conjunto <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

ámbitos <strong>de</strong>l gobierno y con el sector privado, lo que explicaría sus logros.<br />

Cualquier int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> emu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s políticas implem<strong>en</strong>tadas por ese país <strong>en</strong> cuanto<br />

a alcance, focalización, persist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el tiempo y compromiso <strong>de</strong> recursos<br />

públicos, ti<strong>en</strong>e que reconocer que el<strong>la</strong>s fueron parte <strong>de</strong> un esfuerzo <strong>de</strong> política<br />

industrial y, por lo tanto, involucraron directam<strong>en</strong>te a gran<strong>de</strong>s empresas<br />

industriales y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a programas <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

humanas o <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> infraestructura. La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />

<strong>de</strong> Corea muestra con c<strong>la</strong>ridad el cambio <strong>de</strong> paradigma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>la</strong>s que, conceptualizadas como un pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

productivo nacional, adquier<strong>en</strong> mayor prioridad y un alcance holístico.<br />

Las re<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura para <strong>la</strong> transmisión, <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser neutras para que los usuarios, consumidores o productores, puedan<br />

efectivam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> toda su pot<strong>en</strong>cialidad y aprovechar el cambio<br />

<strong>de</strong>l paradigma hacia los servicios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, como lo muestra<br />

el capítulo IX <strong>de</strong> R<strong>en</strong>é Bustillo. Entre <strong>la</strong>s posibles maneras <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

neutralidad <strong>de</strong> red, <strong>la</strong>s dos i<strong>de</strong>as <strong>más</strong> importantes reflejan <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

que los operadores no seleccion<strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos a los cuales los usuarios<br />

pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er acceso y no bloque<strong>en</strong> el acceso <strong>de</strong> usuarios a ningún sitio <strong>de</strong><br />

Internet. Dado que <strong>la</strong> región ha avanzado poco <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

neutralidad, es preciso que los formu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> políticas incluyan el tema<br />

<strong>en</strong> sus ag<strong>en</strong>das y compartan <strong>la</strong>s mejores prácticas. Esto es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

importante <strong>en</strong> un período <strong>en</strong> que se está expandi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube como lo muestra el mismo autor <strong>en</strong> el capítulo X.<br />

30


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Las políticas ya implem<strong>en</strong>tadas se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a una realidad que<br />

progresa <strong>más</strong> rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo que el proceso <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción permite:<br />

el avance <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te los provistos por<br />

<strong>la</strong> industria <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> línea (on line) conocidos como aplicaciones,<br />

servicios y cont<strong>en</strong>idos over the top (OTT), ejemplos <strong>de</strong> los cuales son Skype,<br />

Whatsapp, o Netflix. El capítulo XI <strong>de</strong> Juan José Ganuza y María Fernanda<br />

Viec<strong>en</strong>s muestra que los operadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> región que prove<strong>en</strong> el soporte <strong>de</strong><br />

infraestructura para estos cont<strong>en</strong>idos no r<strong>en</strong>tabilizan esta <strong>de</strong>manda creci<strong>en</strong>te.<br />

Por el contrario, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan altos requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> inversión para ampliar el<br />

ancho <strong>de</strong> banda sin <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> una r<strong>en</strong>tabilidad privada, precisam<strong>en</strong>te<br />

porque son los actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos qui<strong>en</strong>es obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los<br />

ingresos. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n estrategias para mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> el<br />

mercado, como <strong>la</strong> <strong>de</strong> empaquetami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios, que pue<strong>de</strong> ser retada<br />

por los regu<strong>la</strong>dores, o el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> servicios OTT propios, que requiere<br />

un cambio importante <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to estratégico <strong>de</strong> los operadores. La<br />

gran interrogante sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los operadores y<br />

cuáles son <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> política pública y regu<strong>la</strong>toria para aum<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s.<br />

Las lecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes partes <strong>de</strong> este libro (diagnóstico, impacto<br />

económico, políticas y t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el paradigma) refuerzan <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> región <strong>de</strong>be redob<strong>la</strong>r esfuerzos para insertarse competitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un<br />

mundo caracterizado por un cambio tecnológico <strong>en</strong> aceleración. El puro<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los actuales compromisos <strong>de</strong> inversión y expansión no<br />

aseguran <strong>de</strong> ninguna manera que se contará con <strong>la</strong> infraestructura básica y los<br />

servicios necesarios para operar <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. Una vez<br />

<strong>más</strong>, acelerar <strong>la</strong> revolución digital era y es <strong>la</strong> consigna correcta para acortar<br />

brechas y aprovechar <strong>la</strong> revolución tecnológica <strong>en</strong> curso. Como se expresa<br />

<strong>en</strong> el acápite <strong>de</strong> este libro: DO. OR DO NOT. THERE IS NO TRY.<br />

Bibliografía<br />

Armbrust, M., A. Fox, R. Griffith, A.D. Joseph, R.H. Katz, A. Konwinski, G. Lee,<br />

D.A. Patterson, A. Rabkin, I. Stoica y M. Zaharia (2009), Above the Clouds: A<br />

Berkeley View of Cloud Computing, Electrical Engineering and Computer Sci<strong>en</strong>ces,<br />

University of California at Berkeley, 10 <strong>de</strong> febrero.<br />

Cisco (2012), Cisco Visual Networking In<strong>de</strong>x: Forecast and Methodology, 2011-2016, mayo.<br />

Gantz J. y D. Reinsel (2011), “Extracting Value from Chaos”, IDC IVIEW, junio.<br />

Gartner (2012), IT Sp<strong>en</strong>ding Forecast 2Q12 Update y Public Cloud Services Forecast 2Q12 Update.<br />

Global Pulse (2012), Big Data for Developm<strong>en</strong>t: Chall<strong>en</strong>ges and Opportunities,<br />

Naciones Unidas, Nueva York, mayo.<br />

ITU (2013), ICT Facts and Figures. The World in 2013, febrero.<br />

31


CEPAL<br />

ITU (2009), Distributed Computing: Utilities, Grids & Clouds, ITU-T Technology Watch<br />

Report 9.<br />

Jordán, V., H. Galperin y W. Peres (coordinadores) (2010), Acelerando <strong>la</strong> revolución digital:<br />

banda <strong>ancha</strong> para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, CEPAL-DIRSI, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

K<strong>en</strong><strong>de</strong>, M. (2011), Overview of rec<strong>en</strong>t changes in the IP interconnection ecosystem, Analysis<br />

Mason, 23 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero.<br />

McKinsey (2011), Big data: The next frontier for innovation, competition, and productivity,<br />

McKinsey Global Institute, junio.<br />

ORBA (2012), Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, 2012, Informe <strong>de</strong>l<br />

Observatorio Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha (ORBA), CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Telecom (2012), Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: hacia una realidad virtualizada,<br />

Telecom, Intellig<strong>en</strong>ce Series, septiembre.<br />

The Economist (2010), “Data, data everywhere”, 23 <strong>de</strong> agosto.<br />

World Economic Forum (2012), The Global Information Technology Report 212. Living in a<br />

Hyperconnected World, INSEAD-WEf, Ginebra.<br />

32


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

II. La brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda:<br />

<strong>de</strong>terminantes y políticas públicas<br />

Raúl L. Katz y Hernán Galperin 1<br />

El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> brecha digital <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> Internet y <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> se<br />

ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do, <strong>en</strong> gran parte, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> hogares que<br />

pose<strong>en</strong> una computadora y han adoptado <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> (<strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras,<br />

<strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>l servicio). Así, <strong>la</strong> discusión política y el diálogo <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

pública se han basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> adopción a partir<br />

<strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> telecomunicaciones. La premisa<br />

subyac<strong>en</strong>te es que si se resuelv<strong>en</strong> los problemas que retrasan <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />

infraestructura se reduciría <strong>la</strong> brecha digital. Sin negar que existe una cierta<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> causalidad <strong>en</strong>tre inversión y brecha, es importante resaltar que una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables fundam<strong>en</strong>tales que explican <strong>la</strong> brecha digital no está ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

oferta sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. El objeto <strong>de</strong> este capítulo es analizar <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

esta perspectiva, tanto a nivel <strong>de</strong> países industrializados como <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

En primer lugar, se pres<strong>en</strong>ta información cuantitativa para <strong>de</strong>mostrar<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, aun <strong>en</strong> países industrializados.<br />

Sobre esta base, revisa <strong>la</strong> investigación realizada <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do,<br />

id<strong>en</strong>tificando <strong>la</strong>s variables causales comunes a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes países. A continuación se examina <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>tinoamericano, <strong>en</strong>focándose primero <strong>en</strong> medir <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda para<br />

los países <strong>de</strong> los que se dispone <strong>de</strong> información. Sigui<strong>en</strong>do el mismo proceso<br />

que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

1<br />

Raúl L. Katz es profesor adjunto <strong>en</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Finanzas y Economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> Columbia Business School, y<br />

director <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Estrategia Corporativa <strong>en</strong> el Columbia Institute for Tele-Information. Hernán Galperin<br />

es profesor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad San Andrés <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

33


CEPAL<br />

investigación realizada <strong>en</strong> el ámbito <strong>la</strong>tinoamericano t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a explicar <strong>la</strong><br />

naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. Este diagnóstico sirve <strong>de</strong> base para <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política pública que permitan <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

algunas barreras a <strong>la</strong> adopción.<br />

A. Midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> brecha digital <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

Se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> brecha digital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda como el número o el porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> hogares o individuos que pudi<strong>en</strong>do acce<strong>de</strong>r al servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> no<br />

lo contratan. Este tipo <strong>de</strong> estadística no es fácil <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong><br />

cobertura tecnológica (<strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, los hogares e individuos que pued<strong>en</strong><br />

acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>) no es habitualm<strong>en</strong>te medida por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas<br />

o regu<strong>la</strong>torias. Sin embargo, <strong>en</strong> los últimos años, <strong>en</strong> los que se han e<strong>la</strong>borado<br />

numerosas estrategias nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, el diagnóstico ha requerido<br />

un análisis profundo <strong>de</strong> cuán gran<strong>de</strong> es el déficit <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong>l servicio.<br />

En Estados Unidos, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ral Communications Commission<br />

(FCC), a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> 2008, 96% <strong>de</strong> los hogares t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> por medio <strong>de</strong> cable mó<strong>de</strong>m, mi<strong>en</strong>tras que 82% lo<br />

podía hacer mediante DSL. Como indican <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración,<br />

64% <strong>de</strong> los hogares estadounid<strong>en</strong>ses compran el servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />

Así, 32% <strong>de</strong> los hogares podrían acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> pero no lo hac<strong>en</strong>.<br />

Obviam<strong>en</strong>te, esta difer<strong>en</strong>cia varía por estado (véase el gráfico II.1).<br />

Gráfico II.1<br />

Estados Unidos: estados con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or tasa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, 2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

80<br />

70<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Misisipi<br />

Virginia Occid<strong>en</strong>tal<br />

A<strong>la</strong>bama<br />

Nuevo Mexico<br />

Arkansas<br />

Maine<br />

Carolina edl Sur<br />

Indiana<br />

Montana<br />

Iowa<br />

K<strong>en</strong>tucky<br />

Dakota <strong>de</strong>l Norte<br />

Total<br />

Ok<strong>la</strong>homa<br />

Nebraska<br />

P<strong>en</strong>silvania<br />

Dakota <strong>de</strong>l Sur<br />

Kansas<br />

Georgia<br />

Oferta<br />

Demanda<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCC cuadro 14 <strong>de</strong> HSPD1207 y <strong>de</strong>l Bureau <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> los Estados Unidos.<br />

34


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Como pue<strong>de</strong> observarse, <strong>en</strong> estados como Misisipi, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda es 60% mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> oferta es tan solo 9% (hogares<br />

no cubiertos por el servicio). En Georgia, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l servicio<br />

es <strong>más</strong> elevada, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> oferta es <strong>de</strong>l 8% <strong>de</strong> los hogares, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda es <strong>de</strong> 34%.<br />

En Alemania, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> Estrategia Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha<br />

publicada <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 2009, 98% <strong>de</strong> los hogares (39 700 000) pued<strong>en</strong><br />

acce<strong>de</strong>r al servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. De éstos, 36 700 000 están cubiertos<br />

por p<strong>la</strong>taformas DSL; 22 000 000, por televisión por cable (por lo tanto<br />

podrían acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> por cable mó<strong>de</strong>m), y 730 000 pued<strong>en</strong> llegar<br />

a Internet por medio <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas inalámbricas, como el satélite. A pesar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te 58% ha adoptado el servicio. La información<br />

para otros países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos confirma <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> esta<br />

brecha (véase el cuadro II.1).<br />

Cuadro II.1<br />

Países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos: dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

País Hogares cubiertos Hogares conectados Brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

Alemania 98 58 40<br />

Australia 89 69 20<br />

República <strong>de</strong> Corea 100 93 7<br />

Dinamarca 96 76 20<br />

España 93 61 32<br />

Estados Unidos 96 61 35<br />

Francia 100 77 23<br />

Israel 100 83 17<br />

Italia 95 55 40<br />

Reino Unido 100 68 32<br />

Suecia 100 89 11<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> UIT; EU; FCC; BMWi; OECD; PTS.<br />

En ciertos países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos (especialm<strong>en</strong>te Alemania, España, Italia,<br />

el Reino Unido y Estados Unidos), una porción importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

que no acce<strong>de</strong> a Internet mediante banda <strong>ancha</strong> fija <strong>en</strong> el hogar no lo hace<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> disponibilidad <strong>de</strong>l servicio, sino por otras razones. ¿Cuáles<br />

son <strong>en</strong>tonces los factores que explican este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o?<br />

El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda se hace <strong>más</strong> complejo al consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil como p<strong>la</strong>taforma capaz <strong>de</strong> proporcionar acceso a<br />

Internet. La primera cuestión a dilucidar es qué se consi<strong>de</strong>ra banda <strong>ancha</strong><br />

35


CEPAL<br />

móvil. Se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar banda <strong>ancha</strong> móvil a aquellos abonos por servicio<br />

que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> un mó<strong>de</strong>m que permite a una computadora<br />

conectarse a Internet (se d<strong>en</strong>ominan USB mó<strong>de</strong>ms, dongles o aircards). A<strong>de</strong><strong>más</strong>,<br />

se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s tecnologías que permit<strong>en</strong> el acceso a Internet por<br />

medio <strong>de</strong> teléfonos móviles. En este caso, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l terminal,<br />

se pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar a los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes (smartphones) como el equipo<br />

necesario para contar con formatos <strong>de</strong> pantal<strong>la</strong> y sistema <strong>de</strong> interfaz que<br />

provean una p<strong>la</strong>taforma a<strong>de</strong>cuada para navegar <strong>en</strong> <strong>la</strong> web, respon<strong>de</strong>r a correos<br />

electrónicos, y acce<strong>de</strong>r a p<strong>la</strong>taformas como Facebook, Google o YouTube.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tercera y cuarta g<strong>en</strong>eración (3G y 4G), <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que prove<strong>en</strong> <strong>la</strong> velocidad necesaria para ofrecer un acceso efici<strong>en</strong>te.<br />

La segunda cuestión a tratar <strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil es <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. Como <strong>en</strong> este caso, <strong>la</strong> conexión es proporcionada a un usuario<br />

individual (el poseedor <strong>de</strong> una <strong>la</strong>ptop o <strong>de</strong> un teléfono intelig<strong>en</strong>te), <strong>la</strong> medición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>be ser hecha con base <strong>en</strong> parámetros difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

los que se utilizan para analizar <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija: cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s 3G y 4G, y porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> abonados que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> un teléfono<br />

intelig<strong>en</strong>te o <strong>de</strong> un mó<strong>de</strong>m móvil. Esto asume que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los teléfonos<br />

intelig<strong>en</strong>tes operan <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 3G o 4G, lo que no es necesariam<strong>en</strong>te el caso,<br />

aunque <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> abonados que operan con este tipo <strong>de</strong> terminales <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> 2.5 g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>clina rápidam<strong>en</strong>te. El cuadro II.2 pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s estimaciones<br />

<strong>de</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil para algunos países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

Cuadro II.2<br />

Países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos: dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil, 2011<br />

País<br />

Pob<strong>la</strong>ción<br />

cubierta (3G)<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil<br />

Brecha<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda móvil<br />

Alemania 86,0 34,7 51,2<br />

Australia 97,0 89,1 7,9<br />

República <strong>de</strong> Corea 99,0 97,1 1,9<br />

Dinamarca 97,0 57,5 39,5<br />

España 90,6 36,7 53,9<br />

Estados Unidos 98,5 71,9 26,6<br />

Francia 98,2 32,9 65,3<br />

Israel 99,0 54,4 44,6<br />

Italia 91,9 48,2 43,7<br />

Reino Unido 95,0 42,6 52,4<br />

Suecia 99,0 85,1 13,9<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Wireless Intellig<strong>en</strong>ce y <strong>la</strong> Unión Internacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones (UIT).<br />

Nota: La pob<strong>la</strong>ción cubierta se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s 3G, asumiéndose que <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> LTE serán <strong>de</strong>splegadas, al m<strong>en</strong>os<br />

inicialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el mismo territorio.<br />

36


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Otra dim<strong>en</strong>sión a consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

es el grado <strong>de</strong> sustitución o complem<strong>en</strong>tariedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y<br />

<strong>la</strong> móvil. Por ejemplo, <strong>en</strong> muchos casos, el abonado <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil<br />

lo es también <strong>de</strong> <strong>la</strong> fija, con lo que ambas tecnologías se complem<strong>en</strong>tan<br />

provey<strong>en</strong>do un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> total al usuario <strong>de</strong> Internet. En otros<br />

casos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> países emerg<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil pue<strong>de</strong> ser un<br />

sustituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fija <strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> situaciones: i) el servicio fijo no es ofrecido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> el usuario, ii) <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio fijo está <strong>en</strong> una<br />

situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja respecto <strong>de</strong>l servicio móvil (por ejemplo, baja velocidad)<br />

o iii) el usuario opta por consolidar servicios y adquirir so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un servicio<br />

móvil que proporciona <strong>conectividad</strong> y movilidad. En el caso <strong>de</strong> sustitución, es<br />

importante incluir a los abonados exclusivos <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> suma<br />

total <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> antes <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda.<br />

El diagrama II.1 permite conceptualizar los dos tipos <strong>de</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda.<br />

Diagrama II.1<br />

Conceptualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustitución y <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y <strong>la</strong> móvil<br />

OFERTA<br />

Cobertura <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> fija(ADSL,<br />

cable mó<strong>de</strong>m, FTTH)<br />

Cobertura <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil (3G, 4G)<br />

SUSTITUCIÓN<br />

COMPLEMENTARIEDADM EN<br />

SUSTITUCIÓN<br />

BRECHA<br />

DE<br />

DEMANDA<br />

Abonados <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

fija<br />

Abonados <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> fija<br />

y móvil<br />

Abonados <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

móvil<br />

BRECHA<br />

DE<br />

DEMANDA<br />

DEMANDA<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Exist<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda: los usuarios que sólo<br />

pued<strong>en</strong> adquirir servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y no lo hac<strong>en</strong> (este esc<strong>en</strong>ario<br />

es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te inusual, dado que el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

darse <strong>en</strong> áreas comunes con <strong>la</strong> móvil), y los que solo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

adquirir banda <strong>ancha</strong> móvil pero no lo hac<strong>en</strong>. En consecu<strong>en</strong>cia, un usuario <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> móvil no <strong>de</strong>bería ser incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción consi<strong>de</strong>rada como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda porque está adquiri<strong>en</strong>do un servicio <strong>de</strong> acceso a<br />

Internet, sea por una acción complem<strong>en</strong>taria o sustitutiva (véase el gráfico II.2).<br />

37


CEPAL<br />

Gráfico II.2<br />

Cuantificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda fija y móvil<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Cobertura fija<br />

100<br />

90<br />

80<br />

Brecha <strong>de</strong>manda<br />

móvil<br />

Brecha<br />

cobertura<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

Suscripción fija<br />

Brecha <strong>de</strong>manda<br />

fija + móvil<br />

Brecha<br />

<strong>de</strong>manda<br />

fija<br />

Cobertura<br />

móvil<br />

20<br />

10<br />

Suscripción móvil<br />

0<br />

0 20 40 60 80 100<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> fija<br />

Suscripción solo banda <strong>ancha</strong> móvil (sustitución)<br />

Suscripción solo banda <strong>ancha</strong> fija (legacy )<br />

Suscripción banda <strong>ancha</strong> fija y móvil (complem<strong>en</strong>tariedad)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Así, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>bería ser cuantificada <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes fórmu<strong>la</strong>s:<br />

Brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda = Cobertura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (C) – Suscripciones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (S)<br />

don<strong>de</strong><br />

C = Pob<strong>la</strong>ción cubierta por banda <strong>ancha</strong> fija y móvil + Pob<strong>la</strong>ción cubierta por banda<br />

<strong>ancha</strong> fija exclusivam<strong>en</strong>te + Pob<strong>la</strong>ción cubierta por banda <strong>ancha</strong> móvil exclusivam<strong>en</strong>te<br />

S = Suscriptores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y móvil (complem<strong>en</strong>tariedad) + Suscriptores <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> fija (legacy) + Suscriptores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil (sustitución)<br />

De acuerdo a esta fórmu<strong>la</strong>, el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda requiere<br />

una compr<strong>en</strong>sión sólida <strong>de</strong> parámetros como el <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>de</strong><br />

tecnologías. Actualm<strong>en</strong>te, este tipo <strong>de</strong> estadística no existe, lo que obliga a<br />

tratar el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda según tipo <strong>de</strong> tecnología.<br />

B. Compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

Existe una vasta literatura respecto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. Dichos estudios coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

38


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

seña<strong>la</strong>r al nivel <strong>de</strong> ingresos, el nivel <strong>de</strong> educación alcanzado por el individuo<br />

o jefe <strong>de</strong> familia, y <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l individuo o <strong>la</strong> composición etaria <strong>de</strong>l hogar<br />

como los principales predictores <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> dichos servicios (Hauge<br />

y Prieger, 2010). Diversos estudios sugier<strong>en</strong> que también intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> otros<br />

factores, <strong>en</strong> muchos casos específicos a distintos países o regiones. Por<br />

ejemplo, Navarro y Sánchez (2011) reve<strong>la</strong>n que caeteris paribus ser mujer<br />

reduce <strong>en</strong> un 6% <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

En Estados Unidos, diversos estudios reve<strong>la</strong>n <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> factores<br />

como el grupo étnico y el dominio <strong>de</strong>l idioma inglés (Ono y Zavodny,<br />

2008, NTIA, 2011). Otros factores como <strong>la</strong> localidad geográfica (rural vs.<br />

urbana), <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

localidad geográfica <strong>de</strong>l individuo u hogar (principalm<strong>en</strong>te el efecto <strong>de</strong> red)<br />

son también id<strong>en</strong>tificados <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura académica como <strong>de</strong>terminantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> Internet (Chaudhuri y F<strong>la</strong>mm, 2005; Vic<strong>en</strong>te y López,<br />

2006; Grazzi y Vergara, 2011).<br />

La id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los factores socioeconómicos que explican <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> Internet permite una primera aproximación al problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. No obstante, el análisis basado <strong>en</strong> estudios<br />

econométricos no permite distinguir <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> no adopción <strong>de</strong>bido a<br />

limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta (por ejemplo <strong>en</strong> zonas rurales o <strong>de</strong> bajos ingresos)<br />

y los factores ligados a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. Por otro <strong>la</strong>do, estos trabajos dic<strong>en</strong> poco<br />

respecto <strong>de</strong> los motivos que explican <strong>la</strong> no adopción <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

a<strong>de</strong>cuada oferta <strong>de</strong> servicios.<br />

Los estudios basados <strong>en</strong> <strong>en</strong>cuestas a no usuarios <strong>de</strong> Internet permit<strong>en</strong><br />

avanzar <strong>en</strong> esta dirección. En este apartado se revisan los resultados obt<strong>en</strong>idos por<br />

estudios <strong>en</strong> los países <strong>más</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, don<strong>de</strong> existe una significativa literatura al<br />

respecto. Como se verá, los hal<strong>la</strong>zgos con respecto a los factores explicativos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

no adopción <strong>en</strong> distintos países son sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>tes. El análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima sección.<br />

Com<strong>en</strong>zando por Estados Unidos, los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>más</strong><br />

reci<strong>en</strong>tes muestran que 78% <strong>de</strong> los adultos utilizan Internet “al m<strong>en</strong>os<br />

ocasionalm<strong>en</strong>te” (Pew C<strong>en</strong>ter, 2012). Entre el 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

no usuarios predominan los mayores <strong>de</strong> 65 años, los adultos que no han<br />

completado los estudios secundarios, qui<strong>en</strong>es pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a hogares con<br />

ingresos m<strong>en</strong>ores a 30 000 dó<strong>la</strong>res por año, y qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un limitado<br />

dominio <strong>de</strong>l inglés, corroborándose los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> los estudios arriba<br />

citados. ¿Cuáles son los motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> no adopción? Las respuestas <strong>de</strong> los<br />

no usuarios reve<strong>la</strong>n que el principal factor es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés o relevancia<br />

39


CEPAL<br />

(42%), seguido <strong>de</strong> factores re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> asequibilidad <strong>de</strong>l equipami<strong>en</strong>to<br />

y servicio (22%) y aquellos re<strong>la</strong>cionados a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso (21%).<br />

Al consi<strong>de</strong>rar específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el hogar,<br />

los datos <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>tes muestran que 62% <strong>de</strong> los adultos estadounid<strong>en</strong>ses<br />

vive <strong>en</strong> hogares con servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> 2 . Sin embargo, este porc<strong>en</strong>taje<br />

se reduce a 22% para los adultos que no han completado <strong>la</strong> educación<br />

secundaria, a 30% <strong>en</strong>tre los mayores <strong>de</strong> 65 años y a 41% <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

ingresos inferiores a 30 000 dó<strong>la</strong>res por año, replicándose así los patrones <strong>de</strong><br />

adopción arriba m<strong>en</strong>cionados (Pew C<strong>en</strong>ter, 2012). Como muestra el cuadro<br />

II.3, los principales motivos citados por qui<strong>en</strong>es no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

<strong>en</strong> el hogar muestran un patrón simi<strong>la</strong>r a los m<strong>en</strong>cionados por qui<strong>en</strong>es no<br />

usan Internet, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés/relevancia (50%) y<br />

razones <strong>de</strong> asequibilidad (19%).<br />

Cuadro II.3<br />

Estados Unidos: motivos <strong>de</strong> no adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el hogar, 2009<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes y número <strong>de</strong> observaciones)<br />

Motivos<br />

Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> banda<br />

angosta <strong>en</strong> hogar<br />

No ti<strong>en</strong>e<br />

Internet <strong>en</strong><br />

hogar<br />

Total<br />

pon<strong>de</strong>rado<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción adulta<br />

Falta <strong>de</strong> relevancia/interés 32 45 50 13<br />

Costo (PC o servicio <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong>) 35 15 19 5<br />

No disponibilidad <strong>de</strong> servicio 17 16 17 4<br />

Dificultad <strong>de</strong> uso 16 22 13 3<br />

Número <strong>de</strong> observaciones 92 566 658<br />

Fu<strong>en</strong>te: Horrigan, J. (2009).<br />

Un informe <strong>de</strong>l gobierno sobre qui<strong>en</strong>es no cu<strong>en</strong>tan con servicio <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el hogar corrobora estos resultados (NTIA, 2011). La<br />

principal razón que citan qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> hogares sin banda <strong>ancha</strong> es <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> interés <strong>en</strong> el servicio (47%), seguido <strong>de</strong> razones asociadas a <strong>la</strong> asequibilidad<br />

(24%) y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong>l equipami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado (15%). Si se consi<strong>de</strong>ra por<br />

separado a los hogares que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una computadora pero no suscrib<strong>en</strong> al<br />

servicio y los hogares sin computadora ni banda <strong>ancha</strong>, se observa que los<br />

motivos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> asequibilidad <strong>de</strong>l servicio adquier<strong>en</strong> mayor<br />

relevancia <strong>en</strong> el primer grupo, mi<strong>en</strong>tras predomina <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> relevancia o<br />

interés <strong>en</strong> el segundo (cuadro II.4).<br />

2<br />

Este dato resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong>l Pew Internet Project y correspon<strong>de</strong> a agosto <strong>de</strong> 2011. Si se utilizan datos<br />

<strong>de</strong> suscripciones <strong>de</strong> los operadores los resultados son es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>res: según <strong>la</strong> FCC, 64% <strong>de</strong> los<br />

hogares que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> disponible el servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> suscrib<strong>en</strong> al mismo (FCC Broadband Progress<br />

Report, 2012).<br />

40


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuadro II.4<br />

Estados Unidos: motivos <strong>de</strong> no adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

según disponibilidad <strong>de</strong> computadora <strong>en</strong> el hogar, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes y número <strong>de</strong> observaciones)<br />

Motivos Hogares con PC Hogares sin PC Total pon<strong>de</strong>rado<br />

Falta <strong>de</strong> relevancia/interés 28 52 47<br />

Costo (PC o servicio <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong>) 37 21 24<br />

Falta <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado (PC) 8 17 15<br />

Otros 27 10 14<br />

Número <strong>de</strong> hogares (<strong>en</strong> millones) 6,8 27,8 34,6<br />

Fu<strong>en</strong>te: NTIA (2011).<br />

En España, <strong>la</strong>s cifras <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>tes reve<strong>la</strong>n que 61% <strong>de</strong> los hogares<br />

posee conexión al servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (ONTSI, 2012). Entre los hogares<br />

no conectados, los principales motivos citados para no acce<strong>de</strong>r al servicio son<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés (66%), los costos <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to o <strong>conectividad</strong> (42%)<br />

y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s o conocimi<strong>en</strong>to para utilizar el servicio (29%) 3 . Es<br />

interesante, como muestra el cuadro II.5, que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> relevancia/interés se<br />

manti<strong>en</strong>e alta aun <strong>en</strong> los estratos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos, <strong>en</strong> los que lógicam<strong>en</strong>te<br />

alcanzan mayor relevancia los factores <strong>de</strong> asequibilidad y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso.<br />

Estos resultados corroboran <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> alfabetización<br />

digital ori<strong>en</strong>tadas a los sectores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Cuadro II.5<br />

España: motivos <strong>de</strong> no adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> según nivel <strong>de</strong> ingresos, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes y número <strong>de</strong> observaciones)<br />

Motivos/ingreso<br />

m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong>l hogar<br />

2 700<br />

euros<br />

Total<br />

Falta <strong>de</strong> relevancia / interés 67 65 48 42 66<br />

Costo (PC o servicio <strong>de</strong><br />

<strong>conectividad</strong>)<br />

52 39 42 16 42<br />

Falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso 35 27 18 12 29<br />

Número <strong>de</strong> hogares (<strong>en</strong> millones) 2,5 1,2 0,3 0,1 5,6 a<br />

Fu<strong>en</strong>te: INE (2011).<br />

a<br />

La difer<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>be a que el resto (1,4 millones) no reporta su nivel <strong>de</strong> ingresos.<br />

En el Reino Unido <strong>la</strong>s cifras <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>tes muestran que 80% <strong>de</strong> los<br />

hogares ti<strong>en</strong>e conexión a Internet, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> gran mayoría (76% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong><br />

3<br />

Encuesta sobre Equipami<strong>en</strong>to y Uso <strong>de</strong> Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y Comunicación <strong>en</strong> los Hogares 2011<br />

(INE). Los porc<strong>en</strong>tajes exced<strong>en</strong> el 100% ya que los <strong>en</strong>trevistados podían seleccionar <strong>más</strong> <strong>de</strong> un motivo.<br />

41


CEPAL<br />

hogares) conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (OFCOM, 2012a). En línea con los<br />

resultados <strong>de</strong> otros estudios, qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> hogares sin conexión ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a ser<br />

personas <strong>de</strong> mayor edad (>65 años) y <strong>de</strong> bajo nivel <strong>de</strong> ingresos, y <strong>la</strong> gran mayoría<br />

no manifiesta int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> suscribirse al servicio <strong>en</strong> los próximos 12 meses, lo<br />

que sugiere <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. La principal<br />

razón citada es nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> relevancia (66%), muy por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los<br />

factores asociados al costo (16%) y falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso (4%).<br />

En 2010, los factores asociados al costo eran citados por 23% como <strong>la</strong><br />

principal razón para no suscribirse al servicio, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2011 esta cifra se<br />

redujo a 16%. Esto sugiere que, a medida que se abaratan los costos <strong>de</strong> acceso y<br />

equipami<strong>en</strong>to, persiste una brecha cada vez <strong>más</strong> asociada a factores <strong>de</strong> relevancia<br />

cultural o educacional. Otro resultado significativo es que 23% <strong>de</strong> los no usuarios<br />

manifiesta haber solicitado a otra persona que realice alguna actividad <strong>en</strong> Internet<br />

(por ejemplo, <strong>en</strong>viar un correo electrónico o buscar información) por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

ellos. Esto indica que, <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> relevancia, subsist<strong>en</strong> importantes barreras<br />

asociadas a <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso (OFCOM, 2012b).<br />

La revisión <strong>de</strong> los estudios sobre no adopción <strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

<strong>en</strong> los países <strong>más</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos arroja resultados es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<br />

países, y permite caracterizar tanto el perfil socio<strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> los hogares<br />

no conectados como <strong>la</strong>s principales razones <strong>de</strong> <strong>la</strong> no adopción <strong>de</strong>l servicio.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> caracterización socio<strong>de</strong>mográfica, los resultados <strong>de</strong> los estudios<br />

basados <strong>en</strong> <strong>en</strong>cuestas confirman <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los estudios econométricos: los<br />

hogares no conectados ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a estar compuestos por personas <strong>de</strong> mayor edad<br />

(>65 años), <strong>de</strong> bajos ingresos y que no han completado los estudios secundarios.<br />

En Estados Unidos, se asocian a<strong>de</strong><strong>más</strong> a factores étnicos y <strong>de</strong> dominio <strong>de</strong>l idioma<br />

inglés (<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> inmigrantes reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> hispana).<br />

Los distintos estudios muestran también coincid<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los resultados<br />

respecto <strong>de</strong> los motivos citados <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong><br />

el hogar. La falta <strong>de</strong> relevancia o interés aparece consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como el factor<br />

primordial que explica <strong>la</strong> no adopción. Como se sugiere <strong>en</strong> OFCOM (2010a), esta<br />

respuesta pue<strong>de</strong> ocultar motivos re<strong>la</strong>cionados al costo o falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

uso, factores que aparec<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el segundo y tercer lugar <strong>en</strong><br />

ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> importancia. Por otra parte, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia parece indicar una reducción<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los factores asociados a <strong>la</strong> asequibilidad <strong>de</strong>l equipami<strong>en</strong>to y<br />

servicios <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong>. Por ello, <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un núcleo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 20% y 40%<br />

<strong>de</strong> hogares no conectados a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos sugiere <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> alfabetización digital <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo ori<strong>en</strong>tadas a fom<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong>tre los hogares arriba caracterizados.<br />

42


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

C. La situación <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> es importante consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> primer lugar el rol<br />

<strong>de</strong>l acceso compartido a Internet <strong>en</strong> lugares como el trabajo, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y<br />

los establecimi<strong>en</strong>tos públicos <strong>de</strong> acceso, tanto gratuitos (telec<strong>en</strong>tros) como<br />

comerciales (cabinas públicas o cibercafés). Mi<strong>en</strong>tras esta modalidad <strong>de</strong> acceso<br />

es marginal <strong>en</strong> los países <strong>más</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>s cifras<br />

<strong>más</strong> reci<strong>en</strong>tes reve<strong>la</strong>n que, pese al sost<strong>en</strong>ido increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número <strong>de</strong><br />

suscripciones individuales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, continúa si<strong>en</strong>do muy significativo<br />

el acceso compartido a Internet. A modo <strong>de</strong> ejemplo, <strong>la</strong>s cifras <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> Perú muestran que 65% <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> Internet utilizan el servicio <strong>en</strong> el<br />

trabajo o establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acceso público (INEI, 2012). En comparación, <strong>la</strong><br />

cifra <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España solo alcanza a 17% <strong>de</strong> los usuarios (ONTSI, 2012).<br />

El peso <strong>de</strong>l acceso compartido <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong>e como consecu<strong>en</strong>cia<br />

una significativa brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> Internet y el número<br />

<strong>de</strong> suscripciones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (véase el cuadro II.6). Esta brecha pue<strong>de</strong><br />

interpretarse como <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, al reflejar una <strong>de</strong>manda<br />

por acceso a Internet que no se transforma <strong>en</strong> suscripciones al servicio.<br />

Cuadro II.6<br />

Usuarios <strong>de</strong> Internet y suscripciones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

País Usuarios Internet Suscripciones fijas Suscripciones móviles<br />

Arg<strong>en</strong>tina 47,7 10,5 11,7<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 30,0 0,7 1,9<br />

Brasil 45,0 8,6 20,9<br />

Chile 53,9 11,7 17,1<br />

Colombia 40,4 6,9 3,7<br />

Costa Rica 42,1 8,7 2,0<br />

República Dominicana 35,5 4,0 7,7<br />

Ecuador 31,4 4,2 10,3<br />

El Salvador 17,7 3,3 3,6<br />

Guatema<strong>la</strong> 11,7 1,8 4,1<br />

Honduras 15,9 2,7 3,7<br />

Jamaica 31,5 3,9 1,5<br />

México 36,2 10,6 4,6<br />

Nicaragua 10,6 1,8 1,0<br />

Panamá 42,7 7,9 14,5<br />

Paraguay 23,9 0,9 4,5<br />

Perú 36,5 3,5 1,4<br />

Uruguay 51,4 13,5 9,0<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) 40,2 6,1 4,2<br />

Fu<strong>en</strong>te: UIT Telecommunications Database 2012.<br />

43


CEPAL<br />

Es interesante observar, como lo muestra el gráfico II.3, que <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>la</strong>t<strong>en</strong>te, medida como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre usuarios y suscripciones (c/100 hab.),<br />

es mayor <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los mercados <strong>más</strong> maduros <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Esto sugiere<br />

que existe un efecto <strong>de</strong> red que estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> los países<br />

<strong>de</strong> mayor p<strong>en</strong>etración, pero que el punto <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong> los mercados no<br />

permite transformar esta <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>en</strong> suscripciones efectivas.<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Gráfico II.3<br />

Demanda <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y móvil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2011<br />

(Puntos porc<strong>en</strong>tuales)<br />

Chile<br />

Uruguay<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

Panamá<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol <strong>de</strong>)<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Perú<br />

Rep. Dom.<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> fija<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Jamaica<br />

Ecuador<br />

México<br />

Paraguay<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Nicaragua<br />

Fu<strong>en</strong>te: UIT Telecommunications Database 2012.<br />

Las barreras que impid<strong>en</strong> transformar esta <strong>de</strong>manda <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

suscripciones se asocian a diversos factores. En primer lugar, se examina si<br />

exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cobertura que explican <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Esto permite estimar a continuación <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda efectiva (<strong>de</strong>scontando los déficits <strong>de</strong> cobertura) para diversos países<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Por último, se analizan los factores que explican esa brecha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda con base <strong>en</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta realizados <strong>en</strong> diversos países.<br />

1. La cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

La cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te ext<strong>en</strong>sa.<br />

El sigui<strong>en</strong>te análisis <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se ha realizado con base <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

extrapo<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> información <strong>de</strong> operadores o regu<strong>la</strong>dores (véase el anexo II.1).<br />

44


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuadro II.7<br />

Cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2011-2012<br />

(En porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción)<br />

País <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> fija <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil<br />

Arg<strong>en</strong>tina 96 92<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 40 29<br />

Brasil 94 84<br />

Chile 78 82<br />

Colombia 81 96<br />

Costa Rica 95 93<br />

Ecuador 87 66<br />

México 62 77<br />

Perú 59 63<br />

República Dominicana n.d. 70<br />

Uruguay 98 n.d.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el anexo II.1.<br />

Como se muestra <strong>en</strong> el cuadro II.7, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> no es muy gran<strong>de</strong>, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> algunos países<br />

andinos. En el servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija, <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción osci<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>tre 98% para Uruguay y 40 % para el Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia (el<br />

promedio para los países analizados es 79%). Esto es así dado que el servicio<br />

<strong>de</strong> ADSL mediante <strong>la</strong> red <strong>de</strong> cobre se b<strong>en</strong>eficia a partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue histórico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> telecomunicaciones. La cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> televisión por<br />

cable se conc<strong>en</strong>tra, como es <strong>de</strong> esperarse, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>más</strong> alta d<strong>en</strong>sidad<br />

pob<strong>la</strong>cional y, por lo tanto, se superpon<strong>en</strong> a los accesos <strong>de</strong> ADSL.<br />

En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil, este análisis se basa <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tercera g<strong>en</strong>eración (con base <strong>en</strong> estándares EV-DO y HSPA),<br />

que son, por <strong>de</strong>finición, <strong>más</strong> apropiadas para el acceso a Internet. En este<br />

caso, <strong>la</strong> cobertura pob<strong>la</strong>cional osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 96% para Colombia y 29% para el<br />

Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia (el promedio <strong>de</strong> los países analizados es 76%).<br />

2. La brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

La comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> y <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong>l servicio permite estimar <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

(cuadro II.8). En el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

para los países analizados asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 50 puntos porc<strong>en</strong>tuales: m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los hogares cubiertos por el servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija<br />

elig<strong>en</strong> suscribirse al mismo.<br />

45


CEPAL<br />

Cuadro II.8<br />

Brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

País Cobertura P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> hogares Brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

Arg<strong>en</strong>tina 96 39 57<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 40 3 37<br />

Brasil 94 29 65<br />

Chile 78 44 34<br />

Colombia 81 27 54<br />

Costa Rica 95 32 63<br />

Ecuador 87 20 67<br />

México 62 47 15<br />

Perú 59 16 43<br />

Uruguay 98 34 43<br />

Promedio 79 29 50<br />

Fu<strong>en</strong>te: Para cobertura, cuadro II.7; p<strong>en</strong>etración basada <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT Telecommunications Database 2012.<br />

En el segm<strong>en</strong>to móvil, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda es aun mayor, alcanzando a<br />

63 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong>tre los países examinados (cuadro II.9). Asimismo,<br />

hay que resaltar que, dado el marco teórico <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera sección,<br />

una porción importante <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil lo es también<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija, por el efecto <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tariedad, con lo que <strong>la</strong><br />

contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda es<br />

por ahora m<strong>en</strong>or. Aunque <strong>la</strong> cantidad exacta no pue<strong>de</strong> ser calcu<strong>la</strong>da porque se<br />

<strong>de</strong>sconoce el número <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> esas tecnologías, consi<strong>de</strong>rando<br />

<strong>la</strong>s tasas aceleradas <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil es <strong>de</strong> esperar que<br />

el efecto <strong>de</strong> sustitución aum<strong>en</strong>te su importancia. Esto permite estimar una<br />

progresiva reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda total <strong>en</strong> los próximos años.<br />

Cuadro II.9<br />

Brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

País Cobertura P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> abonados Brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

Arg<strong>en</strong>tina 92 19 73<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 29 3 26<br />

Brasil 84 21 63<br />

Chile 82 17 65<br />

Colombia 96 9 87<br />

Costa Rica 93 11 82<br />

Ecuador 66 11 55<br />

México 77 14 63<br />

Perú 63 9 54<br />

República Dominicana 70 5 65<br />

Promedio 75 12 63<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong>l cuadro II.7 para cobertura y <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> conexiones HSPA, LTE y EVDO,<br />

dividida por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong> acuerdo a datos <strong>de</strong> Wireless Intellig<strong>en</strong>ce.<br />

46


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

En resum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> <strong>la</strong> región todavía sigue si<strong>en</strong>do<br />

elevada, lo que requiere un análisis <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los factores causantes para<br />

po<strong>de</strong>r e<strong>la</strong>borar políticas que permitan resolver<strong>la</strong>.<br />

3. Explicando <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

Los estudios realizados <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región arrojan<br />

resultados re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>tes respecto <strong>de</strong> los factores explicativos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. El gráfico II.4 pres<strong>en</strong>ta los resultados <strong>de</strong>l relevami<strong>en</strong>to<br />

realizado por el Comité Gestor <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> Brasil (CGI.br), que analiza<br />

<strong>la</strong> razón por <strong>la</strong> cual los hogares con computadora no contratan el servicio<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. Como pue<strong>de</strong> verse, el principal motivo está asociado a <strong>la</strong><br />

asequibilidad <strong>de</strong>l servicio, seguido <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> disponibilidad (percibida), el<br />

escaso interés y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s. Resulta interesante observar que hay<br />

una baja <strong>de</strong> 10 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> los motivos asociados al costo <strong>de</strong>l<br />

servicio <strong>en</strong>tre 2007 y 2011, lo que sugiere mejoras <strong>en</strong> los ingresos <strong>en</strong> el país,<br />

reducciones <strong>de</strong> precio y mayor segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta. Entretanto, los<br />

motivos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso permanec<strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te estables <strong>en</strong> el tiempo, lo que indica <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> factores<br />

estructurales vincu<strong>la</strong>dos a <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el sistema educativo.<br />

Gráfico II.4<br />

Brasil: motivos por los que no se contrata Internet <strong>en</strong> el hogar, 2007-2011<br />

(En porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares con PC)<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Costo<br />

Falta interés<br />

Otros<br />

Falta disponibilidad<br />

Falta habilida<strong>de</strong>s uso<br />

Fu<strong>en</strong>te: CGI, Encuesta TIC Domicilios.<br />

47


CEPAL<br />

Los resultados para México reve<strong>la</strong>n un patrón simi<strong>la</strong>r: <strong>en</strong>tre los hogares<br />

con computadora pero sin conexión a Internet, <strong>la</strong> principal razón citada son los<br />

costos <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> (60%), seguida <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés (19%). En Chile, <strong>la</strong>s<br />

razones asociadas a los costos <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> parec<strong>en</strong> ser m<strong>en</strong>os relevantes,<br />

al ser citadas por 37% <strong>de</strong> los hogares con computadora, seguidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

interés (24%) y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso (8%). Por el contrario, <strong>en</strong> Costa<br />

Rica <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l factor costo vuelve a elevarse a 60%, seguido <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

habilidad (12%) e interés (7%). El cuadro II.10 resume estos resultados. Como<br />

pue<strong>de</strong> observarse, con <strong>la</strong> posible excepción <strong>de</strong>l caso chil<strong>en</strong>o, los costos <strong>de</strong>l<br />

servicio son el principal factor explicativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong>, confirmando los resultados obt<strong>en</strong>idos por Galperin y Ruzzier (2010).<br />

No obstante, el análisis longitudinal <strong>en</strong> el caso brasileño permite afirmar que,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se reduc<strong>en</strong> los costos <strong>de</strong> acceso, toman mayor relevancia<br />

factores estructurales asociados al capital humano.<br />

Cuadro II.10<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: factores explicativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Motivos citados <strong>de</strong> no conexión a Internet <strong>en</strong> el<br />

hogar (solo hogares con computadora)<br />

Chile<br />

(2009)<br />

Brasil<br />

(2011)<br />

Costa Rica<br />

(2011)<br />

México<br />

(2010)<br />

Precio <strong>de</strong>l servicio 37 48 60 60<br />

Falta <strong>de</strong> interés 24 14 12 19<br />

Falta <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso 8 10 7 n.d.<br />

Otras razones (falta <strong>de</strong> disponibilidad, uso <strong>en</strong> otros lugares, etc.). 31 28 21 21<br />

Fu<strong>en</strong>te: Chile: Encuesta sobre Acceso, Uso y Usuarios <strong>de</strong> Internet <strong>Banda</strong> Ancha <strong>en</strong> Chile. Universidad Alberto Hurtado/<br />

SUBTEL, junio <strong>de</strong> 2009.Costa Rica: II Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brecha Digital <strong>en</strong> el Uso <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Telecomunicaciones <strong>en</strong><br />

Costa Rica. Rectoría <strong>de</strong> telecomunicaciones, febrero <strong>de</strong> 2011. México: Encuesta sobre Disponibilidad y Uso <strong>de</strong> Tecnología<br />

<strong>de</strong> Información y Comunicaciones <strong>en</strong> los Hogares. INEGI (2010). Brasil: Pesquisa sobre o Uso das Tecnologías da<br />

Informação e da Comunicação no Brasil. CGI.br, noviembre <strong>de</strong> 2011.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, los resultados <strong>de</strong> estos estudios permit<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar<br />

difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, asociadas a factores<br />

socio<strong>de</strong>mográficos que se tratan separadam<strong>en</strong>te a continuación.<br />

a) La dim<strong>en</strong>sión socioeconómica <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

De acuerdo a los resultados pres<strong>en</strong>tados, el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda según niveles <strong>de</strong> ingreso corrobora <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> asequibilidad<br />

como <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> el hogar. Com<strong>en</strong>zando por<br />

Brasil, el gráfico II.5 muestra <strong>la</strong> disparidad <strong>en</strong>tre el grupo <strong>de</strong> mayores ingresos<br />

(nivel socioeconómico A), <strong>en</strong> el cual <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> Internet a nivel <strong>de</strong>l hogar<br />

es casi universal, y el grupo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos (nivel socioeconómico<br />

D/E), <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es el acceso domiciliario es marginal. No obstante, <strong>de</strong>staca<br />

48


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada nueva c<strong>la</strong>se media (nivel socioeconómico C), <strong>en</strong>tre<br />

qui<strong>en</strong>es el acceso <strong>en</strong> el hogar se ha <strong>más</strong> que duplicado <strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 2008 y 2011.<br />

Gráfico II.5<br />

Brasil: adopción <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> el hogar según nivel socio económico (NSE), 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

96<br />

91 90 90<br />

76<br />

64 65<br />

58<br />

35<br />

21<br />

24<br />

16<br />

1 3 3 5<br />

2008 2009 2010 2011<br />

NSE A NSE B NSE C NSE D/E<br />

Fu<strong>en</strong>te: CGI, Encuesta TIC Domicilios.<br />

Para México, el gráfico II.6 muestra que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> hogares <strong>en</strong>tre 2008 y 2010 ha sido mayor <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong>ciles <strong>de</strong> ingreso <strong>más</strong> altos, lo que sugiere, por el contrario, un crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> adopción según nivel socioeconómico.<br />

Gráfico II.6<br />

México: adopción <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> el hogar según <strong>de</strong>cil <strong>de</strong> ingresos, 2008-2010<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

X IX VIII VIII VIII VIII IV II II I<br />

2008 2010<br />

Fu<strong>en</strong>te: INEGI (2010).<br />

49


CEPAL<br />

Los resultados corroboran <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables económicas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong>s conclusiones respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias no son <strong>de</strong>terminantes:<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Brasil el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>en</strong>tre hogares <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se<br />

media-baja sugiere una progresiva reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

según nivel socioeconómico, <strong>en</strong> México <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia reve<strong>la</strong> una consolidación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas según <strong>de</strong>ciles <strong>de</strong> ingreso. De modo g<strong>en</strong>eral, como se indica <strong>en</strong><br />

el gráfico II.7, hay una progresiva converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niveles <strong>de</strong> acceso según<br />

nivel socioeconómico, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> países <strong>de</strong> ingreso medio-alto como<br />

Brasil, Costa Rica, Chile y Uruguay. De todos modos, estos resultados merec<strong>en</strong><br />

estudios longitudinales <strong>de</strong> mayor alcance, que permitan a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

los factores que explican <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre países, que pued<strong>en</strong><br />

asociarse tanto a cambios <strong>en</strong> el ingreso <strong>de</strong> los hogares como a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicio, así como a políticas ori<strong>en</strong>tadas a universalizar el acceso.<br />

Gráfico II.7<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> el hogar<br />

según quintiles <strong>de</strong> ingreso (Q5/Q1)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2005 2009 2006 2010 2006 2010 2003 2009 2005 2010 2005 2010 2003 2010 2005 2010<br />

BRA PRY CRI CHL URY MEX COL VEN<br />

Fu<strong>en</strong>te: OSILAC con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los respectivos países.<br />

50<br />

b) La dim<strong>en</strong>sión educativa<br />

Los resultados respecto <strong>de</strong> los motivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> no adopción <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong><br />

el hogar sugier<strong>en</strong> que, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los factores asociados a <strong>la</strong> asequibilidad <strong>de</strong><br />

los servicios, emerg<strong>en</strong> factores <strong>de</strong> interés y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso estrecham<strong>en</strong>te<br />

vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> capital humano. Esto remite a <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, que funciona como proxy <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>terminantes re<strong>la</strong>cionados con el interés y <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso.<br />

En todos los países analizados, se observan brechas <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong>tre<br />

individuos según el nivel <strong>de</strong> educación alcanzado. A modo <strong>de</strong> ejemplo,<br />

el gráfico II.8 reve<strong>la</strong> que <strong>en</strong> Costa Rica el nivel <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> Internet


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>en</strong> el hogar es <strong>más</strong> <strong>de</strong>l doble <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han completado los estudios<br />

secundarios respecto <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es no los han completado.<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

Gráfico II.8<br />

Costa Rica: uso resid<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> <strong>la</strong> computadora<br />

por nivel educativo <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> hogar, 2010<br />

0<br />

Ninguna<br />

Primaria<br />

incompleta<br />

Primaria<br />

completa<br />

Secundaria<br />

incompleta<br />

Secundaria<br />

completa<br />

Universidad<br />

incompleta<br />

Universidad<br />

completa<br />

Postgrado<br />

Internet fija - hogar<br />

Computadora - hogar<br />

Fu<strong>en</strong>te: Costa Rica. Rectoría <strong>de</strong> Telecomunicaciones (2011).<br />

El caso <strong>de</strong> Chile corrobora esta conclusión, como se observa <strong>en</strong> el gráfico<br />

II.9. Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es no han completado los estudios secundarios <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> el hogar es m<strong>en</strong>or a 25%, esta asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 42%<br />

<strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es han completado el nivel <strong>de</strong> estudios secundarios. Por lo tanto,<br />

se confirma que completar los estudios secundarios constituye un importante<br />

umbral <strong>de</strong> educación que inc<strong>en</strong>tiva el interés y promueve <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

uso necesarias para el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l acceso a Internet <strong>en</strong> el hogar.<br />

120<br />

Gráfico II.9<br />

Chile: uso resid<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Internet y <strong>la</strong> computadora<br />

por nivel educativo <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> hogar, 2009<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Primaria<br />

incompleta<br />

Primaria<br />

completa<br />

Secundaria<br />

incompleta<br />

Secundaria<br />

completa<br />

Universidad<br />

incompleta<br />

Universidad<br />

completa<br />

Internet fija - hogar<br />

Computadora - hogar<br />

Fu<strong>en</strong>te: Universidad Alberto Hurtado (2009).<br />

51


CEPAL<br />

El problema <strong>de</strong> estos resultados es <strong>la</strong> fuerte interacción que existe <strong>en</strong>tre<br />

nivel <strong>de</strong> educación y nivel socioeconómico, lo que dificulta <strong>la</strong> captura <strong>de</strong>l<br />

efecto <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> educación sobre <strong>la</strong> adopción, <strong>de</strong>scontando el ya conocido<br />

efecto <strong>de</strong>l nivel socioeconómico. Si bi<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> análisis escapa a los<br />

objetivos <strong>de</strong> este trabajo, el gráfico II.10 muestra que el efecto <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong><br />

educación persiste aun contro<strong>la</strong>ndo por <strong>de</strong>ciles <strong>de</strong> ingreso.<br />

Gráfico II.10<br />

Costa Rica: p<strong>en</strong>etración resid<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

según nivel educativo y <strong>de</strong>cil <strong>de</strong> ingresos, 2010<br />

60<br />

Rango<br />

Decil<br />

50<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 37 888<br />

I<br />

40<br />

De 37 888 a 54 124<br />

De 54 125 a 69 933<br />

De 69 934 a 88 499<br />

De 88 500 a 109 889<br />

De 109 890 a 138 845<br />

De 138 846 a 183 332<br />

De 183 333 a 253 406<br />

De 253 407 a 416 537<br />

De 416 538 y <strong>más</strong><br />

II<br />

III<br />

IV<br />

V<br />

VI<br />

VII<br />

VIII<br />

IX<br />

X<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

I II III IV V VI VII VIII IX X<br />

Primaria o m<strong>en</strong>os Secundaria Universitaria<br />

Fu<strong>en</strong>te: Análisis <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong>l INEC- Encuesta <strong>de</strong> Hogares, julio <strong>de</strong> 2010.<br />

Este análisis permite dos conclusiones. En primer lugar, <strong>de</strong>staca que existe<br />

una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre el nivel <strong>de</strong> ingresos y el acceso a <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> el hogar.<br />

El punto <strong>de</strong> corte estaría alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un ingreso promedio <strong>de</strong>l séptimo <strong>de</strong>cil. A<br />

partir <strong>de</strong> este <strong>de</strong>cil, a mayor educación, mayor adopción <strong>de</strong> Internet y banda <strong>ancha</strong>.<br />

En hogares con ingresos inferiores al <strong>de</strong>l sexto <strong>de</strong>cil, a mayor nivel educativo el<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> servicio no es significativo, excepto para el <strong>de</strong>cil II.<br />

En segundo lugar, el nivel educativo <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> hogar costarric<strong>en</strong>se<br />

es una variable importante para explicar el nivel <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>. Al respecto, hogares con niveles universitarios <strong>en</strong> el segundo <strong>de</strong>cil<br />

muestran un nivel <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> 30%. Esto indicaría<br />

que <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> el <strong>de</strong>cil II es significativa. Una hipótesis<br />

podría ser que este <strong>de</strong>cil incluye estudiantes universitarios recién graduados<br />

cuyo ingreso no ha aum<strong>en</strong>tado significativam<strong>en</strong>te. Por otra parte, grupos<br />

con mayores niveles <strong>de</strong> educación secundaria y universitaria con ingresos<br />

mayores a los <strong>de</strong>l octavo <strong>de</strong>cil manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una utilización alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 50%.<br />

Así, <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos variables, nivel socioeconómico y<br />

educación, muestran una interre<strong>la</strong>ción compleja, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> cual, si<br />

52


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

bi<strong>en</strong> el ingreso es <strong>de</strong>terminante, <strong>la</strong> educación actúa como un inc<strong>en</strong>tivo a <strong>la</strong><br />

adopción, sobre todo <strong>en</strong> hogares <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se media y alta.<br />

c) La dim<strong>en</strong>sión g<strong>en</strong>eracional<br />

Como se ha visto anteriorm<strong>en</strong>te, todos los estudios reve<strong>la</strong>n que existe<br />

un fuerte compon<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eracional <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> Internet. Mi<strong>en</strong>tras los<br />

jóv<strong>en</strong>es, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su nivel educativo o <strong>de</strong> ingresos, ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

a utilizar int<strong>en</strong>sivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, <strong>la</strong> adopción se reduce<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> mayor edad. Los datos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong><br />

Internet sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un umbral alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 30 años, a partir<br />

<strong>de</strong>l cual se reduce significativam<strong>en</strong>te el nivel <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> esta tecnología,<br />

tanto d<strong>en</strong>tro como fuera <strong>de</strong>l hogar. El caso <strong>de</strong> Chile es ilustrativo: luego <strong>de</strong><br />

los 30 años se duplica el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> no usuarios <strong>de</strong> Internet (Universidad<br />

Alberto Hurtado, 2009). En Perú, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> Internautas cae <strong>de</strong> 61% <strong>en</strong>tre<br />

jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 19 a 24 años a 37% <strong>en</strong>tre adultos <strong>de</strong> 25 a 40 años (INEI, 2012).<br />

En Brasil, 81% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es hasta 24 años utiliza Internet, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong>tre<br />

los adultos <strong>de</strong> 35 a 44 años m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad (48%) utilizan esta tecnología.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que un hogar contrate el servicio<br />

<strong>de</strong> Internet está asociada a dos factores re<strong>la</strong>cionados a <strong>la</strong> composición etaria<br />

<strong>de</strong>l hogar. En primer lugar, <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong>l hogar es un <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong>l<br />

nivel <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración; como se muestra <strong>en</strong> el gráfico II.11, a mayor edad <strong>de</strong>l<br />

jefe <strong>de</strong>l hogar m<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>l servicio. En este caso, se trata<br />

<strong>de</strong> un efecto directo vincu<strong>la</strong>do a los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> adopción ya analizados.<br />

Gráfico II.11<br />

Costa Rica: uso <strong>de</strong> Internet y <strong>la</strong> computadora <strong>en</strong> el hogar por grupo etáreo, 2010<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

De 15 a 24 años De 25 a 34 años De 35 a 44 años De 45 a 54 años Más <strong>de</strong> 55 años<br />

Internet fija - hogar<br />

Computadora - hogar<br />

Fu<strong>en</strong>te: Costa Rica. Rectoría <strong>de</strong> Telecomunicaciones (2011).<br />

53


CEPAL<br />

Por otro <strong>la</strong>do, los estudios sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un efecto indirecto<br />

vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el hogar <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r. En el caso <strong>de</strong><br />

Chile, los datos correspondi<strong>en</strong>tes a 2009 corroboran este efecto, al aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>de</strong> 39% a 43% el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares con Internet <strong>en</strong>tre aquellos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r (Universidad Alberto Hurtado, 2009). En Perú este<br />

efecto es aun <strong>más</strong> significativo, ya que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares conectados a<br />

Internet que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a 57% fr<strong>en</strong>te a 43% <strong>en</strong>tre<br />

hogares sin pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r (INEI, 2012). En Costa Rica<br />

se replica este efecto, aunque contro<strong>la</strong>ndo por nivel <strong>de</strong> ingresos y educación<br />

se observa que no es g<strong>en</strong>eralizado y se vincu<strong>la</strong> es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te a hogares <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>or nivel educativo <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong>l hogar.<br />

En resum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia confirma los hal<strong>la</strong>zgos con respecto al<br />

l<strong>la</strong>mado f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los nativos digitales, ya que se comprueba un fuerte<br />

efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> Internet. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los grupos <strong>de</strong> edad utilizados por los difer<strong>en</strong>tes países, los<br />

resultados sugier<strong>en</strong> que el umbral <strong>en</strong>tre el grupo <strong>de</strong> nativos digitales, <strong>en</strong>tre<br />

qui<strong>en</strong>es Internet está ampliam<strong>en</strong>te difundido, y el <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados inmigrantes<br />

digitales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 30 años. Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda por acceso <strong>en</strong> el hogar, <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia sugiere que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r ejerce un efecto positivo sobre el nivel <strong>de</strong> adopción<br />

esperado, si bi<strong>en</strong> su magnitud es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te pequeña <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los<br />

factores discutidos anteriorm<strong>en</strong>te. Estos resultados <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntar programas <strong>de</strong> alfabetización digital t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja asociada a <strong>la</strong> edad a fin <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda.<br />

d) Otras dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

El análisis reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda se asocia, <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te<br />

ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> importancia, a factores vincu<strong>la</strong>dos al ingreso, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong><br />

composición etaria <strong>de</strong>l hogar. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia indica que estos factores<br />

son comunes a todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, algunos estudios apuntan<br />

también a otros factores <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> ciertos contextos o países <strong>de</strong><br />

forma <strong>más</strong> específica. Esto sugiere <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> focalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda a <strong>la</strong>s características peculiares<br />

que asume <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong> los diversos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En algunos países, <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia sugiere que persiste una brecha <strong>de</strong><br />

género <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> Internet. Es el caso <strong>de</strong> Chile, don<strong>de</strong> los datos<br />

para 2009 indican que <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que un hogar t<strong>en</strong>ga acceso a<br />

54


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Internet se reduce siete puntos porc<strong>en</strong>tuales si el jefe <strong>de</strong>l hogar es <strong>de</strong> sexo<br />

fem<strong>en</strong>ino (Universidad Alberto Hurtado, 2009). La magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha<br />

<strong>de</strong> género es simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el Perú, don<strong>de</strong> el uso <strong>de</strong> Internet se reduce <strong>en</strong> siete<br />

puntos porc<strong>en</strong>tuales (<strong>de</strong> 38% a 31%) <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (INEI,<br />

2012). El resultado para Costa Rica es también consist<strong>en</strong>te: mi<strong>en</strong>tras 63%<br />

<strong>de</strong> los hombres utiliza Internet <strong>en</strong> el hogar, solo lo hace 54% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

(Rectoría <strong>de</strong> Telecomunicaciones, 2011).<br />

En Brasil y México, por el contrario, no hay difer<strong>en</strong>cias significativas<br />

<strong>en</strong> niveles <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración según género, lo que sugiere que <strong>la</strong> brecha ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

<strong>de</strong>saparecer <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> mayor nivel <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración. Esto es consist<strong>en</strong>te<br />

con los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> Hilbert (2011), qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> un reci<strong>en</strong>te artículo que<br />

revisa <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 25 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y África <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> TIC por género ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a <strong>de</strong>saparecer si se<br />

contro<strong>la</strong> por educación e ingreso.<br />

En países con significativa pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a, los datos<br />

reve<strong>la</strong>n <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una brecha <strong>de</strong> uso asociada al dominio <strong>de</strong>l español,<br />

lo que replica los hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> Estados Unidos con respecto al dominio<br />

<strong>de</strong>l idioma inglés por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción inmigrante. A modo <strong>de</strong> ejemplo, <strong>en</strong><br />

el Perú sólo 8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cuya l<strong>en</strong>gua apr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez es<br />

distinta al español utiliza Internet, fr<strong>en</strong>te al 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cuya<br />

l<strong>en</strong>gua apr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>la</strong> niñez es ese idioma. No obstante, estos resultados<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> analizarse con mayor profundidad, ya que los factores étnicos<br />

están fuertem<strong>en</strong>te asociados a factores económicos y educativos, y por lo<br />

tanto no permit<strong>en</strong> a prima facie id<strong>en</strong>tificar el efecto marginal <strong>de</strong>l idioma o<br />

<strong>la</strong> etnia sobre <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. De cualquier modo, los resultados<br />

son indicativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> focalizar iniciativas <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda <strong>en</strong> estos grupos que acumu<strong>la</strong>n diversas <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas para <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> Internet.<br />

D. Políticas públicas para cerrar <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

El diagnóstico pres<strong>en</strong>tado permite el diseño <strong>de</strong> políticas públicas<br />

t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. Las sigui<strong>en</strong>tes<br />

recom<strong>en</strong>daciones están organizadas <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda id<strong>en</strong>tificadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección anterior.<br />

55


CEPAL<br />

1. Para afrontar <strong>la</strong> barrera <strong>de</strong> asequibilidad<br />

La evid<strong>en</strong>cia reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong> asequibilidad es uno <strong>de</strong> los principales<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En otras pa<strong>la</strong>bras, para<br />

una significativa porción <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (incluso <strong>en</strong>tre<br />

qui<strong>en</strong>es ya cu<strong>en</strong>tan con una computadora) <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> no está<br />

alineada con sus ingresos. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />

tres tipos <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas para lograr una mejor a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta a<br />

los niveles y características <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> este segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Un primer conjunto <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> política se ori<strong>en</strong>ta al fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia con el fin <strong>de</strong> promover una reducción <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> acceso.<br />

Las herrami<strong>en</strong>tas disponibles para lograr este objetivo pued<strong>en</strong> dividirse, <strong>de</strong><br />

modo g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s grupos: <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas y <strong>la</strong>s que fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

servicios sobre una misma p<strong>la</strong>taforma (Cambini y Jiang, 2009). Mi<strong>en</strong>tras el<br />

primer mo<strong>de</strong>lo se asocia a <strong>la</strong>s políticas llevadas a cabo <strong>en</strong> Estados Unidos,<br />

el segundo ti<strong>en</strong>e particu<strong>la</strong>r aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.<br />

Como reve<strong>la</strong> Katz (2009a), <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> por diversas razones<br />

predomina el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas. La primera<br />

pregunta por lo tanto es: ¿hasta qué punto <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre operadores integrados verticalm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> resultar <strong>en</strong> una disminución<br />

significativa <strong>de</strong> precios? En segundo lugar, ¿qué ocurre si <strong>la</strong> disminución<br />

<strong>de</strong> precios <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre operadores no es sufici<strong>en</strong>te?<br />

En este caso, ¿qué tipo <strong>de</strong> iniciativas públicas pued<strong>en</strong> ser implem<strong>en</strong>tadas<br />

para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> ofertas <strong>de</strong>stinadas a hacer <strong>más</strong> asequible<br />

el servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>?<br />

La experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>tinoamericana <strong>de</strong>muestra que una compet<strong>en</strong>cia por<br />

p<strong>la</strong>taformas saludable <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> conlleva una carrera<br />

para introducir servicios <strong>de</strong> mejor calidad (compet<strong>en</strong>cia por velocidad) y una<br />

disminución <strong>de</strong> precios. Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> precios con base <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> ser observada <strong>en</strong> numerosos países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>,<br />

don<strong>de</strong> cuanto <strong>más</strong> bajo es el nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria (medido<br />

por el índice <strong>de</strong> Hirschman Herfindahl) <strong>más</strong> bajo es el precio promedio <strong>de</strong>l<br />

servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija (véase el gráfico II.12) 4 .<br />

4<br />

El gráfico excluye los países con precios <strong>en</strong> ambos extremos (Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia y Uruguay).<br />

56


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Gráfico II.12<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija<br />

y precio promedio por Mbps <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga<br />

(Índices Hirschman Herfindahl y dó<strong>la</strong>res PPP)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Nicaragua<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

República Bolivariana<br />

<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Chile<br />

El Salvador<br />

Ecuador<br />

México<br />

Rep.<br />

Dominicana<br />

Panamá<br />

0<br />

0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Galperin (2012) y Katz (2012).<br />

Existe evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que este proceso está <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Como<br />

se indica <strong>en</strong> Galperin (2012), el precio <strong>de</strong>l Mbps <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga implícito <strong>en</strong> los<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija <strong>en</strong> Brasil se ha reducido 40% <strong>en</strong>tre 2010 y 2012.<br />

Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, estimu<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los operadores <strong>de</strong> cable,<br />

como Net Servicios, y los operadores <strong>de</strong> telefonía, como Telefónica y Oi, es<br />

resultado <strong>de</strong> estrategias ori<strong>en</strong>tadas a capturar el mercado <strong>más</strong> importante <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sión y crecimi<strong>en</strong>to, el l<strong>la</strong>mado segm<strong>en</strong>to C <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Sin embargo, es importante consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> precios como<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> no ser sufici<strong>en</strong>te para permitir el acceso<br />

al servicio <strong>de</strong> los sectores <strong>más</strong> <strong>de</strong>sfavorecidos. Esto requiere consi<strong>de</strong>rar un<br />

segundo tipo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas con mayor focalización y ori<strong>en</strong>tadas a estimu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y reducir <strong>la</strong>s barreras económicas al acceso por estos sectores.<br />

En este conjunto <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas, <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> reducción o eliminación <strong>de</strong><br />

los impuestos asociados a los p<strong>la</strong>nes básicos <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong>, o bi<strong>en</strong> para<br />

individuos y hogares <strong>de</strong> bajos ingresos.<br />

Diversos estudios <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong> carga fiscal asociada a los servicios<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te alta, lo que <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tiva el consumo<br />

tanto <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to fijo como <strong>en</strong> el móvil 5 . El impacto impositivo sobre <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> es negativo <strong>en</strong> varias dim<strong>en</strong>siones (véase el diagrama II.2). De<br />

5<br />

Para un análisis <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to fijo, véase Galperin y Ruzzier (2010); para el segm<strong>en</strong>to móvil, Katz y otros (2011).<br />

57


CEPAL<br />

acuerdo a este análisis, confirmado por <strong>la</strong> política <strong>de</strong> reducción impositiva e<br />

inc<strong>en</strong>tivos fiscales introducida <strong>en</strong> Estados Unidos para promover <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, una alta carga impositiva, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s barreras a <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong>bido a que impacta <strong>la</strong> asequibilidad. Dadas <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> red <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong>, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l servicio es aun <strong>más</strong> limitada. Debido a los<br />

altos costos fijos implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>la</strong> baja adopción<br />

eleva el costo medio, reduce los márg<strong>en</strong>es y no permite a los operadores<br />

disminuir precios, g<strong>en</strong>erándose un tercer limitante <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción.<br />

Diagrama II.2<br />

Impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política fiscal <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Impuesto al<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

Reducción <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

M<strong>en</strong>ores<br />

externalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> red<br />

M<strong>en</strong>ores<br />

márg<strong>en</strong>es<br />

M<strong>en</strong>ores<br />

retornos a<br />

esca<strong>la</strong><br />

Pot<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> barrera a<br />

<strong>la</strong> adopción<br />

Precios<br />

<strong>más</strong> altos<br />

Reducción <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz (2009b).<br />

Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> significativa e<strong>la</strong>sticidad precio <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que reve<strong>la</strong>n estudios como los <strong>de</strong> Galperin y Ruzzier (2010)<br />

y Macedo y Carvalho (2011), <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga impositiva podría t<strong>en</strong>er<br />

un impacto inmediato sobre el nivel <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> los servicios. Diversos<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han puesto <strong>en</strong> práctica iniciativas <strong>de</strong> este tipo, <strong>en</strong>tre los<br />

que <strong>de</strong>staca Brasil que, como parte <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>no Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Larga, ha<br />

implem<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l ICMS (impuesto estadual con alícuotas <strong>de</strong><br />

hasta 35%) a los p<strong>la</strong>nes básicos <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong> diversos estados, y Colombia,<br />

don<strong>de</strong> se ha eliminado el impuesto al valor agregado (IVA) a los servicios<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> para los estratos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresos.<br />

Un tercer tipo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas implica un rol <strong>más</strong> proactivo <strong>de</strong> los<br />

gobiernos <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En los países <strong>en</strong> los<br />

que el operador incumb<strong>en</strong>te <strong>de</strong> telefonía está bajo <strong>la</strong> órbita <strong>de</strong>l gobierno,<br />

se han implem<strong>en</strong>tado iniciativas <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> <strong>de</strong><br />

muy bajo costo que, si bi<strong>en</strong> ofrec<strong>en</strong> un servicio limitado <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong><br />

velocidad (<strong>en</strong>tre 256 y 512 kbps) y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> datos,<br />

58


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

ofrec<strong>en</strong> alternativas básicas <strong>de</strong> acceso que funcionan como primer escalón<br />

<strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> para hogares <strong>de</strong> bajos ingresos. Resaltan <strong>en</strong> este aspecto<br />

Uruguay (p<strong>la</strong>nes Universal Hogares <strong>de</strong> Antel) y <strong>la</strong> República Bolivariana<br />

<strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (p<strong>la</strong>nes ABA <strong>de</strong> CANTV). Vale <strong>de</strong>stacar que estos p<strong>la</strong>nes se<br />

ofrec<strong>en</strong> <strong>en</strong> modalidad mixta <strong>de</strong> pago (un pago fijo m<strong>en</strong>sual sobre el que se<br />

pue<strong>de</strong> comprar increm<strong>en</strong>tos al tope <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> datos), un mo<strong>de</strong>lo que<br />

ha t<strong>en</strong>ido fundam<strong>en</strong>tal importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

telefonía móvil.<br />

En otros casos, los gobiernos han optado por iniciativas <strong>de</strong> inversión<br />

directa <strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> red troncal, lo que permite estructurar ofertas <strong>de</strong><br />

<strong>conectividad</strong> <strong>de</strong> bajo costo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales el operador privado se compromete a<br />

prestar el servicio bajo parámetros <strong>de</strong> calidad y precio fijados por el gobierno a<br />

cambio <strong>de</strong> acceso a dicha red troncal. Es el caso <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>no Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Larga<br />

<strong>en</strong> Brasil y el P<strong>la</strong>n Arg<strong>en</strong>tina Conectada <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Por último, se observan<br />

los casos <strong>más</strong> tradicionales <strong>de</strong> subsidio a <strong>la</strong> oferta <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> escaso retorno<br />

privado, <strong>en</strong> los que el gobierno fija <strong>de</strong> antemano <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l servicio <strong>en</strong><br />

dichas zonas y licita <strong>la</strong> prestación a un operador privado que recibe el subsidio.<br />

Tales son los casos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n Todo Chile Comunicado y Vive Digital <strong>en</strong> Colombia<br />

(véase el capítulo <strong>de</strong> Galperin, Mariscal y Viec<strong>en</strong>s <strong>en</strong> este libro).En conclusión,<br />

existe un amplio conjunto <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> política pública que estimu<strong>la</strong>n<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> precios así como <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta hacia productos<br />

atractivos para los hogares con capacidad <strong>de</strong> pago limitada. La experi<strong>en</strong>cia sugiere<br />

que <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> una sana compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> acceso, una<br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga fiscal y <strong>la</strong> inversión estratégica <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos<br />

no competitivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> red pue<strong>de</strong> resultar <strong>en</strong> una significativa reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

barreras <strong>de</strong> asequibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

2. Para afrontar <strong>la</strong> barrera <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

La dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda pres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong>ormes <strong>de</strong>safíos para los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, ya que se asocia a <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />

estructurales <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> educación. Sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r abarcar el amplio<br />

<strong>de</strong>bate al respecto, a gran<strong>de</strong>s rasgos se observan dos tipos <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar estos <strong>de</strong>safíos. En primer lugar, exist<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

ori<strong>en</strong>tados a subsanar <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias específicas <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

computadora e Internet. Estas iniciativas por lo g<strong>en</strong>eral se implem<strong>en</strong>tan<br />

fuera <strong>de</strong>l sistema formal <strong>de</strong> educación y frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te están asociadas a<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> capacitación <strong>la</strong>boral u otro tipo <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> integración social.<br />

59


CEPAL<br />

Exist<strong>en</strong> diversos ejemplos <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> este tipo, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> región como<br />

<strong>en</strong> los países <strong>más</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Normalm<strong>en</strong>te están asociadas a <strong>la</strong> prestación<br />

<strong>de</strong> acceso compartido por parte <strong>de</strong>l Estado, al combinarse <strong>conectividad</strong> con<br />

capacitación digital <strong>en</strong> los puntos <strong>de</strong> acceso. Es el caso <strong>de</strong> los Puntos Vive<br />

Digital <strong>en</strong> Colombia, los Pontos <strong>de</strong> Cultura <strong>en</strong> Brasil, y <strong>de</strong> los Puntos <strong>de</strong> Acceso<br />

Digital <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>en</strong>tre otros ejemplos. En muchos casos, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

se focaliza <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por ejemplo <strong>en</strong> el caso<br />

<strong>de</strong> los programas que fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> inclusión <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es mediante <strong>la</strong><br />

capacitación <strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas TIC (Mariscal, Gutiérrez y Botelho, 2009).<br />

A pesar <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios que otorgan estas iniciativas, no exist<strong>en</strong> estudios<br />

rigurosos respecto <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> dichos programas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Este<br />

tipo <strong>de</strong> análisis es importante ya que estos programas compit<strong>en</strong>, <strong>en</strong> varias<br />

dim<strong>en</strong>siones, con <strong>la</strong> variada oferta <strong>de</strong> acceso compartido y capacitación que<br />

existe <strong>en</strong> el sector privado. Por otra parte, como argum<strong>en</strong>tan Garrido y otros<br />

(2012) <strong>en</strong> su revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura sobre habilida<strong>de</strong>s TIC y aplicabilidad, el<br />

éxito <strong>de</strong> esos programas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> correcta articu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre el tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to recibido y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

objetivo, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> el mercado <strong>la</strong>boral local.<br />

En segundo lugar se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran iniciativas <strong>de</strong> <strong>más</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo articu<strong>la</strong>das<br />

con el sistema educativo nacional que buscan g<strong>en</strong>erar capacida<strong>de</strong>s dura<strong>de</strong>ras<br />

<strong>de</strong> uso y absorción <strong>de</strong> nuevas tecnologías. Las iniciativas <strong>más</strong> ambiciosas<br />

se asocian a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s TIC d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l sistema educativo<br />

mediante <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong>l equipami<strong>en</strong>to y <strong>conectividad</strong> <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s públicas. Este tipo <strong>de</strong> programas ha sido adoptado<br />

ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>de</strong>stacando los casos <strong>de</strong> Uruguay (P<strong>la</strong>n Ceibal),<br />

Arg<strong>en</strong>tina (P<strong>la</strong>n Conectar Igualdad) y Chile (Programa En<strong>la</strong>ces), <strong>en</strong>tre otros.<br />

Existe un amplio <strong>de</strong>bate sobre estos p<strong>la</strong>nes que escapa a los objetivos <strong>de</strong><br />

este capítulo. En particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia con respecto a los resultados educativos<br />

<strong>de</strong> esas iniciativas es objeto <strong>de</strong> amplia discusión 6 . No obstante, existe cons<strong>en</strong>so<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuar el sistema educativo a <strong>la</strong>s nuevas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />

habilidad tecnológica que requiere el proceso <strong>de</strong> inserción <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>en</strong><br />

un mundo cada vez <strong>más</strong> interconectado tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista económico<br />

como cultural. Conceptualm<strong>en</strong>te, este cambio <strong>de</strong>be efectuarse <strong>en</strong> los diversos<br />

niveles <strong>de</strong>l sistema educativo (primario, secundario y terciario), y complem<strong>en</strong>tarse<br />

con iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to a segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta <strong>en</strong> situación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja respecto <strong>de</strong> sus oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> TIC.<br />

6<br />

Ver <strong>en</strong>tre otros BID (2011).<br />

60


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

En este aspecto, <strong>la</strong>s iniciativas adoptadas por algunos <strong>de</strong> los países<br />

lí<strong>de</strong>res <strong>en</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> merec<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r at<strong>en</strong>ción. Entre<br />

el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> alfabetización digital implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, don<strong>de</strong> se ha puesto <strong>en</strong> marcha un programa <strong>de</strong><br />

educación <strong>en</strong> Internet para 10 millones <strong>de</strong> personas (aproximadam<strong>en</strong>te el<br />

20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción) ori<strong>en</strong>tado a fom<strong>en</strong>tar habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre los mayores <strong>de</strong><br />

edad, <strong>la</strong>s amas <strong>de</strong> casa, los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

carce<strong>la</strong>ria, personas con discapacida<strong>de</strong>s y otros grupos rezagados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> Internet.<br />

3. Para afrontar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés/relevancia<br />

La falta <strong>de</strong> interés o relevancia aparece consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como uno<br />

<strong>de</strong> los motivos citados por los no usuarios <strong>de</strong> Internet, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> sus ingresos o habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uso. Este factor no repres<strong>en</strong>ta una barrera<br />

como tal, y se articu<strong>la</strong> con prefer<strong>en</strong>cias e inc<strong>en</strong>tivos que varían <strong>de</strong> persona<br />

a persona, lo que es un <strong>de</strong>safío para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> iniciativas públicas<br />

para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r esta dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. No obstante, los<br />

estudios <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> Internet reve<strong>la</strong>n diversos mecanismos que operan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>ciales usuarios, <strong>de</strong> los cuales se<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> diversas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> política.<br />

En primer lugar, el acceso a Internet <strong>en</strong> sí mismo ti<strong>en</strong>e escaso valor si<br />

faltan los bi<strong>en</strong>es complem<strong>en</strong>tarios que otorgan valor a dicho acceso. Se trata,<br />

<strong>en</strong> este caso, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones y los cont<strong>en</strong>idos que valoran los usuarios<br />

y que, por lo tanto, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te atractivos para inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong><br />

compra <strong>de</strong>l servicio. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones cuya principal función es <strong>la</strong><br />

comunicación <strong>en</strong>tre usuarios (correo electrónico, re<strong>de</strong>s sociales o programas<br />

<strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> archivos), el valor <strong>de</strong> uso aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se<br />

increm<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> usuarios (el clásico efecto <strong>de</strong> red), lo que sugiere<br />

que <strong>la</strong> propia dinámica <strong>de</strong> adopción llevará a un progresivo cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo. Sin embargo, <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia indica<br />

que, para ciertos grupos <strong>de</strong> usuarios, este inc<strong>en</strong>tivo pue<strong>de</strong> no ser sufici<strong>en</strong>te<br />

para llevar a una suscripción a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r cuando muchos<br />

<strong>de</strong> estos usuarios ocasionales prefier<strong>en</strong> utilizar los múltiples puntos <strong>de</strong> acceso<br />

público exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s iniciativas públicas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> apuntar a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

aplicaciones <strong>de</strong> alto valor agregado y que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios tangibles a los<br />

pot<strong>en</strong>ciales usuarios <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> ahorro <strong>de</strong> tiempo o dinero, o adquisición<br />

61


CEPAL<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s. Tal es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> gobierno electrónico<br />

que permit<strong>en</strong> optimizar <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> los ciudadanos con el gobierno<br />

y repres<strong>en</strong>tan b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> cuanto al acceso <strong>de</strong> los usuarios a distintas<br />

prestaciones <strong>de</strong> gobierno. La articu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong><br />

a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> gobierno electrónico<br />

es c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. Exist<strong>en</strong><br />

múltiples experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, que merec<strong>en</strong><br />

ser monitoreadas a fin <strong>de</strong> transmitir mejores prácticas al resto <strong>de</strong> los países.<br />

Una dinámica simi<strong>la</strong>r se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos. Hace<br />

una década <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> español y portugués era una barrera<br />

a <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> Internet. Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> ambos idiomas, si bi<strong>en</strong> es m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otras<br />

l<strong>en</strong>guas, es muy ext<strong>en</strong>sa y, por lo tanto, <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ori<strong>en</strong>tarse a cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> alto impacto social (por ejemplo los cont<strong>en</strong>idos<br />

complem<strong>en</strong>tarios a <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s) o bi<strong>en</strong> aquellos<br />

<strong>de</strong>stinados a segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por ejemplo los<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los idiomas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> iniciativa pública ti<strong>en</strong>e un importante papel como<br />

catalizador <strong>de</strong> nuevos empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos privados t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a ofrecer<br />

cont<strong>en</strong>idos digitales y aplicaciones locales. En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones,<br />

un <strong>en</strong>torno regu<strong>la</strong>torio favorable al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l comercio electrónico es<br />

c<strong>la</strong>ve para brindar seguridad jurídica tanto a prestadores como a cli<strong>en</strong>tes. En<br />

el caso <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos, <strong>la</strong> región cu<strong>en</strong>ta con una fuerte capacidad insta<strong>la</strong>da<br />

<strong>de</strong> producción audiovisual que, <strong>en</strong> los últimos años, se ha ext<strong>en</strong>dido hacia <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos multimedia, <strong>en</strong> articu<strong>la</strong>ción con otra industria <strong>de</strong><br />

significativo crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, <strong>la</strong> <strong>de</strong> servicios informáticos.<br />

Para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mayores empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos privados <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong><br />

creación <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos locales es necesario crear programas que permitan<br />

un vínculo <strong>más</strong> estrecho <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> investigación universitaria y el sector<br />

productivo. El fom<strong>en</strong>to a estas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> innovación<br />

y empleo calificado resulta fundam<strong>en</strong>tal, y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra contemp<strong>la</strong>do <strong>en</strong><br />

diversos p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Por último, cabe resaltar que el consumo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> se asemeja a<br />

lo que se conoce <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura como un “bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia” (Shapiro y<br />

Varian, 1999). Esto quiere <strong>de</strong>cir que los consumidores carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> información<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad y el valor asociado a un bi<strong>en</strong>, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> única información<br />

conocida su precio. Es <strong>en</strong> el mismo acto <strong>de</strong> consumo que el valor <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> se<br />

reve<strong>la</strong> y, por lo tanto, se g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asociada a ese bi<strong>en</strong>. En términos <strong>de</strong><br />

62


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

política, esto <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> acceso público que logr<strong>en</strong><br />

acercar <strong>la</strong> tecnología a segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con limitadas oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar el servicio <strong>en</strong> otros ámbitos como el <strong>la</strong>boral o el esco<strong>la</strong>r.<br />

4. Programas <strong>en</strong>focados a segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

La evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da arriba sugiere que <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda pres<strong>en</strong>ta<br />

compon<strong>en</strong>tes socio<strong>de</strong>mográficos específicos que requier<strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> políticas<br />

<strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda focalizadas sobre distintos grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. De los<br />

datos revisados, emerg<strong>en</strong> tres grupos sobre los cuales <strong>de</strong>be operarse. En primer<br />

lugar, <strong>de</strong>staca el fuerte compon<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, el que<br />

se manifiesta <strong>en</strong> una progresiva caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> adopción a partir <strong>de</strong><br />

los 30 años <strong>de</strong> edad, con una reducción muy significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> adopción<br />

luego <strong>de</strong> los 55 años. Es evid<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> alfabetización<br />

diseñados para adultos y personas <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera edad, como se ha realizado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea. En varios casos, estos programas muestran una mayor<br />

efectividad al combinar capacitación con subsidios para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> PC y<br />

<strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> educación a distancia.<br />

En segundo lugar, existe cierta evid<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

brecha <strong>de</strong> género, si bi<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or a <strong>la</strong> observada <strong>en</strong> el<br />

pasado. Esta brecha se observa <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre hogares cuyos jefes son<br />

mujeres fr<strong>en</strong>te a aquellos cuyos jefes son hombres, como se da <strong>en</strong> el caso<br />

<strong>de</strong> Chile. Los programas <strong>de</strong> alfabetización digital y equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stinados<br />

a este segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res características <strong>de</strong> estos<br />

hogares, aprovechando <strong>la</strong> posible pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> niños <strong>en</strong> el hogar que, como<br />

muestra <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia, son un factor que increm<strong>en</strong>ta (aunque marginalm<strong>en</strong>te)<br />

los inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> adopción. Por otro <strong>la</strong>do, exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias exitosas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>boral para mujeres articu<strong>la</strong>das con capacitación <strong>en</strong> TIC que<br />

ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> género como parte <strong>de</strong> un problema <strong>más</strong> amplio <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral.<br />

E. Conclusiones<br />

Sin <strong>de</strong>sconocer que <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> juega<br />

un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha digital, <strong>en</strong> este capítulo<br />

se estudia un aspecto m<strong>en</strong>os m<strong>en</strong>cionado: <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. La<br />

información estadística que comi<strong>en</strong>za a ser g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong> estudios nacionales<br />

63


CEPAL<br />

permite com<strong>en</strong>zar a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> esta brecha. Entre <strong>la</strong>s<br />

variables que explican <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, algunas son estructurales (por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> composición etaria <strong>de</strong>l hogar y el nivel <strong>de</strong> educación) mi<strong>en</strong>tras<br />

que otras reflejan <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> y el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, por ejemplo asequibilidad.<br />

En lo que respecta a <strong>la</strong> barrera <strong>más</strong> importante id<strong>en</strong>tificada <strong>en</strong> los<br />

estudios nacionales, el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> asequibilidad pue<strong>de</strong> ser at<strong>en</strong>dido con<br />

base <strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> iniciativas. Por un <strong>la</strong>do, a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas es el mo<strong>de</strong>lo a<strong>de</strong>cuado para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ar una reducción<br />

<strong>de</strong> precios <strong>en</strong>tre los operadores que sirv<strong>en</strong> al mercado. Esta involucra no<br />

solo a los operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones tradicionales y a los servicios<br />

<strong>de</strong> televisión por cable, sino también, <strong>en</strong> los próximos años, a los operadores<br />

que prove<strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil. Si bi<strong>en</strong> inicialm<strong>en</strong>te ésta fue concebida<br />

como una tecnología adquirida por el mismo sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que<br />

suscribe a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija (complem<strong>en</strong>taria), diversos indicios sugier<strong>en</strong><br />

que se convertirá <strong>en</strong> un producto substituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fija, permiti<strong>en</strong>do así una<br />

disminución <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo.<br />

La segunda iniciativa para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> barrera <strong>de</strong> <strong>la</strong> asequibilidad es <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, sea <strong>de</strong> forma directa<br />

(por ejemplo <strong>en</strong> Uruguay y <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>), mediante<br />

inversiones <strong>en</strong> infraestructura troncal y acuerdos con operadores privados<br />

(Brasil y Arg<strong>en</strong>tina), o los tradicionales sistemas <strong>de</strong> subsidios a <strong>la</strong> oferta<br />

(Chile y Colombia). Estas iniciativas apuntan a ofrecer p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acceso<br />

básicos a muy bajo costo, mediante los cuales los hogares <strong>de</strong> bajos recursos<br />

pued<strong>en</strong> valorar el servicio, convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> suscriptores a muchos usuarios<br />

que acced<strong>en</strong> a <strong>la</strong> red mediante puntos <strong>de</strong> acceso compartido. Al reducir <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, estas iniciativas permitirían g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong><br />

esca<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> red necesarias para el <strong>de</strong>sarrollo saludable <strong>de</strong>l<br />

ecosistema <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Con respecto a <strong>la</strong> barrera <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, esta pue<strong>de</strong> ser modificada<br />

por políticas públicas no solo <strong>de</strong> tipo tradicional (por ejemplo, mediante<br />

el sistema formal <strong>de</strong> educación) sino también con iniciativas <strong>de</strong> educación<br />

continua. Algunos gobiernos han avanzado significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este<br />

terr<strong>en</strong>o ori<strong>en</strong>tados por políticas <strong>de</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. Otros,<br />

confrontados por <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> crear empleo <strong>en</strong> el corto p<strong>la</strong>zo, prefier<strong>en</strong><br />

asignar recursos al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> infraestructura para cubrir los hogares no<br />

servidos (o pobrem<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>didos) por <strong>la</strong>s actuales re<strong>de</strong>s. En este capítulo, se<br />

resalta <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> acompañar estas iniciativas por otras que se focalic<strong>en</strong><br />

64


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>en</strong> los factores inhibidores que impid<strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong><br />

base <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ya cubierta por el servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En última<br />

instancia, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> ambos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha digital permitirá<br />

tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política basadas <strong>en</strong> los objetivos que se int<strong>en</strong>ta maximizar.<br />

Al tratarse <strong>de</strong> una tecnología compleja <strong>de</strong> propósito g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> requiere el manejo <strong>de</strong> un número <strong>de</strong> variables mayor que <strong>en</strong><br />

el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil, cuyo crecimi<strong>en</strong>to expon<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> región ha<br />

permitido superar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> telefonía fija.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda hoy registrada no solo <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> sino también <strong>en</strong> muchos países <strong>de</strong>l mundo industrializado, requerirá<br />

<strong>de</strong> una participación <strong>más</strong> activa <strong>de</strong> los gobiernos y <strong>de</strong>l sector privado para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar y resolver <strong>la</strong>s barreras a <strong>la</strong> adopción.<br />

Bibliografía<br />

Cambini, C. y Y. Jiang (2009). Broadband investm<strong>en</strong>t and regu<strong>la</strong>tion: A literature review.<br />

Telecommunications Policy, 33, 559–574.<br />

Chaudhuri, A. y K. F<strong>la</strong>mm (2005). An Analysis of the Determinants of Internet Access.<br />

Telecommunications Policy, 29, 731-755.<br />

FCC (2012), Eight Broadband Progress Report. FCC, Washington D.C.<br />

Galperin, H. (2012), Precios y calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: B<strong>en</strong>chmarking<br />

y t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo No. 12. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Tecnología y Sociedad/<br />

Universidad <strong>de</strong> San Andrés, Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

Galperin, H. y C. Ruzzier (2010). Las Tarifas <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha: B<strong>en</strong>chmarking y Análisis,<br />

<strong>en</strong> V. Jordán, H. Galperin y W. Peres (eds.). Acelerando <strong>la</strong> revolución digital: banda<br />

<strong>ancha</strong> para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe. CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Garrido, M., J. Sullivan y A. Gordon (2012). Un<strong>de</strong>rstanding the Links Betwe<strong>en</strong> ICT Skills<br />

Training and Employability: An Analytical Framework. Information Technologies and<br />

International Developm<strong>en</strong>t, 8, 2, 17-32.<br />

Grazzi, M. y S. Vergara (2011). Determinants of ICT Access, <strong>en</strong> M. Balboni, S. Rovira y S.<br />

Vergara (eds.), ICT in Latin America: A Microdata Analysis. CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Hauge, J. y J. Prieger (2010). Demand-Si<strong>de</strong> Programs to Stimu<strong>la</strong>te Adoption of<br />

Broadband: What Works? Review of Network Economics 9, 3.<br />

Hilbert, M. (2011). Digital g<strong>en</strong><strong>de</strong>r divi<strong>de</strong> or technologically empowered wom<strong>en</strong> in<br />

<strong>de</strong>veloping countries? A typical case of lies, damned lies, and statistics. Wom<strong>en</strong>’s<br />

Studies International Forum, 34, 6, 479-489.<br />

Horrigan, J. (2009). Home broadband adoption 2009. Pew Internet and American Life<br />

Project, Washington D.C.<br />

INEGI (2010). Estadísticas sobre disponibilidad y uso <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y comunicación<br />

<strong>en</strong> los hogares. INEGI, México.<br />

INEI (2012). Las Tecnologías <strong>de</strong> Información y Comunicación <strong>en</strong> los Hogares. INEI, Lima.<br />

Katz, R. (2009a). La compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas: teoría y resultados. Pres<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia<br />

internacional nuevos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> negocios <strong>en</strong> el sector telecomunicaciones. Instituto<br />

<strong>de</strong>l Perú <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres, Lima.<br />

65


CEPAL<br />

Katz, R. L. (2009b). La Brecha Digital: Oferta o Demanda? Notas Enter 135, 7 <strong>de</strong> julio, Madrid.<br />

Katz, R. L. (2012). 2010-2012: Avances Importantes <strong>en</strong> el Desarrollo <strong>de</strong>l Sector <strong>de</strong> Telecomunicaciones<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. CAF, Caracas.<br />

Katz, R. L., E. Flores y J. Mariscal (2011). The Impact of Taxation on the Developm<strong>en</strong>t of the<br />

Mobile Broadband Sector. GSMA, Londres.<br />

Macedo, H., y A. Carvalho (2011). Broadband Economic Impact in Brazil: A Simultaneous<br />

Equations Analysis. Pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Acorn-Re<strong>de</strong>com, Lima, noviembre.<br />

Mariscal, J., L. Gutiérrez y A. Botelho (2009). Employm<strong>en</strong>t and Youth Inclusion into the<br />

Labor Force via Training in Information and Communication Technologies: The<br />

Cases of Brazil, Colombia, and Mexico. Information Technologies and International<br />

Developm<strong>en</strong>t, 5, 2, 19-30.<br />

Navarro, L. y M. Sánchez (2011). G<strong>en</strong><strong>de</strong>r differ<strong>en</strong>ces in Internet use, <strong>en</strong> M. Balboni, S. Rovira,<br />

y S. Vergara (eds.), ICT in Latin America: A Microdata Analysis. CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

NTIA (2011). Exploring the digital nation. NTIA, Washington D.C.<br />

OFCOM (2012a). Adults media use and attitu<strong>de</strong>s report. OFCOM, Londres.<br />

OFCOM (2012b). The communications market. OFCOM, Londres.<br />

Ono, H. y M. Zavodny (2008). Immigrants, English Ability, and Information Technology<br />

Use. Social Forces 86,4, 1455-1479.<br />

ONTSI (2012). La sociedad <strong>en</strong> red: Informe anual 2011. ONTSI, Madrid.<br />

Pew C<strong>en</strong>ter (2012). Digital differ<strong>en</strong>ces. Pew Internet and American Life Project, Washington D.C.<br />

Rectoría <strong>de</strong> telecomunicaciones, Gobierno <strong>de</strong> Costa Rica (2011). II Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brecha<br />

Digital <strong>en</strong> el Uso <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Telecomunicaciones <strong>en</strong> Costa Rica.<br />

Shapiro, C. y H. Varian (1999). Information rules: A Strategic Gui<strong>de</strong> to the Network Economy.<br />

Harvard Business School Press, Cambridge. Mass.<br />

Universidad Alberto Hurtado/SUBTEL (2009). Encuesta sobre Acceso, Uso y Usuarios <strong>de</strong><br />

Internet <strong>Banda</strong> Ancha <strong>en</strong> Chile.<br />

Vic<strong>en</strong>te, M. A. López (2006). Patterns of ICT Diffusion across the European Union.<br />

Economic Letters, 93, 45-51.<br />

Anexo II.1<br />

Metodología y fu<strong>en</strong>tes para el cálculo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

A continuación se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>la</strong> metodología y fu<strong>en</strong>tes utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. La estimación se realiza al m<strong>en</strong>or<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagregación posible consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> cada<br />

caso. Las estimaciones se realizan tomando <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> cada unidad<br />

administrativa y, por lo tanto, ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a sobrestimar <strong>la</strong> cobertura, ya que <strong>en</strong><br />

muchos casos no se cubre a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción resid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada<br />

unidad administrativa (por lo g<strong>en</strong>eral, municipio o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to).<br />

66


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cobertura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija:<br />

• Arg<strong>en</strong>tina: estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> cobertura<br />

publicados por el Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación al año 2012 a nivel<br />

<strong>de</strong> localida<strong>de</strong>s, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Córdoba y La<br />

Rioja don<strong>de</strong> <strong>la</strong> estimación se realiza a nivel <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal.<br />

• Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>): estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong><br />

cobertura <strong>de</strong>l operador Entel al año 2012. La estimación se hace<br />

a nivel ciudad por lo que <strong>la</strong> cobertura se sobrestima.<br />

• Brasil: información publicada por Anatel al año 2010.<br />

• Chile: estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Subtel al año 2011.<br />

• Colombia: estimación propia con base <strong>en</strong> municipios con al m<strong>en</strong>os<br />

50 conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija al segundo trimestre <strong>de</strong>l 2011<br />

según datos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Tecnologías <strong>de</strong> Información y <strong>la</strong>s<br />

Comunicaciones (base SIUST).<br />

• Costa Rica: estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong><br />

proveedores por distrito <strong>en</strong> “Estrategia Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha”,<br />

Libro 2, Diagnóstico.<br />

• Ecuador: estimación propia con base <strong>en</strong> los cantones don<strong>de</strong> los<br />

proveedores <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran t<strong>en</strong>er al m<strong>en</strong>os un cli<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l servicio al año 2011.<br />

• México: estimación realizada por <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Comunicaciones<br />

y Transporte correspondi<strong>en</strong>te al año 2011.<br />

• Perú: calcu<strong>la</strong>do con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> habitantes <strong>en</strong> distritos don<strong>de</strong><br />

existe al m<strong>en</strong>os un cli<strong>en</strong>te con conexión ADSL, diciembre <strong>de</strong> 2010.<br />

• Uruguay: información provista por Antel, noviembre 2012.<br />

Cobertura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil:<br />

• Arg<strong>en</strong>tina: estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> los<br />

operadores publicados por el Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación al año 2012<br />

a nivel <strong>de</strong> localida<strong>de</strong>s, con excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Córdoba y<br />

La Rioja don<strong>de</strong> <strong>la</strong> estimación se realiza a nivel <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal.<br />

• Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>): estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong><br />

cobertura <strong>de</strong> Entel al año 2011.<br />

• Brasil: información publicada por Anatel al año 2011.<br />

67


CEPAL<br />

• Chile: estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Subtel <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

sin acceso a cobertura 3G al año 2011.<br />

• Colombia: estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> cobertura a<br />

nivel municipal <strong>de</strong> Movistar al año 2012.<br />

• Costa Rica: estimación propia con base <strong>en</strong> pruebas <strong>de</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sutel <strong>de</strong> Cobertura 3G <strong>de</strong> ICE.<br />

• Ecuador: basado <strong>en</strong> cobertura MoviStar; se indica que se brinda<br />

el servicio 3G <strong>en</strong> el cantón si el proveedor cubre <strong>la</strong> parte <strong>más</strong><br />

pob<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l mismo.<br />

• México: con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> Cofetel <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción con<br />

cobertura <strong>de</strong>l servicio 3G al año 2011.<br />

• Perú: calcu<strong>la</strong>do con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> habitantes <strong>en</strong> distritos<br />

don<strong>de</strong> existe conexión 3G (348 distritos cubiertos con 3G <strong>de</strong>l total<br />

<strong>de</strong> 1833) para el caso <strong>de</strong> telecomunicaciones móviles, diciembre <strong>de</strong><br />

2010. La estimación coinci<strong>de</strong> con lo reportado por <strong>la</strong> UIT.<br />

• República Dominicana: estimación propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong><br />

cobertura <strong>de</strong> Orange <strong>en</strong> 2011.<br />

68


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

III. La <strong>conectividad</strong> regional e internacional<br />

Omar <strong>de</strong> León<br />

A. Introducción<br />

En este capítulo se realiza un diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> regional<br />

a Internet, tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad y el tránsito IP <strong>en</strong>tre puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

o <strong>en</strong> comparación con el hemisferio norte, como <strong>de</strong> los precios a nivel<br />

mayorista y <strong>de</strong>l usuario final. Este análisis se acompaña <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> los principales parámetros <strong>de</strong> calidad a ser consi<strong>de</strong>rados para optimizar<br />

<strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y su impacto sobre <strong>la</strong>s aplicaciones y cont<strong>en</strong>idos, así como<br />

los factores técnicos que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> los precios como, por ejemplo, el factor<br />

<strong>de</strong> agregación 1 .<br />

Se analiza <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> internacional actual y el cuello <strong>de</strong> botel<strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el hemisferio norte, así como los niveles <strong>de</strong> precios que<br />

surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> investigaciones realizadas ad hoc. Se constata que <strong>la</strong>s rutas físicas<br />

<strong>en</strong>tre países son escasas y, <strong>en</strong> muchos casos, si no <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría, <strong>la</strong>s rutas<br />

lógicas <strong>en</strong>tre países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, aun vecinos, se establec<strong>en</strong> mediante<br />

puntos <strong>de</strong> interconexión <strong>en</strong> el hemisferio norte. Inclusive <strong>la</strong> interconexión<br />

<strong>en</strong>tre proveedores <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong> el mismo país frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se efectúa<br />

transitando por otros países, lo que implica un uso muy inefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

recursos. Esta situación es resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>tes puntos<br />

1<br />

Para un análisis <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> y una propuesta para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, véase el<br />

anexo III.1, don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>ta una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> re<strong>la</strong>cionada con su uso.<br />

69


CEPAL<br />

<strong>de</strong> interconexión <strong>de</strong> Internet (IXP) <strong>en</strong> muchos países y <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 2 .<br />

Se id<strong>en</strong>tifican los principales aspectos que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad y<br />

los precios, <strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los IXP, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para el<br />

alojami<strong>en</strong>to local <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos, tanto propios como extranjeros, <strong>la</strong> poca<br />

<strong>conectividad</strong> efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre países y <strong>la</strong> escasa compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

internacional <strong>de</strong>bida, <strong>en</strong>tre otras causas, a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda. Por lo<br />

anterior, se sugiere que <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> política <strong>de</strong>berían ori<strong>en</strong>tarse a mejorar<br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong>manda.<br />

La comparación internacional con el contin<strong>en</strong>te europeo es ilustrativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, <strong>la</strong>s que,<br />

a su vez, repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> los precios mayoristas y finales. Se pres<strong>en</strong>tan datos<br />

sobre los precios mayoristas <strong>en</strong> tres regiones: Europa – Estados Unidos,<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Su<strong>de</strong>ste Asiático, observándose <strong>la</strong> situación débil <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región <strong>en</strong> cuanto a precios respecto <strong>de</strong> Europa y Estados Unidos, don<strong>de</strong> hay<br />

gran conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> Internet. En cuanto a Asia <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> precios es<br />

<strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 2 a 1, <strong>la</strong> que es m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

6 a 1 con Estados Unidos – Europa.<br />

B. Diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> a Internet<br />

En esta sección, se analiza <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> a Internet <strong>de</strong> los países<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Sur <strong>en</strong> cuanto a velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conexión disponibles,<br />

parámetros <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> servicio y tarifas refer<strong>en</strong>ciales. Se efectúa también<br />

una evaluación sobre los tipos <strong>de</strong> servicio que se pued<strong>en</strong> prestar con <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> los accesos ofrecidos por los operadores.<br />

1. Factores que afectan <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l acceso a Internet <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Sur pres<strong>en</strong>ta varios<br />

problemas que influy<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conexión, los<br />

parámetros <strong>de</strong> calidad, <strong>la</strong> teled<strong>en</strong>sidad y <strong>la</strong>s tarifas.<br />

Economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> esos países, sea por el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción total o <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l ingreso y el ingreso per cápita <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

2<br />

En el anexo III.2, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> interconexión <strong>de</strong> Internet, así<br />

como criterios para su evaluación basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas <strong>en</strong> el mundo.<br />

70


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

a los costos intrínsecos <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, no se alcanzan <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong><br />

esca<strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los países <strong>más</strong> avanzados.<br />

Costo <strong>de</strong>l acceso internacional a Internet. Las mayores distancias involucradas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Sur, y <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, a <strong>la</strong> Internet global (tránsito <strong>en</strong> los proveedores tipo Tier 1 <strong>de</strong> los<br />

países <strong>de</strong>l hemisferio norte) implican necesariam<strong>en</strong>te mayores costos <strong>de</strong>bido<br />

a <strong>la</strong> capacidad requerida para acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> Internet global.<br />

La <strong>conectividad</strong> regional directa imperfecta <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, así<br />

como <strong>la</strong> interna <strong>en</strong> los países, impi<strong>de</strong> optimizar los precios finales <strong>de</strong>bido a<br />

costos adicionales innecesarios <strong>de</strong> transmisión. Los IXP son una solución<br />

para <strong>la</strong> interconexión interna y <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión regional.<br />

Alojami<strong>en</strong>to remoto <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido. Debido a los precios re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te altos<br />

<strong>de</strong>l alojami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido regional se<br />

aloja fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, dando lugar a mayores costos <strong>de</strong> acceso. De todas maneras,<br />

es necesario distinguir el alojami<strong>en</strong>to masivo <strong>de</strong> pequeños proveedores <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> puntos lejanos <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> con los gran<strong>de</strong>s proveedores<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido que utilizan intelig<strong>en</strong>cia provista por <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> provisión o<br />

distribución <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido (CDN). Estos proveedores transportan <strong>en</strong>tre 30%<br />

y 40% <strong>de</strong>l tráfico mundial resid<strong>en</strong>cial, por lo que <strong>la</strong>s políticas que favorezcan<br />

el alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus nodos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región mejorarían significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

calidad y los precios <strong>de</strong> Internet.<br />

2. Parámetros <strong>de</strong> calidad<br />

Los principales parámetros <strong>de</strong> calidad son <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> bajada, <strong>la</strong><br />

velocidad <strong>de</strong> subida y <strong>la</strong> <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Otro parámetro importante, pero<br />

sin <strong>de</strong>masiado impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>de</strong>bido a su bu<strong>en</strong>a calidad,<br />

es el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> paquetes. A continuación, se pres<strong>en</strong>tan datos<br />

sobre <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, a partir <strong>de</strong><br />

mediciones reales realizadas por Ook<strong>la</strong>, un motor <strong>de</strong> medida <strong>de</strong> parámetros<br />

<strong>de</strong> calidad (véase el cuadro III.1) 3 . Los valores promedio por país se refier<strong>en</strong><br />

al 1 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2012.<br />

3<br />

Los datos son publicados por Netin<strong>de</strong>x: www.netin<strong>de</strong>x.com.<br />

71


CEPAL<br />

País<br />

Cuadro III.1<br />

Velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> región según Ook<strong>la</strong>, 1 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

(En Mbps y porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Velocidad<br />

<strong>de</strong> bajada<br />

Velocidad<br />

<strong>de</strong> subida<br />

Variación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

velocidad e bajada<br />

marzo – diciembre 2012<br />

Variación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> subida<br />

marzo – diciembre 2012<br />

Arg<strong>en</strong>tina 4,23 1,13 12,5 19,0<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 1,24 0,53 96,8 76,7<br />

Brasil 6,79 1,46 10,9 10,6<br />

Chile 9,37 2,66 32,3 46,2<br />

Colombia 3,92 1,55 21,4 19,2<br />

Costa Rica 2,57 0,73 15,3 10,6<br />

Ecuador 3,78 2,98 44,3 40,6<br />

El Salvador 3,21 1,67 17,6 7,1<br />

Guatema<strong>la</strong> 2,63 1,26 0,4 10,5<br />

Honduras 2,81 1,77 7,7 14,9<br />

México 6,98 2,09 41,0 25,9<br />

Nicaragua 3,38 2,03 6,0 0,5<br />

Panamá 3,67 1,26 24,8 -3,8<br />

Paraguay 2,90 1,94 22,9 50,4<br />

Perú 2,89 0,65 114,1 109,7<br />

Uruguay 7,83 2,04 165,4 200,0<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) 1,95 0,45 27,5 15,4<br />

Promedio <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 4,13 1,54 32,1 28,6<br />

Fu<strong>en</strong>te: Ook<strong>la</strong>.<br />

Se observa una diversidad <strong>de</strong> situaciones, con países con velocida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> no <strong>más</strong> <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong>l promedio regional. En g<strong>en</strong>eral, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

ti<strong>en</strong>e servicios con velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bajada <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Europa y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mitad <strong>en</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> subida, y con tasas <strong>de</strong> variación muy simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong><br />

ambas velocida<strong>de</strong>s, lo que indica que <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es a mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> brecha.<br />

Como alternativa, se pres<strong>en</strong>tan los resultados obt<strong>en</strong>idos por Akamai a<br />

partir <strong>de</strong>l registro <strong>de</strong> un millón <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> medidas diarias directas sobre<br />

los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido soportados por sus 100 000 servidores<br />

distribuidos <strong>en</strong> el mundo (véase el cuadro III.2) 4 . Se pres<strong>en</strong>tan los valores<br />

promedio, así como los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s mayores <strong>de</strong><br />

4 Mbps. y <strong>de</strong> 10 Mbps. (incluye <strong>la</strong>s mayores <strong>de</strong> 4 Mbps.) y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> 256 Kbps. Las difer<strong>en</strong>cias con los valores <strong>de</strong> Ook<strong>la</strong> se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>ber a<br />

que Akamai mi<strong>de</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> sus sitios, estén<br />

don<strong>de</strong> estén, <strong>en</strong> tanto que Ook<strong>la</strong> lo hace contra servidores que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

son cercanos al usuario final.<br />

4<br />

Véase www.akamai.com y com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> https://blogs.akamai.com/2011/11/the-future-internet.html.<br />

72


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuadro III.2<br />

Velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> región según Akamai<br />

Velocidad <strong>de</strong><br />

conexión<br />

promedio<br />

(Kbps.)<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

adopción <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta<br />

velocidad<br />

(> 10 Mbps.)<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

adopción <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

(>4 Mbps.)<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

adopción <strong>de</strong><br />

velocida<strong>de</strong>s<br />

m<strong>en</strong>ores a<br />

256 Kbps.<br />

Arg<strong>en</strong>tina 2 244 6,35 41,80 2,67<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 572 0,09 1,67 19,06<br />

Brasil 2 168 6,44 39,94 5,56<br />

Chile 3 406 10,84 84,76 0,21<br />

Colombia 2 653 4,69 64,47 0,43<br />

Costa Rica 1 805 1,22 29,77 1,47<br />

Ecuador 1 740 1,93 32,07 1,18<br />

El Salvador 1 847 4,62 28,60 7,12<br />

Guatema<strong>la</strong> 2 647 5,98 63,63 1,98<br />

Honduras 1 749 2,35 30,94 1,72<br />

México 2 794 4,46 70,11 0,79<br />

Nicaragua 1 303 0,98 12,69 2,52<br />

Panamá 2 783 3,33 74,28 0,89<br />

Paraguay 1 238 0,32 7,89 1,15<br />

Perú 1 644 0,42 25,64 0,87<br />

Uruguay 1 326 0,07 7,78 1,41<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) 905 0,32 4,46 6,52<br />

España 4 614 27,48 87,51 0,69<br />

Ing<strong>la</strong>terra 5 576 39,42 93,10 0,35<br />

Francia 4 889 31,18 90,56 0,16<br />

Italia 4 147 17,43 89,16 0,65<br />

Portugal 5 366 43,89 88,81 0,28<br />

Japón 10 918 65,76 88,18 0,87<br />

Fu<strong>en</strong>te: Akamai y procesami<strong>en</strong>to propio.<br />

3. Precios refer<strong>en</strong>ciales<br />

En el cuadro III.3, se muestran los precios refer<strong>en</strong>ciales publicados (no<br />

los efectivam<strong>en</strong>te cobrados) para <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y <strong>la</strong> móvil <strong>en</strong> los países<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, expresados <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res por mes. Se id<strong>en</strong>tifican para cada<br />

país y para los operadores mayores, los precios <strong>de</strong>l acceso fijo a Internet<br />

con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> servicios adicionales, y <strong>de</strong> velocidad <strong>de</strong> bajada<br />

<strong>más</strong> próxima a 2 Mbps., que es <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> el Anexo III.1 como<br />

banda <strong>ancha</strong> avanzada. Para esos servicios, se calcu<strong>la</strong> el precio por Mbps.<br />

incluy<strong>en</strong>do impuestos, pero no <strong>la</strong>s promociones iniciales. Dado que, <strong>en</strong> el<br />

uso móvil, es <strong>más</strong> importante el tráfico que <strong>la</strong> velocidad, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> rangos<br />

73


CEPAL<br />

razonables, se consi<strong>de</strong>ran los precios para tráficos próximos a 3 Gigabytes<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad.<br />

Se observa una gran dispersión <strong>de</strong> precios que se <strong>de</strong>be a factores como<br />

el tamaño <strong>de</strong>l país, el grado <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia tanto <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong>l acceso<br />

como <strong>en</strong> el <strong>de</strong> cables submarinos, <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas. En el Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia y Paraguay, los altos precios<br />

reflejan a<strong>de</strong><strong>más</strong> el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediterraneidad. En <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil, <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> precios respecto <strong>de</strong> los países <strong>más</strong> avanzados es m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>bido<br />

al mejor aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> (alta teled<strong>en</strong>sidad) y<br />

el m<strong>en</strong>or uso <strong>de</strong>l tránsito internacional.<br />

País<br />

Cuadro III.3<br />

Precios refer<strong>en</strong>ciales, <strong>de</strong> acceso fijo por Mbps.<br />

para velocida<strong>de</strong>s próximas a 2 Mbps. <strong>de</strong> bajada, noviembre <strong>de</strong> 2012<br />

Precio promedio <strong>de</strong> 1<br />

Mbps (dó<strong>la</strong>res)<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> fija<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l precio<br />

respecto <strong>de</strong>l PIB<br />

m<strong>en</strong>sual per cápita<br />

Precio promedio<br />

(dó<strong>la</strong>res)<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l precio<br />

respecto <strong>de</strong>l PIB<br />

m<strong>en</strong>sual per cápita<br />

Arg<strong>en</strong>tina 12,13 1,3 29,80 3,3<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 63,61 31,5 22,83 11,3<br />

Brasil 19,57 1,9 34,40 3,3<br />

Chile 13,18 1,1 33,78 2,8<br />

Colombia 19,53 3,3 19,99 3,4<br />

Costa Rica 13,07 1,8 27,12 3,8<br />

Ecuador 14,77 3,9 28,75 7,6<br />

El Salvador 13,65 4,4 16,50 5,4<br />

Guatema<strong>la</strong> 31,20 11,8 22,21 8,4<br />

Honduras 16,92 9,1 18,08 9,7<br />

México 9,48 1,1 25,11 3,0<br />

Nicaragua 17,25 16,7 22,43 21,7<br />

Panamá 7,26 1,0 14,95 2,1<br />

Paraguay 20,06 6,6 19,56 6,5<br />

Perú 32,77 6,5 30,91 6,2<br />

Uruguay 12,58 1,1 18,80 1,6<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>) 35,01 3,9 24,63 2,7<br />

Promedio 20,71 6,3 24,11 6,0<br />

España 2,88 0,1 34,52 1,3<br />

Francia 2,11 0,1 45,22 1,3<br />

Ing<strong>la</strong>terra 0,90 0,1 20,03 0,6<br />

Italia 4,64 0,2 28,52 1,0<br />

Portugal 3,50 0,2 17,19 1,4<br />

Japón 2,15 0,1 32,48 0,9<br />

Fu<strong>en</strong>te: Observatorio Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL con base <strong>en</strong> el relevami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s páginas web <strong>de</strong> los operadores.<br />

74


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

4. Factor <strong>de</strong> agregación<br />

A<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia, existe un factor<br />

importante g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te poco conocido, que ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong>l servicio <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos pico <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> Internet, por ejemplo al<br />

comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche. Es el factor <strong>de</strong> agregación, un parámetro que los<br />

operadores tratan específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> red don<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong><br />

embotel<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>tos. El efecto <strong>de</strong> aplicar valores impropiam<strong>en</strong>te altos es <strong>la</strong><br />

pérdida <strong>de</strong> paquetes y retransmisiones que <strong>en</strong>l<strong>en</strong>tec<strong>en</strong> el tráfico efectivo<br />

<strong>de</strong> datos.<br />

La agregación es un procedimi<strong>en</strong>to normal <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los proveedores <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong> Internet (ISP) y especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

internacionales y los accesos compartidos como los inalámbricos, <strong>la</strong> FTTH<br />

GPON (fibra hasta el hogar con Gigabit Passive Optical Networks) y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

HFC (re<strong>de</strong>s híbridas <strong>de</strong> fibra y cable televisión por abono). Se basa <strong>en</strong> que<br />

usualm<strong>en</strong>te no todos los usuarios operan a <strong>la</strong> vez sobre Internet y, por<br />

otra parte, aunque oper<strong>en</strong>, no todos <strong>de</strong>scargan información a <strong>la</strong> vez. Por<br />

esta razón, los ISP diseñan los cuellos <strong>de</strong> botel<strong>la</strong> <strong>de</strong> sus re<strong>de</strong>s, incluy<strong>en</strong>do<br />

el acceso internacional, para el uso promedio por cli<strong>en</strong>te. Para los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

internacionales, el valor correcto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> cada país, pues hay países que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho cont<strong>en</strong>ido alojado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> fronteras o el ISP pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

máquinas importantes <strong>de</strong> caché. En g<strong>en</strong>eral es <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 20:1; cuando<br />

los precios <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales sub<strong>en</strong> mucho los ISP usan valores<br />

mayores, reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s horas picos. Cuando existe mucho<br />

cont<strong>en</strong>ido alojado localm<strong>en</strong>te, el uso <strong>de</strong> los canales internacionales es m<strong>en</strong>or<br />

y es posible usar factores <strong>de</strong> agregación mayores sin <strong>de</strong>teriorar el servicio.<br />

C. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Sur <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales<br />

En esta sección, se realiza un estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> a Internet, <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales <strong>en</strong> los costos y los factores que<br />

incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> forma indirecta <strong>en</strong> los costos, como el alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

distribución <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido.<br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, existe muy poca compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los operadores<br />

<strong>de</strong> cables internacionales <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>l<br />

hemisferio norte, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda pasada y actual que<br />

es mucho <strong>más</strong> pequeña que <strong>en</strong> esas regiones, y al hecho <strong>de</strong> que los cables<br />

75


CEPAL<br />

exist<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todavía capacidad <strong>de</strong> expansión, <strong>la</strong> que, sin embargo, podría<br />

reducirse <strong>en</strong> forma importante <strong>en</strong> el futuro próximo.<br />

Es previsible que <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, que <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> crece a una tasa<br />

anual compuesta <strong>de</strong> 51% según Cisco, vaya saturando <strong>la</strong> oferta disponible. Esta<br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda podría llevar a que surjan iniciativas privadas, y otras por<br />

acuerdos <strong>en</strong>tre gobiernos o iniciativa <strong>de</strong> un gobierno. Los mismos argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

mercado que se han <strong>en</strong>unciado para Sudamérica se aplican a <strong>América</strong> C<strong>en</strong>tral 5 ;<br />

los precios y <strong>la</strong> calidad son g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te dispares para un contrato con duración<br />

simi<strong>la</strong>r, estimándose que los precios son mayores que <strong>en</strong> el Cono Sur.<br />

1. El cuello <strong>de</strong> botel<strong>la</strong> internacional y su importancia estratégica<br />

Por razones históricas, hace una década se creó el NAP <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>América</strong>s que hoy constituye un importante c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> interconexión <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones, junto a otros que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> Florida.<br />

Esta iniciativa ha g<strong>en</strong>erado economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> importantes que llevan a que <strong>la</strong><br />

casi totalidad <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe con el resto <strong>de</strong>l mundo<br />

pase por Florida o, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or esca<strong>la</strong>, por <strong>la</strong> costa oeste <strong>de</strong> Estados Unidos.<br />

Se observa una muy alta <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Estados Unidos <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> con el resto <strong>de</strong>l mundo, e inclusive <strong>en</strong>tre sus propios países, lo<br />

que constituye un <strong>de</strong>safío estratégico <strong>de</strong> infraestructura. Fuera <strong>de</strong> esta conexión<br />

solo existe el cable At<strong>la</strong>ntis 2 con una capacidad máxima <strong>de</strong> 160 Gbps, un<br />

volum<strong>en</strong> no significativo fr<strong>en</strong>te al tráfico actual y previsto. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

Brasil ha anunciado un nuevo cable con Europa que mejoraría sustancialm<strong>en</strong>te<br />

esta situación, junto con un cable a África que podrá <strong>en</strong><strong>la</strong>zarse con cables<br />

panafricanos y acce<strong>de</strong>r a Europa por un camino alternativo.<br />

2. Interconexión regional<br />

a) Modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> contratación<br />

En cuanto a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> internacional, incluy<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> regional, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes opciones, dos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong> peering:<br />

1. Un ISP contrata capacidad <strong>de</strong> transporte al carrier internacional<br />

a través <strong>de</strong> un circuito <strong>de</strong>dicado hasta a un punto <strong>de</strong> acceso a<br />

5<br />

Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> construcción nuevos cables con Europa y África, así como cables regionales y con Estados<br />

Unidos, lo que pue<strong>de</strong> llevar a nuevas caídas <strong>de</strong> precios.<br />

76


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Internet, como un IXP <strong>en</strong> Miami, y compra aparte el acceso a<br />

tránsito Internet <strong>en</strong> ese extremo lejano. En este caso, todo el tráfico<br />

que se intercambia usa un circuito internacional que siempre pasa,<br />

<strong>en</strong> primer lugar, por un IXP lejano, y luego es <strong>en</strong>caminado hasta<br />

el <strong>de</strong>stino final.<br />

2. Un ISP contrata un acceso directo a <strong>la</strong> red IP <strong>de</strong> un carrier<br />

internacional, también l<strong>la</strong>mado servicio <strong>de</strong> tránsito IP o Internet,<br />

que permite el acceso a toda <strong>la</strong> Internet. En este caso, el carrier hace<br />

un uso efici<strong>en</strong>te (técnico o económico) <strong>de</strong> su propia red efectuando<br />

el intercambio <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong>l ISP <strong>en</strong> el punto <strong>más</strong> a<strong>de</strong>cuado a su<br />

criterio, con el servidor con el que el ISP intercambia tráfico.<br />

3. Dos proveedores <strong>de</strong> acceso a Internet hac<strong>en</strong> peering privado <strong>en</strong>tre<br />

ellos dándose acceso mutuo a sus re<strong>de</strong>s. Es <strong>la</strong> situación que se<br />

produce cuando ambos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> interés mutuo <strong>en</strong> <strong>la</strong> interconexión<br />

<strong>de</strong> sus re<strong>de</strong>s. En g<strong>en</strong>eral, no hay pagos <strong>en</strong>tre ellos. Esta situación<br />

se da <strong>en</strong>tre gran<strong>de</strong>s operadores <strong>en</strong> el mundo, pero también <strong>en</strong><br />

algunas conexiones <strong>en</strong>tre ISP <strong>de</strong> países vecinos.<br />

4. En cuanto al peering <strong>en</strong> los IXP, también es viable el peering público,<br />

como contraposición al <strong>de</strong> tipo privado <strong>de</strong>l punto anterior. En el<br />

peering público un ISP, a través <strong>de</strong> una única puerta, se interconecta<br />

con otros ISP.<br />

La elección <strong>en</strong>tre un procedimi<strong>en</strong>to u otro <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los precios<br />

ofrecidos por <strong>la</strong> capacidad, el tránsito, el interés por el peering y el perfil que<br />

cada ISP ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> su tráfico. En g<strong>en</strong>eral, exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro versiones básicas<br />

<strong>de</strong> contratación <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> medianos y gran<strong>de</strong>s prestadores <strong>de</strong> acceso.<br />

b) Capacidad intra y extra regional según Telegeography<br />

El estudio <strong>de</strong> Telegeography (2011) sobre capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rutas <strong>de</strong><br />

interconexión <strong>de</strong> Internet es un análisis parcial <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>,<br />

que provee indicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación real <strong>de</strong>l tráfico. Es posible que un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce<br />

<strong>en</strong>tre dos países esté transportando tráfico con otros <strong>de</strong>stinos, como es<br />

el caso <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces que se usan para llegar <strong>de</strong> un país a una estación <strong>de</strong><br />

aterrizaje ubicada <strong>en</strong> otro. En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te sección se avanza <strong>en</strong> el análisis<br />

<strong>de</strong>l tráfico <strong>en</strong> sí mediante el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rutas.<br />

La capacidad <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> con Estados Unidos<br />

repres<strong>en</strong>ta 85,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> todos los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales<br />

77


CEPAL<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces intrarregionales, algunos <strong>de</strong> los cuales se usan para<br />

acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> Internet global, son 14,3% <strong>de</strong>l total, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces con Europa pesa solo 0,2%. De <strong>la</strong> capacidad total <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> y el Caribe, casi tres cuartas partes correspond<strong>en</strong> a <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Sur,<br />

casi una cuarta parte a <strong>América</strong> C<strong>en</strong>tral y México, y aproximadam<strong>en</strong>te 3%<br />

al Caribe. El mapa III.1 muestra <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> tráfico<br />

internacional por gran<strong>de</strong>s rutas.<br />

Mapa III.1<br />

Capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales rutas internacionales <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Estados Unidos<br />

México<br />

Rep. Dominicana<br />

Costa Rica<br />

Panamá<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

(Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Colombia<br />

Ecuador<br />

Perú<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Capacidad agregada <strong>de</strong><br />

Internet internacional<br />

(Gbps)<br />

Uruguay<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Fu<strong>en</strong>te: Global Internet Geography –Latin America–, TeleGeography, 2011.<br />

Nota: Incluye <strong>la</strong>s rutas con al m<strong>en</strong>os 20 Gbps. <strong>de</strong> capacidad agregada.<br />

Se observa una fuerte conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> interconexión con<br />

Estados Unidos <strong>en</strong> <strong>de</strong>smedro <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> conexión intrarregional. No<br />

se dispone, hasta el mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> medidas globales confiables <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> tráfico intrarregional que pasa por ese país, pero se estima que es <strong>de</strong>l<br />

78


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 15%. A este valor <strong>de</strong>bería agregarse el tráfico intercambiado con<br />

Estados Unidos pero cuyo fin real es obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong> sitios regionales<br />

(diarios, canales <strong>de</strong> TV, radios, etc.) alojados <strong>en</strong> ese país. Es c<strong>la</strong>ro que no<br />

todo ese tráfico <strong>de</strong>bería pasar necesariam<strong>en</strong>te por Estados Unidos.<br />

Análisis <strong>de</strong> rutas <strong>de</strong> transporte regional<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión doméstica ti<strong>en</strong>e dificulta<strong>de</strong>s para<br />

id<strong>en</strong>tificar todas <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> interconexión <strong>en</strong>tre proveedores <strong>de</strong><br />

servicio <strong>de</strong> Internet (ISP). En este apartado, se consi<strong>de</strong>ran dos alternativas<br />

no exhaustivas <strong>de</strong>bido a dificulta<strong>de</strong>s prácticas, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera, y<br />

problemas con <strong>la</strong> información <strong>de</strong> base, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda.<br />

Metodología basada <strong>en</strong> el comando tracert<br />

Usando esta metodología se ha efectuado un muestreo <strong>de</strong> trazados<br />

<strong>de</strong> rutas (usando el comando tracert) 6 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> múltiples países hacia sitios<br />

principales <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos ubicados, a su vez, <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países, para<br />

observar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rutas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Esta metodología<br />

permite id<strong>en</strong>tificar no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s interconexiones nacionales o regionales,<br />

sino también <strong>la</strong>s rutas totales usadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> interconexión interna o regional<br />

mediante <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> todos los ruteadores intermedios empleados.<br />

Básicam<strong>en</strong>te se han <strong>de</strong>tectado los sigui<strong>en</strong>tes comportami<strong>en</strong>tos:<br />

1. Hay una importante cantidad <strong>de</strong> servidores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido regional<br />

ubicados <strong>en</strong> Estados Unidos y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>en</strong> Europa.<br />

2. Las CDN avanzan <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> servidores <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> saltos <strong>de</strong> red para el acceso a su cont<strong>en</strong>ido.<br />

3. Los ISP que contratan tránsito IP <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> rutas<br />

<strong>más</strong> directas hacia los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

4. Los ISP que usan <strong>conectividad</strong> basada <strong>en</strong> capacidad hasta Estados<br />

Unidos y luego tránsito <strong>en</strong> un IXP lejano <strong>de</strong> ese país, acced<strong>en</strong> a<br />

los sitios ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región a través <strong>de</strong> ese IXP.<br />

5. Exist<strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región don<strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión <strong>en</strong>tre ISP<br />

<strong>de</strong>l mismo país se realiza <strong>en</strong> el extranjero.<br />

6<br />

Traceroute es una conso<strong>la</strong> <strong>de</strong> diagnóstico que permite seguir <strong>la</strong> pista <strong>de</strong> los paquetes que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

punto <strong>de</strong> red (host). Se obti<strong>en</strong>e a<strong>de</strong><strong>más</strong> una estadística <strong>de</strong>l RTT o <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> red <strong>de</strong> esos paquetes, lo que<br />

vi<strong>en</strong>e a ser una estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia a <strong>la</strong> que están los extremos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación. Esta herrami<strong>en</strong>ta<br />

se l<strong>la</strong>ma traceroute <strong>en</strong> UNIX, Mac y GNU/Linux, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Windows se l<strong>la</strong>ma tracert.<br />

79


CEPAL<br />

Si bi<strong>en</strong> esta metodología arroja resultados c<strong>la</strong>ros y comprobables,<br />

basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s direcciones IP <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interfaces <strong>de</strong> los ruteadores por los que<br />

pasa <strong>la</strong> información, no es esca<strong>la</strong>ble para lograr una evaluación completa<br />

<strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión interna o regional, ni incluye <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />

<strong>de</strong> los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> tráfico efectivam<strong>en</strong>te intercambiados <strong>en</strong> cada ruta.<br />

Metodología usando <strong>la</strong> Default-Free Zone<br />

Otra metodología para evaluar <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> regional, que incluye <strong>la</strong><br />

<strong>conectividad</strong> interna <strong>de</strong> cada país, se basa <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> Default-Free Zone<br />

(DFZ) 7 o tab<strong>la</strong>s públicas <strong>de</strong> ruteo IPV4 con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> interconexión que<br />

pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong>tre los sistemas autónomos 8 (autonomous systems, AS) <strong>de</strong><br />

un mismo país (interconexión interna) y <strong>en</strong>tre distintos países <strong>de</strong> una misma<br />

región (interconexión regional). Esta metodología no alcanza a todos los<br />

ISP, por lo que sus resultados no son exhaustivos, restricción no superable<br />

pues los datos <strong>de</strong> base son parciales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> y no incluy<strong>en</strong> ni a todas<br />

<strong>la</strong>s interconexiones ni a todos los ISP.<br />

La aplicación <strong>de</strong> esta metodología, pres<strong>en</strong>tada por Patara (2010), apunta<br />

sólo a <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> los países que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> IXP, con base<br />

<strong>en</strong> información <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2010. La pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los resultados<br />

<strong>de</strong> interconexión ti<strong>en</strong>e el formato <strong>de</strong> un mapa por país con todos los AS y<br />

<strong>la</strong>s interconexiones <strong>en</strong>tre ellos. Se concluye, al igual que usando <strong>la</strong> primera<br />

metodología, aunque un camino difer<strong>en</strong>te, que no exist<strong>en</strong> interconexiones<br />

internas completas <strong>en</strong> muchos países que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> IXP. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> IXP<br />

alineados con <strong>la</strong>s mejores prácticas mundiales, que se verán <strong>más</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte,<br />

resalta como una condición necesaria para mejorar <strong>la</strong> calidad y reducir el<br />

precio (por m<strong>en</strong>or uso <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales) <strong>de</strong> Internet.<br />

3. Variables que impactan <strong>en</strong> los costos<br />

En este punto, se reseñan los principales aspectos que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />

precios finales <strong>de</strong>l acceso a Internet. Algunos <strong>de</strong> ellos, como los IXP, se<br />

analizan con <strong>más</strong> <strong>de</strong>talle <strong>en</strong> otras secciones y <strong>en</strong> el anexo III.2.<br />

7<br />

La DFZ es el conjunto <strong>de</strong> todos los ruteadores que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una tab<strong>la</strong> global <strong>de</strong> ruteo <strong>de</strong> Internet (global routing<br />

table) y no requier<strong>en</strong> una ruta por <strong>de</strong>fecto (<strong>de</strong>fault route) para <strong>en</strong>viar un paquete a cualquier <strong>de</strong>stino.<br />

8<br />

Un sistema autónomo <strong>de</strong> Internet (AS) es <strong>de</strong>finido, según <strong>la</strong> RFC 1930, como un conjunto <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s operadas<br />

por uno o <strong>más</strong> operadores <strong>de</strong> red, que ti<strong>en</strong>e una política <strong>de</strong> ruteo única y c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finida. Ti<strong>en</strong>e autonomía<br />

<strong>en</strong> cuanto al <strong>en</strong>caminami<strong>en</strong>to externo. Cada AS ti<strong>en</strong>e asignado un número único d<strong>en</strong>ominado ASN <strong>de</strong>finido<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> RFC 4893.<br />

80


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

a) Importancia <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico<br />

En esta sección, se <strong>de</strong>scribe el impacto <strong>de</strong> los IXP <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />

costos <strong>de</strong>l acceso a Internet. Los resultados se pued<strong>en</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>en</strong> Chile, con 15 años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> interconexión nacional, don<strong>de</strong> el alto<br />

grado <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> nacional permite establecer una difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> precios<br />

mayoristas <strong>en</strong>tre el tránsito nacional y el internacional (el tráfico nacional es<br />

varias veces <strong>más</strong> barato que el internacional). Los aspectos importantes a t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta respecto <strong>de</strong> su efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> costos son:<br />

1. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> IXP <strong>en</strong> un país reduce el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión<br />

<strong>en</strong>tre los ISP pues es sufici<strong>en</strong>te que cada uno esté conectado al IXP<br />

para que todos t<strong>en</strong>gan acceso a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>de</strong><strong>más</strong> mediante<br />

acuerdos comerciales.<br />

2. Su car<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> dar lugar a situaciones <strong>en</strong> que los ISP <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

organizar una estructura <strong>en</strong> mal<strong>la</strong> o incluso interconectarse a través<br />

<strong>de</strong> IXP ubicados <strong>en</strong> otros países.<br />

3. Es un mecanismo efici<strong>en</strong>te para el tráfico nacional ya que<br />

usualm<strong>en</strong>te los ISP pagan los costos re<strong>la</strong>tivos al IXP y a los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

<strong>de</strong> interconexión y, <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que no puedan hacer peering<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, llegan a acuerdos <strong>de</strong> tránsito.<br />

4. La agregación <strong>de</strong> tráfico <strong>en</strong> los IXP permite <strong>la</strong> evolución hacia el<br />

pago <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores precios por el tránsito IP nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga distancia<br />

e internacional por los ISP, como se observa <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Brasil.<br />

5. Los IXP son el lugar natural para el alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido,<br />

reduci<strong>en</strong>do los costos para los proveedores y mejorando <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong>l servicio al usuario final con una s<strong>en</strong>sible disminución <strong>de</strong> los<br />

retardos o tiempos <strong>de</strong> tránsito.<br />

6. Las CDN buscan IXP neutrales, cuya política <strong>de</strong> gestión no<br />

sea manejable <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> ningún ISP o carrier nacional o<br />

internacional; este es un principio aplicado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los inicios <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los IXP <strong>en</strong> el mundo.<br />

7. Las CDN buscan acuerdos <strong>de</strong> peering para su insta<strong>la</strong>ción sobre <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te base económica: i) <strong>la</strong>s CDN tra<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>ido a los ISP, por<br />

lo que estos pasan a operar como “p<strong>la</strong>taformas” <strong>en</strong> un mercado<br />

bi<strong>la</strong>teral <strong>en</strong>tre los usuarios finales y <strong>la</strong>s CDN, ii) <strong>la</strong>s CDN dan valor<br />

al ISP y, por tanto, al usuario final, al mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio a<br />

81


CEPAL<br />

este último, iii) el ISP provee valor a <strong>la</strong> CDN al darle acceso directo<br />

a los usuarios finales y iv) el mecanismo <strong>de</strong> fijación <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>taforma evita el uso <strong>de</strong> los canales internacionales, reduci<strong>en</strong>do<br />

los costos para ambos.<br />

8. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> múltiples IXP <strong>en</strong> un país o región facilita los<br />

acuerdos <strong>en</strong>tre los carriers para hacer un uso <strong>más</strong> equilibrado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

carga <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y se logra redundancia <strong>de</strong> caminos.<br />

Web caching<br />

La web caching es una tecnología usada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace años, que consiste <strong>en</strong><br />

almac<strong>en</strong>ar localm<strong>en</strong>te el cont<strong>en</strong>ido que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> servidores lejanos y<br />

es frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te consultado por los usuarios. De esta manera, se reduce<br />

el uso <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales, puesto que el acceso al cont<strong>en</strong>ido<br />

se realiza localm<strong>en</strong>te. Por ejemplo, al consultar un sitio web <strong>de</strong> noticias,<br />

el sistema pue<strong>de</strong> bajar localm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es típicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> página que<br />

fueron almac<strong>en</strong>adas previam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>scargar <strong>de</strong>l sitio original so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

los titu<strong>la</strong>res y el resto <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> texto constantem<strong>en</strong>te actualizado.<br />

Para otros casos, por ejemplo el <strong>de</strong> YouTube, el sistema <strong>de</strong>scarga los ví<strong>de</strong>os<br />

que son consultados frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. El ahorro <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

internacionales es variable y <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>l 20% al 30%, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

factores como los comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los usuarios, el tamaño <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> web caching y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología empleada.<br />

Alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos a nivel nacional y regional<br />

En los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, se g<strong>en</strong>era abundante cont<strong>en</strong>ido que es<br />

consultado principalm<strong>en</strong>te por los usuarios nacionales. Este cont<strong>en</strong>ido se<br />

suele alojar mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos ubicados principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Estados Unidos y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>en</strong> Europa. Ya se ha seña<strong>la</strong>do que existe<br />

una cantidad importante <strong>de</strong> sitios <strong>de</strong> medios regionales alojados <strong>en</strong> Estados<br />

Unidos y se cree que lo mismo suce<strong>de</strong> con otros prestadores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />

y aplicaciones. Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es causada por los m<strong>en</strong>ores costos y <strong>la</strong> mayor<br />

capacidad <strong>de</strong> transmisión que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas que alojan cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

países avanzados. Si bi<strong>en</strong> esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es g<strong>en</strong>eral, convi<strong>en</strong>e distinguir <strong>en</strong>tre<br />

los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos y aplicaciones.<br />

1. Gran<strong>de</strong>s sitios web <strong>de</strong> empresas proveedoras <strong>de</strong> servicios. Incluy<strong>en</strong> los sitios<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s empresas productoras, comerciales o industriales, y <strong>de</strong><br />

los medios proveedores <strong>de</strong> información, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

82


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

a los cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas aéreas, los sitios <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta on line,<br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> e-salud, <strong>en</strong>tre otros. Estas empresas<br />

dan gran importancia a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>to y<br />

también a <strong>la</strong> proximidad a su c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> operaciones, <strong>más</strong> que a<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> precio. Estos sitios se podrían alojar localm<strong>en</strong>te si<br />

se dieran <strong>la</strong>s condiciones, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> calidad, o se podrían<br />

alojar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s CDN.<br />

2. Gran<strong>de</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y aplicaciones (CDN). Incluy<strong>en</strong><br />

a proveedores como Google-YouTube, Akamai, Microsoft,<br />

Limelight Networks, Level3, <strong>en</strong>tre otros. Han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido con nodos ubicados <strong>en</strong> países <strong>en</strong><br />

los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> inc<strong>en</strong>tivos para hacerlo. Si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

Google–YouTube es responsable <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 10% y Akamai<br />

<strong>de</strong>l 20% <strong>de</strong>l tráfico total <strong>de</strong> Internet es c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> crear<br />

<strong>la</strong>s condiciones para su alojami<strong>en</strong>to local. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un IXP<br />

es es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> estas empresas.<br />

3. Pequeños proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y aplicaciones. Como su objetivo<br />

principal suele ser <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los costos, aparte <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

bu<strong>en</strong>a calidad, para ellos es muy difícil competir con los gran<strong>de</strong>s<br />

proveedores <strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hemisferio norte, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> y bajos costos <strong>en</strong> los principales insumos<br />

<strong>de</strong>l negocio.<br />

4. T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias y precios <strong>en</strong> el mundo<br />

En agosto <strong>de</strong> 2011, Telegeography publicó información sobre <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces transoceánicos, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ruta <strong>de</strong>l Pacífico Norte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que exist<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os 14 cables <strong>en</strong> operación<br />

y uno <strong>en</strong> construcción, que muestran grados <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia simi<strong>la</strong>res a los<br />

<strong>de</strong>l Atlántico Norte. En dos años, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el segundo trimestre <strong>de</strong> 2009 al<br />

segundo trimestre <strong>de</strong> 2011, el valor mediano <strong>de</strong> arri<strong>en</strong>do m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> cables<br />

para una capacidad <strong>de</strong> una <strong>la</strong>mbda <strong>de</strong> 10 Gbps., <strong>de</strong> Los Ángeles a Tokio, cayó<br />

<strong>de</strong> 98 500 a 36 000 dó<strong>la</strong>res (véase el gráfico III.1). Esta dinámica se atribuye<br />

al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> tres nuevos cables <strong>en</strong> 2008–2009 y 2010, que aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> capacidad disponible. Es <strong>de</strong> notar que el arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to<br />

m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> 36 000 dó<strong>la</strong>res por 10 Gbps. equivale a 3,6 dó<strong>la</strong>res por Mbps.,<br />

cifra varias veces m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> pagada <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Sur.<br />

83


CEPAL<br />

Gráfico III.1<br />

Mediana <strong>de</strong> los precios m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rutas <strong>de</strong>l Pacífico Norte para 10 Gbps.<br />

<strong>en</strong>tre el segundo trimestre <strong>de</strong> 2010 al segundo trimestre <strong>de</strong> 2011<br />

120 000<br />

100 000<br />

80 000<br />

60 000<br />

40 000<br />

20 000<br />

0<br />

Fu<strong>en</strong>te: Telegeography.<br />

Los Angeles - Tokio Los Angeles - Singapur Hong Kong - Los Angeles<br />

Q2 2010 Q2 2011<br />

Des<strong>de</strong> otra perspectiva, se observa <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediana <strong>de</strong> los<br />

precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puertas GigE (1 Gbps.) hasta el tercer cuatrimestre <strong>de</strong> 2011.<br />

En cuatro años, <strong>la</strong>s puertas <strong>de</strong> 1 Gbps. <strong>en</strong> Nueva York y Hong Kong han<br />

reducido sus precios a una tasa anual compuesta <strong>de</strong> 17%, <strong>en</strong> tanto que, <strong>en</strong><br />

Londres y ciuda<strong>de</strong>s seleccionadas <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (Bu<strong>en</strong>os Aires, México,<br />

Río <strong>de</strong> Janeiro, Santiago y Sao Paulo) han caído aproximadam<strong>en</strong>te al 20%.<br />

La t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es a mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> precios <strong>en</strong>tre ambas regiones, a<br />

m<strong>en</strong>os que se produzcan cambios importantes <strong>en</strong> los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mandados<br />

y <strong>la</strong> capacidad ofrecida <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Se estima que caídas <strong>de</strong> precio<br />

<strong>de</strong> este ord<strong>en</strong> se mant<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> el futuro impulsadas por <strong>la</strong><br />

insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> nuevos cables y el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.<br />

En el gráfico III.2, se muestra <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los precios <strong>en</strong> algunas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008 y se observa que<br />

converg<strong>en</strong> a 40 dó<strong>la</strong>res por Mbps. por mes, por lo que, a fines <strong>de</strong> 2012,<br />

podrían ubicarse alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 30 dó<strong>la</strong>res.<br />

84


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Gráfico III.2<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediana <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> algunas gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2008 Q2 2008 Q4 2009 Q2 2010 Q1 2010 Q4 2011 Q2<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires Río <strong>de</strong> Janeiro Santiago Sao Paulo México<br />

Fu<strong>en</strong>te: Telegeography.<br />

Por su parte, <strong>en</strong> el gráfico III.3, se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los precios <strong>en</strong><br />

una comparación intercontin<strong>en</strong>tal. Los precios <strong>en</strong> Sao Paulo bajan al mismo<br />

ritmo que <strong>en</strong> el hemisferio norte pero no ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a reducir <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 6<br />

a 1 respecto <strong>de</strong> Europa (Londres) o Estados Unidos (New York); tampoco<br />

se corrige <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> precios 2 a 1 referida a Asia (Hong Kong).<br />

Gráfico III.3<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediana <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> algunas gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mundo<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

2008 Q2 2008 Q4 2009 Q2 2010 Q1 2010 Q4 2011 Q2<br />

Hong Kong Londres Nueva York Sao Paulo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Telegeography.<br />

Información complem<strong>en</strong>taria muestra que, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

mundial, los operadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> región están ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do sus re<strong>de</strong>s para<br />

llegar a lugares alejados <strong>de</strong> sus mercados primarios, por lo que se esperan<br />

reducciones <strong>de</strong> precios también <strong>en</strong> estos sitios.<br />

85


CEPAL<br />

D. Conclusiones<br />

Del análisis pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este capítulo y sus anexos, se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes conclusiones:<br />

1. Aunque hay avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> iluminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fibras <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>de</strong>l<br />

Sur, se prevé su saturación <strong>en</strong> el futuro próximo consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s<br />

tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> Internet.<br />

2. Exist<strong>en</strong> varias iniciativas <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales<br />

que podrían g<strong>en</strong>erar mayor compet<strong>en</strong>cia y capacidad <strong>en</strong> el futuro.<br />

3. Estados Unidos manti<strong>en</strong>e su predominio como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

interconexión <strong>de</strong> Internet para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y repres<strong>en</strong>ta 85,5%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> todos los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces intrarregionales son el 14,3 % <strong>de</strong>l total.<br />

4. A nivel mayorista operan modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> contratación <strong>de</strong>l acceso.<br />

5. Predominan <strong>la</strong>s rutas por Estados Unidos para el tráfico <strong>en</strong>tre<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

6. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> interconexión o IXP <strong>en</strong> un país ti<strong>en</strong>e<br />

múltiples v<strong>en</strong>tajas: reducción <strong>de</strong>l costo y mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad, posibilidad <strong>de</strong> evolución hacia el pago <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores precios<br />

por el tránsito IP internacional, fom<strong>en</strong>to al alojami<strong>en</strong>to local <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido e insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s CDN, <strong>en</strong>tre otras.<br />

7. Es importante priorizar <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un mayor alojami<strong>en</strong>to<br />

local <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> dos etapas: i) procurar <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

gran<strong>de</strong>s proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y aplicaciones, así como <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s CDN y ii) fom<strong>en</strong>tar que los nuevos pequeños proveedores <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a alojarse localm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno propicio.<br />

8. El costo m<strong>en</strong>sual por Mbps. y por mes a finales <strong>de</strong> 2011, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> valores cuya mediana es <strong>de</strong> 31 dó<strong>la</strong>res para puertas <strong>de</strong> 10 Gbps. y 41<br />

dó<strong>la</strong>res para puertas <strong>de</strong> 1 Gbps., pero estas cifras correspond<strong>en</strong> a precios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> boca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> aterrizaje <strong>de</strong> los cables y no consi<strong>de</strong>ran<br />

los tramos locales. A fines <strong>de</strong> 2012, podrían <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> niveles 20%<br />

m<strong>en</strong>ores. Estos valores son <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> seis veces los que se observan <strong>en</strong><br />

Europa y Estados Unidos, y <strong>de</strong>l doble <strong>de</strong> los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> Asia.<br />

86


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

9. Las caídas <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> los últimos tres años, medidas por su tasa<br />

promedio anual compuesta, son simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el hemisferio norte y<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> 20% anual. La t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es a<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> precios <strong>en</strong>tre ambas regiones, a m<strong>en</strong>os que<br />

se produzcan cambios importantes <strong>en</strong> los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong>mandados<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad ofrecida <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

10. El costo pue<strong>de</strong> reducirse si se evita que el tráfico regional emplee<br />

rutas <strong>más</strong> costosas, que pasan por puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico<br />

lejanos (por ejemplo, Miami) <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> usar caminos directos<br />

<strong>en</strong>tre los IXP <strong>de</strong> los distintos países. Este aspecto pue<strong>de</strong> mejorarse<br />

facilitando <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> regional para todos los operadores al<br />

tiempo que se impulsa <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> IXP <strong>en</strong> todos los países.<br />

Bibliografía<br />

Patara, Ricardo (2010) NICbr. Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el AS y IXP <strong>en</strong> <strong>la</strong> región (LAC).<br />

NAPLA 2010.<br />

TeleGeography (2011), Global Internet Geography Research Service.<br />

Anexo III.1<br />

Definiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

La Recom<strong>en</strong>dación I 113 <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT<br />

Esta recom<strong>en</strong>dación es <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1997, por lo que respon<strong>de</strong> a una<br />

época totalm<strong>en</strong>te distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual y se refiere fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

tecnología <strong>de</strong> red digital <strong>de</strong> servicios integrados (RDSI). Establece que “<strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> es una cualidad <strong>de</strong> un servicio o sistema que requiere canales<br />

capaces <strong>de</strong> soportar velocida<strong>de</strong>s mayores que <strong>la</strong> tasa primaria <strong>de</strong> RDSI.” La<br />

tasa primaria era igual a 1,54 Mbps. (1 T1) <strong>en</strong> el estándar estadounid<strong>en</strong>se y<br />

2,048 Mbps. (1 E1) <strong>en</strong> el estándar europeo.<br />

El Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT <strong>de</strong> 2004<br />

En el informe ITU and its Activities Re<strong>la</strong>ted to Internet Protocol (IP) Networks<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2004, se <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

forma: “A pesar <strong>de</strong> que exist<strong>en</strong> varias <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> que<br />

87


CEPAL<br />

han asignado una mínima velocidad <strong>de</strong> datos para este término, <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finida como <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> transmisión con sufici<strong>en</strong>te<br />

ancho <strong>de</strong> banda para permitir <strong>la</strong> provisión combinada <strong>de</strong> voz, <strong>de</strong> datos y<br />

vi<strong>de</strong>o, sin especificar un límite inferior. …” Se califica a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> con<br />

re<strong>la</strong>ción a los servicios que pued<strong>en</strong> ser prestados a través <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, sobre todo<br />

<strong>la</strong> provisión combinada <strong>de</strong> servicios que pue<strong>de</strong> implicar velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 2<br />

Mbps. o superiores.<br />

Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección 7.2 “¿Qué es <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>?”, establece<br />

que: “Mi<strong>en</strong>tras el término banda <strong>ancha</strong> es usado para <strong>de</strong>finir muchas<br />

velocida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> conexión a Internet, <strong>la</strong> Recom<strong>en</strong>dación I.113 <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> UIT (UIT – T) <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> como <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> transmisión<br />

que es <strong>más</strong> rápida que <strong>la</strong> velocidad primaria <strong>de</strong> RDSI, a 1,5 o 2,0 Mbps. Sin<br />

embargo, esta <strong>de</strong>finición no es estrictam<strong>en</strong>te seguida. La OCDE consi<strong>de</strong>ra<br />

que <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> correspon<strong>de</strong> a velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión iguales o<br />

mayores a 256 Kbps.”<br />

“Definiciones <strong>de</strong> indicadores mundiales <strong>de</strong> telecomunicaciones”<br />

En el docum<strong>en</strong>to Definitions of World Telecommunication/ICT Indicators<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2010, se id<strong>en</strong>tifican indicadores re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong>s<br />

telecomunicaciones. Si bi<strong>en</strong> no se <strong>de</strong>fine expresam<strong>en</strong>te lo que es <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>, se pres<strong>en</strong>ta una interpretación <strong>de</strong> lo que significa a partir <strong>de</strong> los<br />

indicadores que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong>.<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> fija. Se establece que <strong>la</strong> medida <strong>de</strong>l indicador <strong>de</strong>be incluir<br />

<strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s superiores a 256 Kbps. La UIT también<br />

ha resuelto relevar indicadores <strong>de</strong> los accesos fijos <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> para<br />

velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>: 256 Kbps. a 2 Mbps., 2 Mbps. a 10 Mbps., 10 Mbps. a 100<br />

Mbps., 100 Mbps. a 1000 Mbps. y <strong>más</strong> <strong>de</strong> 1000 Mbps. o 1 Gbps. Se mantuvo<br />

el relevami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s suscripciones a velocida<strong>de</strong>s mayores a 256 Kbps.<br />

para evitar <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series históricas. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> apertura a<br />

indicadores <strong>de</strong> mayor velocidad permite g<strong>en</strong>erar series a<strong>de</strong>cuadas al mom<strong>en</strong>to<br />

actual, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s series históricas relevadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace muchos años.<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil. El indicador alcanza a <strong>la</strong>s suscripciones móviles estándar<br />

con uso <strong>de</strong> comunicaciones <strong>de</strong> datos a velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, recogi<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s suscripciones con velocida<strong>de</strong>s publicadas <strong>de</strong> 256 Kbps. o superiores.<br />

88


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

“Midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información”<br />

El docum<strong>en</strong>to Measuring the Information Society <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT <strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong> su<br />

cuadro 4.1 “Defini<strong>en</strong>do <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> – un objetivo móvil”, indica: “A pesar<br />

<strong>de</strong> que muchos <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>dores nacionales y organizaciones internacionales,<br />

incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> UIT y <strong>la</strong> OCDE, <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> como una conexión a<br />

velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bajada mayores que, o iguales a, 256 Kbps., se manti<strong>en</strong>e el <strong>de</strong>bate<br />

sobre cuán rápida <strong>de</strong>bería ser <strong>la</strong> velocidad para que <strong>la</strong> conexión sea calificada<br />

como banda <strong>ancha</strong>, y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones nacionales varían. Estados Unidos. Por<br />

ejemplo, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ha re<strong>de</strong>finido <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> como “un servicio <strong>de</strong><br />

transmisión que actualm<strong>en</strong>te permite al usuario final bajar el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Internet a 4 Mbps. y subirlo a 1 Mbps. sobre <strong>la</strong> red <strong>de</strong> los proveedores <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong>”. Algunos países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, por ejemplo Yibuti o Marruecos,<br />

aplican <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> que establec<strong>en</strong> una velocidad m<strong>en</strong>or <strong>de</strong><br />

128 Kbps. Sin embargo <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones nacionales <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran alineadas con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT/OCDE.<br />

ITU News. The broadband <strong>de</strong>bate: The need for speed?<br />

Esta publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT <strong>en</strong> su edición <strong>de</strong> setiembre <strong>de</strong> 2011 9 , se<br />

refiere a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. Reconoci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad, se p<strong>la</strong>ntea qué velocidad es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

rápida, así como qué otros factores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para fijar<br />

<strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> velocidad y cobertura. En particu<strong>la</strong>r, hace notar cómo <strong>la</strong><br />

<strong>conectividad</strong> básica todavía hace una difer<strong>en</strong>cia real <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> su trabajo y otros aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida económica y social, sin <strong>de</strong>scuidar<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> alta velocidad.<br />

“<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong>: una p<strong>la</strong>taforma para el progreso 10 ”<br />

El docum<strong>en</strong>to Broadband: A p<strong>la</strong>tform for progress. A report by the Broadband<br />

Commission for Digital Developm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT y <strong>la</strong> UNESCO <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2011,<br />

<strong>en</strong> su sección 2.1 “Definiciones posibles”, hace notar que varias <strong>de</strong>finiciones<br />

han sido <strong>de</strong>batidas por <strong>la</strong> Comisión. En este marco surgieron tres opciones:<br />

9<br />

http://www.itu.int/net/itunews/issues/2011/07/11.aspx<br />

10<br />

www.broadbandcommission.org.<br />

89


CEPAL<br />

<strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> podría ser <strong>de</strong>finida por indicadores cuantitativos <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> podría ser <strong>de</strong>finida por<br />

indicadores cualitativos, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones que posibilita, o<br />

<strong>de</strong>l impacto que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> los aspectos económicos y sociales, o una<br />

combinación <strong>de</strong> ambas. Aunque analiza opciones, el docum<strong>en</strong>to no concluye<br />

con una <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> qué <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse por banda <strong>ancha</strong>.<br />

Una propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> para los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

Esta propuesta toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los docum<strong>en</strong>tos analizados,<br />

así como el objetivo <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición práctica que pueda<br />

ser cuantificable t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta simultáneam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los usuarios, mediante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones que requier<strong>en</strong>, y <strong>la</strong>s posibles<br />

limitaciones características <strong>de</strong> cada país con re<strong>la</strong>ción a economías <strong>de</strong><br />

esca<strong>la</strong>, costos internacionales y geografía, <strong>en</strong>tre otras. Esta <strong>de</strong>finición fue<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Diálogo Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha, <strong>de</strong>l cual <strong>la</strong><br />

CEPAL es <strong>la</strong> secretaría técnica.<br />

Su objetivo es el <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> un indicador <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>, no <strong>de</strong>stinado a ser usado con propósitos regu<strong>la</strong>torios. Procura también<br />

traducir objetivos cualitativos <strong>en</strong> indicadores cuantitativos c<strong>la</strong>ros y simples<br />

que permitan p<strong>la</strong>nificar, evaluar y dar seguimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>, posibilitando comparar resultados.<br />

Una primera condición para que un acceso a Internet pueda ser<br />

consi<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> es que <strong>la</strong> conexión sea perman<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir que<br />

no sea necesario establecer una conexión cada vez que se <strong>de</strong>cida intercambiar<br />

información (always on). Existe evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

móvil, los usuarios priorizan el hecho <strong>de</strong> estar siempre <strong>en</strong> línea fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

velocidad que puedan t<strong>en</strong>er.<br />

Para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, se consi<strong>de</strong>ró importante establecer tres<br />

franjas <strong>de</strong> prestaciones <strong>de</strong> acuerdo a los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los usuarios,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el <strong>de</strong>sarrollo social y económico <strong>de</strong> cada país y temas<br />

como <strong>la</strong> salud-e, <strong>la</strong> educación-e y el gobierno electrónico, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Activida<strong>de</strong>s simples. Son <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>más</strong> simples que se hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

red, que sin embargo mejoran <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> forma sustancial como<br />

medio <strong>de</strong> integración social; requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s no <strong>de</strong>masiado altas y<br />

están alineadas con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT. Se hace refer<strong>en</strong>cia principalm<strong>en</strong>te<br />

90


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> correo electrónico, lectura o <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />

y navegación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, comunicaciones escritas <strong>en</strong> línea (chat) y acceso a<br />

aplicaciones gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> bajo cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> información.<br />

Activida<strong>de</strong>s avanzadas. Implican disponer <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> para disfrutar<br />

los principales servicios ofrecidos actualm<strong>en</strong>te por Internet: re<strong>la</strong>cionami<strong>en</strong>to<br />

social, vi<strong>de</strong>o streaming <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición estándar con cierta compresión (por<br />

ejemplo <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 700 MB para 1 ½ hora <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>), vi<strong>de</strong>o confer<strong>en</strong>cia,<br />

compartir archivos, m<strong>en</strong>sajería instantánea, correo y navegación web con<br />

velocida<strong>de</strong>s que permitan el trabajo a distancia o salud-e avanzada con<br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es o vi<strong>de</strong>o, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta capacidad. Incluy<strong>en</strong> vi<strong>de</strong>o streaming e IPTV <strong>de</strong> alta<br />

<strong>de</strong>finición (HD), telepres<strong>en</strong>cia, intercambio <strong>de</strong> archivos gran<strong>de</strong>s, teletrabajo<br />

con fácil intercambio <strong>de</strong> información <strong>de</strong> mucho volum<strong>en</strong>, salud-e avanzada<br />

con transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> información <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> y vi<strong>de</strong>o,<br />

educación-e incluy<strong>en</strong>do vi<strong>de</strong>os <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>finición, <strong>en</strong>tre otras, así como<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s actuales con comodidad.<br />

A partir <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>mandas, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong>bería <strong>de</strong><br />

dividirse <strong>en</strong> tres franjas: i) banda <strong>ancha</strong> básica, que es prestada a través <strong>de</strong> medios<br />

alámbricos o inalámbricos, fijos o móviles, y permite <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

simples <strong>en</strong> <strong>la</strong> red, ii) banda <strong>ancha</strong> avanzada, que hace posible disfrutar todas <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s avanzadas ofrecidas actualm<strong>en</strong>te por Internet y iii) banda <strong>ancha</strong><br />

total que permite disfrutar confortablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s actuales y estar<br />

preparado para disfrutar todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta capacidad.<br />

En estas <strong>de</strong>finiciones, los parámetros principales son <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> bajada y <strong>de</strong> subida. Otros parámetros como <strong>la</strong> <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia o retardo y <strong>la</strong><br />

fluctuación (jitter) 11 , aunque también afectan <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> uso, no se consi<strong>de</strong>ra<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te incluirlos <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to por dos razones. Primero, <strong>de</strong>bido<br />

a que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad; segundo, por<br />

<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para relevar esa información <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> velocidad actualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finida por <strong>la</strong> UIT, y que<br />

sirve principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mundo, <strong>de</strong> 256 Kbps. es <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada<br />

para <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s simples <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, y podría ser <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada o básica. De acuerdo a <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, que incluye por ejemplo el<br />

flujo o streaming <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición estándar (SD) con cierta compresión,<br />

11<br />

Se d<strong>en</strong>omina jitter a <strong>la</strong> variabilidad temporal durante el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> señales digitales; suele consi<strong>de</strong>rarse como<br />

una señal <strong>de</strong> ruido no <strong>de</strong>seada.<br />

91


CEPAL<br />

se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga efectiva <strong>de</strong> 2 Mbps. es a<strong>de</strong>cuada<br />

para <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s avanzadas. Se elige esta velocidad porque a<strong>de</strong><strong>más</strong> es el<br />

límite inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda franja <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong>finidas por <strong>la</strong><br />

UIT para su relevami<strong>en</strong>to. Para <strong>la</strong> tercera franja, se usa el nivel <strong>de</strong> 10 Mbps.<br />

por ser, por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te franja que <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> UIT y, por otro, por ser<br />

próximo a los 11,25 Mbps., velocidad que Cisco consi<strong>de</strong>ra como <strong>la</strong> mínima<br />

capaz <strong>de</strong> soportar <strong>la</strong>s aplicaciones futuras (véase el cuadro III.A.1).<br />

En cuanto a <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> subida, se adoptan valores <strong>de</strong> 128 Kbps.<br />

para <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> básica, 512 Kbps. para <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> avanzada, y 768<br />

Kbps. para <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> total. El valor <strong>de</strong> 768 Kbps. pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado<br />

un poco bajo pues no permite activida<strong>de</strong>s que requier<strong>en</strong> velocida<strong>de</strong>s altas<br />

<strong>de</strong> subida, como vi<strong>de</strong>o confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición estándar. Sin embargo, se<br />

adapta a <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ofertas <strong>de</strong> velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

bajada <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 6 Mbps. a 10 Mbps. incluy<strong>en</strong> velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> subida <strong>de</strong>l<br />

ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 800 Kbps. En conclusión, se adoptó 768 Kbps. para no <strong>de</strong>sestimar<br />

ofertas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que prove<strong>en</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> 10 Mbps. pero velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> subida<br />

todavía bajas respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesarias para <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>más</strong> avanzadas.<br />

Cuadro III.A.1<br />

Definición <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Indicador <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> básica <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> avanzada <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> total<br />

Velocidad <strong>de</strong> bajada 256 Kbps. >2 Mbps. – 2048 Kbps. >10 Mbps.<br />

Velocidad <strong>de</strong> subida 128 Kbps. >512 Kbps. >768 Kbps.<br />

Disponibilidad <strong>de</strong> uso Conexión perman<strong>en</strong>te Conexión perman<strong>en</strong>te Conexión perman<strong>en</strong>te<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Para conexiones alámbricas, se consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s publicadas<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> dificultad para obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s reales<br />

discriminadas por bandas. Adicionalm<strong>en</strong>te, como se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que el control<br />

o no <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio es una potestad <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad regu<strong>la</strong>toria,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición no se hac<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>raciones sobre <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

velocidad real y <strong>la</strong> velocidad publicada al relevar <strong>la</strong> información. Para <strong>la</strong>s<br />

conexiones inalámbricas, por cuestiones técnicas re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> forma como<br />

se comparte el recurso, se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> pico que provee <strong>la</strong><br />

radiobase. En este caso, es imposible <strong>de</strong>finir un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>bido<br />

al carácter estocástico <strong>de</strong>l flujo <strong>de</strong> información <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>de</strong> usuarios simultáneos servidos por <strong>la</strong> misma radiobase y el tipo <strong>de</strong> uso<br />

que cada uno hace <strong>de</strong> su conexión.<br />

92


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Anexo III.2<br />

Puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong> Internet<br />

Descripción <strong>de</strong> un IXP<br />

Cada usuario <strong>de</strong> Internet ti<strong>en</strong>e acceso a una <strong>de</strong>terminada red contro<strong>la</strong>da<br />

por una <strong>en</strong>tidad in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>ominada proveedor <strong>de</strong><br />

servicio <strong>de</strong> acceso a Internet (ISP). Los operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, cuando brindan servicios <strong>de</strong> acceso a Internet, pued<strong>en</strong> también<br />

ser d<strong>en</strong>ominados ISP. Las re<strong>de</strong>s que estos ISP contro<strong>la</strong>n son d<strong>en</strong>ominadas<br />

sistemas autónomos (AS) 12 .<br />

Un IXP es una infraestructura <strong>de</strong> red física única, a <strong>la</strong> que se conectan<br />

muchos ISP. Cualquier ISP conectado al IXP, a través <strong>de</strong> un único punto <strong>de</strong><br />

interconexión, podrá intercambiar tráfico con cualquier otro ISP que esté<br />

conectado al mismo IXP, solucionando así los problemas <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>bilidad<br />

que surgirían si tuvieran que interconectarse todos con todos <strong>en</strong> mal<strong>la</strong>.<br />

Existe una variedad muy gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> situaciones <strong>en</strong> el mundo <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s<br />

modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los acuerdos. Como se analizó anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> intercambiar tráfico <strong>en</strong>tre ISP sin pasar por puntos remotos es importante<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los mercados regionales.<br />

Diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los IXP <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

El análisis se inicia con <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> IXP publicada por <strong>la</strong> Packet Clearing House<br />

(PCH) 13 , una institución sin fines <strong>de</strong> lucro que da soporte a <strong>la</strong>s operaciones<br />

y el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong> Internet, los aspectos<br />

económicos <strong>de</strong>l ruteo y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> red global. De los IXP incluidos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> lista, <strong>la</strong> <strong>más</strong> completa disponible, se eliminaron los que no son <strong>más</strong> puntos<br />

<strong>de</strong> interconexión o no están operativos. Para los restantes, se efectuó un<br />

relevami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. Para este proceso se contó con <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los países integrantes <strong>de</strong>l Diálogo Regional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha 14 .<br />

12<br />

Como se vio anteriorm<strong>en</strong>te, para que un ISP pueda otorgar a sus usuarios acceso a <strong>la</strong> Internet global <strong>de</strong>be, <strong>de</strong> alguna<br />

manera, conectar su AS a por lo m<strong>en</strong>os otro ISP con <strong>conectividad</strong> a <strong>la</strong> Internet global. El acuerdo <strong>de</strong> interconexión<br />

se suele dar <strong>de</strong> dos maneras: i) contratando tránsito IP o Internet mediante un pago que se efectúa <strong>de</strong> un ISP al<br />

otro según los intereses re<strong>la</strong>tivos que existan para establecer <strong>la</strong> interconexión a través <strong>de</strong> peering o ii) por acuerdo<br />

<strong>en</strong>tre pares, mediante el cual ambos ISP intercambian tráficos sin pagos recíprocos u otras modalida<strong>de</strong>s.<br />

13<br />

http://www.pch.net/home/in<strong>de</strong>x.php<br />

14<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>), Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, Paraguay, Perú y Uruguay.<br />

93


CEPAL<br />

Información relevada <strong>en</strong> cada país<br />

La información relevante para analizar y hacer recom<strong>en</strong>daciones sobre<br />

los IXP <strong>en</strong> <strong>la</strong> región es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

1. Año <strong>de</strong> constitución y ubicación (dirección, teléfono, personal<br />

<strong>de</strong> contacto).<br />

2. Modalidad <strong>de</strong> sociedad (sin fines <strong>de</strong> lucro, comercial, estatal, <strong>en</strong>tre otras).<br />

3. Lista <strong>de</strong> ISP actualm<strong>en</strong>te conectados al IXP.<br />

4. Políticas <strong>de</strong> tráfico <strong>en</strong> el IXP:<br />

5. Limitaciones <strong>en</strong> cuanto a rutas, sobre si el tráfico intercambiado es local<br />

(una ciudad o ciuda<strong>de</strong>s cercanas), nacional o internacional.<br />

6. Tipos <strong>de</strong> acuerdos bi<strong>la</strong>terales o multi<strong>la</strong>terales <strong>en</strong>tre los ISP <strong>de</strong> un<br />

mismo IXP.<br />

7. Estructura <strong>de</strong> pagos (pago por ingreso al IXP, pago m<strong>en</strong>sual o<br />

por tráfico, distinción <strong>en</strong>tre tráfico local, nacional o internacional,<br />

<strong>en</strong>tre otros) y montos.<br />

8. Condiciones, si es que exist<strong>en</strong>, para que los ISP <strong>de</strong> un IXP puedan<br />

intercambiar tráfico con otros IXP <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma ciudad (peering, etc.)<br />

o <strong>de</strong> distintas ciuda<strong>de</strong>s (peering, pagos por tránsito, etc.).<br />

9. Si existe, o es posible <strong>de</strong> acuerdo a sus estatutos, el intercambio <strong>de</strong><br />

tráfico con otros IXP <strong>de</strong>l país.<br />

10. Si el IXP está <strong>en</strong> un único sitio físico o <strong>en</strong> varios sitios físicos<br />

interconectados.<br />

11. Requisitos a cumplir por los ISP que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> participar y condiciones<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tráfico (no discriminación, neutralidad, etc.).<br />

12. Políticas <strong>en</strong> cuanto a los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces físicos <strong>de</strong> los ISP con el IXP:<br />

capacidad mínima, redundancia, etc.<br />

13. Si exist<strong>en</strong> o se proyectan interconexiones con otros IXP regionales,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r con los <strong>de</strong> países fronterizos, y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />

estas posibles interconexiones.<br />

94


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

14. Mejoras <strong>de</strong> precios o calidad para los ISP pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al IXP <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s contrataciones <strong>de</strong> tránsito IP nacional o internacional.<br />

15. Tráfico total intercambiado <strong>en</strong> <strong>la</strong> hora pico (HP).<br />

16. Condiciones requeridas por <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s CDN —Akamai, Google,<br />

Limelight Networks, Microsoft y otras— para el alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido para el mercado nacional o subregional, con respecto a<br />

<strong>la</strong> interconexión <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> el país, costos, acuerdos especiales<br />

<strong>de</strong> peering o simi<strong>la</strong>res, etc.<br />

17. Otros aspectos <strong>de</strong> interés para el IXP para el <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s.<br />

Resultados <strong>de</strong>l análisis<br />

La información fue relevada principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los sitios web <strong>de</strong> los<br />

IXP, con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>l Diálogo Regional <strong>de</strong><br />

<strong>Banda</strong> Ancha. La situación <strong>de</strong> cada país es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

• Arg<strong>en</strong>tina. Existe un único IXP importante, CABASE, <strong>de</strong>l que<br />

se dispone <strong>de</strong> información relevante; pres<strong>en</strong>ta un alineami<strong>en</strong>to<br />

importante con <strong>la</strong>s mejores prácticas internacionales.<br />

• Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) No exist<strong>en</strong> IXP, aunque <strong>en</strong> su Ley<br />

<strong>de</strong> Telecomunicaciones se regu<strong>la</strong> este aspecto.<br />

• Brasil. Ocho <strong>de</strong> los IXP que figuran <strong>en</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> PCH no operan<br />

como tales. Se analizaron los IXP PTTMetro y NAP do Brasil, <strong>de</strong><br />

los que se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> información <strong>más</strong> relevante. El PTT Metro ti<strong>en</strong>e<br />

un comportami<strong>en</strong>to alineado con <strong>la</strong>s mejores prácticas.<br />

• Chile. Se han relevado los siete IXP id<strong>en</strong>tificados por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s.<br />

Existe una regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> interconexión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999,<br />

que ha llevado a que el mercado t<strong>en</strong>ga una bu<strong>en</strong>a interconexión.<br />

Esto permite que <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción no sea relevante ya<br />

que <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión está internalizada <strong>en</strong> los ISP.<br />

• Colombia. La información pública sobre los dos IXP es escasa.<br />

• Costa Rica. No existe un IXP; <strong>la</strong> Ley y el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Interconexión son el marco para su imp<strong>la</strong>ntación.<br />

95


CEPAL<br />

• Ecuador. Se ti<strong>en</strong>e toda <strong>la</strong> información relevante <strong>de</strong> AEPROVI, que<br />

está alineado con <strong>la</strong>s mejores prácticas.<br />

• Paraguay. No existe un IXP.<br />

• Perú. Exist<strong>en</strong> dos IXP principales pero que se apartan parcialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas.<br />

• Uruguay. No existe un IXP.<br />

Análisis comparado <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa<br />

Existe evid<strong>en</strong>cia internacional sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong> IXP y anteced<strong>en</strong>tes sobre su constitución y operación, así como <strong>de</strong><br />

regu<strong>la</strong>ciones, y docum<strong>en</strong>tos emitidos por instituciones reconocidas <strong>en</strong> este<br />

ámbito, como <strong>la</strong> Internet Society 15 o el ICT Regu<strong>la</strong>tion Toolkit 16 , que dan<br />

importancia a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción.<br />

En el análisis sigui<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ran los conceptos vertidos <strong>en</strong> el ICT<br />

Regu<strong>la</strong>tion Toolkit y <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los tres países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

(Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, Chile y Costa Rica) que han introducido<br />

regu<strong>la</strong>ción para estimu<strong>la</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los IXP.<br />

ICT Regu<strong>la</strong>tion Toolkit<br />

Luego <strong>de</strong> referirse <strong>en</strong> forma breve a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los IXP, <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to se pres<strong>en</strong>tan los <strong>de</strong>safíos para <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

IXP regionales. Confirma lo que ya se ha observado <strong>en</strong> cuanto a que hay un<br />

atraso <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> IXP <strong>de</strong>bido<br />

principalm<strong>en</strong>te a cuestiones regu<strong>la</strong>torias, <strong>de</strong> coordinación y <strong>de</strong> gestión.<br />

Consi<strong>de</strong>ra que los ISP d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un mismo país <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar conv<strong>en</strong>cidos<br />

<strong>de</strong> que los IXP no inclinarán el campo <strong>de</strong> juego competitivo a favor <strong>de</strong> uno<br />

o <strong>más</strong> operadores, y que los ISP <strong>de</strong> países vecinos necesitan compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

el valor <strong>de</strong> rutear el tráfico al IXP, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r interconexiones<br />

privadas <strong>en</strong>tre ellos. El docum<strong>en</strong>to concluye que “…es importante el soporte<br />

oficial legal y regu<strong>la</strong>torio para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los IXP…”.<br />

15<br />

“Introducción a los actores y conceptos <strong>de</strong> interconexión <strong>en</strong> Internet”, ISOC, www.Internetsociety.org.<br />

16<br />

http://www.ictregu<strong>la</strong>tiontoolkit.org/<strong>en</strong>/Section.2194.html.<br />

96


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia<br />

El 8 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2011 fue publicada <strong>la</strong> Ley 164 G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Telecomunicaciones, Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y Comunicación, <strong>la</strong> que<br />

establece <strong>en</strong> su Artículo 50. (Interconexión <strong>en</strong>tre proveedores <strong>de</strong> Internet):<br />

“Los proveedores <strong>de</strong> Internet, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> obligatoriam<strong>en</strong>te establecer y aceptar<br />

interconexiones <strong>en</strong>tre sí, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l territorio nacional, a través <strong>de</strong> un punto<br />

<strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico, a fin <strong>de</strong> cursar el tráfico <strong>de</strong> Internet, <strong>de</strong> acuerdo<br />

a <strong>la</strong>s condiciones establecidas mediante reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.”<br />

Esta ley establece una condición g<strong>en</strong>eral respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong><br />

establecer y aceptar <strong>la</strong> interconexión <strong>en</strong>tre proveedores <strong>de</strong> acceso a Internet.<br />

El aspecto principal respecto <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico queda<br />

establecido <strong>de</strong> esta manera, <strong>de</strong>jando sujeto a <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación los restantes<br />

<strong>de</strong>talles <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong><strong>más</strong> condiciones. Repres<strong>en</strong>ta un avance<br />

importante <strong>en</strong> un país caracterizado por los altos costos internacionales<br />

<strong>de</strong>l acceso a Internet; se espera que esta regu<strong>la</strong>ción impulsará <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> costos.<br />

Chile<br />

La República <strong>de</strong> Chile, por Resolución Ex<strong>en</strong>ta No. 1483, <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />

1999, fijó el procedimi<strong>en</strong>to y los p<strong>la</strong>zos para establecer y aceptar conexiones<br />

<strong>en</strong>tre ISP. Los artículos principales, <strong>en</strong> cuanto a los conceptos, son los<br />

sigui<strong>en</strong>tes, aparte <strong>de</strong> otros re<strong>la</strong>tivos a procedimi<strong>en</strong>tos y control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong><br />

servicio: “Artículo 2°: Con el objeto <strong>de</strong> garantizar el bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to y<br />

<strong>la</strong> no discriminación <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> acceso a Internet prestado a<br />

los usuarios, los ISP <strong>de</strong>berán, previo al inicio <strong>de</strong> servicio, establecer y aceptar<br />

conexiones <strong>en</strong>tre sí para cursar el tráfico nacional <strong>de</strong> Internet, sin perjuicio<br />

<strong>de</strong> lo dispuesto <strong>en</strong> el artículo 5º <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te norma.”<br />

“Artículo 3°: …Sin perjuicio <strong>de</strong> lo seña<strong>la</strong>do preced<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s<br />

conexiones que se establezcan <strong>en</strong>tre los ISP <strong>de</strong>berán asegurar a los usuarios<br />

<strong>de</strong>l ISP solicitante, un acceso a proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido ubicados tanto<br />

<strong>en</strong> el ISP solicitante como <strong>en</strong> el requerido, <strong>de</strong> calidad equival<strong>en</strong>te. De igual<br />

forma, <strong>la</strong>s conexiones que se establezcan <strong>en</strong>tre los ISP <strong>de</strong>berán asegurar<br />

a los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido ubicados <strong>en</strong> el ISP solicitante, un acceso<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> usuarios ubicados tanto <strong>en</strong> el ISP solicitante como <strong>en</strong> el requerido,<br />

<strong>de</strong> calidad equival<strong>en</strong>te. …”.<br />

97


CEPAL<br />

“Artículo 5º: En todo caso, los ISP podrán establecer otras topologías <strong>de</strong><br />

conexión, distintas a <strong>la</strong> seña<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el inciso primero <strong>de</strong>l artículo 2º preced<strong>en</strong>te,<br />

siempre que asegur<strong>en</strong> que el tráfico nacional <strong>de</strong> Internet se intercambie por<br />

medios <strong>de</strong> transmisión autorizados para cursar comunicaciones nacionales.<br />

En caso <strong>de</strong> establecerse un punto <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> tráfico nacional <strong>de</strong><br />

Internet que agrupe el tráfico <strong>de</strong> uno o <strong>más</strong> ISP, el proveedor <strong>de</strong> dicho<br />

servicio será consi<strong>de</strong>rado como ISP para los efectos <strong>de</strong> esta norma.” Este<br />

artículo asegura, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión obligatoria <strong>en</strong>tre punto <strong>de</strong><br />

intercambio <strong>de</strong> tráfico, que todos los ISP nacionales qued<strong>en</strong> interconectados<br />

<strong>en</strong>tre ellos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones establecidas <strong>en</strong> esta resolución.<br />

“Artículo 6°: Los ISP <strong>de</strong>berán aceptar y poner <strong>en</strong> servicio <strong>la</strong>s<br />

conexiones indicadas preced<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> condiciones no discriminatorias.<br />

Asimismo, cada ISP <strong>de</strong>berá permitir a los usuarios <strong>de</strong> los ISP conectados <strong>de</strong><br />

conformidad a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te norma, el acceso a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

que mant<strong>en</strong>ga, <strong>en</strong> condiciones no discriminatorias.”<br />

Como se señaló anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia chil<strong>en</strong>a es interesante<br />

pues muestra, luego <strong>de</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> 15 años, el resultado <strong>de</strong> una política <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los IXP. Estos se originaron <strong>de</strong> forma natural <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1995;<br />

se han fortalecido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999 a partir <strong>de</strong> una regu<strong>la</strong>ción específica, y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad existe un bu<strong>en</strong> <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> nacional <strong>en</strong> el que los<br />

IXP, si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong>, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel <strong>más</strong> bi<strong>en</strong> secundario <strong>en</strong> <strong>la</strong>s importantes<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interconexión <strong>en</strong>tre todos los ISP. Se alcanza así una situación <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los IXP podría ser innecesaria ya que el mercado, a través<br />

<strong>de</strong> su propia dinámica, ya ha establecido una importante <strong>conectividad</strong> que<br />

conduce inclusive a t<strong>en</strong>er precios <strong>de</strong> tránsito IP nacional a nivel mayorista<br />

<strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 10% <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong>l tránsito internacional.<br />

Costa Rica<br />

La Ley y el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Interconexión han creado una regu<strong>la</strong>ción<br />

transpar<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión que no hace<br />

distinción <strong>en</strong>tre tecnologías. En particu<strong>la</strong>r, se establece con precisión<br />

el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> liquidación <strong>de</strong> pagos para re<strong>de</strong>s converg<strong>en</strong>tes o <strong>de</strong><br />

conmutación <strong>de</strong> paquetes, ofreci<strong>en</strong>do una variedad <strong>de</strong> alternativas por<br />

tráfico, ancho <strong>de</strong> banda, por capacidad comprometida, etc. En todo caso,<br />

prima <strong>la</strong> negociación <strong>en</strong>tre operadores antes <strong>de</strong> recurrir al regu<strong>la</strong>dor, <strong>la</strong><br />

Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Telecomunicaciones (SUTEL).<br />

98


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Mejores prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> operación e indicadores c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

Las mejores prácticas actuales según <strong>la</strong> Euro–IX<br />

Si bi<strong>en</strong> los IXP son sitios <strong>en</strong> los que se optimiza el peering <strong>en</strong>tre ISP, <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral no están involucrados <strong>en</strong> los acuerdos <strong>de</strong> peering <strong>en</strong>tre ISP, ni tampoco<br />

con quién hace peering cada ISP o <strong>la</strong>s condiciones bajo <strong>la</strong>s cuales se establec<strong>en</strong> los<br />

acuerdos. Sin embargo, y <strong>de</strong>bido a que son infraestructuras compartidas, los IXP<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> requerimi<strong>en</strong>tos que los ISP <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir para usar<strong>la</strong>s correctam<strong>en</strong>te.<br />

En este tema, se pue<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar un conjunto <strong>de</strong> mejores prácticas que<br />

surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los requerimi<strong>en</strong>tos y características <strong>de</strong> los IXP asociados a <strong>la</strong> European<br />

Internet Exchange Association (Euro–IX) 17 , que son ampliam<strong>en</strong>te reconocidas<br />

<strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> los IXP, refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, así<br />

como <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s que los ISP <strong>de</strong>berían cumplir. No son reg<strong>la</strong>s estrictas, sino solo un<br />

<strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los IXP insta<strong>la</strong>dos.<br />

A partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> esas especificaciones, se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir un conjunto mínimo <strong>de</strong> indicadores c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to (ICR)<br />

para evaluar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los IXP y <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión <strong>en</strong> los países.<br />

Los indicadores se justifican por los b<strong>en</strong>eficios que pued<strong>en</strong> proveer<br />

para una efici<strong>en</strong>te interconexión nacional o el acceso a los cont<strong>en</strong>idos<br />

internacionales y nacionales. Para un mejor análisis, los ICR se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong><br />

dos: los que se usan para el análisis <strong>de</strong> los IXP y los que se aplican al análisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> interconexión a nivel <strong>de</strong> país. Para cada grupo, se indican los b<strong>en</strong>eficios que<br />

se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> al cumplirlos, lo que, <strong>de</strong> por sí, ya es un justificativo para buscar su<br />

cumplimi<strong>en</strong>to. En todos los casos, son indicadores que se cumpl<strong>en</strong> <strong>en</strong> los IXP<br />

<strong>más</strong> avanzados. Cuando se logra <strong>más</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> interconexión se g<strong>en</strong>eran<br />

m<strong>en</strong>ores costos y mejor calidad <strong>de</strong> acceso a Internet y a los cont<strong>en</strong>idos.<br />

En el análisis no se incluy<strong>en</strong> indicadores técnicos re<strong>la</strong>tivos al<br />

equipami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>caminami<strong>en</strong>to, tecnologías y otros aspectos requeridos para<br />

establecer un nodo <strong>de</strong> interconexión <strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong> Internet. Este es un tema<br />

muy conocido, para el que exist<strong>en</strong> normas aceptadas internacionalm<strong>en</strong>te y<br />

sobre el que se dispone <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>te experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuanto a qué estructura<br />

física usar. En esta sección, el foco se pone <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l IXP<br />

<strong>en</strong> sí y <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionami<strong>en</strong>to comercial, que son los que pres<strong>en</strong>tan mayores<br />

car<strong>en</strong>cias e impactan <strong>más</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad y el precio <strong>de</strong> Internet.<br />

17<br />

https://www.euro-ix.net/ixp-bcp.<br />

99


CEPAL<br />

ICR <strong>de</strong> los IXP<br />

En este punto, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los principales indicadores <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los IXP, c<strong>la</strong>sificados por grupos, que pued<strong>en</strong> ser usados para evaluar su<br />

impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión nacional <strong>de</strong>l tráfico<br />

<strong>de</strong> Internet (véase el cuadro III.A.2).<br />

• Permite acuerdos multi<strong>la</strong>terales; es una condición mínima para <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l IXP y para que exista el interés <strong>de</strong> los ISP.<br />

• Permite acuerdos bi<strong>la</strong>terales <strong>en</strong>tre los ISP participantes. El IXP<br />

se convierte <strong>en</strong> un nodo <strong>de</strong> interconexiones libres <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />

evaluación que cada ISP realice <strong>de</strong> su conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia. G<strong>en</strong>era <strong>más</strong><br />

valor a los ISP, atrae su participación y mejora <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia. El<br />

acuerdo bi<strong>la</strong>teral da mayor flexibilidad ya que los ISP con mucho<br />

tráfico o con una comunidad <strong>de</strong> interés <strong>en</strong>tre ellos pued<strong>en</strong> hacer<br />

peering bi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> alta capacidad aparte <strong>de</strong>l multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> capacidad<br />

m<strong>en</strong>or. Junto con los acuerdos bi<strong>la</strong>terales <strong>de</strong> tránsito, constituy<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> infraestructura principal <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> interconexión.<br />

• Permite acuerdos bi<strong>la</strong>terales para fines <strong>de</strong> tránsito nacional, provisto<br />

por el propio IXP o terceros interconectados <strong>en</strong> el IXP. Los b<strong>en</strong>eficios<br />

son simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong>l caso anterior; posibilita agregar tráfico y lograr<br />

mejores precios y calidad <strong>de</strong>l tránsito nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga distancia.<br />

Es un indicador importante <strong>en</strong> países ext<strong>en</strong>sos y con ciuda<strong>de</strong>s que<br />

constituy<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> Internet.<br />

• Permite acuerdos bi<strong>la</strong>terales para fines <strong>de</strong> tránsito internacional,<br />

provisto por el propio IXP o terceros interconectados <strong>en</strong> el IXP. Simi<strong>la</strong>r<br />

justificación a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l punto anterior, pero para el tránsito internacional.<br />

• Es operado <strong>en</strong> forma neutral. No es propiedad ni está alineado<br />

con ningún carrier, ISP o proveedor <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong>. De esta<br />

manera, no exist<strong>en</strong> conflictos <strong>de</strong> interés que afect<strong>en</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> operación <strong>de</strong>l IXP.<br />

• No exist<strong>en</strong> restricciones discriminatorias a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ISP.<br />

Este indicador asegura que cualquier ISP que quiera intercambiar<br />

tráfico <strong>en</strong> el IXP pueda hacerlo cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s condiciones técnicas<br />

y comerciales usuales, no discriminatorias, aplicables a todos los ISP.<br />

• No se aplican políticas <strong>de</strong> filtrado o discriminación <strong>en</strong>tre los ISP<br />

participantes, ni <strong>en</strong>tre los cont<strong>en</strong>idos puestos a disposición por cada<br />

uno <strong>de</strong> ellos. Los usuarios <strong>de</strong>l ISP solicitante acced<strong>en</strong> a proveedores <strong>de</strong><br />

100


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido ubicados tanto <strong>en</strong> el ISP solicitante como <strong>en</strong> el requerido,<br />

<strong>de</strong> calidad equival<strong>en</strong>te. Asegura <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión <strong>en</strong> el IXP.<br />

• Precios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l IXP ori<strong>en</strong>tados a costos, o <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, precios<br />

que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> inversión y operación<br />

<strong>de</strong>l IXP, según <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> propiedad y gestión. En cualquier caso,<br />

esta ori<strong>en</strong>tación a costos permite un mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong>l<br />

acceso a Internet, ya que <strong>la</strong> interconexión <strong>en</strong> el IXP se obti<strong>en</strong>e a los<br />

m<strong>en</strong>ores precios, que reflejan los costos <strong>de</strong> oportunidad. El valor que<br />

agrega el IXP se tras<strong>la</strong>da íntegram<strong>en</strong>te a los usuarios <strong>de</strong> los ISP.<br />

• La contratación <strong>de</strong>l acceso hasta el IXP es libre, a cargo y bajo <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong>l ISP que <strong>de</strong>sea conectarse. Esta condición asegura<br />

que no exista exclusividad <strong>en</strong> el acceso al IXP, mejorando <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia. El ISP pue<strong>de</strong> lograr los mejores precios <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>de</strong><br />

acceso al IXP construy<strong>en</strong>do o arr<strong>en</strong>dando <strong>de</strong> acuerdo a su conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia.<br />

• No exist<strong>en</strong> limitaciones <strong>en</strong> cuanto a distancia <strong>de</strong>l IXP al ISP que <strong>de</strong>sea<br />

interconectarse, siempre que pague su <strong>en</strong><strong>la</strong>ce. Se ha <strong>de</strong>tectado que, <strong>en</strong><br />

algunos casos, esta limitación se establece sin justificación económica.<br />

• El IXP presta servicios <strong>de</strong> coubicación. Favorece el acceso <strong>de</strong> los<br />

ISP, los que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> facilida<strong>de</strong>s que les permit<strong>en</strong> optimizar<br />

los recursos y reducir los costos.<br />

• El IXP está ubicado <strong>en</strong> sitios que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

carriers y <strong>de</strong> los ISP <strong>en</strong> sus proximida<strong>de</strong>s. Asegura <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interconexión <strong>en</strong> el IXP, ya que baja los costos <strong>de</strong> acceso y g<strong>en</strong>era<br />

los inc<strong>en</strong>tivos para su expansión. En <strong>la</strong> opción para los ISP <strong>en</strong>tre<br />

usar un IXP o hacer peering privado pago o no, influye mucho el<br />

costo <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r al IXP (acceso físico <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia<br />

y costos <strong>de</strong> membresía). Un IXP que i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga puntos <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carriers <strong>en</strong> su ubicación facilita el acceso y ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te<br />

permite también <strong>la</strong> compra <strong>de</strong>l tránsito si se permit<strong>en</strong> los acuerdos<br />

bi<strong>la</strong>terales. El Estado podrá adoptar políticas <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivo para <strong>la</strong><br />

ubicación <strong>en</strong> sitios a<strong>de</strong>cuados, por ejemplo mediante reuniones <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>sibilización sobre su importancia o facilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong> lugares próximos a esos puntos <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia. Es un indicador a<br />

tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong>tre otros, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas y acciones.<br />

• El IXP usa redundancia <strong>en</strong> el equipami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> los<br />

ISP. Asegura <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión <strong>en</strong> el IXP evitando<br />

que <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> un equipo c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l IXP haga caer totalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

interconexión. Es un indicador <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación <strong>de</strong>l IXP.<br />

101


CEPAL<br />

• El IXP ofrece servicios <strong>de</strong> alta seguridad, como <strong>en</strong>ergía continua,<br />

controles <strong>de</strong> acceso, equipo <strong>de</strong> protección contra el fuego e<br />

inundaciones. Id<strong>en</strong>tifica <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l sitio y <strong>la</strong><br />

disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión nacional a Internet <strong>en</strong> el país.<br />

• El IXP dispone <strong>de</strong> múltiples sitios. Asegura <strong>la</strong> calidad y<br />

disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión, mejorando también los costos<br />

para los ISP que pued<strong>en</strong> elegir el nodo <strong>más</strong> cercano, o <strong>la</strong> calidad<br />

si <strong>de</strong>cid<strong>en</strong> interconectarse a <strong>más</strong> <strong>de</strong> un nodo.<br />

• El IXP pone a disposición <strong>de</strong> los ISP, a su solicitud, <strong>la</strong> información <strong>de</strong><br />

tráfico <strong>de</strong>l IXP y <strong>de</strong> sus miembros. Esta información es valiosa para los<br />

ISP al realizar evaluaciones económicas re<strong>la</strong>tivas al uso <strong>de</strong>l IXP. Cuanto<br />

<strong>más</strong> miembros y <strong>más</strong> tráfico se intercambie, mayor valor ti<strong>en</strong>e para el<br />

ISP llegar hasta el IXP y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones los ISP serán <strong>más</strong> efici<strong>en</strong>tes.<br />

• El IXP ti<strong>en</strong>e alojados nodos <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

(CDN).<br />

Cuadro III.A.2<br />

Indicadores c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los IXP<br />

Indicador<br />

De <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> interconexión<br />

Permite acuerdos multi<strong>la</strong>terales<br />

Permite acuerdos bi<strong>la</strong>terales <strong>en</strong>tre los ISP participantes<br />

Permite acuerdos bi<strong>la</strong>terales para fines <strong>de</strong> tránsito nacional<br />

Permite acuerdos bi<strong>la</strong>terales para fines <strong>de</strong> tránsito internacional<br />

De <strong>la</strong> neutralidad y <strong>la</strong> no discriminación<br />

Es operado <strong>en</strong> forma neutral<br />

No exist<strong>en</strong> restricciones discriminatorias a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ISP<br />

No se aplican políticas <strong>de</strong> filtrado o discriminación<br />

De los costos<br />

Precios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong>l IXP ori<strong>en</strong>tados a costos, o <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, precios que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> inversión y operación <strong>de</strong>l IXP<br />

De <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s para el acceso al IXP<br />

La contratación <strong>de</strong>l acceso hasta el IXP es libre<br />

No exist<strong>en</strong> limitaciones <strong>en</strong> cuanto a distancia <strong>de</strong>l IXP al ISP<br />

El IXP presta servicios <strong>de</strong> coubicación<br />

El IXP está ubicado <strong>en</strong> sitios que, <strong>en</strong> sus proximida<strong>de</strong>s, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los carriers y <strong>de</strong> los ISP<br />

De <strong>la</strong> redundancia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura<br />

El IXP usa redundancia <strong>en</strong> el equipami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> los ISP<br />

El IXP ofrece servicios <strong>de</strong> alta seguridad<br />

El IXP dispone <strong>de</strong> múltiples sitios<br />

Otros<br />

Publica información <strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong>l IXP y <strong>de</strong> sus miembros<br />

Aloja nodos <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido (CDN)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

102


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

ICR <strong>de</strong> los países<br />

Al igual que <strong>en</strong> los ICR para los IXP, a continuación se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n los principales<br />

indicadores <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión <strong>de</strong> Internet para tráfico<br />

nacional, originado y terminado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un país (véase el cuadro III.A.3).<br />

• Todos los ISP están interconectados para cursar comunicaciones<br />

nacionales para todo el tráfico originado y terminado <strong>en</strong> el país,<br />

<strong>en</strong>tre cualesquiera ISP, sea a través <strong>de</strong> uno o varios IXP o peering<br />

privado. Es el principal indicador <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión<br />

<strong>de</strong> Internet que asegura mejores condiciones <strong>de</strong> calidad y precio<br />

para los usuarios. Des<strong>de</strong> una óptica <strong>de</strong> país, es el indicador<br />

<strong>más</strong> importante, aunque no asegure <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

interconexiones <strong>en</strong>tre los IXP. En efecto, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> IXP<br />

fuertes que cump<strong>la</strong>n todos los ICR indicados <strong>en</strong> el punto anterior<br />

no asegura el cumplim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este indicador.<br />

• Existe regu<strong>la</strong>ción al respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión obligatoria. Es<br />

un indicador informativo que adquiere relevancia cuando no se<br />

cumple <strong>la</strong> condición anterior.<br />

• Existe compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre IXP <strong>de</strong> acuerdo a los criterios aplicados <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el país. La compet<strong>en</strong>cia es un fuerte<br />

inc<strong>en</strong>tivo para que los precios <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> los IXP ti<strong>en</strong>dan a los costos<br />

<strong>de</strong> oportunidad, <strong>en</strong> forma simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> situación típica <strong>de</strong> los IXP sin<br />

fines <strong>de</strong> lucro que cobran <strong>de</strong> acuerdo a los costos reales <strong>de</strong> uso.<br />

• Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> CDN importantes <strong>en</strong> los IXP o <strong>en</strong> el país con<br />

interconexión nacional con todos los ISP. Es un indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> IXP <strong>de</strong> un país <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> calidad y los precios <strong>de</strong>l acceso a Internet <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong><br />

los IXP. Cuando se alojan proveedores importantes permiti<strong>en</strong>do<br />

el acceso a ellos <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> todos los ISP, se obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

ahorros <strong>en</strong> tránsito internacional <strong>de</strong> 20% a 30%, tomando <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> CDN como Akamai,<br />

Google-YouTube, Microsoft, Lime Light Networks, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Como refer<strong>en</strong>cia, se consi<strong>de</strong>ra que se cumple este indicador cuando<br />

al m<strong>en</strong>os dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s CDN m<strong>en</strong>cionados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tal pres<strong>en</strong>cia.<br />

• Todos los IXP permit<strong>en</strong> acuerdos bi<strong>la</strong>terales para fines <strong>de</strong> tránsito<br />

regional e internacional.<br />

103


CEPAL<br />

Cuadro III.A.3<br />

Indicadores c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países<br />

Indicador<br />

Todos los ISP están interconectados para cursar comunicaciones nacionales para todo el tráfico originado y terminado <strong>en</strong> el país<br />

Existe regu<strong>la</strong>ción respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión obligatoria. Indicador importante <strong>en</strong> casos <strong>en</strong> que no se cumple el indicador 1<br />

Existe compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los IXP<br />

Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> CDN importantes <strong>en</strong> los IXP, o <strong>en</strong> el país con interconexión nacional con todos los ISP<br />

Todos los IXP permit<strong>en</strong> acuerdos bi<strong>la</strong>terales para fines <strong>de</strong> tránsito regional e internacional<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

104


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Segunda parte<br />

El impacto económico<br />

105


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

IV. <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong>, digitalización y <strong>de</strong>sarrollo<br />

Raúl L. Katz 1<br />

A. <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> y crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

En este capítulo se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong><br />

investigaciones realizadas a partir <strong>de</strong> 2009 sobre <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> al <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 2 . Un primer grupo <strong>de</strong> resultados se<br />

conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong>l impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB, creación <strong>de</strong> empleo y aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso<br />

promedio <strong>de</strong> los hogares. Un segundo grupo evalúa <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> aplicaciones, servicios y cont<strong>en</strong>idos; para ello, se e<strong>la</strong>bora<br />

un índice <strong>de</strong> digitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones, que mi<strong>de</strong> tanto <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> servicios vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> misma, por<br />

ejemplo gobierno electrónico, comercio electrónico y re<strong>de</strong>s sociales. Con<br />

base <strong>en</strong> esos resultados, se propon<strong>en</strong> recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política ori<strong>en</strong>tadas<br />

a maximizar el impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

La contribución económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> como tecnología <strong>de</strong> uso<br />

g<strong>en</strong>eral se manifiesta mediante múltiples efectos (véase el diagrama IV.1).<br />

El primero resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

1<br />

Raúl L. Katz es profesor adjunto <strong>en</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Finanzas y Economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> Columbia Business School,<br />

y director <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Estrategia Corporativa <strong>en</strong> el Columbia Institute for Tele-Information. Asimismo, es<br />

presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Telecom Advisory Services, LLC.<br />

2<br />

Estas fueron realizadas <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> estudios preparados para <strong>la</strong> CEPAL, <strong>la</strong> UIT, el Foro Económico<br />

Mundial, los gobiernos <strong>de</strong> Colombia y Costa Rica, y asociaciones <strong>de</strong> operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones.<br />

107


CEPAL<br />

y se materializa <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que toda obra <strong>de</strong> infraestructura:<br />

el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> crea empleo y actúa sobre el conjunto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> economía a partir <strong>de</strong> efectos multiplicadores. El segundo impacto se<br />

refiere al <strong>de</strong>rrame <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l sistema económico que afecta tanto<br />

a <strong>la</strong>s empresas como a los consumidores resid<strong>en</strong>ciales. Por un <strong>la</strong>do, el uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> por el sector productivo resulta <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad, lo que contribuye al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB. Por otro <strong>la</strong>do, su<br />

adopción por <strong>la</strong>s familias aum<strong>en</strong>ta el ingreso real <strong>de</strong> los hogares, que resulta<br />

<strong>en</strong> una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y contribuye al crecimi<strong>en</strong>to económico.<br />

Diagrama IV.1<br />

Contribución económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Externalida<strong>de</strong>s<br />

positivas<br />

Creación <strong>de</strong><br />

exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

consumidor<br />

P<strong>en</strong>etración<br />

resid<strong>en</strong>cial<br />

Exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

consumidor<br />

Despliegue <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

B<strong>en</strong>eficios<br />

directos<br />

Inversión <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong><br />

infraestructura<br />

P<strong>en</strong>etración<br />

<strong>en</strong> empresas<br />

Ingreso <strong>de</strong>l<br />

hogar<br />

Productividad<br />

total <strong>de</strong> factores<br />

Contribución<br />

al crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l PIB y <strong>de</strong>l<br />

empleo<br />

Contribución al empleo y<br />

<strong>la</strong> producción como<br />

resultado <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Más <strong>allá</strong> <strong>de</strong> estos efectos, los usuarios resid<strong>en</strong>ciales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> recib<strong>en</strong> un b<strong>en</strong>eficio <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l consumidor,<br />

<strong>de</strong>finido como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre su voluntad <strong>de</strong> pago por el servicio y el<br />

precio <strong>de</strong> mercado. Este efecto, aunque no incluido <strong>en</strong> el cálculo <strong>de</strong>l PIB, es<br />

importante pues repres<strong>en</strong>ta b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> acceso a información,<br />

<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y servicios públicos.<br />

En <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes tres secciones, se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> estudios<br />

realizados por el autor <strong>en</strong> <strong>la</strong> región hasta <strong>la</strong> fecha. En primer lugar, se muestra un<br />

mo<strong>de</strong>lo para medir el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región, seguido por resultados <strong>de</strong>sagregados para Colombia y Panamá. En segundo<br />

lugar, se pres<strong>en</strong>tan medidas <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

empleo <strong>en</strong> Chile, Colombia y <strong>la</strong> República Dominicana. Finalm<strong>en</strong>te, se reportan<br />

108


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

resultados <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> Costa Rica y Colombia que evalúan el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso promedio <strong>de</strong> los hogares.<br />

1. Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB<br />

El primer análisis <strong>de</strong>l impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> fue realizado por Katz (2010) basado <strong>en</strong> una muestra cruzada<br />

<strong>de</strong> países. Debido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> series históricas, el análisis se basó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

metodología <strong>de</strong> mínimos cuadrados ordinarios sobre una muestra <strong>de</strong> datos<br />

agrupados para los años 2004 y 2009. Este análisis <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó dos problemas<br />

metodológicos. En primer lugar, al no po<strong>de</strong>r utilizarse datos <strong>de</strong> panel, no se<br />

logró ais<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> el resultado <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> cada país,<br />

lo que podría resultar <strong>en</strong> un problema <strong>de</strong> “variables omitidas”. Sin embargo,<br />

<strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> variables como el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

y el grado <strong>de</strong> apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía permite reducir esta dificultad. El<br />

segundo problema <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> <strong>en</strong>dog<strong>en</strong>eidad<br />

<strong>en</strong>tre el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB per cápita y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

I<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> estructura múltiple con base<br />

<strong>en</strong> ecuaciones simultáneas permitiría <strong>en</strong>dog<strong>en</strong>eizar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l PIB per cápita, los precios, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y el grado<br />

<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> telecomunicaciones. Nuevam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

datos no permitió construir un mo<strong>de</strong>lo tal: <strong>la</strong> solución fue rezagar un año<br />

<strong>la</strong> variable <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. Con estas salveda<strong>de</strong>s, el mo<strong>de</strong>lo<br />

especificado g<strong>en</strong>eró los resultados pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el cuadro IV.1.<br />

Los resultados muestran que, cuando se contro<strong>la</strong> estadísticam<strong>en</strong>te<br />

por el nivel <strong>de</strong> educación y el nivel inicial <strong>de</strong> PIB per capita, un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> 1% <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> contribuye 0,0158 por ci<strong>en</strong>to al<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB. El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> es <strong>de</strong><br />

signo positivo y estadísticam<strong>en</strong>te significativo. Este resultado es consist<strong>en</strong>te<br />

con el g<strong>en</strong>erado por Koutroumpis (2009) <strong>en</strong> su estudio para países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OCDE, <strong>en</strong> el que, con base <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ecuaciones simultáneas, se<br />

muestra que un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> países<br />

con una p<strong>en</strong>etración promedio inferior al 14% contribuye al crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> 0,008%.<br />

109


CEPAL<br />

Cuadro IV.1<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB<br />

Crecimi<strong>en</strong>to PIB<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> para los periodos<br />

2001-2003 y 2004-2006<br />

Coefici<strong>en</strong>te<br />

Error<br />

estándar<br />

Estadístico t<br />

P>[t]<br />

Intervalo <strong>de</strong> confianza<br />

al 95%<br />

0,0158715 0,0080104 1,98 0,054 -0,0002942 0,0320372<br />

Promedio inversión/PIB para los<br />

periodos 2004-2006 y 2007-2009<br />

-0,0471624 0,1689699 -0,28 0,782 -0,3881575 0,2938328<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

para los periodos 2004-2006 y<br />

2007-2009<br />

-0,4469177 1,40418 -0,32 0,752 -3,280668 2,386832<br />

Nivel <strong>de</strong> educación terciaria<br />

(2002)<br />

PIB per capita <strong>en</strong> el inicio <strong>de</strong> los<br />

periodos 2003 y 2006<br />

0,2139614 0,1108325 1,93 0,060 -0,0097076 0,4376304<br />

-0,0006957 0,0001806 -3,85 0,000 -0,0010602 -0,0003313<br />

Promedio <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong><br />

globalización (2001-2003) y<br />

(2004-2006)<br />

-0,0653024 0,1929498 -0,34 0,737 -0,4546908 0,324086<br />

Constante 13,02883 12,04659 1,08 0,286 -11,28217 37,33982<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz (2010).<br />

Número <strong>de</strong> observaciones 49<br />

F(6,42) 7,18<br />

Prob>F 0,0000<br />

R 2 0,3814<br />

Root MSE 7,024<br />

En 2011, <strong>la</strong> mayor disponibilidad <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>sagregados permitió <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> estudios a nivel nacional. El primero fue hecho para Colombia<br />

con datos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong>tre los años 2006 y 2010 (Katz y Callorda,<br />

2011). En este trabajo se analiza el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija <strong>en</strong> el<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal, contro<strong>la</strong>ndo por el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico inicial, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y el nivel <strong>de</strong>l capital humano<br />

(años <strong>de</strong> educación promedio) (véase el cuadro IV.2).<br />

110


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuadro IV.2<br />

Colombia: contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> accesos <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (%)<br />

0,0036542 ***<br />

(0,001282)<br />

Total Baja p<strong>en</strong>etración Alta p<strong>en</strong>etración<br />

0,0039548***<br />

(0,0014167)<br />

0,0039453***<br />

(0,0012952)<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción (%)<br />

0,8734808<br />

(0,9599308)<br />

-0,7848735<br />

(1,019278)<br />

4,585921**<br />

(1,948842)<br />

Años <strong>de</strong> educación<br />

-3,538593<br />

(5,127222)<br />

-1,878803<br />

(11,28887)<br />

3,668626<br />

(3,831199)<br />

PIB <strong>en</strong> 2003 (millones <strong>de</strong> pesos)<br />

0,0056116<br />

(0,0284458)<br />

-0,2697321<br />

(0,3899207)<br />

-0,0432453*<br />

(0,0360005)<br />

R 2 Ajustado 0,1649 0,2088 0,2093<br />

Prob > F 0,0103 0,0778 0,0086<br />

Número <strong>de</strong> observaciones 132 64 68<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Callorda (2011).<br />

Nota: La robustez <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo fue evaluada con base <strong>en</strong> pruebas <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre variables, <strong>de</strong> normalidad y <strong>de</strong> covarianza.<br />

Asimismo, se ext<strong>en</strong>dió el análisis para testear <strong>la</strong> normalidad multivariada mediante el método <strong>de</strong> Doornik-Hans<strong>en</strong>. En<br />

todos los casos, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con una probabilidad superior al 99% <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> estimación <strong>de</strong> impacto.<br />

***, ** y * indican significancia a un nivel <strong>de</strong> 1%, 10% y 15% respectivam<strong>en</strong>te.<br />

El mo<strong>de</strong>lo muestra que un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> g<strong>en</strong>era un efecto positivo <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB: si <strong>la</strong>s conexiones<br />

aum<strong>en</strong>taran 10%, este aum<strong>en</strong>taría 0,037%. Este efecto es m<strong>en</strong>or que el<br />

<strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo para el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a<br />

que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> promedio <strong>en</strong> Colombia es inferior al<br />

promedio <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Esto sugiere <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> retornos a esca<strong>la</strong> que<br />

<strong>de</strong>terminarían que el impacto económico aum<strong>en</strong>te con el nivel <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración.<br />

El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> es <strong>la</strong> única variable<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que explica significativam<strong>en</strong>te el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong><br />

todas <strong>la</strong>s especificaciones, tanto para los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con alta p<strong>en</strong>etración<br />

como para los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con baja p<strong>en</strong>etración (columnas 3 y 4). Los<br />

coefici<strong>en</strong>tes para los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con alta o baja p<strong>en</strong>etración son simi<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>en</strong> ningún caso se supera el 20% —<strong>de</strong> acuerdo a criterios<br />

internacionales, <strong>en</strong> todos los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos existiría una baja p<strong>en</strong>etración—.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, el mo<strong>de</strong>lo explica <strong>en</strong>tre un 15% y un 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> varianza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, lo que indica que exist<strong>en</strong> otros factores que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l PIB 3 . Pese a ello, el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> es significativo y consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s especificaciones.<br />

Para Panamá, Katz y Koutroumpis (2012a), con base <strong>en</strong> una mayor<br />

disponibilidad <strong>de</strong> información, utilizaron un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> estructura múltiple,<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do inicialm<strong>en</strong>te por Roller y Waverman (2001) para <strong>la</strong> telefonía<br />

3<br />

La falta <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales para los mismos impi<strong>de</strong> incluirlos <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión.<br />

111


CEPAL<br />

fija y posteriorm<strong>en</strong>te adaptado por Koutroumpis (2009) para banda <strong>ancha</strong><br />

y por Gruber y Koutroumpis (2011) para <strong>la</strong> telefonía móvil. El mo<strong>de</strong>lo<br />

está compuesto por cuatro ecuaciones: una función <strong>de</strong> producción, que<br />

mo<strong>de</strong><strong>la</strong> el funcionami<strong>en</strong>to agregado <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, y tres funciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda, oferta y output. Las tres últimas mo<strong>de</strong><strong>la</strong>n el mercado <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>, contro<strong>la</strong>ndo por causalidad inversa.<br />

En <strong>la</strong> función <strong>de</strong> producción agregada, el PIB está vincu<strong>la</strong>do al<br />

acervo <strong>de</strong> capital fijo (excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> TIC), <strong>la</strong> mano <strong>de</strong><br />

obra calificada y <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija, aproximada por su<br />

p<strong>en</strong>etración. La función <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> con el precio <strong>de</strong>l servicio básico —el número <strong>de</strong> abonados <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> acceso— y el consumo promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas estimado<br />

por el PIB per cápita. La función <strong>de</strong> oferta vincu<strong>la</strong> los ingresos agregados <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> con su nivel <strong>de</strong> precio, el PIB per cápita y el nivel <strong>de</strong><br />

urbanización <strong>de</strong>l país. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

fija está corre<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración urbana, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong>l servicio<br />

<strong>de</strong>be reflejar esta variable estructural. La ecuación <strong>de</strong> output vincu<strong>la</strong> el cambio<br />

anual <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija con los ingresos por v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>; este cambio es usado como indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión anual<br />

<strong>de</strong> capital <strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong> 4 .<br />

De acuerdo con estos mo<strong>de</strong>los (véase el cuadro IV.3), <strong>la</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija contribuyó <strong>de</strong> manera significativa al crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre<br />

los años 2000 y 2010. La contribución anual promedio al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

PIB fue estimada <strong>en</strong> 0,045% por cada 1% <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración.<br />

Cuadro IV.3<br />

Panamá: contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB<br />

Función agregada <strong>de</strong> producción:<br />

(1)<br />

Función <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda:<br />

Función <strong>de</strong> oferta:<br />

Función <strong>de</strong> producto (output):<br />

(2)<br />

(3)<br />

(4)<br />

4<br />

Esta premisa asume una re<strong>la</strong>ción estable y constante <strong>en</strong>tre v<strong>en</strong>tas e inversión, <strong>la</strong> que, <strong>en</strong> muchos casos, no se<br />

manti<strong>en</strong>e. La formación sobre capital fijo <strong>en</strong> telecomunicaciones, variable que sería <strong>más</strong> a<strong>de</strong>cuada, no está disponible.<br />

112


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuadro IV.3 (conclusión)<br />

Variables<br />

Crecimi<strong>en</strong>to (GDP it<br />

)<br />

Fuerza <strong>de</strong> trabajo con educación secundaria (L it<br />

) 1,148***<br />

Acervo <strong>de</strong> capital fijo (K it<br />

) 0,234***<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija (BB_P<strong>en</strong> it<br />

) 0,045***<br />

Constante -<br />

Demanda (BB_P<strong>en</strong> it<br />

)<br />

Precio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija (BBPr it<br />

) -2,121***<br />

PIB per capita (GDPC it<br />

) 2,443***<br />

Constante -18,536**<br />

Oferta (BB_Rev it<br />

)<br />

PIB per capita (GDPC it<br />

) 0,556***<br />

Urbanización (Urb it<br />

) 0,374***<br />

Constante 13,910***<br />

Output (ΔBB_P<strong>en</strong> it<br />

)<br />

Ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> (BB_Rev it<br />

) 4,606***<br />

Constante -95,451***<br />

Efectos año<br />

Observaciones 40<br />

R 2<br />

Crecimi<strong>en</strong>to 0,99<br />

Demanda 0,92<br />

Oferta 0,97<br />

Output 0,40<br />

Mo<strong>de</strong>lo banda <strong>ancha</strong> fija<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Koutroumpis (2012a).<br />

Nota: ***, ** y * indican significancia a un nivel <strong>de</strong> 1%, 10% y 15% respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La comparación <strong>de</strong>l resultado para Panamá con el <strong>de</strong> Colombia permite,<br />

<strong>en</strong> primer lugar, confirmar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> retornos a esca<strong>la</strong>. La contribución<br />

económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> es <strong>más</strong> importante <strong>en</strong> el primero, don<strong>de</strong>, <strong>en</strong><br />

2010, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija era <strong>de</strong> 7,8% fr<strong>en</strong>te a 4,8% <strong>en</strong> el<br />

segundo. Más <strong>allá</strong> <strong>de</strong> este resultado comparativo, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> estructura<br />

múltiple para Panamá permite otras conclusiones. Adicionalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

contribución <strong>de</strong>l capital, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1% <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra calificada<br />

increm<strong>en</strong>ta el PIB <strong>en</strong> 1,15%. Finalm<strong>en</strong>te, el mo<strong>de</strong>lo muestra <strong>la</strong> importancia<br />

re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarifa <strong>de</strong>l abono: una reducción <strong>de</strong> 10% <strong>en</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> aum<strong>en</strong>taría <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>más</strong> <strong>de</strong> 21%.<br />

La interpretación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong>los sugiere <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> retornos a esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. Este tipo <strong>de</strong> efecto ya había sido<br />

id<strong>en</strong>tificado para otras TIC, como <strong>la</strong> telefonía (Roller y Waverman, 2001).<br />

Al comparar los resultados <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución<br />

económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su p<strong>en</strong>etración, los retornos a<br />

esca<strong>la</strong> son evid<strong>en</strong>tes (véase gráfico IV.1) 5 .<br />

SÍ<br />

5<br />

Los efectos significativos <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Panamá (excluido <strong>en</strong> ese gráfico) se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> una economía c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el sector servicios, principalm<strong>en</strong>te comercio y servicios financieros.<br />

113


CEPAL<br />

Gráfico IV.1<br />

Contribución comparada <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Contribución al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB por cada 10%<br />

<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Alemania<br />

P<strong>en</strong>etración baja<br />

Alemania<br />

P<strong>en</strong>etración alta<br />

OCDE<br />

P<strong>en</strong>etración alta<br />

OCDE<br />

10<br />

Chile<br />

P<strong>en</strong>etración media<br />

Brasil<br />

5<br />

OCDE<br />

P<strong>en</strong>etración baja<br />

Colombia Panamá<br />

0<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Koutroumpis<br />

Katz<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz (2012).<br />

Nota: La línea <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia no incluye <strong>la</strong> observación para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

En síntesis, aunque los resultados están basados <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los especificados<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te manera, a mayor p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, mayor será el<br />

impacto <strong>de</strong> su expansión <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB. La implicancia <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> política pública es c<strong>la</strong>ra: <strong>la</strong> maximización <strong>de</strong>l impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> su p<strong>en</strong>etración.<br />

2. Creación <strong>de</strong> empleo<br />

A<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> su impacto <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to económico, <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

contribuye a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo, aunque, <strong>en</strong> este caso los efectos son <strong>más</strong><br />

complejos. En primer lugar, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

productividad, lo que, <strong>en</strong> el corto p<strong>la</strong>zo, pue<strong>de</strong> llevar a una reducción neta <strong>de</strong><br />

puestos <strong>de</strong> trabajo; este efecto ha sido verificado por el autor para sectores<br />

industriales int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra. En segundo lugar, al<br />

incorporar nuevos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción al mercado <strong>de</strong> acceso electrónico,<br />

<strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> contribuye a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos negocios mediante un<br />

efecto innovación, que conlleva nuevos puestos <strong>de</strong> trabajo. Finalm<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong><br />

impulsar <strong>la</strong> tercerización <strong>de</strong> ciertas funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, lo que resulta <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo a partir <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong><br />

outsourcing, aunque también pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s si<br />

funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l país bajo consi<strong>de</strong>ración son transferidas a otras<br />

geografías. La suma <strong>de</strong> estos tres efectos son repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el diagrama IV.2.<br />

114


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Diagrama IV.2<br />

Mecanismos <strong>de</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo<br />

+<br />

Impacto <strong>de</strong>l<br />

e-business <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

productividad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> firma<br />

+<br />

Productividad<br />

macroeconómica<br />

-<br />

Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong><br />

+<br />

Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> innovación<br />

+<br />

Impacto <strong>en</strong><br />

el empleo<br />

+<br />

+ +/-<br />

Tercerización<br />

Desp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to al<br />

<strong>de</strong> servicios<br />

sector <strong>de</strong> servicios<br />

+<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por Fornefeld, De<strong>la</strong>unay y Elixmann (2008).<br />

La información disponible no permite <strong>de</strong>sagregar <strong>la</strong> medición <strong>de</strong>l impacto<br />

<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos tres efectos, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do el análisis limitarse a <strong>la</strong> medición<br />

<strong>de</strong>l impacto agregado. En este caso, <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> creación <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo fue realizada para Chile, Colombia y <strong>la</strong> República Dominicana.<br />

Para estimar el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> Chile, se realizó un<br />

estudio con datos <strong>de</strong> panel contro<strong>la</strong>dos por efectos fijos que consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong>s<br />

características específicas <strong>de</strong> cada región <strong>de</strong>l país que impactan <strong>en</strong> el mercado<br />

<strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra (sectores industriales, niveles educativos). El mo<strong>de</strong>lo está<br />

basado <strong>en</strong> un panel con datos trimestrales, recopi<strong>la</strong>ndo información para todas<br />

<strong>la</strong>s regiones (excepto <strong>la</strong> Región Metropolitana por falta <strong>de</strong> datos trimestrales)<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2001 hasta el cuarto trimestre <strong>de</strong> 2009 (véase el cuadro IV.4).<br />

Cuadro IV.4<br />

Chile: contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empleo<br />

(12 regiones, 2002-2009)<br />

Coefici<strong>en</strong>te Error estándar Estadístico-T P>|t| 95% <strong>de</strong> confianza<br />

Índice <strong>de</strong> actividad<br />

económica a 0,0003509 0,0000595 5,90 0,000 0,0002338<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

0,0018118 0,0004708 3,85 0,000 0,0008853<br />

Constante 0,8682527 0,0079638 109,03 0,000 0,85258283<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz (2010).<br />

a<br />

Variable <strong>de</strong> control.<br />

Número <strong>de</strong> observaciones 324<br />

F(2,310) 60,89<br />

Prob>F 0,0000<br />

R 2 0,2820<br />

115


CEPAL<br />

De acuerdo a los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, <strong>en</strong> Chile un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

10% <strong>en</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> increm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> 0,018 puntos <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

ocupación. El principal resultado es que el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> sería estadísticam<strong>en</strong>te significativo para explicar <strong>la</strong> dinámica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> el período bajo consi<strong>de</strong>ración.<br />

Un análisis simi<strong>la</strong>r fue realizado para Colombia. En este caso,<br />

se construyó un mo<strong>de</strong>lo a nivel <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal, re<strong>la</strong>cionando el<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> con el crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> empleo, contro<strong>la</strong>ndo por el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y el grado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico inicial. El mo<strong>de</strong>lo fue inicialm<strong>en</strong>te aplicado<br />

a todo el país, <strong>de</strong>sagregándose luego según <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alta y<br />

<strong>de</strong> baja p<strong>en</strong>etración.<br />

Cuadro IV.5<br />

Colombia: impacto <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tasa <strong>de</strong> empleo (%)<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tasa <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong>tre 2006 y 2010<br />

Variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes: crecimi<strong>en</strong>to conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, PIB 2003 y crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

Total Baja p<strong>en</strong>etración Alta p<strong>en</strong>etración<br />

Crecimi<strong>en</strong>to conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (%) 0,0003004 ** 0,0002951 ** 0,0006572<br />

(0,0001359) (0,0001547) (0,0005495)<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (%) 0,0159829 -0,2538734 0,5937073 *<br />

(0,5114836) (0,7899623) (0,3761862)<br />

PIB 2003 (millones <strong>de</strong> pesos) 0,0053431 -0,1084577 0,0003309<br />

(0,0077051) (0,1308956 ) (0,0090124)<br />

R 2 ajustado 0,0110 0,0318 0,0338<br />

Prob > F 0,0730 0,0321 0,4351<br />

Número <strong>de</strong> observaciones 132 64 68<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Callorda (2011).<br />

Los símbolos ***, ** y * indican significancia a un nivel <strong>de</strong>l 1%, 10% y 15%, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

En estos mo<strong>de</strong>los, el efecto es estadísticam<strong>en</strong>te significativo a nivel<br />

nacional y para los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con baja p<strong>en</strong>etración; <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

con alta p<strong>en</strong>etración el coefici<strong>en</strong>te es significativo al 24%. Por su parte,<br />

el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción parece t<strong>en</strong>er efecto únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alta p<strong>en</strong>etración (con coefici<strong>en</strong>te positivo). Esta situación<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse a que <strong>en</strong> estos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos es <strong>más</strong> fácil insertarse <strong>en</strong> el<br />

mercado, <strong>de</strong> acuerdo al efecto innovación pres<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te. Por<br />

último, el PIB inicial parece no t<strong>en</strong>er un efecto sobre el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo.<br />

En el estudio <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empleo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana, se construyó un mo<strong>de</strong>lo basado <strong>en</strong> datos <strong>de</strong><br />

panel para <strong>la</strong>s 32 provincias. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los utilizados para<br />

116


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Chile y Colombia, el objetivo era <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo.<br />

Los resultados muestran un impacto elevado <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> (véase<br />

el cuadro IV.6). Un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1% <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración reduce <strong>la</strong> <strong>de</strong>socupación<br />

<strong>en</strong> 0,29 puntos porc<strong>en</strong>tuales. Las otras variables que afectan a <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> manera indirecta son, como era <strong>de</strong> esperar, el cambio <strong>de</strong>l<br />

número <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos industriales <strong>en</strong>tre 2008 y 2009, y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción durante el 2009. Así, una<br />

combinación <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> construcción e increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos industriales<br />

ejerce un impacto significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo.<br />

Cuadro IV.6<br />

República Dominicana: impacto <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>socupación<br />

Coefici<strong>en</strong>te<br />

Error<br />

estándar<br />

Estadístico- T<br />

P>t<br />

95% Intervalo <strong>de</strong><br />

confianza<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 0,72442 0,24939 2,90 0,0070 0,21180 1,23704<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

Cambio <strong>en</strong> el número <strong>de</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>tos<br />

Valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong><br />

construcción 2009<br />

–0,29529 0,13290 –2,22 0,0350 –0,56846 –0,02211<br />

–0,14959 0,04728 –3,16 0,0040 –0,24678 –0,05241<br />

0,69456 0,14588 4,76 0,0000 0,39469 0,99443<br />

Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción 2008-9 –0,64299 0,12787 –5,03 0,0000 –0,90583 –0,38015<br />

Constante 0,74317 0,37360 1,99 0,0570 –0,02477 1,51111<br />

Número <strong>de</strong> observaciones 32<br />

F(5,26) 12,70<br />

Prob>F 0,0000<br />

R 2 0,4175<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz (2012).<br />

De acuerdo a los coefici<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s otras dos variables es <strong>más</strong> alta <strong>de</strong> lo que cabría <strong>de</strong> esperar. Parte<br />

<strong>de</strong> este efecto se <strong>de</strong>be a que el crecimi<strong>en</strong>to <strong>más</strong> importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital, Santo Domingo, y <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro turístico, Altagracia.<br />

Para <strong>de</strong>terminar el peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, sería<br />

importante incluir <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo una variable que diera cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia<br />

ese sector <strong>en</strong> cada provincia. Sin embargo, tal variable no está disponible para<br />

todas <strong>la</strong>s provincias. Por ello, pese a que el mo<strong>de</strong>lo permite <strong>de</strong>terminar que <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> juega un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> puestos <strong>de</strong> trabajo, es<br />

difícil medir su valor <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sectores c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> el país.<br />

117


CEPAL<br />

3. Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los hogares<br />

Este tercer efecto económico es importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso medio <strong>de</strong> los hogares ejerce un<br />

impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> pobreza <strong>de</strong> un país. Este aspecto es<br />

fundam<strong>en</strong>tal ya que, si bi<strong>en</strong> se ha comprobado que <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> contribuye<br />

al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l producto, es importante verificar que el mismo no<br />

favorezca exclusivam<strong>en</strong>te a los sectores <strong>de</strong> ingreso <strong>más</strong> elevado, resultando<br />

así <strong>en</strong> una mayor po<strong>la</strong>rización social (Fernán<strong>de</strong>z-Ar<strong>de</strong>vol y Vázquez Gr<strong>en</strong>no,<br />

2011). En este caso, se realizaron estudios <strong>en</strong> Costa Rica y Colombia.<br />

En un estudio <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha <strong>de</strong> Costa Rica, Katz (2011) realizó un análisis<br />

basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Encuesta Nacional <strong>de</strong> los Hogares <strong>en</strong>tre 2005 y 2009. Se<br />

utilizaron para <strong>la</strong> estimación datos <strong>de</strong> panel con efectos aleatorios para el<br />

caso <strong>en</strong> que los resultados por región son específicos a un período dado<br />

(véase el cuadro IV.7) 6 .<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>socupación<br />

Cuadro IV.7<br />

Costa Rica: contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l ingreso real por hogar<br />

Coefici<strong>en</strong>te<br />

Error<br />

estándar<br />

Z<br />

p>|z|<br />

Intervalo <strong>de</strong><br />

confianza al 95%<br />

Ingreso hogar (-1) -0,000337 0,000033 10,08 0,0000 -0,0004 -0,0003<br />

Variación banda <strong>ancha</strong> 2,960308 0,970254 3,05 0,0020 1,0586 4,8620<br />

Sin educación -4,603882 0,889184 -5,18 0,0000 -6,3437 -2,8611<br />

< 3 personas 1,923927 0,446712 4,31 0,0000 1,0484 2,7995<br />

Manufactura 2,526376 1,017825 2,48 0,0130 0,5315 4,5213<br />

Agricultura 0,708006 0,195230 3,63 0,0000 0,3254 1,0907<br />

Hoteles y restaurantes 2,665666 0,302174 8,82 0,0000 2,0734 3,2579<br />

Exportaciones (-1) 0,010438 0,001638 6,37 0,0000 0,0072 0,0136<br />

Constante -98,568610 31,663730 -3,11 0,0020 -160,6284 -36,5088<br />

Número <strong>de</strong> observaciones 24<br />

Número <strong>de</strong> grupos 6<br />

R 2 d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los grupos 0,8029<br />

R 2 <strong>en</strong>tre grupos 0,8119<br />

R 2 total 0,7971<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz (2011).<br />

6<br />

Al mismo tiempo, se utilizó <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> White para corregir el posible sesgo <strong>en</strong> los errores y, por lo<br />

tanto, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> significancia estadística <strong>de</strong> los coefici<strong>en</strong>tes.<br />

118


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

De acuerdo a los resultados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un punto<br />

porc<strong>en</strong>tual <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración regional <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> resulta <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> 2,96% <strong>en</strong> el ingreso medio <strong>de</strong> los hogares. El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong>l<br />

hogar es <strong>más</strong> importante si el jefe <strong>de</strong>l mismo está empleado <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria<br />

manufacturera o <strong>en</strong> el sector turismo (hoteles y restaurantes). Al alcanzar<br />

una p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> 10%, el ingreso promedio m<strong>en</strong>sual <strong>en</strong><br />

los hogares costarric<strong>en</strong>ses t<strong>en</strong>dría un aum<strong>en</strong>to real equival<strong>en</strong>te a 48 dó<strong>la</strong>res.<br />

De manera simi<strong>la</strong>r, si <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración alcanzara el 16%, el ingreso medio <strong>de</strong>l<br />

hogar se increm<strong>en</strong>taría <strong>en</strong> 141 dó<strong>la</strong>res. Estos aum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el ingreso <strong>de</strong> los<br />

hogares contribuirían al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB a través <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l consumo.<br />

Para Colombia, el mo<strong>de</strong>lo especificado ti<strong>en</strong>e como objetivo estudiar<br />

el impacto <strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso real por hogar <strong>en</strong> el período 2006-2010. Para lograr<br />

robustez <strong>en</strong> los resultados y sigui<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> literatura, se incluyeron controles<br />

por el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, el capital humano, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l<br />

producto explicado por el sector minero y el nivel <strong>de</strong> riqueza inicial (medido<br />

por el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> hogares con necesida<strong>de</strong>s básicas insatisfechas (NBI)<br />

<strong>en</strong> el 2005).<br />

Cuadro IV.8<br />

Colombia: impacto <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

<strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso real por hogar<br />

Crecimi<strong>en</strong>to porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong>l ingreso real por hogar, con control por capital humano a<br />

Total Baja p<strong>en</strong>etración Alta p<strong>en</strong>etración<br />

Crecimi<strong>en</strong>to conexiones banda <strong>ancha</strong> (%) 0,0034083 *** 0,0035966 ** 0,0025196 **<br />

(0,0011585) (0,0013686 ) (0,0011616)<br />

Crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>ción (%) -2,533624 ** -5,520381 *** 1,702465<br />

(1,245529) (1,361513) (1,19664)<br />

Años <strong>de</strong> educación 1,462938 ** 0,4542847 0,1371095<br />

(0,7531259) (1,273384) (0,7649286)<br />

Producto <strong>de</strong>l sector minero (%) 7,816958 ** 9,122359 ** 8,837977<br />

(4,226792) (4,701466) (8,11938)<br />

Vivi<strong>en</strong>das con NBI 2005 (%) 19,7768 ** 31,17167 *** -34,74956<br />

(9,51923) (10,61504) (28,60452)<br />

R 2 ajustado 0,1885 0,2986 0,1435<br />

Prob > F 0,0101 0,0006 0,0672<br />

Número <strong>de</strong> Observaciones 132 64 68<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Callorda (2011).<br />

Los símbolos ***, ** y * indican significancia a un nivel <strong>de</strong>l 1%, 10% y 15%, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

a<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso real por hogar <strong>en</strong>tre 2006 y 2010. Variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes: crecimi<strong>en</strong>to conexiones<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>ción, años <strong>de</strong> educación, producto <strong>de</strong>l sector minero y vivi<strong>en</strong>das NBI 2005.<br />

El principal resultado es que, si se aum<strong>en</strong>ta 10% el número <strong>de</strong> conexiones<br />

<strong>en</strong> un año, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso real por hogar será <strong>de</strong>l 0,034% (véase<br />

119


CEPAL<br />

el cuadro IV.8). El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> explica consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el ingreso real por hogar <strong>en</strong> los tres mo<strong>de</strong>los (nivel nacional,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con baja p<strong>en</strong>etración y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con alta p<strong>en</strong>etración).<br />

El efecto parece ser superior <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> baja p<strong>en</strong>etración,<br />

aunque, salvo Bogotá, ningún <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to superaba una p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>l<br />

9% <strong>en</strong> 2010 (es <strong>de</strong>cir, niveles bajos <strong>en</strong> términos internacionales). Por esto,<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Colombia <strong>en</strong> 2010 no habían<br />

llegado a un nivel <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración sufici<strong>en</strong>te para aprovechar r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />

a esca<strong>la</strong>, como exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE 7 .<br />

B. Digitalización y <strong>de</strong>sarrollo<br />

Más <strong>allá</strong> <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong>l acceso a banda <strong>ancha</strong>, es importante el<br />

estudio <strong>de</strong>l impacto combinado <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> servicios y aplicaciones<br />

posibilitados por <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. Para ello, se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do el concepto<br />

<strong>de</strong> digitalización, <strong>de</strong>finido como <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> utilizar tecnologías digitales<br />

para g<strong>en</strong>erar, procesar y compartir información (Katz y Koutroumpis,<br />

2012b). El indicador mi<strong>de</strong> no sólo <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología, sino<br />

también el uso <strong>de</strong> aplicaciones y el consumo <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> tres niveles:<br />

i) individuos, empresas y gobierno, ii) procesos <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />

servicios y iii) provisión <strong>de</strong> servicios públicos<br />

Para que <strong>la</strong> digitalización alcance todo su pot<strong>en</strong>cial, <strong>de</strong>be cumplir<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes condiciones <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> infraestructura: asequibilidad<br />

económica (precios), asequibilidad tecnológica (cobertura <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s) y<br />

confiabilidad tecnológica (capacidad y velocidad <strong>de</strong> acceso). Para medir<br />

el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un país <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> su digitalización, se creó<br />

un índice compuesto basado <strong>en</strong> los 23 indicadores que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> el<br />

diagrama IV.3.<br />

7<br />

Un mayor número <strong>de</strong> años <strong>de</strong> educación resulta <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso por hogar, <strong>de</strong><br />

manera consist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l capital humano. Asimismo, <strong>de</strong> acuerdo al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Solow, se verifica una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ingresos, como lo indica el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>das<br />

NBI <strong>en</strong> 2005.<br />

120


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Diagrama IV:3<br />

Composición <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> digitalización<br />

Índice <strong>de</strong><br />

digitalización<br />

Asequibilidad<br />

Precio <strong>de</strong> productos y servicios <strong>de</strong> TIC<br />

a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y empresas<br />

Confiabilidad<br />

Nivel <strong>de</strong> confiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s que<br />

transportan información digital<br />

Acceso<br />

Adopción <strong>de</strong> terminales y re<strong>de</strong>s que<br />

permit<strong>en</strong> a usuarios individuales y<br />

empresas acce<strong>de</strong>r a servicios,<br />

aplicaciones y cont<strong>en</strong>idos<br />

Promedio <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía fija,<br />

móvil y banda <strong>ancha</strong>, ajustados por el PIB<br />

per cápita. Incluye el costo <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ción,<br />

costos fijos por minuto, el costo <strong>de</strong> conexión<br />

móvil, tarifa <strong>de</strong> suscripción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Medido como el nivel <strong>de</strong> inversión por abonado<br />

<strong>en</strong> los servicios fijos, móviles y banda <strong>ancha</strong><br />

Promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> fija y móvil y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> PC, y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s móviles<br />

Capacidad<br />

Capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s indicando<br />

calidad <strong>de</strong> servicio<br />

Uso<br />

Adopción <strong>de</strong> aplicaciones y cambios <strong>en</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> negocio indicando<br />

asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tecnologías digitales<br />

Capital humano<br />

Nivel <strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong><br />

trabajo para el uso <strong>de</strong> TIC<br />

Mi<strong>de</strong> el ancho <strong>de</strong> banda <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

acceso internacionales y <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scarga nominal ofrecida <strong>en</strong> el mercado<br />

Promedio <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> comercio<br />

electrónico, servicios <strong>de</strong> datos móviles, uso<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sociales, porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> internautas,<br />

datos como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> ARPU móvil<br />

Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>ieros <strong>en</strong> <strong>la</strong> fuerza<br />

<strong>de</strong> trabajo y porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con<br />

estudios terciarios<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz, Koutroumpis y Callorda (2013).<br />

El índice <strong>de</strong> digitalización está constituido no solo por indicadores <strong>de</strong><br />

infraestructura, sino que incluye también información refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> aplicaciones y servicios transmitidos por <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, por ejemplo,<br />

uso <strong>de</strong>l comercio electrónico, <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales,<br />

así como el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l gobierno electrónico. El índice <strong>de</strong> digitalización<br />

calcu<strong>la</strong>do para una muestra <strong>de</strong> 184 países <strong>en</strong> 2011 indica que éstos transitan<br />

por cuatro estadios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo (véase el gráfico IV.2).<br />

121


CEPAL<br />

Gráfico IV.2<br />

Tipología <strong>de</strong> países según <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> digitalización 2011<br />

70<br />

60<br />

Limitados<br />

Emerg<strong>en</strong>tes<br />

Transicionales<br />

Avanzados<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Región Limitado Emerg<strong>en</strong>te Transicional Avanzado<br />

África Subsahariana 35 6 1 0<br />

Su<strong>de</strong>ste Asiático 8 6 0 0<br />

Asia <strong>de</strong>l Este y Pacífico 5 7 4 6<br />

CIS y Rusia 3 3 3 2<br />

Medio Ori<strong>en</strong>te y Norte <strong>de</strong> África 4 9 7 2<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y Caribe 3 14 13 0<br />

Europa <strong>de</strong>l Este 0 3 13 4<br />

<strong>América</strong> <strong>de</strong>l Norte 0 0 1 2<br />

Europa Occid<strong>en</strong>tal 0 0 3 17<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz, Koutroumpis y Callorda (2013).<br />

En términos g<strong>en</strong>erales, los países industrializados registran un índice<br />

superior a 50. En un rango <strong>en</strong>tre 35 y 50, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran economías <strong>en</strong> transición<br />

a una digitalización avanzada; este nivel incluye países <strong>de</strong>l Medio Ori<strong>en</strong>te,<br />

Europa ori<strong>en</strong>tal, el su<strong>de</strong>ste Asiático y algunas naciones <strong>la</strong>tinoamericanas (Chile,<br />

Panamá, Uruguay, Arg<strong>en</strong>tina, Colombia, Costa Rica, México y Brasil). Entre<br />

valores <strong>de</strong> 20 y 35, se ubican <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos, <strong>la</strong>s<br />

naciones africanas <strong>más</strong> avanzadas y algunas asiáticas. Finalm<strong>en</strong>te, con índices<br />

inferiores a 20 se ubican los países m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

El análisis <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> digitalización <strong>de</strong>sagregado <strong>en</strong> sus seis subíndices<br />

reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong> gran difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre países avanzados y emerg<strong>en</strong>tes no se da<br />

necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura tecnológica sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> capital humano<br />

local necesario para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r aplicaciones y cont<strong>en</strong>idos. Pese a que el<br />

acceso a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija, uno <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l índice, pres<strong>en</strong>ta<br />

gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> su p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong>tre el mundo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do y los<br />

países emerg<strong>en</strong>tes, el <strong>de</strong>spliegue reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil ha sido<br />

importante para reducir <strong>la</strong>s brechas. Como resultado, para todos los países<br />

el subíndice <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología nunca alcanza el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

subíndice <strong>de</strong> acceso, pese a que <strong>la</strong> distancia numérica <strong>en</strong>tre infraestructura<br />

y uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> los países avanzados que <strong>en</strong> los <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo. Superar el retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> aplicaciones y cont<strong>en</strong>idos,<br />

122


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

sobre todo <strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo medio, es el gran <strong>de</strong>safío tecnológico. En<br />

otras pa<strong>la</strong>bras, el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una estrategia tecnológica <strong>de</strong>be pasar <strong>más</strong> por <strong>la</strong>s<br />

aplicaciones y los servicios que por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura. Mo<strong>de</strong>los<br />

<strong>de</strong> impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> digitalización muestran que ti<strong>en</strong>e un efecto<br />

<strong>más</strong> importante que <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija o <strong>la</strong> telefonía móvil consi<strong>de</strong>radas<br />

ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te (véase el gráfico IV.3).<br />

Gráfico IV.3<br />

Digitalización y crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

0,9<br />

0,8<br />

0,81<br />

Contribución al<br />

PIB per cápita<br />

como resultado<br />

<strong>de</strong> 10% <strong>de</strong><br />

aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

variable<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

0,7<br />

0,6<br />

0,5<br />

0,4<br />

0,3<br />

0,2<br />

0,1<br />

0,23<br />

0,14<br />

0,08<br />

0,26 0,24<br />

0,16<br />

0,08 0,09<br />

0,17<br />

0,11<br />

0,20<br />

0<br />

OCDE-alta<br />

OCDE-media<br />

OCDE-baja<br />

Alemania- alta<br />

Alemania -baja<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Estudios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Ma<strong>la</strong>sia<br />

Ingreso bajo<br />

Estudios <strong>de</strong><br />

telefonía móvil<br />

Ingreso alto<br />

Digitalización<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Koutroumpis (2012b).<br />

Un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 10% <strong>en</strong> el índice <strong>de</strong> digitalización resulta <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> 0,81% <strong>en</strong> el PIB per cápita. Este resultado es altam<strong>en</strong>te significativo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que sugiere que el impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

adopción acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s tecnologías, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos y aplicaciones. Alcanzar una alta p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

es tan sólo un objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> telecomunicaciones; maximizar su<br />

impacto económico requiere combinar políticas públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s telecomunicaciones, <strong>la</strong> informática y los cont<strong>en</strong>idos y aplicaciones. La<br />

<strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> impacto económico para medir <strong>la</strong> contribución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> digitalización <strong>de</strong> acuerdo a su nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo muestra nuevam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> retornos a esca<strong>la</strong> (véase el gráfico IV.4).<br />

123


CEPAL<br />

Gráfico IV.4<br />

Retornos a esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> digitalización<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

0,9<br />

0,8<br />

0,7<br />

0,751 0,774 0,777<br />

0,681<br />

Mo<strong>de</strong>lo<br />

G<strong>en</strong>eral<br />

Contribución al<br />

PIB como<br />

resultado <strong>de</strong> 10%<br />

<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

el índice <strong>de</strong><br />

digitalización<br />

0,6<br />

0,5<br />

0,4<br />

0,3<br />

0,2<br />

0,1<br />

0,0<br />

Limitado Emerg<strong>en</strong>te Transicional Avanzado<br />

Niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> digitalización<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Koutroumpis (2012b).<br />

Mi<strong>en</strong>tras que, como ya se vio, el mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>eral indica que un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 10% <strong>en</strong> digitalización resulta <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 0,81% <strong>en</strong><br />

el PIB per cápita, para los países avanzados <strong>la</strong> contribución alcanza 0,681%<br />

y <strong>en</strong>tre 0,751% y 0,777% para los países con m<strong>en</strong>or nivel <strong>de</strong> digitalización.<br />

Los resultados pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el gráfico IV.4 son una confirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

hipótesis <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos creci<strong>en</strong>tes, aunque también podría indicar que,<br />

<strong>en</strong> el nivel avanzado <strong>de</strong> digitalización, comi<strong>en</strong>zan a emerger r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>tes. El grupo <strong>de</strong> los países avanzados pres<strong>en</strong>ta un efecto m<strong>en</strong>os<br />

pronunciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> comparación con los países <strong>en</strong> transición<br />

y emerg<strong>en</strong>tes. En particu<strong>la</strong>r, los estadios <strong>de</strong> transición y emerg<strong>en</strong>tes están<br />

estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos, y <strong>en</strong> una posición distinta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los países<br />

<strong>en</strong> un estadio limitado. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, existe consi<strong>de</strong>rable heterog<strong>en</strong>eidad<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estas categorías que podría afectar los resultados. Sin embargo,<br />

el panorama es c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista agregado: exist<strong>en</strong> retornos<br />

creci<strong>en</strong>tes a esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> el proceso y los b<strong>en</strong>eficios parec<strong>en</strong> realizarse a partir<br />

<strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> digitalización <strong>de</strong> 30, con un efecto <strong>de</strong> saturación surgi<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> torno a 65.<br />

124


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

De igual modo, <strong>la</strong> digitalización ti<strong>en</strong>e un impacto sobre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> empleos mayor que <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> (véase el gráfico IV.5). Un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

10% <strong>en</strong> el índice <strong>de</strong> digitalización resulta <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> 0,82%.<br />

Una vez <strong>más</strong>, este efecto pue<strong>de</strong> ser explicado a partir <strong>de</strong> dos t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias. El<br />

<strong>de</strong>spliegue y asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC contribuye <strong>más</strong> al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo<br />

<strong>en</strong> sectores int<strong>en</strong>sivos <strong>en</strong> tecnología (<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> software, tercerización<br />

<strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> negocio, manufactura <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to y partes). Por otra<br />

parte, <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> TIC ti<strong>en</strong>e un efecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>rrame <strong>en</strong> otros sectores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el comercio, los servicios financieros y<br />

los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

Gráfico IV.5<br />

Digitalización y empleo<br />

Contribución a <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> empleo<br />

a partir <strong>de</strong> un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 10<br />

puntos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

variable<br />

0,9<br />

0,8<br />

0,7<br />

0,6<br />

0,5<br />

0,4<br />

0,3<br />

0,2<br />

0,1<br />

0<br />

0,3<br />

0,06<br />

0,03<br />

0,38<br />

0,29<br />

0,45<br />

0,02<br />

0,82<br />

EE.UU áreas<br />

metropolitanas<br />

Alemania-alta<br />

Alemania-baja<br />

México<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

Chile<br />

Digitalización<br />

Estudios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Koutroumpis (2012b).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, el grado <strong>de</strong> digitalización <strong>de</strong> un país está fuertem<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> innovación <strong>de</strong> una economía (véase<br />

el gráfico IV.6), aunque, como <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los antes pres<strong>en</strong>tados, <strong>la</strong><br />

corre<strong>la</strong>ción no permite afirmar una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> causalidad. El impacto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> digitalización <strong>en</strong> innovación se <strong>de</strong>bería a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> digitalización <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos productos y servicios<br />

que agregan valor.<br />

125


CEPAL<br />

Gráfico IV.6<br />

Digitalización e innovación para una muestra <strong>de</strong> 125 países<br />

70<br />

60<br />

50<br />

Índice <strong>de</strong> innovación<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

0 10 20 30 40 50 60 70<br />

Índice <strong>de</strong> digitalización<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Koutroumpis (2012b).<br />

De acuerdo al coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción, un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 10% <strong>en</strong><br />

digitalización resulta <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 6,4% <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica innovadora.<br />

Esta aceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> servicios y<br />

aplicaciones facilitados por <strong>la</strong>s TIC, que incluy<strong>en</strong> nuevas aplicaciones y servicios<br />

(telemedicina, búsqueda <strong>en</strong> Internet, comercio electrónico, educación a distancia,<br />

re<strong>de</strong>s sociales, etc.), así como nuevas formas <strong>de</strong> comercio e intermediación<br />

financiera. Con base <strong>en</strong> estas estimaciones, se observa que <strong>la</strong> contribución<br />

económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> digitalización es significativa (véase el cuadro IV.9).<br />

Cuadro IV.9<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: estimación <strong>de</strong>l impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> digitalización<br />

Indicadores <strong>en</strong> 2011<br />

Cambio como resultado <strong>de</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 10%<br />

<strong>en</strong> el índice <strong>de</strong> digitalización a<br />

País<br />

Índice <strong>de</strong> PIB per cápita b<br />

PIB per<br />

Índice <strong>de</strong> Índice <strong>de</strong><br />

cápita<br />

digitalización (dó<strong>la</strong>res) innovación digitalización<br />

Índice <strong>de</strong><br />

innovación<br />

(dó<strong>la</strong>res)<br />

Arg<strong>en</strong>tina 41,32 10 881 34,40 45,45 10 969 36,60<br />

Brasil 36,61 12 594 36,60 40,27 12 696 38,94<br />

Chile 45,33 13 738 42,70 49,86 13 849 45,43<br />

Colombia 38,33 7 121 35,50 42,16 7 179 37,77<br />

Costa Rica 37,33 8 644 36,30 41,06 8 714 38,62<br />

Ecuador 32,75 4 504 28,50 36,03 4 540 30,32<br />

El Salvador 29,56 3 602 29,50 32,52 3 631 31,39<br />

México 37,05 9 980 32,90 40,76 10 061 35,01<br />

Panamá 44,29 8 740 30,90 48,72 8 811 32,88<br />

Paraguay 28,68 3 594 31,60 31,55 3 623 33,62<br />

Perú 32,20 5 860 34,10 35,42 5 907 36,28<br />

Uruguay 42,78 14 294 35,10 47,06 14 410 37,35<br />

Fu<strong>en</strong>te: Banco Mundial; World Economic Forum (2012); Katz y Koutroumpis (2012).<br />

a<br />

Una política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> TIC resulta <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 10% <strong>en</strong> el índice <strong>de</strong> digitalización.<br />

b<br />

Dó<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Estados Unidos, constantes.<br />

126


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

En conclusión, <strong>la</strong> digitalización conlleva un impacto económico<br />

positivo. Cada aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 10% <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> digitalización implica un<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 0,81% <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB y una disminución<br />

<strong>de</strong> 0,82% <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo. En este proceso, hay retornos creci<strong>en</strong>tes a<br />

esca<strong>la</strong> y los b<strong>en</strong>eficios estarían, <strong>en</strong> gran parte, re<strong>la</strong>cionados con un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el índice <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong>l umbral <strong>de</strong> 30 puntos, con un punto <strong>de</strong> saturación<br />

<strong>en</strong> torno a 50. Esto implica que <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> acelerar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> digitalización, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r el uso, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones y los cont<strong>en</strong>idos,<br />

para maximizar su impacto <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to económico.<br />

C. Implicaciones <strong>de</strong> política<br />

Existe abundante evid<strong>en</strong>cia empírica <strong>de</strong>l impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> y <strong>de</strong> sus externalida<strong>de</strong>s positivas <strong>en</strong> innovación, productividad y<br />

reestructuración empresarial. Las investigaciones comi<strong>en</strong>zan a mostrar que estos<br />

efectos varían <strong>de</strong> acuerdo al <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> es <strong>de</strong>splegada<br />

(regiones <strong>más</strong> o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das). Esto realza <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar<br />

estudios <strong>de</strong> impacto prospectivo que permitan focalizar los p<strong>la</strong>nes y <strong>la</strong> inversión,<br />

al mismo tiempo que coordinar el <strong>de</strong>spliegue <strong>en</strong> zonas m<strong>en</strong>os avanzadas con<br />

los programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico regional. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> investigación sobre el impacto, es importante profundizar el estudio <strong>de</strong><br />

niveles mínimos y <strong>de</strong> saturación para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s metas cuantitativas <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> digitalización. Asimismo, es importante reforzar los estudios sobre<br />

el impacto comparado <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración para no sobredim<strong>en</strong>sionar<br />

el <strong>de</strong>spliegue respecto <strong>de</strong> los resultados esperados. Esto es así pues <strong>la</strong> brecha<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda por <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> es el obstáculo principal que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> digitalización (véase el cuadro IV.10).<br />

País<br />

Cuadro IV.10<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: brecha <strong>de</strong> oferta y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> fija <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil<br />

Brecha <strong>de</strong> oferta<br />

(cobertura <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s)<br />

Brecha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda a<br />

Brecha <strong>de</strong> oferta<br />

(cobertura <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s)<br />

Brecha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>manda<br />

Arg<strong>en</strong>tina 4 55 8 73<br />

Bolivia (Estado Plurinacional <strong>de</strong>) 60 37 71 26<br />

Brasil 6 65 16 63<br />

Chile 22 34 28 65<br />

Colombia 19 54 4 87<br />

Costa Rica 5 63 7 82<br />

Ecuador 13 67 34 55<br />

México 38 15 23 63<br />

Perú 41 43 37 54<br />

Fu<strong>en</strong>te: Katz y Galperin (2013).<br />

a<br />

Calcu<strong>la</strong>da como <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración.<br />

127


CEPAL<br />

Como es <strong>de</strong> esperar, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los hogares que podrían adquirir el<br />

servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y no lo hac<strong>en</strong> es significativo. Si se excluy<strong>en</strong> los<br />

países con cobertura baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía fija (Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia<br />

y Perú), <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre valores <strong>de</strong> 67% (Ecuador) y 15%<br />

(México). De manera simi<strong>la</strong>r, si se exceptúan los países con baja cobertura <strong>en</strong><br />

telefonía móvil (Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia), <strong>la</strong> brecha continúa si<strong>en</strong>do<br />

significativa, <strong>en</strong>tre 87% (Colombia) y 54% (Perú). Sin embargo, <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil recién se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> estadios embrionarios; <strong>la</strong>s proyecciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> difusión permit<strong>en</strong> estimar que <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda se reducirá<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los próximos años.<br />

La brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda está <strong>de</strong>terminada por factores g<strong>en</strong>eracionales,<br />

educativos y económicos. Estudios realizados <strong>en</strong> países industrializados y<br />

<strong>en</strong> vías <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo muestran que <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> y el acceso<br />

a Internet son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os asociados a <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones <strong>más</strong> jóv<strong>en</strong>es. En<br />

el estudio <strong>de</strong> Costa Rica, <strong>más</strong> <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong>l acceso a Internet mediante una<br />

computadora <strong>en</strong> el hogar se da por personas <strong>en</strong>tre 15 y 24 años, número que<br />

<strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los grupos etarios mayores a 45 años, hasta<br />

llegar a sólo 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor <strong>de</strong> 55 años. Así como <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> está ligada a <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones <strong>más</strong> jóv<strong>en</strong>es, a mayor nivel<br />

educativo es mayor <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> Internet y <strong>de</strong> computadoras <strong>en</strong> los<br />

hogares. En el mismo estudio, los hogares que pres<strong>en</strong>tan niveles inferiores<br />

<strong>de</strong> educación muestran una adopción s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or (inferior al 50%<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> servicios). Por otro <strong>la</strong>do, 70% <strong>de</strong> los hogares cuyo<br />

jefe <strong>de</strong> familia posee un nivel educativo superior al <strong>de</strong> <strong>la</strong> secundaria completa<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a usar <strong>la</strong> computadora y <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes mayores a 70%.<br />

Sigui<strong>en</strong>do el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> asequibilidad p<strong>la</strong>nteado por Galperin y Ruzzier<br />

(2010), el tercer factor explicativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda es el económico.<br />

En este contexto, cuatro principios fundam<strong>en</strong>tales sust<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. En primer lugar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que <strong>la</strong> barrera <strong>de</strong> asequibilidad es uno <strong>de</strong> los obstáculos principales a <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, es importante resaltar el b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre operadores privados como factor conduc<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> precios. En segundo lugar, <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia,<br />

el Estado <strong>de</strong>be cumplir un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> términos <strong>de</strong>l fom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> programas <strong>de</strong> estímulo a <strong>la</strong> adopción. Algunas áreas a priorizar son los<br />

programas educativos y <strong>de</strong> capacitación, el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> gobierno<br />

electrónico que aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> proposición <strong>de</strong> valor <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>,<br />

y <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> subsidio a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> equipos.<br />

128


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

En tercer lugar, uno <strong>de</strong> los factores <strong>más</strong> importantes <strong>en</strong> el estímulo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aplicaciones que respondan a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s individuales, tanto sociales como económicas. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

<strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l ecosistema <strong>de</strong> aplicaciones y equipami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda es fundam<strong>en</strong>tal. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s políticas públicas<br />

que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>zos <strong>de</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>la</strong>rgos, pues algunos <strong>de</strong> sus resultados no se materializarán <strong>en</strong><br />

el corto p<strong>la</strong>zo. En este s<strong>en</strong>tido, esas iniciativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reflejar políticas <strong>de</strong><br />

Estado que vayan <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> los ciclos político-electorales.<br />

Basándose <strong>en</strong> estos principios, exist<strong>en</strong> cuatro áreas <strong>de</strong> política pública<br />

para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> y elevar el nivel <strong>de</strong> digitalización.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista económico, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l impuesto<br />

a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> el servicio básico <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>la</strong> cance<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l impuesto<br />

a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> computadoras —sobre todo <strong>la</strong>s cargas a <strong>la</strong> importación— y <strong>la</strong><br />

provisión <strong>de</strong> un subsidio para reducir <strong>la</strong> cuota m<strong>en</strong>sual por servicio para ciertos<br />

b<strong>en</strong>eficiarios. En este terr<strong>en</strong>o, también resulta importante negociar con los<br />

proveedores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> una banda <strong>ancha</strong> popu<strong>la</strong>r.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista educativo, <strong>la</strong>s TIC <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser una parte <strong>más</strong> int<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l currículum. Los institutos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza media y <strong>de</strong> alta especialización<br />

<strong>de</strong>berían ser inc<strong>en</strong>tivados a ofrecer cursos cortos o <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión<br />

universitaria sobre <strong>la</strong>s TIC. El gobierno <strong>de</strong>be promover programas <strong>de</strong><br />

alfabetización digital <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> sectores <strong>de</strong>sfavorecidos, <strong>la</strong> tercera edad y<br />

discapacitados. Simultáneam<strong>en</strong>te, el gobierno también <strong>de</strong>be tomar iniciativas<br />

para promover <strong>la</strong> adopción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pymes. Entre <strong>la</strong>s iniciativas a consi<strong>de</strong>rar, se<br />

<strong>de</strong>be propugnar <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones fiscales a <strong>la</strong> compra<br />

<strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to informático y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, permitir <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>preciación acelerada <strong>de</strong> los equipos, y establecer <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos o premios<br />

a <strong>la</strong>s empresas que us<strong>en</strong> <strong>la</strong>s TIC y <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> para sus transacciones<br />

con el Estado. Estos estímulos económicos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser acompañados <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> capacitación para el personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pymes, y <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> consultoría a los empresarios para insta<strong>la</strong>r y obt<strong>en</strong>er<br />

el mayor rédito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> estímulos a <strong>la</strong> adopción<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> acciones directas <strong>de</strong>l Estado, es importante <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong> portales re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión cultural, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción sanitaria<br />

y <strong>la</strong> información <strong>de</strong> servicios públicos. Asimismo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> poner <strong>en</strong><br />

práctica mecanismos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> gobierno electrónico<br />

como el pago electrónico <strong>de</strong> impuestos, <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios al<br />

129


CEPAL<br />

gobierno mediante sistemas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to electrónico y el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas que facilit<strong>en</strong> el trabajo a distancia.<br />

Bibliografía<br />

Fernán<strong>de</strong>z-Ar<strong>de</strong>vol, M. y J. Vázquez Gr<strong>en</strong>no (2011), “Estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> telefonía móvil al crecimi<strong>en</strong>to y reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza”, <strong>en</strong> M. Fernán<strong>de</strong>z-<br />

Ar<strong>de</strong>vol, H. Galperin y M. Castells, Comunicación Móvil y Desarrollo Económico y Social<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Barcelona: Ariel.<br />

Fornefeld, M., G. De<strong>la</strong>unay y D. Elixmann (2008), “The impact of broadband on growth<br />

and productivity”, Comisión Europea (DG Information Society and Media), MICUS.<br />

Galperin, H. y C. Ruzzier (2010), “Las tarifas <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>: b<strong>en</strong>chmarking y análisis”<br />

<strong>en</strong> V. Jordán, H. Galperin y W. Peres, Acelerando <strong>la</strong> revolución digital: banda <strong>ancha</strong> para<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Gruber, H. y P. Koutroumpis (2011), “Mobile Telecommunications and the Impact on<br />

Economic Developm<strong>en</strong>t”, Economic Policy, Vol. 67, 1-41, julio 2011.<br />

Jordana, J. (2001) “Desigualtats digitals i societat <strong>de</strong> <strong>la</strong> informació: un <strong>de</strong>bat p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t”,<br />

Papers <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundació 130. Barcelona: Fundació Rafael Campa<strong>la</strong>ns.<br />

Katz, R. (2009), El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo: Propuesta <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> a los<br />

retos económicos actuales. Colección Fundación Telefónica, Madrid: Ariel.<br />

Katz, R. (2010)”, La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al <strong>de</strong>sarrollo económico”, <strong>en</strong><br />

V. Jordan, H Galperin y W Peres, Acelerando <strong>la</strong> revolución digital: banda <strong>ancha</strong> para<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Katz, R. (2011). “Impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Ancha”,<br />

Gobierno <strong>de</strong> Costa Rica. Rectoría <strong>de</strong> telecomunicaciones. Estrategia Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Banda</strong> Ancha, San José, Costa Rica.<br />

Katz, R. (2012). The Impact of Broadband on the Economy: Research to Date and Policy Issues.<br />

International Telecommunication Union, The Impact of Broadband on the<br />

Economy Broadband Series, Ginebra, Suiza.<br />

Katz, R. y F. Callorda (2011). Medición <strong>de</strong> Impacto <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Vive Digital <strong>en</strong> Colombia y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Masificación <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Gobierno <strong>en</strong> Línea, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Telecomunicaciones (CINTEL), Bogotá, Colombia, diciembre.<br />

Katz, R. y H. Galperin (2013), “La brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda: <strong>de</strong>terminantes y políticas públicas”<br />

<strong>en</strong> V Jordán, H. Galperin y W. Peres (coordinadores), <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>:<br />

<strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong>, CEPAL-DIRSI, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

Katz, R. y P. Koutroumpis (2012a). The economic impact of broadband: case studies of the Philippines<br />

and Panama. International Telecommunication Union, G<strong>en</strong>eva: Switzer<strong>la</strong>nd.<br />

Katz, R. y P. Koutroumpis (2012b), Measuring Socio-Economic Digitization: A Paradigm Shift,<br />

unpublished manuscript.<br />

Katz, R., P. Koutroumpis y F. Callorda (2013), “The Latin American path towards<br />

digitallization”, Info, Vol. 15, No. 3, pp. 6-24.<br />

Koutroumpis, P. (2009), “The Economic Impact of Broadband on Growth: A<br />

Simultaneous Approach”. Telecommunications Policy, 33, 471-485.<br />

Roller, L-H. y L. Waverman (2001), “Telecommunications Infrastructure and Economic<br />

Developm<strong>en</strong>t: A simultaneous approach”, American Economic Review, 91(4), pp. 909-23.<br />

World Economic Forum (2012), Maximizing the Impact of Digitization, Global Information<br />

Technology Report (GITR).<br />

130


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

V. <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> móvil: <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> acelerar su <strong>de</strong>spliegue<br />

Ernesto M. Flores-Roux 1<br />

A. Introducción<br />

La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo es reconocida<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace décadas. Gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura que ha analizado este<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se ha conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> estimar su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación<br />

<strong>de</strong> ciertos grupos económicos y sociales. Uno <strong>de</strong> los estudios pioneros <strong>en</strong><br />

medir el impacto <strong>de</strong>l acceso a <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunicaciones (TIC) fue el <strong>de</strong> J<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (2007) qui<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificó el efecto<br />

positivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pescadores <strong>en</strong> el sur<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> India al disminuir los costos <strong>de</strong> transacción. Otros varios estudios<br />

han medido <strong>la</strong> contribución que <strong>la</strong> telefonía móvil ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to<br />

(Waverman y otros, 2005; Qiang, 2010; Katz, 2010a), el empleo (Katz, 2010b)<br />

y <strong>la</strong> productividad (Waverman, 2009; García Zaballos, 2012, Waverman y<br />

otros, 2005).<br />

La telefonía móvil no es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o reci<strong>en</strong>te. Los primeros int<strong>en</strong>tos<br />

reales <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> operación una red <strong>de</strong> telecomunicaciones móviles datan<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial 2 , pero no fue sino hasta 1978 que<br />

Bell Labs puso <strong>en</strong> operación <strong>la</strong> primera red <strong>de</strong> prueba <strong>en</strong> Chicago, para <strong>la</strong><br />

1<br />

Ernesto Flores-Roux es profesor <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Doc<strong>en</strong>cia Económicas (CIDE) <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad<br />

<strong>de</strong> México.<br />

2<br />

La primera red fue puesta <strong>en</strong> operación <strong>en</strong> San Luis, Missouri, <strong>en</strong> 1946. El concepto <strong>de</strong> hands-off (po<strong>de</strong>rse<br />

mover <strong>de</strong> una celda a otra sin que se interrumpa <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada) fue propuesto un año <strong>de</strong>spués por Bell Labs.<br />

131


CEPAL<br />

cual AT&T recibió <strong>en</strong> 1982 una lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> explotación comercial. Alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong> esa época, también <strong>en</strong> otros países, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ellos con altos ingresos<br />

per cápita, se insta<strong>la</strong>ron re<strong>de</strong>s móviles 3 .<br />

Sin embargo, esa telefonía era muy difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil actual.<br />

Debido al costo <strong>de</strong>l servicio para los usuarios —tanto por el precio <strong>de</strong>l<br />

equipo terminal como <strong>la</strong>s tarifas <strong>de</strong> uso— su mercado era muy restringido.<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, era un servicio suntuario. Es pertin<strong>en</strong>te recordar <strong>la</strong><br />

anécdota que re<strong>la</strong>ta que, a principios <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, AT&T estudió<br />

con <strong>de</strong>talle este mercado, buscando estimar cuántos teléfonos móviles<br />

estarían <strong>en</strong> uso al final <strong>de</strong>l siglo. Ese trabajo señaló que el producto t<strong>en</strong>ía<br />

varios problemas: los terminales eran gran<strong>de</strong>s y pesados, <strong>la</strong>s baterías t<strong>en</strong>ían<br />

muy corta duración, <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> red era ma<strong>la</strong> y el precio, exorbitante.<br />

Por ello, llegó a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que el mercado <strong>en</strong> Estados Unidos sería<br />

<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 900 mil terminales (The Economist, 1999). Suponi<strong>en</strong>do<br />

como verda<strong>de</strong>ros los supuestos y <strong>la</strong> conclusión que <strong>de</strong> ellos se <strong>de</strong>rivaba,<br />

AT&T tomó <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión correcta: <strong>en</strong> 1984, durante <strong>la</strong> escisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

<strong>en</strong>tre operaciones locales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga distancia, cedió <strong>la</strong>s operaciones móviles<br />

a <strong>la</strong>s que serían l<strong>la</strong>madas Baby Bells. Diez años <strong>de</strong>spués, cuando com<strong>en</strong>zaba<br />

a ser evid<strong>en</strong>te que el mercado <strong>de</strong> telefonía móvil sería varios órd<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

magnitud mayor que su estimación original, AT&T regresó al mercado<br />

con <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> McCaw Cellu<strong>la</strong>r Communications, Inc., completando <strong>la</strong><br />

operación <strong>en</strong> 1995 y dando orig<strong>en</strong> a AT&T Wireless (http://www.corp.att.<br />

com/history/milestones.html).<br />

En ese mom<strong>en</strong>to ya era c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> telefonía móvil sería un mercado<br />

con gran pot<strong>en</strong>cial, pero aún no se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día el papel que jugaría <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

universalización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> voz fuera <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

En los últimos veinte años, prácticam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>l mundo han<br />

experim<strong>en</strong>tado una transformación social y económica muy significativa<br />

gracias a <strong>la</strong>s telecomunicaciones móviles. Han sido varias oleadas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

sus inicios como un servicio para un segm<strong>en</strong>to pequeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

hasta <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> voz, y, actualm<strong>en</strong>te, el proceso <strong>de</strong><br />

masificación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> datos.<br />

En este capítulo se <strong>de</strong>scribe parte <strong>de</strong>l camino recorrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> los servicios móviles y se estudian algunas causas<br />

asociadas a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. Contrariam<strong>en</strong>te a lo consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura<br />

3<br />

La primera red <strong>de</strong> primera g<strong>en</strong>eración (1G) fue <strong>la</strong>nzada <strong>en</strong> los países nórdicos (Suecia, Dinamarca, Fin<strong>la</strong>ndia<br />

y Noruega) <strong>en</strong> 1981 por NMT (Nordic Mobile Telephone), y contaba con capacida<strong>de</strong>s completas <strong>de</strong> roaming.<br />

132


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

a principios <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta por diversos autores como Mueller (1998),<br />

<strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC, y <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> los servicios móviles no está<br />

únicam<strong>en</strong>te asociada con los niveles <strong>de</strong> riqueza. La corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el<br />

PIB per cápita y el tiempo <strong>en</strong> servicio es prácticam<strong>en</strong>te inexist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos<br />

móviles parece no estar re<strong>la</strong>cionada con los niveles <strong>de</strong> riqueza. Este capítulo<br />

argum<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> operación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>nca<br />

c<strong>la</strong>ve para acelerar el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio. Una parte importante <strong>de</strong>l<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración está explicada por el tiempo <strong>de</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. Es <strong>de</strong>cir, un <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>más</strong> temprano garantiza<br />

una adopción <strong>más</strong> temprana, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cuán rico sea un país<br />

o el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> tecnología preced<strong>en</strong>te.<br />

B. Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

A finales <strong>de</strong> 1995, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 4 t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> operación tan sólo 3,6<br />

millones <strong>de</strong> terminales móviles 5 , es <strong>de</strong>cir, una p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> 0,77%. Estados<br />

Unidos y <strong>la</strong> Unión Europea contaban con 33,8 millones (12,7%) y 22,1<br />

millones (4,6%) respectivam<strong>en</strong>te, una p<strong>en</strong>etración 16 y 6 veces mayores<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana. Quince años <strong>de</strong>spués, esa difer<strong>en</strong>cia ya<br />

no existe; <strong>de</strong> hecho, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> ti<strong>en</strong>e, por cada 100 habitantes, <strong>más</strong><br />

teléfonos móviles que Estados Unidos (véase el gráfico V.1). Como pue<strong>de</strong><br />

observarse, <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> niveles <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

los últimos seis años.<br />

4<br />

En este capítulo, <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>cias a <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> incluy<strong>en</strong> a Arg<strong>en</strong>tina, el Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia,<br />

Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, México, Nicaragua, Panamá,<br />

Paraguay, Perú, República Dominicana, Uruguay y <strong>la</strong> República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Cuba ti<strong>en</strong>e una<br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> telefonía móvil <strong>de</strong> 14,1%, con una p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> suscriptores <strong>de</strong> 12,7%. Sus datos no se<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te análisis para evitar resultados no g<strong>en</strong>eralizables al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

5<br />

Todas <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> tamaño <strong>de</strong> mercado (p<strong>en</strong>etración, acceso y número <strong>de</strong> suscriptores) a partir <strong>de</strong>l año 2000<br />

fueron tomadas <strong>de</strong> Wireless Intellig<strong>en</strong>ce. Para estadísticas anteriores a esta fecha, se utilizaron <strong>la</strong>s cifras<br />

reportadas por <strong>la</strong> UIT.<br />

133


CEPAL<br />

Gráfico V.1<br />

Razón <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil <strong>en</strong> Estados Unidos<br />

y <strong>la</strong> Unión Europea, y <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

18<br />

4,0<br />

16<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

3,5<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

1,5<br />

1,0<br />

0,5<br />

0,0<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

Estados Unidos / <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Unión Europea / <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: UIT, Wireless Intellig<strong>en</strong>ce.<br />

El haber llegado a niveles superiores a 100% <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es interpretado como que <strong>la</strong> telefonía móvil ha alcanzado<br />

niveles universales <strong>en</strong> una región <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el servicio <strong>de</strong> voz era el lujo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías hace poco <strong>más</strong> <strong>de</strong> una década. Sin embargo, es importante<br />

resaltar un problema que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tradicional medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración:<br />

este indicador se aleja cada vez <strong>más</strong> <strong>de</strong>l indicador real <strong>de</strong> universalización,<br />

ya que mi<strong>de</strong> el total <strong>de</strong> conexiones y no el número <strong>de</strong> personas que pose<strong>en</strong><br />

un teléfono móvil (véase el recuadro V.1). Hoy, poco <strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción utiliza el servicio móvil, hecho que no <strong>de</strong>be ser minimizado ya<br />

que repres<strong>en</strong>ta un gran avance <strong>en</strong> su universalización; sin embargo, también<br />

es un indicador <strong>de</strong>l camino que aún queda por recorrer.<br />

Si <strong>la</strong> telefonía móvil ha sido el vehículo principal que ha masificado<br />

<strong>la</strong> telefonía <strong>de</strong> voz <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, es <strong>de</strong> esperarse que <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

móvil sea <strong>la</strong> tecnología que permita que se universalice el acceso a <strong>la</strong> red<br />

global <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y el conocimi<strong>en</strong>to. Este argum<strong>en</strong>to fue abordado<br />

<strong>en</strong> Flores-Roux y Mariscal (2010) que, con información incipi<strong>en</strong>te, p<strong>la</strong>nteaba<br />

los efectos <strong>de</strong> sustitución y complem<strong>en</strong>tariedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> móvil<br />

134


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Recuadro V.1<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>l servicio y suscriptores únicos<br />

La p<strong>en</strong>etración, <strong>de</strong>finida como el número <strong>de</strong> accesos por cada 100 habitantes, ha sido <strong>la</strong><br />

medida tradicional para cuantificar <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones.<br />

Sin embargo, es reconocido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace tiempo que no refleja bi<strong>en</strong> cuántas personas<br />

realm<strong>en</strong>te están suscritas al servicio. Se sabe <strong>de</strong> manera anecdótica que muchas personas<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> una línea móvil, que varios accesos reportados por <strong>la</strong>s empresas o los<br />

regu<strong>la</strong>dores realm<strong>en</strong>te no están activos, y que exist<strong>en</strong> muchas conexiones <strong>en</strong>tre máquinas<br />

(M2M), por lo que interpretar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración como el número <strong>de</strong> personas por cada 100<br />

habitantes que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un teléfono móvil sobreestima <strong>la</strong> cifra real <strong>de</strong> suscriptores únicos.<br />

Pero ¿cuán sobreestimada está realm<strong>en</strong>te? En octubre <strong>de</strong> 2012, <strong>la</strong> asociación que<br />

repres<strong>en</strong>ta los intereses <strong>de</strong> los operadores móviles <strong>en</strong> el mundo (GSMA), publicó un primer<br />

informe que aborda el tema <strong>de</strong> manera global, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> investigaciones <strong>en</strong> campo y<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los estadísticos (Gillet, 2012). Las conclusiones son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: a<br />

nivel mundial, <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2012 existían 6600 millones <strong>de</strong> líneas, excluy<strong>en</strong>do M2M; 10% <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s conexiones no están activas, reduci<strong>en</strong>do el número a 5900 millones. Cada consumidor<br />

utiliza <strong>en</strong> promedio 1,85 tarjetas SIM, lo que se traduce <strong>en</strong> que <strong>en</strong> el mundo hay 3200<br />

millones <strong>de</strong> suscriptores únicos. Por lo tanto, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración global era <strong>de</strong> tan sólo 44%, lo<br />

que permite aseverar no sólo que todavía existe un amplio pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, sino<br />

que el servicio está lejos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r realm<strong>en</strong>te ser consi<strong>de</strong>rado como <strong>de</strong> alcance universal.<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil <strong>en</strong> el mundo <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2012<br />

(Conexiones por cada 100 habitantes)<br />

134,9<br />

109,5<br />

106,0 106,0<br />

83,3<br />

89,3<br />

64,1<br />

44,0<br />

75,2<br />

51,2<br />

69,5 73,7<br />

38,4<br />

31,3<br />

Europa<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

y el Caribe<br />

Estados Unidos y<br />

Canadá<br />

Oceanía Asia África<br />

Suscriptores únicos SIM múltiples y M2M Promedio mundial<br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma fecha, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> GSMA, 51,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción poseía un teléfono móvil. Esta variable iba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un mínimo <strong>de</strong> 37,6% <strong>en</strong> México<br />

hasta un máximo <strong>de</strong> 66% <strong>en</strong> El Salvador.<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2012<br />

(Conexiones por cada 100 habitantes)<br />

Chile<br />

El Salvador<br />

Uruguay<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

Panamá<br />

Ecuador<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Paraguay<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Colombia<br />

Honduras<br />

Perú<br />

Nicaragua<br />

Rep. Dominicana<br />

Costa Rica<br />

México<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Cuba 12,7<br />

63,6<br />

66,0<br />

60,8<br />

55,6<br />

55,6<br />

61,6<br />

57,7<br />

51,6<br />

53,0<br />

54,2<br />

53,6<br />

54,5<br />

48,2<br />

50,1<br />

54,8<br />

50,1<br />

37,6<br />

44,0<br />

14,1<br />

145,4<br />

143,6<br />

142,3<br />

139,3<br />

131,3<br />

127,3<br />

110,0<br />

105,8<br />

102,7<br />

99,5<br />

99,2 Promedio <strong>de</strong>l total<br />

99,1 109,5<br />

94,7<br />

Promedio <strong>de</strong> suscriptores únicos<br />

92,8<br />

89,1<br />

51,3<br />

85,8<br />

84,3<br />

78,4<br />

Suscriptores únicos<br />

SIM múltiples y M2M<br />

Fu<strong>en</strong>te: GSMA, Wireless Intellig<strong>en</strong>ce (2012).<br />

135


CEPAL<br />

C. Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos móviles <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

La popu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> los servicios móviles no sólo está ligada al avance<br />

tecnológico y a <strong>la</strong> disminución constante <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong>l<br />

servicio, sino a su estructura <strong>de</strong> costos. La inversión marginal para incorporar<br />

nuevos consumidores no es el compon<strong>en</strong>te principal <strong>de</strong> los costos, a<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones fijas, que requier<strong>en</strong> una<br />

inversión <strong>de</strong>dicada <strong>de</strong> última mil<strong>la</strong>. Fuera <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta y distribución<br />

y los posibles subsidios a los equipos terminales, el costo atribuible a cada<br />

usuario nuevo es muy bajo. El costo incurrido se <strong>de</strong>be al uso —lo que se<br />

refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> precios y ha permitido ofertas <strong>en</strong> <strong>la</strong> modalidad<br />

<strong>de</strong> prepago y <strong>de</strong> pago únicam<strong>en</strong>te por consumo—, y no a <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conexión <strong>de</strong>dicada, <strong>la</strong> cual necesita ser amortizada.<br />

Estas características han permitido que se invierta constantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

nuevas re<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s antiguas. Aunque <strong>en</strong> muchos casos<br />

los patrones <strong>de</strong> introducción <strong>de</strong> los servicios han estado corre<strong>la</strong>cionados con<br />

los niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países, <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> éste no ha sido el caso.<br />

Existe una corre<strong>la</strong>ción importante <strong>en</strong>tre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones<br />

móviles y <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, pero los patrones <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to<br />

no parec<strong>en</strong> obe<strong>de</strong>cer a los niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico sino a los procesos<br />

<strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to y liberación <strong>de</strong> espectro, que no han permitido que se<br />

optimice el impacto social y económico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones móviles.<br />

En esta sección se analiza <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> los servicios y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> riqueza, medida por el PIB per cápita, así<br />

como el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> telecomunicaciones móviles <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

1. La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> riqueza<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>más</strong> comunes <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

telecomunicaciones es mostrar cómo <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración es <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

ingreso por habitante, medido g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te por el PIB per cápita <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> paridad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> compra (PPP). Sin embargo, el hecho <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>etraciones <strong>en</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos y <strong>en</strong> regiones con PIB<br />

sustancialm<strong>en</strong>te mayor hayan convergido, torna a esta aseveración un tanto<br />

fútil, ya que termina dando información poco útil, y <strong>en</strong> ocasiones irrelevante.<br />

De hecho, estimando <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración y el PIB per cápita<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, se observa cómo esta corre<strong>la</strong>ción fue gradualm<strong>en</strong>te<br />

disminuy<strong>en</strong>do hasta prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>saparecer.<br />

136


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Con base <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo especificado como “p<strong>en</strong>etración t<br />

= k 0t<br />

+ k 1t<br />

PIB pc,t<br />

”, don<strong>de</strong> el subíndice t d<strong>en</strong>ota el mom<strong>en</strong>to a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo, y<br />

verificando <strong>la</strong> significancia estadística <strong>de</strong> los parámetros k 0t<br />

y k 1t<br />

, se observa que<br />

el factor <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> riqueza <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> fue altam<strong>en</strong>te explicativo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración hasta mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década pasada; sin embargo, <strong>en</strong> los<br />

últimos cinco años, cuando los niveles <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong> el mundo com<strong>en</strong>zaron a<br />

converger, este parámetro perdió capacidad explicativa, como pue<strong>de</strong> observarse<br />

<strong>en</strong> el gráfico V.2. Asimismo, pue<strong>de</strong> observarse cómo <strong>la</strong> significancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

constante aum<strong>en</strong>tó, lo que indica <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración.<br />

Gráfico V.2<br />

Significancia estadística <strong>de</strong> los parámetros, 1995-2011<br />

8<br />

6<br />

4<br />

k o<br />

(Constante)<br />

2<br />

k 1<br />

(PIB per cápita)<br />

0<br />

-2<br />

1995<br />

1996<br />

1997<br />

1998<br />

1999<br />

2000<br />

2001<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2005<br />

2006<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

2011<br />

-4<br />

Valor <strong>de</strong> t don<strong>de</strong> el parámetro estimado es no significativo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Análisis <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Wireless Intellig<strong>en</strong>ce.<br />

Nota: Valor <strong>de</strong>l estadístico t para <strong>la</strong>s regresiones “p<strong>en</strong>etración = k0 + k1 PIBpc” <strong>de</strong> 1995 a 2011.Para valores <strong>de</strong> |t|>2, <strong>la</strong><br />

estimación <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l parámetro es significativa a un nivel <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong> 95% o superior.<br />

A partir <strong>de</strong> 2007, <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza con <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong>ja<br />

<strong>de</strong> ser estadísticam<strong>en</strong>te significativa. De hecho, pue<strong>de</strong> observarse como<br />

disminuyó <strong>de</strong> manera abrupta <strong>en</strong> el período 2004-2008, reflejando <strong>la</strong><br />

converg<strong>en</strong>cia a una p<strong>en</strong>etración razonablem<strong>en</strong>te homogénea <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> los países.<br />

Si se acepta como verda<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> se dará a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas móviles, <strong>de</strong>be esperarse una<br />

converg<strong>en</strong>cia simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> observada para los servicios <strong>de</strong> voz. Y, <strong>de</strong> ser así, <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con el ingreso será una variable temporal que explicará una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

velocidad <strong>de</strong> adopción, pero no será <strong>de</strong>terminante para llegar a niveles cercanos a<br />

<strong>la</strong> universalización. En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te sección se abordan <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle estas re<strong>la</strong>ciones.<br />

137


CEPAL<br />

2. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s primeras re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil (3G 6 ) fueron<br />

insta<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el mundo a inicios <strong>de</strong>l siglo XXI, <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> no apareció<br />

<strong>la</strong> primera sino hasta el primer semestre <strong>de</strong> 2004 <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> 7 . Pocos fueron<br />

los <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> última g<strong>en</strong>eración durante los sigui<strong>en</strong>tes tres años;<br />

para el primer semestre <strong>de</strong> 2007 sólo había seis países <strong>la</strong>tinoamericanos con estos<br />

servicios, prestados a través <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> nueve re<strong>de</strong>s (véase el gráfico V.3). Sin<br />

embargo, <strong>en</strong> los dos años sigui<strong>en</strong>tes fueron puestas <strong>en</strong> operación re<strong>de</strong>s 3G <strong>en</strong><br />

prácticam<strong>en</strong>te todos los países. Al primer semestre <strong>de</strong> 2009, <strong>en</strong> 17 países (no<br />

incluy<strong>en</strong>do a Cuba y Costa Rica 8 ) había un total <strong>de</strong> 47 re<strong>de</strong>s. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces,<br />

con un mayor lic<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> espectro y el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil por prácticam<strong>en</strong>te todos los operadores establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región,<br />

así como algunos nuevos <strong>en</strong>trantes, actualm<strong>en</strong>te todos los países (excepto Cuba)<br />

cu<strong>en</strong>tan con estos servicios, proporcionados por un total <strong>de</strong> 78 re<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes 9 .<br />

Gráfico V.3<br />

Número <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s 3G <strong>en</strong> operación <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

73<br />

78<br />

45<br />

47<br />

50 51<br />

54<br />

56<br />

30<br />

20<br />

1 1 2<br />

5 5 6<br />

9<br />

1S-2004<br />

2S-2004<br />

1S-2005<br />

2S-2005<br />

1S-2006<br />

2S-2006<br />

1S-2007<br />

2S-2007<br />

1S-2008<br />

2S-2008<br />

1S-2009<br />

2S-2009<br />

1S-2010<br />

2S-2010<br />

1S-2011<br />

2S-2011<br />

1S-2012<br />

Países con<br />

red 3G<br />

1 1 2 4 4 5 6 10 15 16 17 17 17 17 17 18 18<br />

Fu<strong>en</strong>te: Wireless Intellig<strong>en</strong>ce.<br />

Nota: Incluye tecnologías EVDO, HSDPA, HSPA+ y LTE.<br />

6<br />

Se consi<strong>de</strong>ran re<strong>de</strong>s 3G o <strong>de</strong> posterior g<strong>en</strong>eración a <strong>la</strong>s que utilizan alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes tecnologías:<br />

EVDO, HSDPA, HSPA+ y LTE (<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s que utilizan esta última se consi<strong>de</strong>ran <strong>de</strong> 4G).<br />

7<br />

BellSouth Guatema<strong>la</strong> com<strong>en</strong>zó a operar una red CDMA2000 1xEV-DO <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2004. Esta empresa fue<br />

posteriorm<strong>en</strong>te adquirida por Telefónica Móviles, S.A., actualm<strong>en</strong>te parte integral <strong>de</strong> Telefónica S.A.<br />

8<br />

Como se explicará <strong>más</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>de</strong> Costa Rica ha sido atípico<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

9<br />

Se consi<strong>de</strong>ran como re<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países <strong>de</strong> los operadores que prove<strong>en</strong> servicios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región, así como cuando ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> una tecnología <strong>de</strong>splegada.<br />

138


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

La telefonía móvil ha t<strong>en</strong>ido algunos puntos <strong>de</strong> discontinuidad<br />

tecnológica. Han sido tan importantes que sus nombres han pasado a formar<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua cotidiana: 1G, 2G, 3G y actualm<strong>en</strong>te 4G. La llegada <strong>de</strong> los<br />

datos móviles se concretó con el paso <strong>de</strong> 2G a 3G, por lo que es relevante<br />

hacer una comparación histórica <strong>de</strong> ese proceso con <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> 1G a<br />

2G. La adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías digitales (comúnm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>madas 2G),<br />

que sustituyeron a <strong>la</strong>s analógicas, se inició <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> a mediados <strong>de</strong><br />

los años 1990, pero se aceleró drásticam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología<br />

GSM a <strong>la</strong> región, que reemp<strong>la</strong>zó a <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong>splegadas inicialm<strong>en</strong>te<br />

(TDMA y CDMA).<br />

El análisis temporal muestra que no parece haber difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas <strong>en</strong>tre el adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s 3G <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>la</strong><br />

transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía analógica (1G) a <strong>la</strong> digital (2G). El inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil fue un poco <strong>más</strong> l<strong>en</strong>to, aunque posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s se aceleró (véase el gráfico V.4) 10 .<br />

120<br />

Gráfico V.4<br />

Comparación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s<br />

(Número <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to)<br />

100<br />

Digitalización<br />

80<br />

60<br />

Re<strong>de</strong>s 3G<br />

40<br />

20<br />

0<br />

9<br />

10<br />

11<br />

12<br />

13<br />

14<br />

15<br />

16<br />

17<br />

18<br />

19<br />

20<br />

21<br />

22<br />

23<br />

24<br />

25<br />

26<br />

27<br />

28<br />

29<br />

30<br />

31<br />

32<br />

33<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

8<br />

Digitalización<br />

Re<strong>de</strong>s 3G<br />

1 = Segundo semestre <strong>de</strong> 1994<br />

1 = Primer semestre <strong>de</strong> 2004<br />

Semestres<br />

Fu<strong>en</strong>te: Wireless Intellig<strong>en</strong>ce, 4G Americas, archivos <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

10<br />

El gráfico refleja <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong>tre 2000 y 2005, a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración <strong>de</strong> TDMA y<br />

CDMA a GSM. Aún exist<strong>en</strong> algunas empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> operación <strong>más</strong> <strong>de</strong> una red <strong>de</strong><br />

tecnología 2G o 2.5G. Éste es el hecho que explica que haya <strong>más</strong> <strong>de</strong> 100 re<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> 19 países.<br />

139


CEPAL<br />

La <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas re<strong>de</strong>s ofreci<strong>en</strong>do Internet y<br />

otros servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> se vio c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te reflejada <strong>en</strong> el número<br />

<strong>de</strong> usuarios. Fr<strong>en</strong>te a tan sólo 2,4 millones <strong>de</strong> conexiones 11 <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong><br />

el primer semestre <strong>de</strong> 2007, esa cifra aum<strong>en</strong>tó a 117 millones <strong>en</strong> 2012. Del<br />

segundo semestre <strong>de</strong> 2009, cuando <strong>la</strong> tecnología ya estaba disponible <strong>de</strong><br />

manera prácticam<strong>en</strong>te ubicua, a junio <strong>de</strong> 2012, <strong>la</strong> tasa anual <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

compuesto ha sido un impresionante 92% (véase el gráfico V.5).<br />

Gráfico V.5<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> usuarios 3G<br />

(Número <strong>de</strong> accesos al final <strong>de</strong>l trimestre; <strong>en</strong> millones)<br />

Q4 2004<br />

Q2 2005<br />

Q4 2005<br />

Q2 2006<br />

Q4 2006<br />

Q2 2007<br />

Q4 2007<br />

Q2 2008<br />

Q4 2008<br />

Q2 2009<br />

Q4 2009<br />

Q2 2010<br />

Q4 2010<br />

Q2 2011<br />

Q4 2011<br />

Q2 2012<br />

0.0<br />

0.1<br />

0.2<br />

0.3<br />

0.4<br />

0.6<br />

0.9<br />

1.2<br />

1.5<br />

1.8<br />

2.1<br />

2.4<br />

2.8<br />

4.2<br />

5.4<br />

7.1<br />

10<br />

13<br />

16<br />

19<br />

23<br />

32<br />

38<br />

43<br />

51<br />

59<br />

68<br />

79<br />

92<br />

104<br />

117<br />

Fu<strong>en</strong>te: Wireless Intellig<strong>en</strong>ce.<br />

Varias razones explican este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o: mayor apropiación, m<strong>en</strong>ores<br />

costos <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong>l servicio (tanto por maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología<br />

como por una mayor utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, así como el haber alcanzado<br />

economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>) y una disminución sustancial <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> los equipos<br />

terminales (que es una importante barrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada para los consumidores).<br />

Sin embargo, aún hay una gran heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> adopción <strong>en</strong>tre<br />

los difer<strong>en</strong>tes países (véase el gráfico V.6) y esto parece t<strong>en</strong>er una explicación<br />

<strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> sus niveles <strong>de</strong> riqueza.<br />

11<br />

Incluye el número total <strong>de</strong> conexiones a re<strong>de</strong>s 3G, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> si son usuarios <strong>de</strong> datos móviles<br />

o tan sólo <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> voz sobre esta p<strong>la</strong>taforma.<br />

140


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Gráfico V.6<br />

P<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> servicios 3G a junio <strong>de</strong> 2012<br />

(Accesos por cada 100 habitantes)<br />

Brasil<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

29,7<br />

29,5<br />

Costa Rica<br />

Uruguay<br />

26,6<br />

26,3<br />

Chile<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

23,4<br />

23,0<br />

México<br />

20,2<br />

Perú<br />

Ecuador<br />

Colombia<br />

10,8<br />

12,3<br />

12,0<br />

Rep. Dominicana<br />

El Salvador<br />

Honduras<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Panamá<br />

Nicaragua<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Paraguay<br />

8,6<br />

8,0<br />

7,8<br />

7,3<br />

7,3<br />

7,1<br />

5,8<br />

5,3<br />

Fu<strong>en</strong>te: Wireless Intellig<strong>en</strong>ce.<br />

La corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre PIB per cápita y p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> servicios 3G ha<br />

sido re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te débil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. En el gráfico V.7, se muestra <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración tanto con el PIB per cápita como<br />

con el tiempo que el servicio ha estado disponible (medido <strong>en</strong> trimestres, que<br />

es <strong>la</strong> unidad mínima <strong>de</strong> tiempo para <strong>la</strong> que están disponibles datos para toda <strong>la</strong><br />

región). Como pue<strong>de</strong> verse, no fue sino hasta finales <strong>de</strong> 2010 que <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción<br />

con el PIB superó <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción con el tiempo <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l servicio.<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to t <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que han sido puestas <strong>en</strong><br />

servicio <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos móviles, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> adopción ha estado ligada tanto a <strong>la</strong><br />

riqueza como al tiempo <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l servicio. Excluy<strong>en</strong>do a Costa Rica, que<br />

ha t<strong>en</strong>ido un comportami<strong>en</strong>to atípico 12 , <strong>la</strong> información muestra que existe una<br />

corre<strong>la</strong>ción importante <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración y el tiempo <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s.<br />

12<br />

La empresa eléctrica estatal, el ICE, t<strong>en</strong>ía el monopolio <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios móviles —<strong>la</strong> primera<br />

red 3G (WCDMA) fue puesta <strong>en</strong> operación con <strong>la</strong> marca “kölbi” <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2009— hasta <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />

<strong>de</strong> Telefónica (Movistar) y <strong>América</strong> Móvil (C<strong>la</strong>ro), que <strong>la</strong>nzaron sus re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 2011. En los dos<br />

años <strong>en</strong> que el ICE era <strong>la</strong> única empresa que ofrecía 3G, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración alcanzó poco <strong>más</strong> <strong>de</strong> 6%. A finales<br />

<strong>de</strong> 2011, ya llegaba a 11%; 6 meses <strong>de</strong>spués, a 26,6%, y a fines <strong>de</strong> 2012 superaba 35%.<br />

141


CEPAL<br />

Gráfico V.7<br />

Corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración con el tiempo <strong>en</strong> servicio y el PIB per cápita<br />

(Factores <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción)<br />

0,80<br />

0,70<br />

0,60<br />

0,50<br />

P<strong>en</strong>etración y<br />

tiempo <strong>en</strong> servicio<br />

0,40<br />

0,30<br />

P<strong>en</strong>etración y<br />

PIB per cápita<br />

0,20<br />

0,10<br />

-<br />

Q1 2006<br />

Q2 2006<br />

Q3 2006<br />

Q4 2006<br />

Q1 2007<br />

Q2 2007<br />

Q3 2007<br />

Q4 2007<br />

Q1 2008<br />

Q2 2008<br />

Q3 2008<br />

Q4 2008<br />

Q1 2009<br />

Q2 2009<br />

Q3 2009<br />

Q4 2009<br />

Q1 2010<br />

Q2 2010<br />

Q3 2010<br />

Q4 2010<br />

Q1 2011<br />

Q2 2011<br />

Q3 2011<br />

Q4 2011<br />

Q1 2012<br />

Q2 2012<br />

Fu<strong>en</strong>te: Análisis <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Wireless Intellig<strong>en</strong>ce.<br />

Nota: Para cada trimestre, se tomó el conjunto <strong>de</strong> datos observados <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to para todos los países <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> que ya t<strong>en</strong>ían red 3G disponible.<br />

Para concluir el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corre<strong>la</strong>ciones, es importante resaltar que<br />

<strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el PIB per cápita y el tiempo <strong>en</strong> servicio es prácticam<strong>en</strong>te<br />

inexist<strong>en</strong>te: es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos móviles<br />

parece no estar re<strong>la</strong>cionada con los niveles <strong>de</strong> riqueza (véase el gráfico V.8).<br />

Gráfico V.8<br />

Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el PIB per cápita y el tiempo <strong>en</strong> servicio a junio <strong>de</strong> 2012<br />

(Factores <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción)<br />

35<br />

30<br />

Trimestres <strong>en</strong> servicio<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

- 5 000 10 000 15 000 20 000<br />

PIB per cápita (PPP)<br />

Costa Rica<br />

Fu<strong>en</strong>te: Análisis <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Wireless Intellig<strong>en</strong>ce y el Banco Mundial.<br />

Nota: Cada punto repres<strong>en</strong>ta un país <strong>de</strong> <strong>la</strong> región a junio <strong>de</strong> 2012.<br />

142


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Finalm<strong>en</strong>te, analizando cómo <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración aum<strong>en</strong>ta según <strong>la</strong> antigüedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, se observa que <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> adopción aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> manera<br />

importante con el tiempo que <strong>la</strong> red ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> servicio. La velocidad, o tasa <strong>de</strong><br />

adopción, <strong>de</strong>finida como el número <strong>de</strong> puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> base <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> tiempo dado, pasa <strong>de</strong> 0,15 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración por trimestre <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases iniciales, a 0,4 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> el tercer año. Para el quinto año, supera un punto porc<strong>en</strong>tual<br />

(véase el gráfico V.9). Al final <strong>de</strong>l sexto año, se da cierta <strong>de</strong>saceleración, que<br />

se revierte un año <strong>de</strong>spués. Esto se explica <strong>en</strong> gran medida porque a partir <strong>de</strong>l<br />

trimestre 24 se reduce el número <strong>de</strong> países <strong>en</strong> el universo consi<strong>de</strong>rado; <strong>en</strong> 2012<br />

existían sólo 3 países con al m<strong>en</strong>os una red 3G por <strong>más</strong> <strong>de</strong> 7 años <strong>en</strong> servicio.<br />

Gráfico V.9<br />

Increm<strong>en</strong>to trimestral promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración según <strong>la</strong> antigüedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />

(Puntos porc<strong>en</strong>tuales)<br />

2,0%<br />

1,5%<br />

1,0%<br />

0,5%<br />

0,0%<br />

0 5 10 15 20 25 30<br />

Número <strong>de</strong> trimestres con red 3G <strong>en</strong> operación<br />

Fu<strong>en</strong>te: Análisis <strong>de</strong>l autor con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> Wireless Intellig<strong>en</strong>ce.<br />

De lo anterior pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse que el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

móvil ha seguido un patrón simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil<br />

analógica a digital. La adopción ha t<strong>en</strong>ido una re<strong>la</strong>ción con el PIB per<br />

cápita, pero ha sido también importante el tiempo durante el que <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> última g<strong>en</strong>eración han estado disponibles. Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s no ha estado re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> cada país.<br />

D. Un mo<strong>de</strong>lo teórico <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to y sus implicaciones<br />

Para validar <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración,<br />

se construyó un mo<strong>de</strong>lo simple <strong>de</strong> ajuste a los datos observados <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

143


CEPAL<br />

<strong>Latina</strong> <strong>de</strong>l cuarto trimestre <strong>de</strong> 2004 a junio <strong>de</strong> 2012. Posteriorm<strong>en</strong>te, se<br />

utilizó el mo<strong>de</strong>lo para estimar el costo promedio <strong>de</strong> retrasar el <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil.<br />

1. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ajuste<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do busca explicar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

datos móviles <strong>en</strong> términos <strong>de</strong>l PIB per cápita (PIB pc<br />

, medido <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res PPP<br />

por trimestre) y el tiempo <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red (t, medido <strong>en</strong> trimestres)<br />

(mo<strong>de</strong>lo 1) 13 . El hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> adopción aum<strong>en</strong>ta con el tiempo<br />

significa que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración y el tiempo <strong>en</strong> servicio no es<br />

lineal; por lo tanto, se utilizó un mo<strong>de</strong>lo cuadrático parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> 14 .<br />

Se consi<strong>de</strong>raron tres variantes <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo. La primera incluye un<br />

efecto fijo como indicador <strong>de</strong> país (EF país<br />

) para incorporar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre países (mo<strong>de</strong>lo 2). La segunda agrega a<strong>de</strong><strong>más</strong>, como efecto<br />

fijo, el año <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación para incorporar los vaiv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

regional (mo<strong>de</strong>lo 3). Finalm<strong>en</strong>te, también se estudió un mo<strong>de</strong>lo tomando<br />

como efecto fijo <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración móvil (total) <strong>en</strong> cada país <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to (PM t0<br />

). Los mo<strong>de</strong>los 2 y 4 son estadísticam<strong>en</strong>te equival<strong>en</strong>tes 15 .<br />

A saber:<br />

p<strong>en</strong>etración = k 0<br />

+ k 1<br />

PIB PC<br />

+ k 2<br />

t 2 (1)<br />

p<strong>en</strong>etración = k 0<br />

+ k 1<br />

PIB PC<br />

+ k 2<br />

t 2 + EF país<br />

(2)<br />

p<strong>en</strong>etración = k 0<br />

+ k 1<br />

PIB PC<br />

+ k 2<br />

t 2 + EF país<br />

+ EF año<br />

(3)<br />

p<strong>en</strong>etración = k 0<br />

+ k 1<br />

PIB PC<br />

+ k 2<br />

t 2 + PM t0<br />

(4)<br />

Los mo<strong>de</strong>los fueron ajustados a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> datos, excluy<strong>en</strong>do a Costa Rica,<br />

que, como se indicó anteriorm<strong>en</strong>te, ha t<strong>en</strong>ido un comportami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>te al<br />

resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Tampoco se incluye a Cuba que, por no t<strong>en</strong>er una red 3G <strong>en</strong><br />

operación, no está repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo, <strong>en</strong> el que necesariam<strong>en</strong>te t > 0.<br />

13<br />

Para una explicación y justificación <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los utilizados, véase el capítulo “Smoothing and extrapo<strong>la</strong>tion<br />

of time series”, <strong>de</strong> Pindyck y Rubinfeld (1998).<br />

14<br />

El mo<strong>de</strong>lo pue<strong>de</strong> mejorarse marginalm<strong>en</strong>te utilizando una estimación <strong>de</strong> parámetros para una ecuación <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> adopción, que típicam<strong>en</strong>te correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas curvas S, también <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> Pindyck y Rubinfeld (1998).<br />

Dado que se está analizando el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> adopción y es <strong>de</strong> esperarse que todavía no se haya llegado al<br />

punto <strong>de</strong> inflexión, <strong>la</strong> aproximación <strong>de</strong> una curva S por un mo<strong>de</strong>lo cuadrático es aceptable. Se tomó <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ada al<br />

orig<strong>en</strong> (es <strong>de</strong>cir, se eliminó el término linear k i<br />

t), ya que no se ha observado ninguna tras<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>:<br />

<strong>en</strong> todos los casos, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración comi<strong>en</strong>za a crecer <strong>en</strong> el mismo trimestre <strong>en</strong> que <strong>la</strong> red es puesta <strong>en</strong> servicio. Los<br />

datos confirman esto, ya que <strong>la</strong> variable t, con <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> t 2 , no es estadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

15<br />

Ambos mo<strong>de</strong>los son equival<strong>en</strong>tes, ya que PM termina operando como efecto fijo pues sólo se consi<strong>de</strong>ró<br />

t0<br />

el valor <strong>en</strong> t 0<br />

.<br />

144


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Para <strong>la</strong> región <strong>la</strong>tinoamericana, se contaba con 376 observaciones para<br />

difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cuarto trimestre <strong>de</strong> 2004 hasta junio <strong>de</strong> 2012,<br />

agrupados <strong>en</strong> 17 conjuntos <strong>de</strong> datos, cada uno repres<strong>en</strong>tando un país. El<br />

número <strong>de</strong> observaciones por país varía <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cuándo fueron<br />

<strong>la</strong>nzados los servicios <strong>de</strong> datos móviles.<br />

Para cualquiera <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los consi<strong>de</strong>rados, los resultados son<br />

consist<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>muestran que el tiempo <strong>en</strong> servicio ti<strong>en</strong>e efectivam<strong>en</strong>te un<br />

impacto importante <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l nivel<br />

<strong>de</strong> riqueza y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología previa exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to.<br />

Todas <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> los parámetros son altam<strong>en</strong>te significativas y el<br />

valor crítico <strong>de</strong>l estadístico F es cercano a 0 (véanse los cuadros V.1 y V.2).<br />

Cuadro V.1<br />

Parámetros <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los<br />

Coefici<strong>en</strong>te Error estándar Estadístico t P>ItI<br />

Mo<strong>de</strong>lo 1<br />

Constante -0,031 119 0,004 668 -6,667 0,00<br />

PIB PC<br />

0,000 017 0,000 001 8,754 0,00<br />

t 2 0,000 202 0,000 008 23,992 0,00<br />

Mo<strong>de</strong>lo 2<br />

Constante -0,281 923 0,038 878 -7,252 0,00<br />

PIB PC<br />

0,000 092 0,000 011 8,223 0,00<br />

t 2 0,000 197 0,027 949 23,539 0,00<br />

Mo<strong>de</strong>lo 3<br />

Constante -0,260 783 0,055 592 -4,691 0,00<br />

PIB PC<br />

0,000 108 0,000 012 8,803 0,00<br />

t 2 0,000 232 0,000 020 11,646 0,00<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Cuadro V.2<br />

Estadísticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> regresión y el análisis <strong>de</strong> varianza<br />

Mo<strong>de</strong>lo 1 Mo<strong>de</strong>lo 2 Mo<strong>de</strong>lo 3<br />

R 2 0,665 0,838 0,868<br />

R 2 ajustada 0,663 0,829 0,858<br />

F 370,01 102,35 88,40<br />

P>F 0,00 0,00 0,00<br />

Número <strong>de</strong> grupos 17 17<br />

Número <strong>de</strong> observaciones 376 376<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

145


CEPAL<br />

Qué interpretación pue<strong>de</strong> darse a estos resultados? En el período que<br />

abarcan los datos, <strong>la</strong> media lineal no pon<strong>de</strong>rada <strong>de</strong>l PIB per cápita trimestral<br />

<strong>de</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> fue <strong>de</strong> 2160 dó<strong>la</strong>res PPP, con un<br />

crecimi<strong>en</strong>to anual compuesto <strong>de</strong> 3,4%, según datos <strong>de</strong>l Banco Mundial.<br />

Utilizando los mo<strong>de</strong>los 2 y 3, pue<strong>de</strong> estimarse que <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> datos móviles, al final <strong>de</strong>l primer año, el 68%<br />

prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB, si<strong>en</strong>do el resto explicado razonablem<strong>en</strong>te<br />

por el tiempo que <strong>la</strong> red t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> servicio. Para los años 2, 3 y 4, esta<br />

proporción disminuye <strong>de</strong> 35%, a 19% y a 12%, invirtiéndose <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción.<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, el primer año el impacto <strong>de</strong>l PIB es aproximadam<strong>en</strong>te el<br />

doble que el impacto <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> operación <strong>de</strong>l servicio, pero para el año<br />

4 este último ti<strong>en</strong>e un impacto 7,5 veces mayor que <strong>la</strong> riqueza.<br />

2. Las implicaciones <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

El análisis basado <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo muestra dos puntos fundam<strong>en</strong>tales. Una<br />

parte importante <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración no está explicada<br />

por el ingreso per cápita, sino por el tiempo <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong><strong>más</strong>,<br />

<strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración explicada por el tiempo se increm<strong>en</strong>ta a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

antigüedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, lo que es <strong>de</strong> esperarse durante el período <strong>de</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología. Es <strong>de</strong>cir, un <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>más</strong> temprano garantiza una adopción<br />

<strong>más</strong> temprana y <strong>más</strong> acelerada, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cuán rico sea un país o<br />

el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> tecnología preced<strong>en</strong>te.<br />

Bajo esta premisa y parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s telecomunicaciones, como<br />

tecnología <strong>de</strong> propósito g<strong>en</strong>eral, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un importante <strong>de</strong>rrame (spillover) <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> economía, es posible estimar cuál es el costo aproximado <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong><br />

el que incurr<strong>en</strong> los países al posponer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> telecomunicaciones. Esto es relevante, <strong>en</strong>tre otras razones, porque<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> está <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevas re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> última<br />

g<strong>en</strong>eración (LTE) y sus gobiernos están poni<strong>en</strong>do a disposición <strong>de</strong>l mercado<br />

nuevo espectro (principalm<strong>en</strong>te, el divid<strong>en</strong>do digital o espectro <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>de</strong> 700 MHz y <strong>la</strong> banda <strong>de</strong> 2,6 GHZ). A<strong>de</strong><strong>más</strong>, todos los países están <strong>en</strong><br />

una transición a <strong>la</strong> televisión digital, buscando concluir el apagón analógico,<br />

liberando así <strong>más</strong> espectro (el posible “segundo divid<strong>en</strong>do digital” <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>de</strong> 600 MHz). Diferir o postergar <strong>de</strong>liberadam<strong>en</strong>te estos procesos<br />

termina t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un costo alto, como se verá <strong>más</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura, <strong>en</strong> este capítulo se utiliza <strong>la</strong> estimación <strong>más</strong><br />

conservadora sobre el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el PIB.<br />

146


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

En Katz (2010a) se estimó que 10 puntos <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como efecto un crecimi<strong>en</strong>to adicional <strong>de</strong> 0,17 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong><br />

el PIB (véase también el artículo <strong>de</strong> Raúl Katz <strong>en</strong> este libro). Otros autores,<br />

como Qiang (2009) y García Zaballo (2012), argum<strong>en</strong>tan que el impacto<br />

pue<strong>de</strong> ser sustancialm<strong>en</strong>te mayor; el primero estima que el impacto <strong>en</strong> países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo es <strong>de</strong> 1,38 puntos porc<strong>en</strong>tuales, mi<strong>en</strong>tras que el segundo estima<br />

un increm<strong>en</strong>to medio <strong>de</strong> 3,2% <strong>de</strong>l PIB y un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>de</strong> 2,6 puntos porc<strong>en</strong>tuales.<br />

Con el valor publicado por Katz (2010a), es posible estimar que un<br />

retraso g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> un año <strong>en</strong> el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> región impi<strong>de</strong> un <strong>de</strong>rrame <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía equival<strong>en</strong>te a<br />

66 mil millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res PPP <strong>de</strong> 2012 <strong>en</strong> el año 6 (véase el gráfico V.10).<br />

Consi<strong>de</strong>rando que el PIB regional <strong>en</strong> 2011 fue <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 6,88<br />

billones (millones <strong>de</strong> millones) <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, el retraso es equival<strong>en</strong>te a cerca<br />

<strong>de</strong>l 1% <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza g<strong>en</strong>erada.<br />

Gráfico V.10<br />

Costo <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>estar económico <strong>de</strong>l retraso <strong>de</strong> un año <strong>en</strong> el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta velocidad<br />

(Impacto <strong>en</strong> el PIB <strong>en</strong> el año 6 – millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res PPP <strong>de</strong> 2012)<br />

Brasil<br />

México<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Colombia<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Chile<br />

21 690<br />

17 560<br />

8 294<br />

4 228<br />

3 561<br />

3 420<br />

Perú<br />

2 580<br />

Ecuador<br />

Rep. Dominicana<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Uruguay<br />

Panamá<br />

El Salvador<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

1 012<br />

787<br />

520<br />

543<br />

517<br />

366<br />

330<br />

Paraguay<br />

Honduras<br />

Nicaragua<br />

Total <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

251<br />

225<br />

118<br />

66 002<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

De manera <strong>más</strong> notoria, se pue<strong>de</strong> estimar el costo <strong>de</strong> un atraso <strong>de</strong> un<br />

solo trimestre. En el año 6, el PIB regional se vería impactado negativam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre 0,15 y 0,26 puntos porc<strong>en</strong>tuales, equival<strong>en</strong>tes a una media <strong>de</strong> 27<br />

dó<strong>la</strong>res PPP <strong>de</strong> 2012 por habitante (véase el gráfico V.11). A nivel regional,<br />

este <strong>de</strong>rrame no realizado es cercano a los 15 mil millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res PPP.<br />

147


CEPAL<br />

Gráfico V.11<br />

Costo <strong>en</strong> bi<strong>en</strong>estar económico <strong>de</strong>l retraso<br />

<strong>de</strong> un trimestre <strong>en</strong> el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta velocidad<br />

(Impacto <strong>en</strong> el PIB <strong>en</strong> el año 6 – dó<strong>la</strong>res PPP <strong>de</strong> 2012)<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Chile<br />

Uruguay<br />

Mexico<br />

Panamá<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

Brasil<br />

Colombia<br />

Perú<br />

Rep. Dominicana<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Paraguay<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Honduras<br />

Nicaragua<br />

Impacto <strong>en</strong> el PIB<br />

(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje)<br />

0,26<br />

0,26<br />

0,24<br />

0,24<br />

0,23<br />

0,22<br />

0,22<br />

0,20<br />

0,20<br />

0,20<br />

0,19<br />

0,18<br />

0,17<br />

0,17<br />

0,16<br />

0,16<br />

0,15<br />

Impacto <strong>en</strong> PIB per cápita<br />

(dó<strong>la</strong>res PPP <strong>de</strong> 2012)<br />

34<br />

31<br />

25<br />

25<br />

22<br />

20<br />

17<br />

11<br />

10<br />

9<br />

8<br />

6<br />

44<br />

42<br />

40<br />

56<br />

54<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

E. Conclusiones<br />

De los análisis anteriores, se <strong>de</strong>riva una serie <strong>de</strong> conclusiones con<br />

implicaciones directas <strong>en</strong> <strong>la</strong> política pública.<br />

1. En el mediano p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil<br />

probablem<strong>en</strong>te mostrará variaciones <strong>de</strong> país <strong>en</strong> país, tal como<br />

suce<strong>de</strong> actualm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> telefonía móvil. Sin embargo, el ingreso<br />

per cápita será cada vez m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración.<br />

Dado que esta variable es <strong>la</strong> principal medida <strong>de</strong> masificación <strong>de</strong>l<br />

acceso, por lo que su evolución <strong>de</strong>be ser una preocupación <strong>de</strong><br />

primer ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> los formu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> política pública 16 .<br />

2. Como <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración y <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> adopción aum<strong>en</strong>tan<br />

conforme maduran <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>tos <strong>más</strong> tempranos<br />

permit<strong>en</strong> alcanzar <strong>más</strong> rápidam<strong>en</strong>te el punto <strong>de</strong> saturación.<br />

16<br />

Este capítulo no aborda el tema <strong>de</strong> uso, pero es p<strong>la</strong>usible suponer que el ingreso promedio está directam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l mismo. Esta variable <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> segunda preocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s,<br />

ya que los <strong>de</strong>rrames se logran principalm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología y no <strong>de</strong> su puro acceso (véase<br />

el capítulo <strong>de</strong> Galperin y Katz sobre <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> este libro).<br />

148


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

3. La p<strong>en</strong>etración ti<strong>en</strong>e un impacto positivo directo <strong>en</strong> el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por lo que <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>tos <strong>más</strong> tempranos se traduc<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> una mayor creación <strong>de</strong> riqueza.<br />

En g<strong>en</strong>eral, un <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to temprano está asociado a evitar posponer,<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lo posible, los procesos que permit<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

operación. Las principales barreras son el lic<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l espectro y el<br />

otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> concesiones, autorizaciones o permisos para operar. Sin<br />

embargo, exist<strong>en</strong> otras barreras asociadas a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> permisos <strong>de</strong><br />

construcción, verificación y homologación, <strong>en</strong>tre otros, que resultan <strong>en</strong><br />

atrasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> operación y ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. Como p<strong>la</strong>nteado<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, esto ti<strong>en</strong>e un impacto medible sustancial <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico y el bi<strong>en</strong>estar.<br />

Por lo tanto, una parte importante <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong> los gobiernos<br />

<strong>de</strong>bería estar <strong>en</strong>focada <strong>en</strong> eliminar <strong>la</strong>s barreras que exist<strong>en</strong> para que sean<br />

ofrecidos estos servicios, así como nuevos servicios que serán <strong>la</strong>nzados <strong>en</strong><br />

el futuro, resultado <strong>de</strong> los cambios tecnológicos.<br />

Asimismo, <strong>de</strong>bería contemp<strong>la</strong>rse <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> utilizar instrum<strong>en</strong>tos<br />

que aceler<strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s. Exist<strong>en</strong> varios matices sobre cuáles<br />

pued<strong>en</strong> utilizarse, pero han sido <strong>de</strong>mostradas como eficaces <strong>la</strong>s obligaciones<br />

contractuales <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> asignación <strong>de</strong> espectro, así como el<br />

otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos fiscales ligados a <strong>la</strong> inversión y al <strong>de</strong>spliegue.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, es importante <strong>de</strong>stacar el papel casi nulo que se le ha dado a <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s telecomunicaciones móviles son una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas con mayor<br />

impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> universalización <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>la</strong>s acciones para<br />

impulsar su <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>berían ser una parte medu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> cualquier política<br />

pública <strong>en</strong> el sector.<br />

El tiempo que ha estado disponible una red es un indicador fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración total alcanzada <strong>en</strong> cualquier país. Todo retraso injustificado<br />

ti<strong>en</strong>e un costo real para <strong>la</strong> economía y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Como<br />

gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios está ligada a acciones<br />

<strong>de</strong>l gobierno, éste ti<strong>en</strong>e bajo su control una variable <strong>de</strong> gran influ<strong>en</strong>cia. En un<br />

mundo <strong>en</strong> que no son muchas <strong>la</strong>s variables contro<strong>la</strong>bles por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s,<br />

ya que ésta es una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, es posible utilizar<strong>la</strong> <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico y social. El no actuar y permitir que se perpetú<strong>en</strong> retrasos se<br />

reflejará negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong> brecha digital <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

149


CEPAL<br />

Bibliografía<br />

Banco Mundial (www.worldbank.org y data.worldbank.org)<br />

Flores-Roux, E. M. y J. Mariscal (2010). “Oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

móvil”, <strong>en</strong> V. Jordán, W. Peres y H. Galperin (eds.), Acelerando <strong>la</strong> revolución digital:<br />

banda <strong>ancha</strong> para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe. Santiago <strong>de</strong> Chile: CEPAL/DIRSI.<br />

García-Zaballos, A. y G. A. Truitt Nakata (2012), “Construy<strong>en</strong>do pu<strong>en</strong>tes, Creando<br />

oportunida<strong>de</strong>s: La <strong>Banda</strong> Ancha como catalizados <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y<br />

social <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe. La Visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria”.<br />

Washington DC: Banco Inter-Americano <strong>de</strong> Desarrollo, citando A. García-<br />

Zaballos y R. López-Rivas. “Control gubernam<strong>en</strong>tal sobre el impacto socioeconómico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> los países ALC”, working paper.<br />

Gillet, J. (2012), “Global mobile p<strong>en</strong>etration – subscribers versus connections”, Wireless<br />

Intellig<strong>en</strong>ce/GSMA, octubre.<br />

J<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, R. (2007).“The Digital Provi<strong>de</strong>: Information (Technology), Market Performance,<br />

and Welfare in the South Indian Fisheries Sector”. The Quarterly Journal of<br />

Economics. 122 (3): 879-924.<br />

Katz, R. L. (2010a). “La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al <strong>de</strong>sarrollo económico” <strong>en</strong><br />

V. Jordán, W. Peres y H. Galperin (eds.), Acelerando <strong>la</strong> revolución digital: banda <strong>ancha</strong><br />

para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe. Santiago <strong>de</strong> Chile: CEPAL/DIRSI.<br />

Katz, R. L. (2010b). “The impact of broadband on the economy; Research to date<br />

and policy issues.” 10 th Global Symposium for Regu<strong>la</strong>tors “Enabling Tomorrow’s<br />

Digital World:” Dakar, S<strong>en</strong>egal.<br />

Mueller, M.L. (1997). Universal Service: Interconnection, Competition, and Monopoly<br />

in the Making of American Telecommunications. MIT Press/AEI Series on<br />

Telecommunications Deregu<strong>la</strong>tion.<br />

Pindyck, R.S. y D. K. Rubinfeld (1998). Econometric Mo<strong>de</strong>ls and Economic Forecasts. Cuarta<br />

edición. Irwin/McGraw-Hill.<br />

Qiang, C. Z. (2010). “Broadband infrastructure investm<strong>en</strong>t in stimulus packages:<br />

Relevance for <strong>de</strong>veloping countries.” Info, Vol. 12 Issue 2, pp.41-56.<br />

Qiang, C. Z. y C. M. Rossotto (2009). “Economic Impacts of Broadband on Growth: A<br />

Simultaneous Approach”, Telecommunications, Policy, 33, 471-485.<br />

The Economist (1999), “Cutting the cord”, 7 <strong>de</strong> octubre. En http://www.economist.com/<br />

no<strong>de</strong>/246152.<br />

Waverman, L., M. Meschi, y M. Fuss (2005). “The impact of telecoms on economic<br />

growth in <strong>de</strong>veloping countries”. Vodafone Policy Paper Series, 2, Londres.<br />

Waverman, L. y otros (2009). Economic Impact of Broadband: An Empirical Study, LECG, Londres.<br />

Wireless Intellig<strong>en</strong>ce (www.wirelessintellig<strong>en</strong>ce.com).<br />

150


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

VI. Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube,<br />

cambio estructural y creación <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> pymes<br />

Andrea Colciago y Fe<strong>de</strong>rico Etro 1<br />

A. Introducción<br />

El cambio estructural y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> tecnología son aspectos c<strong>la</strong>ve<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes. En este capítulo,<br />

estos temas se estudian a partir <strong>de</strong> una mirada a una experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> una nueva tecnología (<strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube) <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> los mayores<br />

mercados emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es una<br />

tecnología <strong>de</strong> uso g<strong>en</strong>eralizado basada <strong>en</strong> Internet que se está ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

a nivel mundial, con un importante impacto económico tanto <strong>en</strong> los países<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Mediante esta tecnología,<br />

<strong>la</strong> información es almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> servidores <strong>en</strong> línea y provista como un<br />

servicio por empresas bajo <strong>la</strong> modalidad base <strong>de</strong> pago según consumo<br />

(pay-as-you-go). La oferta <strong>de</strong> esta tecnología está emergi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> mercados<br />

bastante competitivos con un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> actores lí<strong>de</strong>res que ofrec<strong>en</strong><br />

soluciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube mediante estrategias <strong>de</strong> precios agresivas (Fershtman<br />

y Gandal, 2012). Su adopción permite a <strong>la</strong>s empresas evitar gran<strong>de</strong>s costos<br />

iniciales <strong>en</strong> hardware y software y convertir parte <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> costos variables a<br />

ser optimizados <strong>en</strong> el marg<strong>en</strong>. Como resultado, podrán ajustar su <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información (TI) <strong>de</strong> acuerdo a sus necesida<strong>de</strong>s. La<br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión requerida por a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado es crucial para <strong>la</strong> creación<br />

1<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Economía, Universidad <strong>de</strong> Milán, Bicocca, y Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Economía, Universidad Ca’<br />

Foscari, V<strong>en</strong>ecia, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

151


CEPAL<br />

<strong>de</strong> empresas y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas jóv<strong>en</strong>es que, por lo g<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan severas restricciones financieras y no pued<strong>en</strong> realizar gran<strong>de</strong>s<br />

inversiones iniciales. Más aun, <strong>la</strong> nueva tecnología pue<strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar nuevas<br />

inversiones <strong>en</strong> I+D para aplicaciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube (Borek y<br />

otros, 2012).<br />

Los países emerg<strong>en</strong>tes, incluidos los <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, se b<strong>en</strong>eficiarán<br />

mucho <strong>de</strong> esta revolución tecnológica para reducir <strong>la</strong> brecha tecnológica, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> TI, con los países <strong>más</strong> avanzados (De Oliveira y OgasawaraIs, 2012) 2 .<br />

En este capítulo, se evalúa el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> nube <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, el empleo y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empresas a nivel mundial,<br />

c<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados países, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r dos <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

(Arg<strong>en</strong>tina y Brasil), a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> Estados Unidos y <strong>la</strong> Unión Europea<br />

(UE) que se usan como refer<strong>en</strong>cia. La evaluación se basa <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo<br />

macroeconómico caracterizado por estructuras <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as (EMS<br />

<strong>en</strong> inglés) <strong>en</strong> el espíritu <strong>de</strong> Etro y Colciago (2010), Colciago y Rossi (2011)<br />

y Bilbiie y otros (2012). Este análisis va <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to preliminar <strong>de</strong><br />

Etro (2009a) <strong>en</strong> <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> nube <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> UE <strong>de</strong>bido a que:<br />

i) Emplea un mo<strong>de</strong>lo teórico <strong>más</strong> avanzado al que se le agrega un mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo capaz <strong>de</strong> reproducir los flujos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida<br />

<strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> una manera <strong>más</strong> realista y con un sector (competitivo)<br />

separado que provee servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube al sector productivo.<br />

ii) Revisa <strong>la</strong> calibración <strong>en</strong>focándo<strong>la</strong> <strong>en</strong> una perspectiva global, no<br />

sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE sino también <strong>en</strong> Estados Unidos y <strong>en</strong> dos países <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

iii) Realiza un experim<strong>en</strong>to conceptual difer<strong>en</strong>te que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

extrapo<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los efectos a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva tecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong>s variables agregadas y hace hincapié <strong>en</strong> los<br />

b<strong>en</strong>eficios netos pot<strong>en</strong>ciales que se pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

El mo<strong>de</strong>lo consta <strong>de</strong> tres sectores: el sector <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es finales, el sector<br />

productor <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es TI y el sector proveedor <strong>de</strong> servicios TI <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to. La industria <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es finales incluye muchos sectores, don<strong>de</strong><br />

2<br />

La literatura sobre el cambio estructural y <strong>la</strong> innovación ha hecho hincapié <strong>en</strong> lo importante que es el cambio<br />

estructural hacia industrias int<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> tecnología para los países emerg<strong>en</strong>tes (véase Cimoli y otros, 2011,<br />

para el caso <strong>de</strong> Brasil).<br />

152


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> competidores <strong>en</strong> el mercado es <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>a. Las<br />

empresas se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a un costo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada al mercado que <strong>de</strong>cidirán<br />

pagar sólo si es comp<strong>en</strong>sado por <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> ganancias futuras. Las<br />

empresas produc<strong>en</strong> los bi<strong>en</strong>es finales utilizando mano <strong>de</strong> obra y capital físico.<br />

El stock <strong>de</strong> capital toma <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> hardware <strong>de</strong> TI que cada empresa ti<strong>en</strong>e<br />

que insta<strong>la</strong>r y mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el tiempo. La producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

TI ti<strong>en</strong>e como único insumo el capital físico, mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria que<br />

provee servicios <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo, el insumo es <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra; así,<br />

se <strong>de</strong>fine como empleo TI a los trabajadores empleados <strong>en</strong> esta industria.<br />

El mercado <strong>la</strong>boral se caracteriza por fricciones y búsqueda y pareo <strong>de</strong><br />

acuerdo a lo analizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura sobre empleo (véanse Mort<strong>en</strong>s<strong>en</strong> y<br />

Pissari<strong>de</strong>s, 1994; Merz, 1995; Andolfatto, 1996; Pissari<strong>de</strong>s, 2000). En el sector<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es finales, tanto <strong>la</strong>s empresas nuevas como <strong>la</strong>s ya establecidas <strong>en</strong> el<br />

mercado <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contratar trabajadores <strong>de</strong>l pool <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupados que buscan<br />

empleo e insta<strong>la</strong>r un stock <strong>de</strong> equipo <strong>de</strong> TI antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar a producir.<br />

La industria <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios TI también <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta fricciones <strong>en</strong><br />

el mercado <strong>la</strong>boral.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong>s observaciones hechas anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo,<br />

<strong>la</strong> contrapartida <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube será una<br />

reducción <strong>en</strong> el costo <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ción y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> TI para cada empresa.<br />

Los servicios <strong>de</strong> TI, el hardware y el software pued<strong>en</strong> ser externalizados por <strong>la</strong><br />

empresa. En particu<strong>la</strong>r, se pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> los proveedores <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> cada empresa. Esto reduce los costos<br />

hundidos iniciales pues <strong>la</strong> empresa ya no necesita contar con un stock <strong>de</strong><br />

equipo TI antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong> producción. A<strong>de</strong><strong>más</strong>, reduce los costos <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l stock TI. Como resultado <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores costos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada,<br />

hay un mayor inc<strong>en</strong>tivo para que nuevas empresas <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mercado,<br />

lo que promueve <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda que recib<strong>en</strong> los productores<br />

incumb<strong>en</strong>tes. A su vez, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas empresas y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

exist<strong>en</strong>tes fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empleo, lo que impacta<br />

sobre <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo. Es importante <strong>de</strong>stacar que, aunque los costos<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo disminuy<strong>en</strong> para cada empresa, un mayor uso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s TI promueve un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo TI <strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> algunos períodos <strong>de</strong> reducción. Finalm<strong>en</strong>te, los resultados cuantitativos<br />

proporcionados por el mo<strong>de</strong>lo se traduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> resultados empíricos usando<br />

datos sobre creación <strong>de</strong> empresas y puestos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Brasil<br />

y, como refer<strong>en</strong>cia, Estados Unidos y <strong>la</strong> UE (Etro, 2009a).<br />

Es <strong>de</strong> notar que <strong>la</strong> literatura empírica apoya <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s nuevas<br />

empresas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos puestos<br />

153


CEPAL<br />

<strong>de</strong> trabajo. Haltiwanger y otros (2010), con base <strong>en</strong> datos para <strong>la</strong> industria<br />

manufacturera <strong>en</strong> Estados Unidos <strong>en</strong>tre 1972 y 1986, estima que 25%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación bruta <strong>de</strong> empleo anual se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos<br />

establecimi<strong>en</strong>tos. Del mismo modo, Jaimovich y Floetotto (2008), que se<br />

c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> empleo a nivel <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to, estiman que cerca<br />

<strong>de</strong> 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación (<strong>de</strong>strucción) <strong>de</strong> empleo promedio trimestral pue<strong>de</strong><br />

explicarse por <strong>la</strong> apertura (cierre) <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos. Por ello, el análisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo que se hace <strong>en</strong> este capítulo, <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> empresas, está bi<strong>en</strong> sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura empírica. La simu<strong>la</strong>ción<br />

muestra un impacto significativo <strong>de</strong>l cambio tecnológico asociado a <strong>la</strong><br />

introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empresas y<br />

puestos <strong>de</strong> trabajo. En particu<strong>la</strong>r, los resultados estimados <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo<br />

indican <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> 900 mil puestos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> Brasil y 100 mil <strong>en</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina, cifras que pued<strong>en</strong> ser comparadas con los cerca <strong>de</strong> tres millones <strong>de</strong><br />

nuevos empleos que se g<strong>en</strong>erarían tanto <strong>en</strong> Estados Unidos como <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE.<br />

El capítulo está organizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera. Después <strong>de</strong> esta<br />

introducción, <strong>la</strong> sección B examina <strong>la</strong> literatura sobre <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube e introduce los aspectos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> UE, Estados<br />

Unidos y <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. La sección C pres<strong>en</strong>ta el mo<strong>de</strong>lo básico <strong>de</strong> equilibrio<br />

g<strong>en</strong>eral estocástico dinámico con inversión <strong>de</strong> TI, seguido por su expansión<br />

con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube (sección D) y su calibración<br />

(sección E). En <strong>la</strong> sección F, se analiza <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

y se discute el impacto <strong>en</strong> el empleo y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empresas. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> sección G concluye y discute <strong>la</strong>s implicaciones políticas <strong>de</strong> los resultados.<br />

B. Efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es <strong>de</strong>finida por el Instituto Nacional <strong>de</strong><br />

Estándares y Tecnología <strong>de</strong> Estados Unidos como “un mo<strong>de</strong>lo para acce<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> manera conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te y bajo <strong>de</strong>manda a un conjunto compartido <strong>de</strong> recursos<br />

informáticos configurables (por ejemplo, re<strong>de</strong>s, servidores, aplicaciones y<br />

servicios) que pued<strong>en</strong> ser rápidam<strong>en</strong>te accedidos y liberados con mínimo<br />

esfuerzo <strong>de</strong> gestión o interacción con el proveedor <strong>de</strong> servicios”. Mediante <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>la</strong>s empresas pued<strong>en</strong> alqui<strong>la</strong>r capacidad <strong>de</strong> computación<br />

(hardware y software) <strong>en</strong> sus versiones <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

proveedor <strong>de</strong> servicio, y pagar según el uso, como suce<strong>de</strong> con otros insumos<br />

tales como <strong>la</strong> electricidad (véase el capítulo sobre el tema <strong>en</strong> este libro).<br />

154


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Una nueva tecnología <strong>de</strong> propósito g<strong>en</strong>eral como <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube pue<strong>de</strong> ejercer diversos efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía. En primer lugar, pue<strong>de</strong><br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el sector privado, reduci<strong>en</strong>do costos; aprovechar<br />

estos b<strong>en</strong>eficios está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado, <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s industrias, con<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>en</strong> los costos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada. Esto permitiría <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos<br />

negocios y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> lo que Lanvin y Passman (2008) l<strong>la</strong>man habilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> negocios electrónicos (e-business) <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno empresarial, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

explotar nuevas oportunida<strong>de</strong>s ofrecidas por <strong>la</strong>s TI y, una vez <strong>más</strong>, establecer<br />

nuevos negocios. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube también<br />

pue<strong>de</strong> dar lugar a efectos multi<strong>la</strong>terales <strong>de</strong> red <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas y una mayor<br />

productividad <strong>en</strong> los negocios, así como promover <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong><br />

los sectores don<strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> TI son relevantes y se reduc<strong>en</strong> drásticam<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> esta tecnología. En segundo lugar, pue<strong>de</strong> dar lugar ahorros<br />

<strong>de</strong> costos y mayor efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s áreas <strong>de</strong>l sector público, incluidos los<br />

hospitales y otras instituciones <strong>de</strong> salud (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> zonas remotas o<br />

pobres), <strong>la</strong> educación (especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación electrónica y<br />

universida<strong>de</strong>s) y <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> gobierno con picos periódicos <strong>de</strong><br />

uso. Por último, <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> costos, son esperables pot<strong>en</strong>ciales<br />

externalida<strong>de</strong>s positivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>de</strong>bido al ahorro <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía; por ejemplo, <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>ergética pue<strong>de</strong> contribuir a<br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones totales <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> una manera sustancial.<br />

Una investigación reci<strong>en</strong>te (Etro, 2009a) sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> Etro y Colciago<br />

(2010) proporciona <strong>la</strong> primera simu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura sobre el impacto<br />

económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> Europa, c<strong>en</strong>trándose<br />

<strong>en</strong> los inc<strong>en</strong>tivos para promover <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empresas. La aceptación inicial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube se inició <strong>en</strong> Estados Unidos, seguido<br />

por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y <strong>más</strong> reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por algunos países<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, incluidos los <strong>más</strong> avanzados <strong>de</strong> Asia y <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Si bi<strong>en</strong> el<br />

objetivo inicial <strong>de</strong> Etro (2009a) era estudiar Europa, i<strong>de</strong>as y resultados simi<strong>la</strong>res<br />

se aplican a otros países, incluso <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, don<strong>de</strong> también se presta at<strong>en</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> esta nueva tecnología; por ejemplo, véase Kuyucu (2011) para<br />

Turquía o C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información sobre el Desarrollo (2010) para China 3 .<br />

Este capítulo se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> dos países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, don<strong>de</strong><br />

los principales actores <strong>en</strong> este campo ya muestran significativos niveles<br />

3<br />

En perspectiva, el mercado chino, con su gran sector público, podría convertirse <strong>en</strong> una importante área<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Los gobiernos locales <strong>en</strong> China están invirti<strong>en</strong>do fuertem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos y el gobierno c<strong>en</strong>tral ha <strong>de</strong>signado a <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> nube como un<br />

negocio nuevo estratégico para los próximos años (C<strong>en</strong>ter for Information Developm<strong>en</strong>t, 2010).<br />

155


CEPAL<br />

<strong>de</strong> actividad. La empresa pionera <strong>en</strong> el campo, Amazon, ha iniciado<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te operaciones <strong>en</strong> dos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> Sao Paulo. La <strong>en</strong>trada<br />

<strong>de</strong> Amazon Web Services <strong>en</strong> el espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> es <strong>de</strong><br />

crucial importancia para <strong>la</strong> región, al tiempo que otros actores también están<br />

construy<strong>en</strong>do c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos o com<strong>en</strong>zado a p<strong>la</strong>near negocios <strong>en</strong> Brasil<br />

y otros países <strong>la</strong>tinoamericanos. Las nubes privadas ya se ha ext<strong>en</strong>dido y el<br />

<strong>de</strong>safío actual es pasar a <strong>la</strong>s nubes públicas, área <strong>en</strong> <strong>la</strong> que actores locales,<br />

como Vurbia Technologies, ya están activos <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y otros países. El<br />

esc<strong>en</strong>ario parece muy dinámico, aunque está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s europeas y estadounid<strong>en</strong>se.<br />

Otro punto c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> esta investigación es que, sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, una<br />

gran parte <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios asociados a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva tecnología se<br />

<strong>de</strong>riva <strong>de</strong> mecanismos indirectos activos <strong>en</strong> sectores no re<strong>la</strong>cionados, y no<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias directas <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TI. A continuación, se pres<strong>en</strong>tan<br />

algunos <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> este estudio que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta algunos aspectos no<br />

consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> el trabajo anterior, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

creación <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong>tre países y gran<strong>de</strong>s sectores, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición<br />

<strong>en</strong>tre creación y <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> empleo, y el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong>s finanzas públicas.<br />

A partir <strong>de</strong> supuestos conservadores sobre el proceso <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong><br />

costos asociado a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, Etro (2009a)<br />

sugiere que <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> esta tecnología podría aportar una contribución<br />

positiva y sustancial a <strong>la</strong> tasa anual <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to (incluso unas décimas <strong>de</strong><br />

punto porc<strong>en</strong>tual), ayudando a crear ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> nuevos empleos<br />

cada año mediante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> algunos ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> nuevas pymes<br />

<strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE-27. La fuerza motriz <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> esta contribución<br />

positiva opera mediante inc<strong>en</strong>tivos para crear nuevas empresas, especialm<strong>en</strong>te<br />

pymes. Como ya se señaló, uno <strong>de</strong> los principales obstáculos a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong><br />

nuevos mercados está repres<strong>en</strong>tado por los altos costos iniciales <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, a<br />

m<strong>en</strong>udo asociados con el gasto <strong>de</strong> capital físico y <strong>en</strong> TI. La computación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube permite a los posibles <strong>en</strong>trantes ahorrar <strong>en</strong> los costos fijos asociados<br />

con <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> hardware/software y <strong>en</strong> el g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> inversión <strong>en</strong> TI. Se<br />

pue<strong>de</strong> transformar parte <strong>de</strong> estos gastos <strong>de</strong> capital <strong>en</strong> gastos operativos, que<br />

son costos variables. Esto reduce <strong>la</strong>s restricciones a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y promueve <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> empresas. La importancia <strong>de</strong> este mecanismo es bi<strong>en</strong> conocida<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Europa, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pymes <strong>de</strong>sempeñan un papel crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> producción, pero es<br />

relevante también <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

156


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Para evaluar el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>en</strong> este capítulo<br />

se adopta un <strong>en</strong>foque macroeconómico haci<strong>en</strong>do hincapié <strong>en</strong> los efectos<br />

que esta innovación ti<strong>en</strong>e sobre <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />

que inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> TI y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> los inc<strong>en</strong>tivos para <strong>la</strong> creación<br />

y expansión <strong>de</strong> nuevas empresas, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l mercado y el nivel <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia sectorial, y <strong>en</strong> última instancia los efectos inducidos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

producción agregada, el empleo y otras variables macroeconómicas. La<br />

metodología se basa <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo calibrado <strong>de</strong> equilibrio g<strong>en</strong>eral estocástico<br />

dinámico aum<strong>en</strong>tado con estructuras <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as y mercados<br />

<strong>de</strong> trabajo con fricciones <strong>de</strong> búsqueda y pareo (job matching), <strong>en</strong> línea con<br />

<strong>de</strong>sarrollos reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura macroeconómica. El mo<strong>de</strong>lo sigue el<br />

marco establecido por Etro y Colciago (2010) y Colciago y Etro (2010),<br />

ampliado por Colciago y Rossi (2011) para incluir <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo, y ext<strong>en</strong>dido mediante <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> un sector público que<br />

produce bi<strong>en</strong>es y servicios. Este análisis va <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to preliminar<br />

<strong>de</strong> Etro (2009a) <strong>en</strong> <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> UE, ya que emplea un mo<strong>de</strong>lo teórico <strong>más</strong> avanzado aum<strong>en</strong>tado con<br />

un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> empleo capaz <strong>de</strong> reproducir los flujos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong>l<br />

empleo <strong>de</strong> una manera <strong>más</strong> realista y con un sector separado (competitivo)<br />

que proporciona servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube al sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción. Asimismo,<br />

revisa <strong>la</strong> calibración al c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> una perspectiva global, no sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE<br />

sino también <strong>en</strong> Estados Unidos y <strong>en</strong> Brasil y Arg<strong>en</strong>tina, y proporciona un<br />

experim<strong>en</strong>to conceptual difer<strong>en</strong>te. Este último se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> extrapo<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los efectos a mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva tecnología<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s variables agregadas, así como <strong>en</strong> hacer hincapié <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios netos<br />

pot<strong>en</strong>ciales que se pue<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva tecnología.<br />

C. El mo<strong>de</strong>lo teórico<br />

En esta sección se <strong>de</strong>scribe el mo<strong>de</strong>lo usado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s simu<strong>la</strong>ciones.<br />

Su estructura es <strong>la</strong> <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo básico <strong>de</strong> equilibrio g<strong>en</strong>eral estocástico<br />

dinámico, que se usa habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el análisis macroeconómico (Kyd<strong>la</strong>nd<br />

y Prescott, 1982; Christiano, Eich<strong>en</strong>baum y Evans, 2005) aum<strong>en</strong>tado con<br />

estructuras <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> contraste con mo<strong>de</strong>los que supon<strong>en</strong><br />

mercados <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia perfecta o compet<strong>en</strong>cia monopolística (Colciago<br />

y Etro, 2010, y Etro y Colciago, 2010) 4 . La economía ti<strong>en</strong>e un continuo <strong>de</strong><br />

4<br />

Para una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura sobre estructuras <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> equilibrio g<strong>en</strong>eral, véase Etro (2009b).<br />

157


CEPAL<br />

sectores atomísticos (industrias), cada uno <strong>de</strong> los cuales se caracteriza por<br />

contar con diversas empresas que produc<strong>en</strong> distintas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

y utilizan trabajo y equipo <strong>de</strong> TI como insumos. El equipo TI es producido<br />

por una empresa perfectam<strong>en</strong>te competitiva que usa como único insumo<br />

el capital físico. En una economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> que no aún no se ha introducido <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube (“pre-nube”), <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cubrir los costos<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l equipo TI.<br />

Los bi<strong>en</strong>es producidos <strong>en</strong> los distintos sectores son sustitutos<br />

imperfectos <strong>en</strong>tre sí y son agregados <strong>en</strong> un bi<strong>en</strong> final, que es usado por los<br />

hogares para fines <strong>de</strong> consumo e inversión. La compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> precios y <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trada <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> nuevas empresas se mo<strong>de</strong><strong>la</strong> a nivel sectorial, don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan fricciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda y pareo al contratar<br />

trabajadores, según es mo<strong>de</strong><strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura sobre<br />

búsqueda <strong>de</strong> empleo (Mort<strong>en</strong>s<strong>en</strong> y Pissari<strong>de</strong>s, 1994; Pissari<strong>de</strong>s, 2000).<br />

1. Mercado <strong>de</strong> trabajo y pareo <strong>de</strong> empleo<br />

El mercado <strong>de</strong> trabajo se caracteriza por fricciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />

y el pareo, como <strong>en</strong> Andolfatto (1996) y Merz (1995). Las empresas que<br />

produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to necesitan abrir vacantes para contratar nuevos<br />

trabajadores. Los trabajadores <strong>de</strong>socupados y <strong>la</strong>s vacantes se combinan <strong>de</strong><br />

acuerdo a una función <strong>de</strong> pareo con r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos constantes a esca<strong>la</strong> (CRS)<br />

y dan como resultado nuevas contrataciones o pareos <strong>en</strong> cada período. Se<br />

supone que <strong>la</strong> función <strong>de</strong> pareo (matching function) es tipo <strong>de</strong> Cobb-Doug<strong>la</strong>s:<br />

don<strong>de</strong> refleja <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> pareo, es el número<br />

total <strong>de</strong> vacantes creadas <strong>en</strong> el tiempo y es <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo. La<br />

probabilidad <strong>de</strong> que una empresa ll<strong>en</strong>e una vacante es dada por ,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que un <strong>de</strong>socupado <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre empleo es<br />

. Las empresas y los individuos consi<strong>de</strong>ran ambas probabilida<strong>de</strong>s<br />

como dadas. Los pareos son <strong>más</strong> productivos <strong>en</strong> los períodos <strong>en</strong> que se dan.<br />

Cada empresa <strong>de</strong>spi<strong>de</strong> exóg<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te una fracción <strong>de</strong> los trabajadores<br />

ocupados <strong>en</strong> cada período, don<strong>de</strong> es <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> que un trabajador<br />

permanezca <strong>en</strong> una empresa hasta el próximo período. Un trabajador pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> un empleo por dos razones: porque <strong>la</strong> empresa don<strong>de</strong> se<br />

ubica el empleo sale <strong>de</strong>l mercado o porque se <strong>de</strong>struye el pareo. Dado que<br />

se normaliza <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a 1, el número <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong>socupados y <strong>la</strong><br />

(1)<br />

158


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo son iguales. Por lo tanto, si el empleo <strong>en</strong> el tiempo es<br />

, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo es:<br />

y repres<strong>en</strong>ta también <strong>la</strong> fracción <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes que buscan un empleo.<br />

Dada <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> función, se pue<strong>de</strong> expresar <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong><br />

ll<strong>en</strong>ar una vacante como:<br />

(2)<br />

don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>fine<br />

empleo como:<br />

, <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar un<br />

(3)<br />

y su razón como:<br />

2. Hogares<br />

Usando el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> familia <strong>de</strong> Mertz (1995), un hogar repres<strong>en</strong>tativo<br />

consiste <strong>de</strong> un continuo <strong>de</strong> individuos <strong>de</strong> masa 1. Los miembros <strong>de</strong> un hogar<br />

se aseguran unos a otros contra el riesgo <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>sempleado. La familia<br />

repres<strong>en</strong>tativa ti<strong>en</strong>e una utilidad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su vida <strong>de</strong>:<br />

(4)<br />

don<strong>de</strong> es el factor <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> variable repres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> trabajo por individuo y es el consumo <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final. La<br />

familia recibe un ingreso real <strong>de</strong>l trabajo , don<strong>de</strong> es el sa<strong>la</strong>rio<br />

real, y b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> su propiedad <strong>de</strong> empresas. Los individuos<br />

<strong>de</strong>socupados recib<strong>en</strong> un b<strong>en</strong>eficio real <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo , por lo tanto el<br />

b<strong>en</strong>eficio total para los hogares es . Este es financiado por el<br />

gobierno mediante impuestos tipo lump sum. Los hogares ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un stock<br />

<strong>de</strong> capital físico, , que evoluciona <strong>de</strong> acuerdo a<br />

159


CEPAL<br />

don<strong>de</strong> es <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> capital. El hogar elige cuánto ahorrar <strong>en</strong><br />

bonos sin riesgo, capital físico y creación <strong>de</strong> nuevas empresas <strong>de</strong> acuerdo a<br />

ecuaciones estándar <strong>de</strong> Euler y <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> activos. La primera condición<br />

<strong>de</strong> primer ord<strong>en</strong> (CPO) respecto <strong>de</strong>l empleo, , es<br />

don<strong>de</strong> es el valor marginal para el hogar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un miembro<br />

ocupado <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupado y es <strong>la</strong> utilidad marginal <strong>de</strong>l consumo.<br />

La ecuación (6) indica que el precio sombra <strong>de</strong> un miembro adicional ocupado<br />

(el <strong>la</strong>do izquierdo) para el hogar ti<strong>en</strong>e cuatro compon<strong>en</strong>tes: primero, el<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilidad por t<strong>en</strong>er un miembro adicional ocupado, dado por<br />

el sa<strong>la</strong>rio real expresado <strong>en</strong> utiles (utils); segundo, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> utilidad <strong>de</strong>bido<br />

al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> horas <strong>de</strong>dicadas al trabajo, dada por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sutilidad marginal<br />

<strong>de</strong>l empleo; tercero, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or utilidad <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l b<strong>en</strong>eficio<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo, y cuarto, <strong>la</strong> utilidad asociada a <strong>la</strong> estabilidad, dada por <strong>la</strong><br />

contribución <strong>de</strong> un pareo pres<strong>en</strong>te al empleo <strong>de</strong>l hogar <strong>en</strong> el próximo período.<br />

3. Tecnología<br />

Hay cuatro tipos <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía: los productores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

intermedios, los productores <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final, los productores <strong>de</strong> equipo TI y<br />

los proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to TI, que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta<br />

sección. El bi<strong>en</strong> final es un agregado <strong>de</strong> un continuo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es sectoriales<br />

<strong>de</strong> masa 1 <strong>de</strong>finido como<br />

don<strong>de</strong> d<strong>en</strong>ota el producto <strong>de</strong>l sector y es <strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong><br />

sustitución <strong>en</strong>tre dos bi<strong>en</strong>es sectoriales. Los productores <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final actúan<br />

competitivam<strong>en</strong>te. En cada sector , hay empresas que produc<strong>en</strong><br />

bi<strong>en</strong>es difer<strong>en</strong>tes que son agregados <strong>en</strong> un bi<strong>en</strong> sectorial mediante una<br />

función <strong>de</strong> agregación tipo CES <strong>de</strong>finida como<br />

(5)<br />

(6)<br />

(7)<br />

(8)<br />

160


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

don<strong>de</strong> es <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el sector es <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> sustitución <strong>en</strong>tre bi<strong>en</strong>es sectoriales. Como <strong>en</strong> Etro y Colciago<br />

(2010), se supone una e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> sustitución <strong>en</strong>tre bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

sectores igual a 1. Esto permite realistam<strong>en</strong>te distinguir <strong>en</strong>tre un bajo<br />

grado <strong>de</strong> sustitución a nivel agregado y un alto grado <strong>de</strong> sustitución a nivel<br />

<strong>de</strong>sagregado. Cada empresa <strong>en</strong> el sector produce un bi<strong>en</strong> (intermedio)<br />

difer<strong>en</strong>ciado mediante <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te función <strong>de</strong> producción<br />

don<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tecnología común <strong>en</strong>tre sectores que evoluciona<br />

exóg<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tiempo. La variable es el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

<strong>en</strong> el tiempo usado <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final, y repres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong>s horas por trabajador. En lo que sigue, a <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es intermedios se <strong>la</strong>s d<strong>en</strong>ominará “productores”. La variable<br />

es <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> equipo TI <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> producción. Este último es<br />

producido por una empresa perfectam<strong>en</strong>te competitiva que usa capital físico<br />

como único insumo. En cada período un flujo <strong>de</strong> TI, <strong>de</strong>finido como ,<br />

es producido con tecnología<br />

don<strong>de</strong> es el stock <strong>de</strong> capital <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía y es <strong>la</strong> productividad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> TI. Suponi<strong>en</strong>do que existe compet<strong>en</strong>cia perfecta, el precio<br />

<strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> TI es su costo marginal <strong>de</strong> producción, que pue<strong>de</strong> ser calcu<strong>la</strong>do<br />

maximizando el b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l productor <strong>de</strong> servicios TI como .<br />

Los b<strong>en</strong>eficios reales <strong>de</strong> un productor <strong>en</strong> el período se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como<br />

don<strong>de</strong> es el sa<strong>la</strong>rio real pagado por <strong>la</strong> empresa ,<br />

repres<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> vacantes abiertas <strong>en</strong> el tiempo , es el costo <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er abierta una vacante medido <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> producto, es<br />

<strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> TI <strong>en</strong> el período y es el precio <strong>de</strong> una unidad <strong>de</strong> TI <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final; es el precio real <strong>de</strong>l producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa .<br />

El término repres<strong>en</strong>ta los costos <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l stock <strong>de</strong> TI. Estos servicios son provistos por una empresa<br />

que opera <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia perfecta con tecnología<br />

, don<strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong> trabajadores empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria. El<br />

proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to también <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta costos <strong>de</strong><br />

búsqueda <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> trabajo. Contrata trabajadores abri<strong>en</strong>do vacantes<br />

(9)<br />

(10)<br />

(11)<br />

161


CEPAL<br />

con un costo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> producto igual a , tomando como dados<br />

<strong>la</strong>s horas y el sa<strong>la</strong>rio real <strong>de</strong>terminados por el proceso <strong>de</strong> negociación <strong>en</strong>tre<br />

trabajadores y empresas que operan <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final 5 . Su fuerza<br />

<strong>la</strong>boral evoluciona <strong>de</strong> acuerdo a<br />

. Así el problema<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado por el proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> ser<br />

escrito como<br />

La maximización <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios requiere<br />

esta condición igua<strong>la</strong> el costo marginal y el b<strong>en</strong>eficio marginal <strong>de</strong> contratar<br />

un trabajador. Este último es dado por el flujo <strong>de</strong>scontado <strong>de</strong> los ingresos<br />

netos futuros esperados por <strong>la</strong> empresa al contratar un trabajador adicional.<br />

Se supone una tecnología <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to tal que el productor <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong><br />

final <strong>de</strong>be adquirir unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to por cada<br />

unidad <strong>de</strong> TI que posee. Como resultado, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda individual <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to es<br />

y los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l producto final se<br />

pued<strong>en</strong> reescribir como<br />

El valor <strong>de</strong> un productor <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final es el valor pres<strong>en</strong>te esperado<br />

<strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios futuros<br />

don<strong>de</strong><br />

es el factor <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to<br />

estocástico <strong>de</strong> los hogares que consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> sobreviv<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas . Las empresas que no sal<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mercado ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />

el mom<strong>en</strong>to , una fuerza <strong>de</strong> trabajo individual dada por<br />

y un stock <strong>de</strong> TI igual a<br />

(12)<br />

(13)<br />

5<br />

En este caso es indifer<strong>en</strong>te para un miembro <strong>de</strong>l hogar trabajar <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> TI o <strong>en</strong> el <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final.<br />

162


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

(14)<br />

don<strong>de</strong> es <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>preciación <strong>de</strong>l equipo TI. La e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong><br />

sustitución intersectorial igual a 1 implica que el gasto nominal, , es<br />

idéntico <strong>en</strong>tre sectores. Así, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> cada bi<strong>en</strong> por el productor final es<br />

(15)<br />

don<strong>de</strong> es el índice <strong>de</strong> precios <strong>de</strong>l sector y es el precio <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong><br />

final <strong>en</strong> el período . Si se expresa con el precio <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el sector<br />

, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tada por el productor <strong>de</strong> cada variedad es<br />

(16)<br />

don<strong>de</strong><br />

es <strong>de</strong>finida como<br />

(17)<br />

Usando (16) y (15) <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda individual <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> se pue<strong>de</strong> escribir<br />

como una función <strong>de</strong>l gasto agregado,<br />

(18)<br />

4. Entrada<br />

Al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> cada período nuevas empresas <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el sector<br />

(0,1), mi<strong>en</strong>tras al final <strong>de</strong>l período una fracción (0; 1) <strong>de</strong> participantes<br />

<strong>en</strong> el mercado sal<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mismo por razones exóg<strong>en</strong>as 6 . Como resultado, el<br />

número <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong> un sector , sigue <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to:<br />

(19)<br />

don<strong>de</strong> es el número <strong>de</strong> nuevos <strong>en</strong>trantes <strong>en</strong> el sector <strong>en</strong> el período<br />

. Sigui<strong>en</strong>do a Bilbiie y otros (2012) se supone que los nuevos <strong>en</strong>trantes <strong>en</strong> el<br />

tiempo solo comi<strong>en</strong>zan a producir <strong>en</strong> el período +1 y que <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> salir <strong>de</strong>l mercado, , es in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada e igual <strong>en</strong>tre<br />

sectores. El supuesto <strong>de</strong> una tasa <strong>de</strong> salida exóg<strong>en</strong>a y constante, aunque es<br />

6<br />

Como se discute <strong>en</strong> Bilbiie y otros (2012), si los choques macroeconómicos son sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te pequeños,<br />

es positivo <strong>en</strong> todos los períodos. Los nuevos <strong>en</strong>trantes financian su ingreso <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> acciones.<br />

163


CEPAL<br />

adoptado para simplificar el mo<strong>de</strong>lo, ti<strong>en</strong>e también apoyo empírico. Usando<br />

datos anuales para <strong>la</strong> manufactura <strong>en</strong> Estados Unidos, Lee y Mukoyama<br />

(2008) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada es procíclica, <strong>la</strong>s tasas<br />

anuales <strong>de</strong> salida son simi<strong>la</strong>res tanto <strong>en</strong> períodos <strong>de</strong> auge como <strong>de</strong> recesión.<br />

Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y el tipo <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cada sector. Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada, <strong>la</strong>s empresas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />

un costo hundido <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> afrontar para participar <strong>en</strong><br />

el mercado, el que ti<strong>en</strong>e dos compon<strong>en</strong>tes:<br />

El primer término repres<strong>en</strong>ta el costo asociado a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong>s<br />

barreras a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada, que es simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre sectores. Es exóg<strong>en</strong>o y se expresa<br />

<strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final. El segundo compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />

refleja el hecho <strong>de</strong> que para com<strong>en</strong>zar a producir <strong>en</strong> el período sigui<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s nuevas empresas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> insta<strong>la</strong>r un stock <strong>de</strong> TI. Esto requiere un monto<br />

<strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> TI dado por<br />

7<br />

. Si <strong>la</strong> empresa sale <strong>de</strong>l mercado<br />

pier<strong>de</strong> su stock <strong>de</strong> TI. Las empresas <strong>en</strong>trarán al mercado hasta el punto <strong>en</strong><br />

que su valor, repres<strong>en</strong>tado por el valor pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios futuros,<br />

iguale al costo hundido <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada .<br />

5. Compet<strong>en</strong>cia imperfecta y creación <strong>de</strong> empleo<br />

Se consi<strong>de</strong>ra una compet<strong>en</strong>cia tipo Bertrand. Cada empresa elige;<br />

; y para maximizar ,<br />

tomando como dado el precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras empresas <strong>en</strong> el sector. En un<br />

equilibrio simétrico, <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación óptima <strong>de</strong> precios implica que el precio<br />

re<strong>la</strong>tivo elegido por <strong>la</strong> empresa es<br />

(20)<br />

don<strong>de</strong><br />

es el marg<strong>en</strong> (mark-up) sobre el costo marginal dado por<br />

(21)<br />

Este costo es <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te según el número <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong> el sector.<br />

Más aun, cuando el marg<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a , es <strong>de</strong>cir, el<br />

resultado típico <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia monopolística. La condición <strong>de</strong> primer<br />

7<br />

El parámetro es un indicador variable que toma valores 0 o 1 y permite incorporar a <strong>la</strong> economía postnube<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía pre-nube. Como se indica <strong>más</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, toma el valor 1 antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

los servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y el valor 0 luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> los mismos.<br />

164


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

ord<strong>en</strong> (CPO) respecto <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> vacantes es<br />

Así, <strong>la</strong> empresa fija el valor <strong>de</strong>l trabajador marginal, , igual al costo<br />

esperado <strong>de</strong> contratar el trabajador, . La CPO respecto <strong>de</strong> resulta<br />

La combinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos últimas ecuaciones produce <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

condición <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> empleo (JCC).<br />

(22)<br />

(23)<br />

don<strong>de</strong> se usa <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación para sustituir<br />

Dado que <strong>la</strong> razón aum<strong>en</strong>ta con el número <strong>de</strong> empresas, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

lleva a un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l costo marginal y, por lo tanto, <strong>en</strong> el ingreso marginal<br />

<strong>de</strong> equilibrio. Por esta razón, el ingreso <strong>de</strong>l producto marginal <strong>de</strong>l trabajo<br />

(MRP), dado por<br />

, también aum<strong>en</strong>ta<br />

con <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia. Así, <strong>la</strong> mayor compet<strong>en</strong>cia promueve <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

vacantes y empleo <strong>de</strong>bido a su efecto positivo sobre el MRP <strong>de</strong>l trabajo. La<br />

empresa invertirá <strong>en</strong> TI hasta el punto don<strong>de</strong><br />

Aum<strong>en</strong>tar TI <strong>en</strong> una unidad <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te cuesta . El b<strong>en</strong>eficio<br />

asociado a <strong>la</strong> unidad marginal <strong>de</strong> TI es dado por el ingreso <strong>de</strong>l producto<br />

marginal neto <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to TI (el primer término <strong>en</strong><br />

el <strong>la</strong>do <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> ecuación) sumado al valor pres<strong>en</strong>te que esa unidad<br />

adicional <strong>de</strong> TI t<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> el futuro,<br />

. Dado que IT es un<br />

stock variable, <strong>la</strong> empresa está obliga a mirar hacia el futuro cuando <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inversión óptima <strong>en</strong> TI.<br />

6. Negociación <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios y horas<br />

(24)<br />

Como <strong>en</strong> Trigari (2009), <strong>la</strong> negociación ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong> dos dim<strong>en</strong>siones:<br />

el sa<strong>la</strong>rio real y <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> trabajo. Se supone una negociación tipo Nash;<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> empresa y el trabajador elige el sa<strong>la</strong>rio y el número <strong>de</strong> horas<br />

<strong>de</strong> trabajo para maximizar el producto <strong>de</strong> Nash<br />

165


CEPAL<br />

don<strong>de</strong> es el valor para <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un trabajador adicional,<br />

mi<strong>en</strong>tras es el exced<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l hogar expresado <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> consumo.<br />

El parámetro refleja el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> negociación re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> cada parte. La<br />

CPO respecto <strong>de</strong>l sa<strong>la</strong>rio real es<br />

(26)<br />

Usando <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecuación (23) y <strong>la</strong> <strong>de</strong> dada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ecuación (6), luego <strong>de</strong> algunas transformaciones, se llega a <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong>l<br />

sa<strong>la</strong>rio<br />

don<strong>de</strong><br />

. El sa<strong>la</strong>rio comparte los<br />

costos y los b<strong>en</strong>eficios asociados al pareo <strong>de</strong> acuerdo al parámetro . El<br />

trabajador es retribuido por una fracción <strong>de</strong> los ingresos y ahorros <strong>de</strong><br />

costos <strong>de</strong> contratación <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y comp<strong>en</strong>sado por una fracción 1-<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sutilidad que sufre por ofrecer trabajo y pedir el b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempleo. Una característica distintiva <strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque es que el sa<strong>la</strong>rio<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es. El efecto<br />

directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el sa<strong>la</strong>rio real es capturado por el término<br />

, que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> parte MRP que va<br />

a los trabajadores. La <strong>en</strong>trada lleva a un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón y por<br />

lo tanto <strong>en</strong> el MRP. Así, suponi<strong>en</strong>do todo lo <strong>de</strong><strong>más</strong> constante, una mayor<br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rio hacia arriba. Este resultado es<br />

simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo estático <strong>de</strong> Bl<strong>ancha</strong>rd y Giavazzi (2003), que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

un efecto positivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia sobre el sa<strong>la</strong>rio real. La COP respecto<br />

<strong>de</strong> es<br />

Debido a que <strong>la</strong> empresa y el trabajador negocian simultáneam<strong>en</strong>te sobre<br />

sa<strong>la</strong>rios y horas, el resultado es efici<strong>en</strong>te (a nivel privado) y el sa<strong>la</strong>rio no juega<br />

un papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> horas. Mayor compet<strong>en</strong>cia lleva a un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s horas negociadas <strong>en</strong>tre trabajadores y empresas por <strong>la</strong>s mismas razones<br />

por <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia afecta positivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pauta sa<strong>la</strong>rial.<br />

(25)<br />

(27)<br />

(28)<br />

166


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

7. Creación <strong>de</strong> empresas, contratación y políticas <strong>de</strong> TI<br />

Se supone que<br />

son respectivam<strong>en</strong>te los<br />

b<strong>en</strong>eficios reales, el número <strong>de</strong> vacantes abiertas por una nueva empresa y<br />

<strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> TI. Simétricam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> respectivam<strong>en</strong>te<br />

los b<strong>en</strong>eficios individuales y <strong>la</strong>s vacantes anunciadas por un productor ya<br />

insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el mercado (incumb<strong>en</strong>te). La empresas nuevas y <strong>la</strong>s ya insta<strong>la</strong>das<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo tamaño, . Así, <strong>la</strong> política óptima <strong>de</strong> contratación <strong>de</strong><br />

nuevas empresas, que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra inicial, consiste <strong>en</strong> anunciar<br />

<strong>en</strong> el tiempo t <strong>la</strong>s vacantes requeridas para contratar trabajadores. Como<br />

resultado . Dado que, <strong>de</strong>be darse que<br />

Por lo tanto, una nueva empresa anuncia <strong>más</strong> vacantes que un productor<br />

ya insta<strong>la</strong>do. Por esta razón, dado que anunciar vacantes es costoso, el<br />

b<strong>en</strong>eficio para <strong>la</strong>s nuevas empresas es m<strong>en</strong>or que para <strong>la</strong>s ya insta<strong>la</strong>das, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r<br />

(29)<br />

Debe notarse también que un nuevo <strong>en</strong>trante <strong>de</strong>be insta<strong>la</strong>r un stock <strong>de</strong><br />

TI antes <strong>de</strong> iniciar <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> el próximo período. Dada que <strong>la</strong> elección<br />

<strong>de</strong> IT es simétrica <strong>en</strong>tre productores, estos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> invertir durante el tiempo t<br />

tanto cuanto sea necesario para alcanzar un stock <strong>de</strong> TI idéntico al que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

los productores ya insta<strong>la</strong>dos al final <strong>de</strong>l tiempo , que es .<br />

El costo hundido para <strong>la</strong> empresa nueva pue<strong>de</strong> así ser escrito como<br />

En cada período el nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada es <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> manera <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>a<br />

para igua<strong>la</strong>r el valor <strong>de</strong> un nuevo <strong>en</strong>trante, , al costo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />

(30)<br />

Debe notarse que los nuevos <strong>en</strong>trantes pot<strong>en</strong>ciales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un m<strong>en</strong>or valor que<br />

<strong>la</strong>s empresas que ya produc<strong>en</strong> porque, si no sal<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mercado antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar<br />

<strong>la</strong> producción, t<strong>en</strong>drán que construir una fuerza <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> su primer período<br />

<strong>de</strong> actividad. La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el valor <strong>de</strong> una empresa que ya produce y el <strong>de</strong><br />

un pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>trante, es el valor pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mayor costo <strong>de</strong> anunciar vacantes<br />

que este último <strong>de</strong>be afrontar <strong>en</strong> el primer período <strong>de</strong> actividad. Formalm<strong>en</strong>te<br />

(31)<br />

167


CEPAL<br />

don<strong>de</strong> es el valor <strong>de</strong> una empresa (nueva o ya insta<strong>la</strong>da) que produce<br />

<strong>en</strong> el tiempo .<br />

D. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Como se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> capacidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

implica que los servicios <strong>de</strong> TI, hardware y software, pued<strong>en</strong> ser externalizados<br />

por <strong>la</strong> empresa. En particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> cómputo y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

es suministrada como un servicio que se pue<strong>de</strong> adquirir según <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.<br />

Este cambio tecnológico se mo<strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera. Se supone<br />

que, luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, todos los<br />

productores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es intermedios no poseerán un stock <strong>de</strong> TI, sino que lo<br />

alqui<strong>la</strong>rán <strong>de</strong>l proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. El stock exist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> TI se<br />

transfiere al proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. De este tipo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción<br />

se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dos consecu<strong>en</strong>cias principales. La primera es que los costos<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>preciación asociados al stock <strong>de</strong> TI serán cubiertos<br />

por el proveedor <strong>de</strong> servicios TI. La segunda es que los nuevos <strong>en</strong>trantes<br />

no t<strong>en</strong>drán que construir un stock <strong>de</strong> TI antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong> producción.<br />

Como resultado, se reduc<strong>en</strong> fuertem<strong>en</strong>te los costos hundidos iniciales que<br />

los pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong>trantes <strong>de</strong>berán <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar.<br />

La producción <strong>de</strong> servicios TI se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> según <strong>la</strong> misma función <strong>de</strong><br />

producción consi<strong>de</strong>rada anteriorm<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir según <strong>la</strong> ecuación (10). Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> maximización <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>be ahora t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> nuevos servicios TI no será <strong>más</strong> v<strong>en</strong>dida, sino alqui<strong>la</strong>da,<br />

a los productores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es intermedios. Se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

alquiler <strong>de</strong> los servicios TI. Como resultado, <strong>la</strong> TI producida <strong>en</strong> el tiempo<br />

, contribuirá al stock <strong>de</strong> TI <strong>de</strong>l proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube.<br />

Sus b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> el período son<br />

El proveedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube soluciona el sigui<strong>en</strong>te problema<br />

(32)<br />

Después <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir al multiplicador <strong>de</strong> Lagrange sobre <strong>la</strong> restricción<br />

como , se pue<strong>de</strong> mostrar que <strong>la</strong>s CPO para este problema son<br />

168<br />

(33)


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

(34)<br />

y<br />

(35)<br />

La primera CPO implica que el proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

alqui<strong>la</strong>rá capital hasta el punto <strong>en</strong> que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> alquiler <strong>de</strong> este iguale al<br />

ingreso <strong>de</strong>l producto marginal <strong>de</strong>l capital. Combinando <strong>la</strong>s CPO se obti<strong>en</strong>e<br />

La maximización <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios requiere que el costo marginal <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> una unidad adicional <strong>de</strong> TI <strong>en</strong> el tiempo , sea igual<br />

al ingreso marginal que <strong>la</strong>s empresas obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> producir una unidad<br />

adicional. El último es dado por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> alquiler a <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> unidad marginal<br />

será alqui<strong>la</strong>da mañana, neta <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, <strong>más</strong> el valor <strong>de</strong><br />

continuidad (estabilidad),<br />

. El ingreso marginal <strong>de</strong>be ser<br />

<strong>de</strong>scontado pues los productores <strong>de</strong> TI podrán alqui<strong>la</strong>r una unidad adicional<br />

producida <strong>en</strong> recién <strong>en</strong> el período +1. Ahora, los productores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

sectoriales simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mandarán TI hasta el punto <strong>en</strong> que el costo <strong>de</strong><br />

alqui<strong>la</strong>r TI iguale el producto marginal <strong>de</strong> TI. Formalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> CPO con<br />

respecto a ya no es <strong>la</strong> ecuación (24), sino<br />

Debe notarse que, al combinar <strong>la</strong>s ecuaciones (37) y (36), se recupera <strong>la</strong><br />

ecuación (24). Los <strong>en</strong>trantes <strong>en</strong> el tiempo no necesitan <strong>más</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar costos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> TI. Una vez que están <strong>en</strong> el mercado y comi<strong>en</strong>zan <strong>la</strong><br />

producción, <strong>de</strong>mandarán servicios TI hasta el punto <strong>en</strong> que <strong>la</strong> condición (37) se<br />

satisfaga. Como resultado, <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong>trará al mercado hasta el punto <strong>en</strong> que<br />

(38)<br />

Esto significa que <strong>la</strong> política <strong>de</strong> TI <strong>de</strong>l nuevo <strong>en</strong>trante no difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> un productor ya insta<strong>la</strong>do. Como <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>la</strong>s<br />

empresas productoras <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>b<strong>en</strong> constituir una fuerza <strong>de</strong> trabajo antes<br />

<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar a producir. Esta razón explica <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> política <strong>de</strong><br />

contratación <strong>de</strong> los nuevos <strong>en</strong>trantes y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los productores ya insta<strong>la</strong>dos<br />

es <strong>la</strong> misma que fue indicada anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

(36)<br />

(37)<br />

169


CEPAL<br />

1. Agregación y equilibrio <strong>de</strong>l mercado<br />

Dado que los sectores son simétricos y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una masa unitaria, el<br />

número <strong>de</strong> empresas y nuevos <strong>en</strong>trantes a nivel sectorial son su contraparte<br />

agregada. Así, <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l número agregado <strong>de</strong> empresas es<br />

Como los gastos agregados y sectoriales son idénticos, se ti<strong>en</strong>e que<br />

. Consi<strong>de</strong>rando y <strong>la</strong> función<br />

individual <strong>de</strong> producción, se obti<strong>en</strong>e que<br />

La función <strong>de</strong> producción agregada pres<strong>en</strong>ta una forma <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos<br />

creci<strong>en</strong>tes. En este caso, un choque <strong>de</strong> productividad afecta directam<strong>en</strong>te<br />

al producto, pero también mediante el canal <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> empresas. Las<br />

vacantes totales anunciadas <strong>en</strong> el período son<br />

(39)<br />

don<strong>de</strong> es el número <strong>de</strong> productores insta<strong>la</strong>dos y es<br />

el número <strong>de</strong> nuevas empresas. Al agregar <strong>la</strong>s restricciones <strong>de</strong> presupuesto<br />

<strong>de</strong> los hogares, se obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> restricción <strong>de</strong> recursos agregada <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

que establece que <strong>la</strong> suma <strong>de</strong>l consumo y <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> los nuevos<br />

<strong>en</strong>trantes y el capital <strong>de</strong>be ser igual a <strong>la</strong> suma <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong>l trabajo y los<br />

b<strong>en</strong>eficios agregados, , distribuidos a los hogares <strong>en</strong> el tiempo . Los<br />

b<strong>en</strong>eficios agregados se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como 8<br />

don<strong>de</strong><br />

(40)<br />

(41)<br />

y<br />

8<br />

Dado que el productor <strong>de</strong> equipo TI y el proveedor <strong>de</strong> servicios TI operan <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cia perfecta, no realizan<br />

b<strong>en</strong>eficios.<br />

170


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

En este caso<br />

Dado que<br />

, y <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do<br />

como el número <strong>de</strong> vacantes anunciadas por los productores <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong><br />

final, se llega a que<br />

Debe notarse que<br />

por lo tanto<br />

Dado que,<br />

pued<strong>en</strong> expresarse como<br />

los b<strong>en</strong>eficios agregados<br />

El número agregado <strong>de</strong> trabajadores es<br />

finalm<strong>en</strong>te a<br />

, lo que lleva<br />

Como resultado, el equilibrio <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final requiere que<br />

o<br />

(42)<br />

171


CEPAL<br />

(43)<br />

Se <strong>de</strong>be notar que el total <strong>de</strong> TI producida <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong>be ser<br />

igual a <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas insta<strong>la</strong>das y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los nuevos<br />

<strong>en</strong>trantes, es <strong>de</strong>cir<br />

(44)<br />

así, usando<br />

, sigue que<br />

y finalm<strong>en</strong>te<br />

(45)<br />

La dinámica <strong>de</strong>l stock <strong>de</strong> TI se expresa como<br />

2. El equilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Ahora se pue<strong>de</strong> pasar a <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong>l equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Aquí los productores <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> final alqui<strong>la</strong>n su stock <strong>de</strong> TI<br />

al productor <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> un productor ya<br />

insta<strong>la</strong>do son <strong>en</strong>tonces dados por<br />

mi<strong>en</strong>tras que los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> una empresa nueva son<br />

Agregando como anteriorm<strong>en</strong>te, se llega a que<br />

Dado que<br />

, sigue que<br />

172


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada es simplem<strong>en</strong>te . Como<br />

resultado, <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong>l mercado se expresa como<br />

(46)<br />

don<strong>de</strong><br />

E. Calibración<br />

Exist<strong>en</strong> pocos análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral a nivel<br />

macroeconómico <strong>en</strong> Brasil y Arg<strong>en</strong>tina. En los últimos años, <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sobre los mercados <strong>de</strong> trabajo se han <strong>en</strong>focado <strong>en</strong> aspectos<br />

microeconómicos tales como <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias sa<strong>la</strong>riales, <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> obreros calificados, <strong>en</strong>tre otros temas.<br />

Uno <strong>de</strong> los pocos estudios que analiza variables como creación bruta <strong>de</strong><br />

empleo, <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> empleo y búsqueda <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> Brasil es Siqueira<br />

(2009). Encu<strong>en</strong>tra que <strong>la</strong>s transiciones <strong>en</strong>tre empleos son mayores que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE para los que hay estadísticas simi<strong>la</strong>res. Un<br />

posible explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta movilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo brasileña es <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> empleos informales y trabajadores auto empleados, grupos que,<br />

como es sabido, son los <strong>más</strong> flexibles. Pero, como se sugiere <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

obra, aunque esta característica pue<strong>de</strong> explicar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta movilidad<br />

<strong>la</strong>boral, no <strong>la</strong> explica totalm<strong>en</strong>te. Todo esto implica que los flujos <strong>en</strong> el<br />

mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> Brasil son <strong>más</strong> parecidos a <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l mercado<br />

<strong>la</strong>boral <strong>en</strong> Estados Unidos que a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los mercados, <strong>más</strong> rígidos, <strong>de</strong> países<br />

europeos. Por esta razón <strong>más</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se calibrará el mo<strong>de</strong>lo, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

los parámetros re<strong>la</strong>tivos al mercado <strong>de</strong> trabajo, sigui<strong>en</strong>do dos estrategias<br />

alternativas. La primera busca reproducir los mercados <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> Estados<br />

Unidos y <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, caracterizados por gran<strong>de</strong>s movimi<strong>en</strong>tos. La<br />

segunda, por su parte, está basada <strong>en</strong> los mercados europeos <strong>más</strong> rígidos.<br />

La calibración se hace con una base trimestral como <strong>en</strong> Shimer (2005) y<br />

Bl<strong>ancha</strong>rd y Galì (2010) <strong>en</strong>tre otros. Inicialm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los parámetros<br />

comunes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> calibración. El factor <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>to, , es<br />

fijado <strong>en</strong> el valor estándar <strong>de</strong> 0,99. Campos y Iootty (2005) reportan, para<br />

Brasil, una tasa anual promedio <strong>de</strong> salidas <strong>de</strong> 9,8%, muy cercana al 10%<br />

173


CEPAL<br />

reportado para Estados Unidos por Bilbiie y otros (2012). Por ello, <strong>en</strong> este<br />

capítulo se fija = 0,025.<br />

El valor <strong>de</strong> base para el costo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada es <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> manera que<br />

<strong>la</strong> razón <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas empresas y el capital físico es cercana<br />

a 15%, como <strong>en</strong> Bilbiie y otros (2012). El marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> precios correspondi<strong>en</strong>te<br />

al estado estacionario es <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 35%. Este valor está <strong>en</strong> el rango estimado<br />

por Oliveira Martins y Scarpetta (1999) para un gran número <strong>de</strong> sectores<br />

manufactureros <strong>en</strong> Estados Unidos. Sin per<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>eralidad, el valor <strong>de</strong><br />

es tal que <strong>la</strong>s horas <strong>en</strong> el estado estacionario igua<strong>la</strong>n a 1. En este caso <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>sticidad Frisch <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>la</strong>boral se reduce a , a <strong>la</strong> que se asigna un<br />

valor bajo <strong>de</strong> 0,5 <strong>en</strong> línea con <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia. Se toma como valor <strong>de</strong> línea <strong>de</strong><br />

base para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad intersectorial <strong>de</strong> sustitución = 6, como fue estimada<br />

por Christiano, Eich<strong>en</strong>baum y Evans (2005) usando datos trimestrales para<br />

Estados Unidos <strong>en</strong>tre 1965 y 1995. Como es habitual <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura, se fija<br />

<strong>la</strong> productividad marginal <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> el estado estacionario, A, como 1.<br />

El mismo valor es dado a <strong>la</strong> productividad marginal <strong>de</strong>l capital <strong>en</strong> el sector<br />

productor <strong>de</strong> TI, A c .<br />

La e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> los pareos al <strong>de</strong>sempleo es =1/2, <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong><br />

valores p<strong>la</strong>usibles <strong>de</strong> 0,5 a 0,7 reportados por Petrongolo y Pissari<strong>de</strong>s (2001)<br />

<strong>en</strong> su revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura sobre <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> pareo. En<br />

<strong>la</strong> parametrización <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> base, <strong>en</strong> este capítulo se supone simetría <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> negociación y se fija =1/2, como <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura. Dado<br />

que se incluye a <strong>la</strong> elección <strong>en</strong>tre trabajo y ocio, <strong>la</strong> tasa total <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo<br />

surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> seguro <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sutilidad <strong>de</strong> trabajar. Se calibra a <strong>la</strong> última <strong>en</strong> 0,95 <strong>de</strong> manera consist<strong>en</strong>te<br />

con Hagerdon y Manovskii (2008). El costo <strong>de</strong> anunciar una vacante se<br />

obti<strong>en</strong>e igua<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> versión <strong>de</strong> estado estacionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> JCC y <strong>la</strong> ecuación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios <strong>en</strong> el estado estacionario. Finalm<strong>en</strong>te, se fija<br />

=0,025 y =0,025. Estas cifras implican que el costo <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l stock <strong>de</strong> TI es <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 10% al año, es <strong>de</strong>cir que el stock <strong>de</strong> TI <strong>de</strong> una<br />

empresa se <strong>de</strong>precia totalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 10 años.<br />

Ahora se pasa a los parámetros que difier<strong>en</strong> según estrategia <strong>de</strong> calibración<br />

y que caracterizan <strong>la</strong> flexibilidad <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral. En el contexto flexible, se<br />

fija <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> separación <strong>en</strong> 0,1, como se sugiere <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estimaciones provistas<br />

por Hall (1995) y Davis y otros (1996). Luego se fija el parámetro efici<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el pareo, , y <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> estado estacionario<br />

<strong>de</strong> manera <strong>de</strong> alcanzar una tasa media <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> empleo, z, igual a 0,7<br />

y una tasa <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> vacantes, q, igual a 0,9. El último valor se toma <strong>de</strong><br />

174


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Andolfatto (1996) y Dee Haan y otros (2000), y el primero <strong>de</strong> Bl<strong>ancha</strong>rd y<br />

Galì (2010). Se <strong>de</strong>be notar que una tasa <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> empleo igual a 0,7<br />

correspon<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te a una tasa m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> 0,3.<br />

Por el contrario, el mercado rígido se caracteriza por una tasa <strong>de</strong><br />

separación igual a 0,03 <strong>en</strong> línea con <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Labour Force Survey<br />

reportadas <strong>en</strong> Bell y Smith (2002) y por una tasa <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> empleo igual<br />

a 0,25 como <strong>en</strong> Thomas y Zanetti (2009). Finalm<strong>en</strong>te, se fija <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ado<br />

<strong>de</strong> vacantes <strong>en</strong> 0,7 <strong>en</strong> línea con <strong>la</strong>s estimaciones reportadas <strong>en</strong> ECB (2002).<br />

F. Transición a <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

En esta sección, se evalúa el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Etro (2009a), se supone un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> TI. Esto se obti<strong>en</strong>e con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

1% <strong>en</strong> A c <strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. También se supone que transferir servicios<br />

<strong>de</strong> TI a <strong>la</strong> nube conduce a una reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to requeridas para cada unidad individual <strong>de</strong> TI insta<strong>la</strong>da. Esto<br />

se formaliza suponi<strong>en</strong>do una reducción <strong>de</strong>l 5% <strong>en</strong> . En el gráfico VI.1<br />

se muestran <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sviaciones porc<strong>en</strong>tuales respecto <strong>de</strong>l estado estacionario<br />

(steady state) antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube una vez que todas <strong>la</strong>s empresas exist<strong>en</strong>tes<br />

adoptan esa tecnología. Las líneas continuas se refier<strong>en</strong> al caso <strong>de</strong> un mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo flexible, <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> puntos a un mercado <strong>más</strong> rígido. El tiempo<br />

<strong>en</strong> el eje horizontal es medido <strong>en</strong> trimestres.<br />

La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube reduce el costo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> TI. La reducción implícita <strong>en</strong> este último es<br />

<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 3% con respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía previa a <strong>la</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> nube. Esto estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> nuevas empresas. Dado<br />

que <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada ti<strong>en</strong>e un rezago <strong>de</strong> un período para construir el número total<br />

<strong>de</strong> empresas, N t<br />

, el número <strong>de</strong> empresas no cambia <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> vez, sino<br />

gradualm<strong>en</strong>te. Las nuevas empresas abr<strong>en</strong> un gran número <strong>de</strong> vacantes para<br />

alcanzar su tamaño <strong>de</strong>seado, lo que da lugar a un cambio persist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

empleo agregado.<br />

Un mayor número <strong>de</strong> empresas lleva a un uso <strong>más</strong> fuerte <strong>de</strong> TI. Mayor<br />

empleo, junto con un mayor stock <strong>de</strong> TI, g<strong>en</strong>era a su vez a un aum<strong>en</strong>to<br />

sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción agregada. Por último, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas<br />

empresas y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incumb<strong>en</strong>tes aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

el sector <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es finales que se traduce <strong>en</strong> un m<strong>en</strong>or marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio.<br />

175


CEPAL<br />

Gráfico VI.1<br />

Transición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales variables macroeconómicas <strong>de</strong>l estado<br />

estacionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía previa a <strong>la</strong> nube a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nube<br />

(Desviaciones porc<strong>en</strong>tuales respecto <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> equilibrio<br />

previo a <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> el eje vertical, trimestres <strong>en</strong> el horizontal)<br />

0,5<br />

Empleo <strong>en</strong> el sector TI<br />

0,03<br />

Empleo total<br />

0<br />

−0,5<br />

0,02<br />

0,01<br />

0<br />

−1<br />

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50<br />

6<br />

4<br />

2<br />

Número <strong>de</strong> empresas<br />

0<br />

0 5 10 20 30 40 50<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Stock TI<br />

−5<br />

0 5 10 20 30 40 50<br />

−0,01<br />

0 5 10 20 30 40 50<br />

0<br />

−0,2<br />

−0,4<br />

−0,6<br />

Marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> precio (markup)<br />

−0,8<br />

0 5 10 20 30 40 50<br />

0<br />

−1<br />

−2<br />

Costo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />

−3<br />

0 5 10 20 30 40 50<br />

Mercado <strong>de</strong> trabajo flexible<br />

Mercado <strong>de</strong> trabajo rígido<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Se <strong>de</strong>be notar que el empleo <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> TI inicialm<strong>en</strong>te baja <strong>de</strong>bido<br />

al uso <strong>de</strong> una tecnología <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>más</strong> efici<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, un m<strong>en</strong>or<br />

valor <strong>de</strong> . Sin embargo, a medida que el stock <strong>de</strong> TI aum<strong>en</strong>ta a su nuevo<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, el empleo <strong>en</strong> TI crece por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> su valor inicial.<br />

Un papel es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo, tanto <strong>en</strong> el agregado como <strong>en</strong><br />

el sector <strong>de</strong> TI, es <strong>de</strong>sempeñado por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas empresas.<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción anterior es válida tanto para un mercado<br />

<strong>de</strong> trabajo flexible como para uno rígido, <strong>la</strong> variación <strong>de</strong>l empleo es, como<br />

se esperaba, <strong>más</strong> pronunciada <strong>en</strong> el mercado que se caracteriza por una<br />

mayor flexibilidad. Esto también se refleja <strong>en</strong> los cambios <strong>en</strong> el número <strong>de</strong><br />

empresas y los márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio (mark-ups), que son <strong>más</strong> relevantes<br />

<strong>en</strong> el mercado con mayor movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajadores.<br />

Por último, para dar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s implicaciones <strong>de</strong>l análisis, se<br />

traduc<strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos con el mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> una estimación <strong>de</strong>l<br />

cambio pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> personas empleadas y el número <strong>de</strong><br />

negocios <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Se<br />

analiza el impacto sectorial <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Brasil y se proporcionan cifras<br />

agregadas para Estados Unidos y <strong>la</strong> UE-27.<br />

176


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

En línea con <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción, se supone que <strong>la</strong> economía se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> un estado estacionario <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación previa a <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. El número <strong>de</strong> empresas y personas empleadas antes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nube se obti<strong>en</strong>e promediando el número <strong>de</strong> empresas y el número <strong>de</strong><br />

trabajadores <strong>en</strong> los últimos cinco años. Así, se calcu<strong>la</strong> el cambio <strong>en</strong> el empleo<br />

y <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> empresas mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> cambio<br />

implícitas <strong>en</strong> <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción a los promedios obt<strong>en</strong>idos. 9<br />

Como se especifica anteriorm<strong>en</strong>te, se supone que <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

Estados Unidos se caracterizan por una mayor flexibilidad <strong>en</strong> el mercado<br />

<strong>la</strong>boral, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> UE se caracteriza por t<strong>en</strong>er un mercado <strong>de</strong> trabajo<br />

rígido. En los cuadros VI.1 a VI.5, se muestra el cambio <strong>en</strong> el número <strong>de</strong><br />

personas empleadas y el número <strong>de</strong> empresas creadas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cinco<br />

y 10 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Esto permite<br />

evaluar los efectos <strong>de</strong> esta nueva tecnología <strong>en</strong> el mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el ejercicio se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> sectores que podrían<br />

verse afectados por <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y no se<br />

consi<strong>de</strong>ran sectores como <strong>la</strong> minería y <strong>la</strong> agricultura, que se caracterizan por<br />

estar limitados por factores naturales no captados por el mo<strong>de</strong>lo.<br />

Cuadro VI.1<br />

Evolución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> personas empleadas por <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

(Número <strong>de</strong> personas)<br />

Sector 5 años 10 años<br />

Manufacturas<br />

Servicios públicos<br />

Construcción<br />

Comercio al por mayor y al por m<strong>en</strong>or<br />

Hoteles y restaurantes<br />

Transportes<br />

Servicios financieros<br />

Servicios <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da<br />

Educación<br />

Servicios sociales<br />

Otros servicios<br />

25 600<br />

1 200<br />

9 200<br />

22 400<br />

4 900<br />

11 100<br />

3 200<br />

17 200<br />

8 500<br />

5 600<br />

8 400<br />

28 100<br />

1 300<br />

10 100<br />

24 700<br />

5 400<br />

12 200<br />

3 500<br />

18 900<br />

9 300<br />

6 200<br />

9 200<br />

Total 117 300 128 900<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

9<br />

Los datos <strong>de</strong> Brasil provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>la</strong>ção Anual <strong>de</strong> Informações Sociais (RAIS) <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Trabajo,<br />

que requiere por ley que todas <strong>la</strong>s empresas formalm<strong>en</strong>te registradas report<strong>en</strong> anualm<strong>en</strong>te información<br />

sobre cada trabajador contratado. Los datos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l Observatorio <strong>de</strong> Empleo<br />

y Dinámica Empresarial <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Trabajo. La fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> datos para Estados Unidos es <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

datos BDS, mi<strong>en</strong>tras que para <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l euro se obti<strong>en</strong>e información sobre el número <strong>de</strong> empresas y <strong>de</strong><br />

personas empleadas <strong>de</strong> Eurostat.<br />

177


CEPAL<br />

Cuadro VI.2<br />

Creación <strong>de</strong> empresas por <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

(Número <strong>de</strong> empresas)<br />

Sector 5 años 10 años<br />

Manufacturas<br />

Servicios públicos<br />

Construcción<br />

Comercio al por mayor y al por m<strong>en</strong>or<br />

Hoteles y restaurantes<br />

Transportes<br />

Servicios financieros<br />

Servicios <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da<br />

Educación<br />

Servicios sociales<br />

Otros servicios<br />

2 900<br />

50<br />

1 200<br />

7 900<br />

1 300<br />

2 600<br />

250<br />

4 400<br />

400<br />

1 100<br />

2 600<br />

3 500<br />

70<br />

1 500<br />

9 600<br />

1 600<br />

3 200<br />

350<br />

5 400<br />

480<br />

1 400<br />

3 200<br />

Total 24 700 30 300<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia<br />

Cuadro VI.3<br />

Evolución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> personas empleadas<br />

por <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> Brasil<br />

Sector 5 años 10 años<br />

Industria<br />

Construcción<br />

Comercio al por mayor y al por m<strong>en</strong>or<br />

Servicios<br />

171 000<br />

50 700<br />

169 300<br />

470 000<br />

188 000<br />

56 000<br />

186 000<br />

515 000<br />

Total 861 000 945 000<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Cuadro VI.4<br />

Empresas creadas por <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> Brasil<br />

(Número <strong>de</strong> empresas)<br />

Sector 5 años 10 años<br />

Industria<br />

Construcción<br />

Comercio al por mayor y al por m<strong>en</strong>or<br />

Servicios<br />

17 150<br />

17 750<br />

131 500<br />

35 700<br />

21 000<br />

22 650<br />

191 500<br />

167 500<br />

Total 202 100 402 650<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Cuadro VI.5<br />

Creación <strong>de</strong> empleo y creación <strong>de</strong> empresas <strong>en</strong> Estados Unidos y <strong>la</strong> UE-27<br />

Creación <strong>de</strong> empleo 5 años 10 años<br />

Estados Unidos<br />

UE 27<br />

2 892 000<br />

3 127 000<br />

3 179 000<br />

3 431 000<br />

Creación <strong>de</strong> empresas 5 años 10 años<br />

Estados Unidos<br />

UE 27<br />

1 346 000<br />

369 000<br />

1 651 000<br />

451 000<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Las simu<strong>la</strong>ciones muestran un impacto sustancial <strong>de</strong>l cambio<br />

tecnológico asociado con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> nube <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

empresas y el empleo. En particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo muestran<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> unos 900 000 nuevos puestos <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> Brasil y <strong>más</strong> <strong>de</strong><br />

178


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

100 000 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Se han <strong>de</strong>sglosado los resultados <strong>de</strong> los dos países<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> para los sectores <strong>en</strong> los que se podría <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un<br />

análisis <strong>más</strong> <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l mercado. A modo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia,<br />

se pued<strong>en</strong> comparar estos números con unos tres millones <strong>de</strong> nuevos<br />

puestos <strong>de</strong> trabajo previstos <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> supuestos simi<strong>la</strong>res tanto <strong>en</strong> los<br />

Estados Unidos como <strong>en</strong> <strong>la</strong> UE. A <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> esto, el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube para los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> parece ser<br />

bastante gran<strong>de</strong>, especialm<strong>en</strong>te para Brasil.<br />

G. Conclusiones<br />

En este capítulo se ha simu<strong>la</strong>do el impacto económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, Estados Unidos y <strong>la</strong> UE.<br />

Se evalúa el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> esta tecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, el<br />

empleo y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empresas a partir <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo macroeconómico<br />

caracterizado por estructuras <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>as y por mercados <strong>de</strong><br />

trabajo con fricciones y búsqueda y pareo (job matching). Esta configuración<br />

ti<strong>en</strong>e una economía con muchos sectores, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />

competidores <strong>en</strong> el mercado es <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>a. Las empresas se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a un<br />

costo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el mercado que <strong>de</strong>cid<strong>en</strong> a pagar sólo si es comp<strong>en</strong>sado<br />

por <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios futuros. En este mo<strong>de</strong>lo <strong>la</strong>s empresas<br />

produc<strong>en</strong> los bi<strong>en</strong>es finales utilizando trabajo y capital físico. El stock <strong>de</strong><br />

capital toma <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> TI que <strong>la</strong> empresa ti<strong>en</strong>e que insta<strong>la</strong>r y<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el tiempo. Las empresas emplean trabajadores y el mercado<br />

<strong>la</strong>boral se caracteriza por fricciones. Tanto <strong>la</strong>s nuevas empresas como <strong>la</strong>s<br />

incumb<strong>en</strong>tes necesitan contratar a trabajadores <strong>de</strong>l pool <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupados<br />

que buscan trabajo y crear un stock <strong>de</strong> equipo TI antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong><br />

producción. La simu<strong>la</strong>ción muestra un impacto sustancial <strong>de</strong> un cambio<br />

tecnológico como <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> creación <strong>de</strong> empresas y empleo.<br />

Contrariam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> preocupación <strong>de</strong> muchos expertos <strong>en</strong> el campo,<br />

este mo<strong>de</strong>lo no sugiere que habrá una reducción <strong>en</strong> el empleo <strong>de</strong> TI<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el mediano<br />

y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Parte <strong>de</strong> los efectos positivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

están re<strong>la</strong>cionados positivam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva<br />

tecnología. Por supuesto, hay una serie <strong>de</strong> factores que pued<strong>en</strong> hacer <strong>más</strong><br />

l<strong>en</strong>ta esta adopción, como <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> los<br />

servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube por <strong>la</strong>s empresas; el riesgo sistémico; temas <strong>de</strong> seguridad,<br />

179


CEPAL<br />

privacidad e interoperabilidad; <strong>la</strong> fiabilidad; <strong>la</strong> complejidad jurisdiccional;<br />

el control <strong>de</strong> los datos; <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TI por <strong>la</strong>s<br />

empresas, y <strong>la</strong> inercia <strong>de</strong>l status quo. Por esta razón, esta investigación sugiere<br />

que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> promover lo <strong>más</strong> posible <strong>la</strong> rápida adopción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> computación <strong>en</strong> nube. Ejemplos <strong>de</strong> acciones públicas, <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, incluy<strong>en</strong>:<br />

Acuerdos internacionales <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción irrestricta <strong>de</strong><br />

datos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras (ya que los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos están ubicados<br />

<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países con difer<strong>en</strong>tes leyes <strong>de</strong> privacidad, <strong>la</strong> portabilidad <strong>de</strong><br />

los datos sigue si<strong>en</strong>do un tema c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong><br />

nube) y llegar a un acuerdo con los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria sobre un conjunto<br />

mínimo <strong>de</strong> estándares tecnológicos y <strong>de</strong> proceso que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respetarse <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube para garantizar <strong>la</strong><br />

seguridad <strong>de</strong> los datos, <strong>la</strong> privacidad y portabilidad, y promover una difusión<br />

sana <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva tecnología 10 .<br />

Introducción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos fiscales para <strong>la</strong> óptima adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> nube y su promoción <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados sectores dinámicos<br />

(por ejemplo, los gobiernos podrían financiar, hasta un límite, los costos<br />

variables <strong>de</strong> informática para todas <strong>la</strong>s empresas que <strong>de</strong>cidan adoptar una<br />

solución informática <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube) o sectores don<strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios ambi<strong>en</strong>tales<br />

ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a ser mayores.<br />

Dar apoyo público a <strong>la</strong> reasignación <strong>de</strong> empleo <strong>en</strong> TI (<strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> TI <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s pequeñas, hacia<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>stinos <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TI).<br />

Estas políticas pued<strong>en</strong> ser diseñas y puestas <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> manera<br />

<strong>de</strong> optimizar el proceso <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva tecnología y fortalecer <strong>la</strong><br />

propagación <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios. Un análisis normativo tal <strong>de</strong>be ser el objeto<br />

<strong>de</strong> futuras investigaciones.<br />

10<br />

Sobre los riesgos <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, véase Ahmad (2010); sobre los problemas <strong>de</strong><br />

privacidad, véase Ranganathan (2010).<br />

180


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Bibliografía<br />

Ahmad, M. (2010), Security Risks of Cloud Computing and Its Emerg<strong>en</strong>ce as 5th<br />

Utility Service, Information Security and Assurance, Communications in Computer<br />

and Information Sci<strong>en</strong>ce, 76, 209-219.<br />

Andolfatto, D. (1996), Business Cycles and Labor Market Search, American Economic<br />

Review, 86, 112-32.<br />

Bell B. y J. Smith (2002), On Gross Worker Flows in the United Kingdom: Evid<strong>en</strong>ce<br />

from the Labour Force Survey, Bank of Eng<strong>la</strong>nd WP 160, Bank of Eng<strong>la</strong>nd.<br />

Bilbiie, F., F. Ghironi y M. Melitz (2012), Endog<strong>en</strong>ous Entry, Product Variety, and<br />

Business Cycles, Journal of Political Economy, 120, 2, 304-44.<br />

Bl<strong>ancha</strong>rd, O. y J. Galì (2010), Labor Market Frictions and Monetary Policy: A New<br />

Keynesian Mo<strong>de</strong>l with Unemploym<strong>en</strong>t, American Economic Journal: Macroeconomics,<br />

2, 2, 1-30.<br />

Bl<strong>ancha</strong>rd, O. y F. Giavazzi (2003), Macroeconomic Effects of Regu<strong>la</strong>tion and<br />

Deregu<strong>la</strong>tion in Goods and Labor Markets, Quarterly Journal of Economics, 118, 3,<br />

879-907.<br />

Borek, C. L. Christ<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, P. Hess, G. Rafert y J. Lerner (2012), Lost in the Clouds:<br />

The Impact of Copyright Scope on Investm<strong>en</strong>t in Cloud Computing V<strong>en</strong>tures,<br />

mimeo, Harvard University.<br />

Campos, N. y M. Iootty (2005), Firm Entry and Exit in Brazil: Cross-sectoral Evid<strong>en</strong>ce<br />

from Manufacturing Industry, Anais do XXXIII Encontro Nacional <strong>de</strong> Economia.<br />

C<strong>en</strong>ter of Information Developm<strong>en</strong>t (2010), Whitepaper on Cloud Industry<br />

Developm<strong>en</strong>t in China, CCID Group, Beijing.<br />

Cimoli, M., W. Pereira, G. Porcile y F. Scatolin (2011), Structural Change, Technology,<br />

and Economic Growth: Brazil and the CIBS in a Comparative Perspective,<br />

Economic Change and Restructuring, 44, 1, 25-47.<br />

Christiano, L., M. Eich<strong>en</strong>baum y C. Evans (2005), Nominal Rigidities and the Dynamic<br />

Effects of a Shock to Monetary Policy, Journal of Political Economy, 113, 1-45.<br />

Colciago, A. y F. Etro (2010), Real Business Cycles with Cournot Competition and<br />

Endog<strong>en</strong>ous Entry, Journal of Macroeconomics, 32, 4, 1101-17.<br />

Colciago, A. y L. Rossi (2011), Endog<strong>en</strong>ous Market Structures and Labor Market<br />

Dynamics, mimeo, University of Mi<strong>la</strong>no Bicocca.<br />

Davis, S.J., J. C. Haltiwanger y S. Schuh, 1996, Job Creation and Job Destruction, The MIT<br />

Press,Cambridge<br />

D<strong>en</strong> Haan, W., G. Ramey, J. Watson (2000), Job Destruction and the Propagation of<br />

Shocks, American Economic Review, 90, 482-98.<br />

De Oliveira, D. y E. OgasawaraIs (2012), Cloud Computing the Solution for Brazilian<br />

Researchers?, International Journal of Computer Applications, 6, 8, 19-23.<br />

ECB (2002), Labor Market Mismatches in the Euro Area Countries, European C<strong>en</strong>tral Bank.<br />

Etro, F. (2009a), The Economic Impact of Cloud Computing on Business Creation,<br />

Employm<strong>en</strong>t and Output in the E.U., Review of Business and Economics, 54, 2, 179-208.<br />

Etro, F. (2009b), Endog<strong>en</strong>ous Market Structures and the Macroeconomy, New York y Berlin,<br />

Springer.<br />

Etro, F. y A. Colciago (2010), Endog<strong>en</strong>ous Market Structure and the Business Cycle, The<br />

Economic Journal, 120, 549, 1201-33.<br />

181


CEPAL<br />

Fershtman, C. y N. Gandal (2012), Migration to the Cloud Ecosystem: Ushering in<br />

a New G<strong>en</strong>eration of P<strong>la</strong>tform Competition, Communications & Strategies, 85, 1,<br />

CEPR Discussion Paper 8907.<br />

Hagedorn, M. y Manovski, J. (20080, The Cyclical Behavior of Equilibrium Unemploym<strong>en</strong>t<br />

and Vacancies Revisited, American Economic Review, 98, 4, 1692-706.<br />

Hall, R. (1995), Lost Jobs, Brookings Papers on Economic Activity, Economic Studies<br />

Program, The Brookings Institution, 26, 221-74.<br />

Haltiwanger, J. C., R. S. Jarmin y J. Miranda (2010), Who Creates Jobs? Small vs. Large<br />

vs. Young, NBER Working Paper No. 16300.<br />

Jaimovich, N. y M. Floetotto (2008), Firm Dynamics, mark up Variations, and the<br />

Business Cycle, Journal of Monetary Economics, 55, 7, 1238-52.<br />

International Data Corporation (2008), IT Cloud Services Forecast – 2008-2012: A Key<br />

Driver for Growth, mimeo, 8 <strong>de</strong> octubre.<br />

International Data Corporation (2009), White Paper. Aid to Recovery, 9 <strong>de</strong> octubre.<br />

Kyd<strong>la</strong>nd, F. y E. Prescott (1982), Time to Build and Aggregate Fluctuations, Econometrica,<br />

50, 6, 1345-70.<br />

Kuyucu, A.D.H. (2011), The p<strong>la</strong>yground of cloud computing in Turkey, Procedia Computer<br />

Sci<strong>en</strong>ce, 3, 459-63.<br />

Lanvin, B. y P. Passman (2008), Building E-skills for the Information Age, Chapter 1.6,<br />

Global Information technology Report 2007-2008, WEF.<br />

Lee, Y. y T. Mukoyama (2008), Entry, Exit, and P<strong>la</strong>nt-level Dynamics over the Business<br />

Cycle, mimeo, Fe<strong>de</strong>ral Reserve Bank of Cleve<strong>la</strong>nd.<br />

Merz, M. (1995), Search in the Labor Market and the Real Business Cycle, Journal of<br />

Monetary Economics, 36, 269-300.<br />

Mort<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, D. y C. Pissari<strong>de</strong>s (1994), Job Creation and Job Destruction in the Theory<br />

of Unemploym<strong>en</strong>t, Review of Economic Studies, 61, 3, 397-415.<br />

Oliveira Martins, J. y S. Scarpetta (1999), The Level and Cyclical Behavior of Mark-ups Across<br />

Countries and Market Structures, OECD Working Paper No. 213, OECD Publishing.<br />

Petrongolo, B. y C. Pissari<strong>de</strong>s (2001), Looking into the B<strong>la</strong>ck Box: A Survey of the<br />

Matching Function, Journal of Economic Literature, 39, 2, 390-431.<br />

Pissari<strong>de</strong>s, C. (2000), Equilibrium Unemploym<strong>en</strong>t Theory, Cambridge: MIT Press.<br />

Ranganathan, V. (2010), Privacy Issues with Cloud Applications, IS Channel, 5, 1, 16-20.<br />

Siqueira, F. (2009), The Ins and Outs of Cyclical Unemploym<strong>en</strong>t in Brazil - A First<br />

Assessm<strong>en</strong>t, mimeo, Economic School of Sao Paulo - Getulio Vargas Foundation.<br />

Shimer, R. (2005), The Cyclical Behavior of Equilibrium Unemploym<strong>en</strong>t and Vacancies,<br />

American Economic Review, 95, 1, 25-49.<br />

Thomas, C. y F. Zanetti (2009), Labor Market Reform and Price Stability: An Application<br />

to the Euro Area, Journal of Monetary Economics, 56, 6, 885-99.<br />

Trigari, A. (2009), Equilibrium Unemploym<strong>en</strong>t, Job flows and Inf<strong>la</strong>tion Dynamics,<br />

Journal of Money, Credit and Banking, 41, 1, 1-33.<br />

West, D. (2010), Saving Money Through Cloud Computing, mimeo, Governance Studies<br />

at Brookings, Washington, D.C.<br />

182


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Tercera parte<br />

Políticas públicas<br />

183


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

VII. Los p<strong>la</strong>nes nacionales<br />

<strong>de</strong> universalización<br />

Hernán Galperin<br />

Judith Mariscal<br />

María Fernanda Viec<strong>en</strong>s 1<br />

A. Introducción<br />

La significativa inversión pública <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> nueva infraestructura<br />

<strong>de</strong> red y <strong>la</strong>s ambiciosas iniciativas gubernam<strong>en</strong>tales para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />

servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> son señales inequívocas <strong>de</strong> un cambio <strong>en</strong> el papel<br />

<strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> telecomunicaciones. Contrariando el cons<strong>en</strong>so<br />

predominante hasta hace pocos años, los gobiernos ya no se cont<strong>en</strong>tan con<br />

regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> actividad privada y corregir fal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mercado mediante fondos<br />

<strong>de</strong> universalización. El financiami<strong>en</strong>to público <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y equipami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> esas re<strong>de</strong>s y una activa política<br />

industrial han vuelto a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> los<br />

formu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> política <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> telecomunicaciones.<br />

A primera vista este cambio se observa tanto <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

como <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te notorio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

proliferación <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados “p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>”. Este<br />

término abarca un conjunto diverso <strong>de</strong> iniciativas adoptadas <strong>en</strong> los últimos<br />

cinco años, cuyo objetivo c<strong>en</strong>tral es acelerar el <strong>de</strong>spliegue y adopción <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. Los mayores países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> han sido<br />

1<br />

Hernán Galperin es profesor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> San Andrés <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires; Judith Mariscal es profesora<br />

<strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Doc<strong>en</strong>cia Económicas (CIDE) <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México, y María Fernanda<br />

Viec<strong>en</strong>s es investigadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> San Andrés y el Consejo Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas<br />

y Técnicas (CONICET) <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

185


CEPAL<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te proactivos <strong>en</strong> el diseño y ejecución <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong>, lo que ha sido acompañado también por un creci<strong>en</strong>te esfuerzo<br />

<strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> esos p<strong>la</strong>nes <strong>en</strong> el ámbito regional.<br />

Este cambio <strong>de</strong>l rol <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

<strong>de</strong>spierta numerosos interrogantes. ¿En qué medida repres<strong>en</strong>ta un regreso<br />

al período anterior a <strong>la</strong> liberalización <strong>de</strong>l mercado y <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong><br />

los operadores estatales? ¿Qué salvaguardas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptarse para evitar<br />

distorsiones al mercado y el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada? ¿Cuáles<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, y cuáles son los instrum<strong>en</strong>tos <strong>más</strong> a<strong>de</strong>cuados<br />

para alcanzarlos? ¿Cómo regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los operadores que recib<strong>en</strong><br />

subsidios públicos o son directam<strong>en</strong>te contro<strong>la</strong>dos por el Estado?<br />

En este capítulo se abordan estos interrogantes mediante un análisis<br />

comparativo <strong>de</strong> los objetivos, instrum<strong>en</strong>tos y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> red<br />

<strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> adoptados por diversos países <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Uno <strong>de</strong> los principales objetivos perseguidos es id<strong>en</strong>tificar<br />

patrones comunes y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los p<strong>la</strong>nes adoptados por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región, así como respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, el trabajo busca contextualizar el análisis <strong>de</strong> dichos p<strong>la</strong>nes <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong> procesos <strong>más</strong> amplios <strong>de</strong> cambio político <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis económica internacional <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta. Las<br />

recom<strong>en</strong>daciones apuntan al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> marcos regu<strong>la</strong>torios para el servicio<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> que asegur<strong>en</strong> <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s iniciativas<br />

públicas y el fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia e inversión <strong>de</strong>l sector privado.<br />

Este capítulo se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cinco secciones. En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te sección, se<br />

id<strong>en</strong>tifican los factores que han inc<strong>en</strong>tivado a los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región a<br />

adoptar iniciativas públicas <strong>de</strong> apoyo al <strong>de</strong>spliegue y adopción <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En <strong>la</strong> sección C, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales características<br />

<strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> cinco países (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil,<br />

Chile, Colombia y México), que se resum<strong>en</strong> también <strong>en</strong> el cuadro <strong>de</strong>l anexo.<br />

La selección <strong>de</strong> países obe<strong>de</strong>ce tanto a criterios <strong>de</strong> importancia <strong>de</strong> los<br />

casos como también a <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información con respecto a <strong>la</strong><br />

ejecución <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes analizados. En <strong>la</strong> sección D, se id<strong>en</strong>tifican similitu<strong>de</strong>s<br />

y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los objetivos, instrum<strong>en</strong>tos y gestión <strong>de</strong> dichos p<strong>la</strong>nes, los que<br />

se comparan con iniciativas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Se <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia europea <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos regu<strong>la</strong>torios para el equilibrio <strong>en</strong>tre<br />

iniciativas públicas y <strong>la</strong> inversión privada. En <strong>la</strong> última sección, se discut<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política y se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

186


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

B. El fin <strong>de</strong> un ciclo: los cambios <strong>en</strong> el rol <strong>de</strong>l Estado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones<br />

El ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas ori<strong>en</strong>tadas a promover <strong>la</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

industria <strong>de</strong> telecomunicaciones y <strong>la</strong> privatización <strong>de</strong> los operadores estatales,<br />

iniciado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> a finales <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s primeras<br />

señales <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to hacia finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong> los años 2000.<br />

A primera vista dicho agotami<strong>en</strong>to es sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te, por cuanto durante este<br />

ciclo se observa un importante crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los servicios,<br />

un increm<strong>en</strong>to expon<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> inversiones y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

proceso virtuoso <strong>de</strong> introducción <strong>de</strong> innovaciones tecnológicas, nuevos<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> negocio y adopción <strong>de</strong> nuevos servicios (Estache y otros, 2002;<br />

Jordán y otros, 2010).<br />

Con respecto al efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas sobre el bi<strong>en</strong>estar agregado,<br />

diversos estudios muestran que el efecto indirecto sobre el empleo ha<br />

sido positivo, mi<strong>en</strong>tras el efecto directo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>spidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />

privatizadas ha sido at<strong>en</strong>uado <strong>la</strong>rgam<strong>en</strong>te por el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo<br />

total <strong>en</strong> el sector (McK<strong>en</strong>zie y Mookherjee, 2003). Por otro <strong>la</strong>do, pese al<br />

reajuste <strong>de</strong> tarifas asociado a <strong>la</strong>s reformas <strong>en</strong> el sector (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el<br />

servicio fijo local), diversos estudios docum<strong>en</strong>tan un efecto distributivo<br />

positivo o nulo <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> privatizaciones y apertura <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones (Navajas, 1999; Ennis y Pinto, 2003).<br />

Por lo tanto, si <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia apunta al éxito <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> reformas iniciado <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, ¿cómo explicar el interés<br />

<strong>de</strong> los gobiernos <strong>en</strong> alterar este proceso y ac<strong>en</strong>tuar <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

Estado <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> telecomunicaciones? En este, capítulo se id<strong>en</strong>tifican<br />

diversos factores explicativos. Mi<strong>en</strong>tras algunos factores se refier<strong>en</strong> a<br />

transformaciones <strong>en</strong> el contexto económico y político <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, otros se<br />

asocian a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el propio sector <strong>de</strong> telecomunicaciones.<br />

Com<strong>en</strong>zando por los factores <strong>de</strong> contexto, el primero se refiere al<br />

l<strong>la</strong>mado “giro a <strong>la</strong> izquierda” <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación política <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> a inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 2000 (Castañeda, 2006; Levitsky y<br />

Roberts, 2011). Este cambio es relevante <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que trajo aparejado<br />

una ag<strong>en</strong>da política <strong>de</strong> mayor interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía, y un<br />

retorno a <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong>sarrollista y <strong>de</strong> política industrial que caracterizó<br />

a <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> durante gran parte <strong>de</strong>l siglo XX (Corrales, 2008). En<br />

particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> crisis económica <strong>de</strong> 1998-2002, durante <strong>la</strong> cual el producto<br />

187


CEPAL<br />

per cápita <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se contrajo y aum<strong>en</strong>taron los niveles <strong>de</strong> pobreza y<br />

<strong>de</strong>sigualdad, p<strong>en</strong>alizó a diversos gobiernos asociados al proceso <strong>de</strong> reformas<br />

<strong>de</strong> mercado y produjo un giro <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública hacia candidatos con<br />

una ag<strong>en</strong>da redistributiva y <strong>de</strong> mayor interv<strong>en</strong>ción estatal <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />

(Murillo y otros, 2011).<br />

Este giro es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te observable <strong>en</strong> el amplio rechazo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

opinión pública al proceso <strong>de</strong> privatización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> servicios<br />

públicos <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis. Los datos indican que el<br />

nivel <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s privatizaciones se <strong>de</strong>sploma <strong>de</strong> 46% <strong>en</strong> 1998 a 19% <strong>en</strong><br />

2004, para luego recuperarse levem<strong>en</strong>te (Latinobarómetro, 2011). Diversos<br />

estudios id<strong>en</strong>tifican múltiples razones <strong>de</strong>l escaso apoyo a <strong>la</strong> gestión privada <strong>de</strong><br />

los servicios públicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza<br />

respecto a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a los<br />

operadores privados (Panizza y Yañez, 2006), <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> monopolios<br />

privados <strong>en</strong> diversos sectores (Murillo y Martínez Gal<strong>la</strong>rdo, 2006) y el<br />

<strong>de</strong>sigual reparto <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios g<strong>en</strong>erados por el proceso <strong>de</strong> privatizaciones<br />

(Shirley, 2004).<br />

El segundo factor <strong>de</strong> contexto es <strong>la</strong> significativa mejora <strong>en</strong> los términos<br />

<strong>de</strong> intercambio para muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>de</strong>l Sur. Como seña<strong>la</strong>n diversos autores, <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> superávit fiscal<br />

y externo resultante <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado auge <strong>de</strong> los commodities no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

pone a disposición <strong>de</strong> los gobiernos los recursos necesarios para realizar<br />

gran<strong>de</strong>s inversiones <strong>en</strong> infraestructura, sino que también reduce el riesgo<br />

macroeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong> operación estatal <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> servicios públicos<br />

(Wey<strong>la</strong>nd, 2009; Murillo y otros, 2011). Al permitir una rápida acumu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> reservas internacionales y reducir el peso <strong>de</strong>l <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to externo,<br />

el ciclo <strong>de</strong> bonanza macroeconómica iniciado a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l<br />

2000 amplía <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte una ag<strong>en</strong>da<br />

redistributiva y <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción estatal <strong>en</strong> industrias estratégicas.<br />

Este contexto revierte <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta,<br />

cuando los estados contro<strong>la</strong>dores <strong>de</strong>l operador incumb<strong>en</strong>te eran incapaces<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s inversiones necesarias para mo<strong>de</strong>rnizar y ampliar <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> telecomunicaciones, mi<strong>en</strong>tras existían <strong>en</strong> el sector<br />

privado los recursos y el know-how para hacerlo. Dos décadas <strong>de</strong>spués, <strong>en</strong> un<br />

contexto <strong>de</strong> incertidumbre económica global, los operadores privados vaci<strong>la</strong>n<br />

<strong>en</strong> realizar gran<strong>de</strong>s inversiones <strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> red, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

inversiones <strong>de</strong> mayor riesgo y m<strong>en</strong>or tasa esperada <strong>de</strong> retorno, tales como el<br />

<strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> fibra troncal fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> traza <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>tros urbanos.<br />

188


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Esto inc<strong>en</strong>tiva a los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región b<strong>en</strong>eficiados por términos <strong>de</strong><br />

intercambio favorables a ll<strong>en</strong>ar el vacío <strong>de</strong>jado por <strong>la</strong> <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inversión privada <strong>en</strong> el sector.<br />

Focalizando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> telecomunicaciones, el tercer<br />

factor relevante para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas públicas es <strong>la</strong> progresiva consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>,<br />

al crecimi<strong>en</strong>to económico agregado y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo. La evid<strong>en</strong>cia<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones para el crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s firmas no es nueva, ya que existe al m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta (Hardy, 1980; Leff, 1984) con respecto a <strong>la</strong> telefonía<br />

fija, y se consolida luego con estudios que incorporan al análisis a <strong>la</strong> telefonía<br />

móvil (Roller y Waverman, 2001) y los servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (Qiang y<br />

Rossotto, 2009; Koutrompis, 2009).<br />

La difer<strong>en</strong>cia se observa <strong>en</strong> el rol que se asigna al Estado para asegurar<br />

una oferta a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> servicios que permita aprovechar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

telecomunicaciones como motor <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía.<br />

En otras pa<strong>la</strong>bras, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia empírica se limita a <strong>de</strong>mostrar el<br />

efecto positivo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> competitividad y el empleo,<br />

hacia fines <strong>de</strong> los años 2000 emerge un cons<strong>en</strong>so que sugiere <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

adoptar políticas públicas proactivas a fin <strong>de</strong> dinamizar dicho <strong>de</strong>spliegue,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración (NGN)<br />

(OECD, 2009; CEPAL, 2010; ITU Broadband Commission, 2011). Esas<br />

políticas se pres<strong>en</strong>tan como parte <strong>de</strong> los paquetes <strong>de</strong> estímulo a <strong>la</strong> economía<br />

adoptados <strong>en</strong> diversos países <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> crisis económica <strong>de</strong> 2008, al<br />

asociarse el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad<br />

y el empleo (Qiang, 2010).<br />

Así como el Estado cumplió un rol c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

eléctricas, los sistemas <strong>de</strong> transporte y <strong>la</strong> propia red <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

hasta los años och<strong>en</strong>ta, el nuevo cons<strong>en</strong>so l<strong>la</strong>ma a los gobiernos a asumir un<br />

rol simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

<strong>en</strong> el siglo XXI 2 .<br />

El cuarto factor explicativo <strong>de</strong>l cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

<strong>en</strong> el sector apunta al limitado impacto <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos diseñados<br />

2<br />

Des<strong>de</strong> luego que el cons<strong>en</strong>so no es g<strong>en</strong>eralizado; K<strong>en</strong>ny (2011) revisa <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia y resume <strong>la</strong>s críticas a<br />

<strong>la</strong> inversión pública <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s nueva g<strong>en</strong>eración.<br />

189


CEPAL<br />

durante el proceso <strong>de</strong> reformas para mitigar <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s geográficas<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y el acceso a los servicios. Fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

evid<strong>en</strong>cia apunta a fal<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el monitoreo y cumplimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> red por parte <strong>de</strong> los operadores privados, así como a problemas<br />

<strong>en</strong> el diseño y ejecución <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong> servicio universal (FSU). Diversos<br />

trabajos muestran que <strong>la</strong>s inversiones realizadas por el sector privado durante<br />

<strong>la</strong>s últimas dos décadas se han conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong> mayor<br />

ingreso per cápita (por ejemplo, Regu<strong>la</strong>tel, 2006), perpetuándose <strong>la</strong> brecha<br />

<strong>de</strong> acceso a los servicios <strong>en</strong>tre localida<strong>de</strong>s rurales y urbanas, y según niveles<br />

<strong>de</strong> ingresos (Grazzi y Vergara, 2011). Por otra parte, el limitado impacto<br />

<strong>de</strong> los FSU <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> ha sido ampliam<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tado (Stern<br />

2009; Barrantes, 2011) 3 .<br />

El diagnóstico que realizan los gobiernos <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> a finales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> primera década <strong>de</strong>l 2000 es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>r: por un <strong>la</strong>do, el limitado<br />

alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s troncales <strong>de</strong> alta capacidad y <strong>la</strong> poca compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso fuera <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>tros urbanos afecta negativam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> cobertura, <strong>la</strong> calidad y el precio <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. Por otro,<br />

los instrum<strong>en</strong>tos para fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> infraestructura y mitigar<br />

los <strong>de</strong>sequilibrios regionales <strong>en</strong> el acceso a servicios son insufici<strong>en</strong>tes para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> <strong>de</strong> los hogares, empresas<br />

e instituciones públicas. En este contexto, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> limitado retorno privado es consi<strong>de</strong>rada<br />

no solo una cuestión <strong>de</strong> equidad, sino también <strong>de</strong>l pl<strong>en</strong>o aprovechami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s positivas <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

El último factor relevante para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> es <strong>la</strong><br />

difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> estímulo a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> adoptadas por los países<br />

<strong>más</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. En este proceso es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te relevante <strong>la</strong> posición <strong>de</strong><br />

li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración que asum<strong>en</strong> algunos<br />

3<br />

En el caso <strong>de</strong> Brasil, el Fondo <strong>de</strong> Universalización <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Telecomunicaciones (FUST) fue<br />

creado <strong>en</strong> el año 2000 y recauda aproximadam<strong>en</strong>te 800 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res anuales, que sin embargo<br />

nunca llegan a ser utilizados <strong>de</strong>bido a trabas legales <strong>en</strong> su ejecución. En el caso <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, los problemas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> recaudación y ejecución <strong>de</strong>l FSU remit<strong>en</strong> a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>egociación <strong>de</strong> los contratos con los operadores <strong>de</strong><br />

telefonía fija posterior a <strong>la</strong> crisis económica <strong>de</strong> 2001. México no cu<strong>en</strong>ta con un FSU <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, sino<br />

con un fondo temporario (el Fondo <strong>de</strong> Cobertura Social <strong>de</strong> Telecomunicaciones) constituido <strong>en</strong> 2002 para<br />

brindar telefonía fija a localida<strong>de</strong>s ais<strong>la</strong>das. Otros países como Colombia, Chile y Perú han logrado mejores<br />

resultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los FSU. Sin embargo, como seña<strong>la</strong> Barrantes (2011), aun <strong>en</strong> los casos<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>tivo éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los FSU, este instrum<strong>en</strong>to adolece <strong>de</strong> dos problemas fundam<strong>en</strong>tales:<br />

el primero correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s restricciones <strong>en</strong> el financiami<strong>en</strong>to, y por lo tanto <strong>en</strong> su impacto; el segundo es<br />

que el foco <strong>de</strong> los FSU <strong>en</strong> el subsidio al acceso compartido a <strong>la</strong> telefonía fija e Internet ha perdido relevancia<br />

fr<strong>en</strong>te al avance <strong>de</strong> nuevas tecnologías, tal como <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, que requier<strong>en</strong> otros mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> infraestructura y oferta <strong>de</strong> servicios.<br />

190


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

países <strong>de</strong>l su<strong>de</strong>ste asiático, cuyo éxito es resaltado por diversos rankings <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>spliegue y adopción <strong>de</strong>l servicio 4 . El li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> países como <strong>la</strong> República<br />

<strong>de</strong> Corea se asocia no tanto al éxito <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> reformas <strong>de</strong> mercado sino<br />

a políticas públicas proactivas que combinan inc<strong>en</strong>tivos al sector privado e<br />

importantes inversiones públicas <strong>en</strong> infraestructura, capacitación e I+D (Kim<br />

y otros, 2010; Choi, <strong>en</strong> este libro). La <strong>en</strong>señanza que <strong>de</strong>jan estos casos <strong>de</strong> éxito<br />

a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo es, por lo tanto, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

actividad privada con una mayor interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> inversiones y el estímulo a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

C. Los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>: principales características<br />

1. Arg<strong>en</strong>tina: P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones Arg<strong>en</strong>tina Conectada<br />

El p<strong>la</strong>n Arg<strong>en</strong>tina Conectada fue pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong>l 2010 y busca<br />

integrar diversas iniciativas <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas TIC (tal<br />

como el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> TV digital terrestre y <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> notebooks<br />

<strong>en</strong> los colegios), así como dar respuesta al <strong>de</strong>sequilibrio regional <strong>en</strong> el acceso<br />

a re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta capacidad <strong>de</strong> transmisión 5 . De acuerdo al p<strong>la</strong>n, el objetivo es<br />

ampliar <strong>la</strong> cobertura y mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> acceso a Internet<br />

<strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas no r<strong>en</strong>tables para los operadores<br />

privados (P<strong>la</strong>n Arg<strong>en</strong>tina Conectada, 2011).<br />

El p<strong>la</strong>n ti<strong>en</strong>e como uno <strong>de</strong> sus principales ejes el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong><br />

una Red Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Fibra Óptica. La ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red se calcu<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te 58 000 kilómetros, mediante una combinación <strong>de</strong>: i) <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> 22 000 kilómetros <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s provinciales y 18 000 kilómetros<br />

<strong>de</strong> red interprovincial; ii) <strong>la</strong> iluminación <strong>de</strong> tramos <strong>de</strong> fibra oscura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

empresa eléctrica Trans<strong>en</strong>er (<strong>en</strong> <strong>la</strong> que el Estado participa como accionista),<br />

y iii) acuerdos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> fibra con diversos operadores privados. La<br />

proyección es que esta red troncal logre cubrir al 97% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el<br />

año 2015, cabi<strong>en</strong>do a los operadores locales <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> prestar<br />

el servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> última mil<strong>la</strong>.<br />

La operación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Fibra Óptica fue <strong>de</strong>jada <strong>en</strong> manos <strong>de</strong><br />

AR-SAT, una empresa <strong>de</strong> capital estatal creada <strong>en</strong> 2006 con el fin <strong>de</strong> asumir<br />

4 Entre los <strong>más</strong> <strong>de</strong>stacados están el ICT Developm<strong>en</strong>t In<strong>de</strong>x (IDI) que e<strong>la</strong>bora <strong>la</strong> UIT, el Network Readiness In<strong>de</strong>x<br />

(NRI) e<strong>la</strong>borado por el Foro Económico Mundial, y los reportes <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> producidos por <strong>la</strong> OCDE.<br />

5 El P<strong>la</strong>n Arg<strong>en</strong>tina Conectada se estableció mediante el <strong>de</strong>creto presid<strong>en</strong>cial 1552 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2010.<br />

191


CEPAL<br />

los activos <strong>de</strong> Nahuel Sat, operador satelital <strong>de</strong> capital privado que, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

incapacidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar su pasivo, acuerda <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus activos a <strong>la</strong><br />

recién creada empresa estatal. Mi<strong>en</strong>tras el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> gobierno <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> bajar los costos y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mercado mayorista <strong>de</strong><br />

acceso, no se establece <strong>la</strong> separación estructural <strong>de</strong>l nuevo operador estatal,<br />

lo que <strong>de</strong>ja abierta <strong>la</strong> puerta al ingreso <strong>de</strong> AR-SAT <strong>en</strong> el tramo minorista.<br />

El p<strong>la</strong>n Arg<strong>en</strong>tina Conectada contemp<strong>la</strong> diversas iniciativas<br />

complem<strong>en</strong>tarias al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> fibra. Por ejemplo, el p<strong>la</strong>n<br />

promueve <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> acceso público y capacitación (l<strong>la</strong>mados<br />

núcleos <strong>de</strong> acceso al conocimi<strong>en</strong>to y puntos <strong>de</strong> acceso digital), así como<br />

iniciativas <strong>de</strong> alfabetización digital y fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> tecnologías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones. En el p<strong>la</strong>no regu<strong>la</strong>torio, el p<strong>la</strong>n contemp<strong>la</strong> diversas<br />

iniciativas <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, tal como <strong>la</strong> licitación <strong>de</strong> nuevo<br />

radioespectro para servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil y <strong>la</strong> reactivación <strong>de</strong>l fondo<br />

<strong>de</strong> servicio universal. A esto se suma el apoyo mediante créditos y asist<strong>en</strong>cia<br />

técnica a <strong>la</strong>s cooperativas y pequeños operadores privados <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong>, a los que el p<strong>la</strong>n otorga un rol c<strong>en</strong>tral para alcanzar los objetivos<br />

<strong>de</strong> cobertura y adopción establecidos. La inversión total <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n se estima<br />

<strong>en</strong> 8000 millones <strong>de</strong> pesos arg<strong>en</strong>tinos (aproximadam<strong>en</strong>te 1800 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res) <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong> cinco años (2011-2015), <strong>de</strong> los cuales<br />

3700 millones <strong>de</strong> pesos arg<strong>en</strong>tinos (aproximadam<strong>en</strong>te 840 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res) correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> fibra troncal.<br />

Hasta el mom<strong>en</strong>to, se han llevado a cabo <strong>la</strong>s licitaciones para <strong>la</strong><br />

construcción correspondi<strong>en</strong>tes a 11 tramos (por aproximadam<strong>en</strong>te 18 700<br />

kilómetros) <strong>de</strong> <strong>la</strong> red fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> fibra, a los que se suman licitaciones por<br />

2500 kilómetros <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s provinciales, lo que repres<strong>en</strong>ta un gasto total<br />

<strong>de</strong> 2850 millones <strong>de</strong> pesos arg<strong>en</strong>tinos (aproximadam<strong>en</strong>te 640 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res). También se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> construcción el c<strong>en</strong>tro nacional <strong>de</strong> datos<br />

mediante el cual AR-SAT administrará <strong>la</strong> nueva red. Por otra parte se ha<br />

finalizado el t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> fibra <strong>en</strong> el Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes para conectar<br />

a <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Tierra <strong>de</strong>l Fuego. A<strong>de</strong><strong>más</strong>, se han inaugurado 50 c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

acceso compartido y capacitación <strong>en</strong> diversas provincias, y se ha avanzado<br />

<strong>en</strong> acuerdos <strong>de</strong> cooperación para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong><br />

tráfico con países limítrofes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r Brasil y Uruguay 6 .<br />

6<br />

Véase Arg<strong>en</strong>tina Conectada, Informe <strong>de</strong> Gestión 2012 (http://www.arg<strong>en</strong>tinaconectada.gov.ar).<br />

192


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

2. Brasil: P<strong>la</strong>no Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Larga<br />

Desarrol<strong>la</strong>do por el gobierno <strong>de</strong> Lu<strong>la</strong> durante el año 2010 y reafirmado<br />

por el <strong>de</strong> Dilma Rouseff, el P<strong>la</strong>no Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Larga (PNBL) contemp<strong>la</strong><br />

cinco gran<strong>de</strong>s objetivos: aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

a los servicios <strong>de</strong> Internet <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>; acelerar el <strong>de</strong>sarrollo económico<br />

y social; promover <strong>la</strong> inclusión digital; reducir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales y<br />

regionales, y promover <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> trabajo e ingreso 7 . En particu<strong>la</strong>r, el<br />

p<strong>la</strong>n busca reducir los precios <strong>de</strong> acceso a Internet y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura<br />

y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. Se organiza <strong>en</strong> cuatro líneas<br />

<strong>de</strong> acción: regu<strong>la</strong>ción y normas <strong>de</strong> infraestructura, inc<strong>en</strong>tivos fiscales a<br />

los servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones, política productiva y tecnológica y,<br />

finalm<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> una red nacional <strong>de</strong> fibra.<br />

La red nacional <strong>de</strong> fibra ti<strong>en</strong>e como foco prioritario el <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> una red que <strong>en</strong><strong>la</strong>ce a <strong>la</strong>s 27 capitales estatales, que ati<strong>en</strong>da <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> <strong>de</strong> los organismos públicos y pueda ofrecer capacidad <strong>en</strong><br />

localida<strong>de</strong>s no at<strong>en</strong>didas por los operadores privados, o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> oferta<br />

sea <strong>de</strong> baja calidad y alto costo. La proyección es at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a 4278 <strong>de</strong> los 5564<br />

municipios <strong>de</strong>l país (76%) <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> 4 años (2011-2014), mediante una<br />

inversión total <strong>de</strong> 5700 millones <strong>de</strong> reales (aproximadam<strong>en</strong>te 3300 millones<br />

<strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res). La ext<strong>en</strong>sión proyectada <strong>de</strong> <strong>la</strong> red es <strong>de</strong> 30 000 kilómetros, lo que<br />

incluye el t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> nueva fibra y el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad ociosa<br />

<strong>de</strong> fibra <strong>de</strong> empresas contro<strong>la</strong>das por el Estado, como Petrobras y Eletrobras.<br />

El PNBL confiere a Telebras <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción y<br />

operación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, mediante un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> capitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa por medio<br />

<strong>de</strong> un aporte estatal <strong>de</strong> 3200 millones <strong>de</strong> reales (aproximadam<strong>en</strong>te 1800 millones<br />

<strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res). La empresa, incumb<strong>en</strong>te estatal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones hasta su<br />

privatización <strong>en</strong> 1998, fue reactivada por el gobierno <strong>en</strong> 2010 con el objetivo <strong>de</strong><br />

li<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> infraestructura asociadas al PNBL. Telebras t<strong>en</strong>drá <strong>la</strong><br />

función <strong>de</strong> ofrecer capacidad <strong>en</strong> el mercado mayorista, llegando al cli<strong>en</strong>te final<br />

mediante acuerdos con operadores <strong>de</strong> última mil<strong>la</strong>. Según el PNBL, estos acuerdos<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir una oferta al cli<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> 1 Mbps a 35 reales por mes (cerca<br />

<strong>de</strong> 20 dó<strong>la</strong>res). Al igual que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, el PNBL contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> que Telebras opere <strong>en</strong> el tramo minorista <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> no<br />

exista pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> operadores locales o don<strong>de</strong> el servicio provisto sea ina<strong>de</strong>cuado,<br />

bajo condiciones fijadas por el regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong>l sector (ANATEL).<br />

7<br />

El PNBL se establece mediante el <strong>de</strong>creto presid<strong>en</strong>cial 7175 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2010.<br />

193


CEPAL<br />

La <strong>en</strong>trada al mercado <strong>de</strong> un operador estatal ha sido cuestionada por<br />

los gran<strong>de</strong>s operadores privados (J<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, 2011). A pesar <strong>de</strong> esto, algunos<br />

<strong>de</strong> ellos ya han firmado acuerdos con Telebras, mi<strong>en</strong>tras los pequeños<br />

operadores v<strong>en</strong> una oportunidad para cambiar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> un mercado <strong>en</strong><br />

el que cinco operadores contro<strong>la</strong>n <strong>más</strong> <strong>de</strong>l 90% <strong>de</strong>l mercado (PNBL, 2010).<br />

En paralelo, y con el fin <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, Anatel ha adoptado<br />

el P<strong>la</strong>n G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Metas <strong>de</strong> Compet<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong> faculta a obligar a <strong>la</strong>s<br />

compañías con po<strong>de</strong>r significativo <strong>de</strong> mercado a compartir su infraestructura<br />

con los otros operadores, si bi<strong>en</strong> fija un “feriado regu<strong>la</strong>torio” <strong>de</strong> nueve años<br />

para el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> fibra óptica.<br />

Asimismo, el PNBL contemp<strong>la</strong> inc<strong>en</strong>tivos fiscales, apoyo a <strong>la</strong><br />

investigación y <strong>de</strong>sarrollo y el financiami<strong>en</strong>to para equipami<strong>en</strong>to con<br />

tecnología <strong>de</strong> producción nacional, así como el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> compra <strong>de</strong>l gobierno para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> tecnología nacional.<br />

La inversión estatal <strong>en</strong> estas iniciativas se estima <strong>en</strong> 2500 millones <strong>de</strong> reales<br />

(1450 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res), a los que se agregan líneas <strong>de</strong> crédito <strong>de</strong>l Banco<br />

Nacional <strong>de</strong> Desarrollo Económico y Social (BNDES) por 7500 millones<br />

<strong>de</strong> reales (4170 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res).<br />

Telebras ya ha firmado contratos que le permitirían llegar con <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

fibra troncal al 40% <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong>l país a fines <strong>de</strong> 2012. Asimismo,<br />

el operador estatal ha celebrado contratos <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> datos con<br />

operadores privados que se compromet<strong>en</strong> a ofrecer una conexión <strong>de</strong> 1 Mbps<br />

a 35 reales por mes con garantía <strong>de</strong>l 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad ofrecida. El primero<br />

<strong>de</strong> estos contratos se firmó <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2011 con <strong>la</strong> empresa Sadnet para una<br />

región <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Goiás, don<strong>de</strong> Telebras ofrece 100 Mbps <strong>de</strong> capacidad<br />

a un costo inferior a 200 reales (115 dó<strong>la</strong>res) por Mb al mes (P<strong>en</strong>a, 2012).<br />

A<strong>de</strong><strong>más</strong>, están abiertos varios procesos <strong>de</strong> licitación para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tramos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva red.<br />

3. Chile: P<strong>la</strong>n Todo Chile Comunicado<br />

Con el objetivo <strong>de</strong> impulsar el <strong>de</strong>sarrollo productivo, <strong>la</strong> educación<br />

y <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> zonas ais<strong>la</strong>das y rurales <strong>de</strong>l país, el<br />

proyecto <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> Todo Chile Comunicado lleva a esas comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil. En su mayoría (68%) se trata <strong>de</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s pequeñas (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1000 habitantes) y por lo tanto <strong>de</strong> muy<br />

escaso interés para operadores privados. La iniciativa es implem<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong>l Fondo <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Telecomunicaciones (FDT), un<br />

194


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

fondo creado con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> promover el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> bajos ingresos o zonas<br />

ais<strong>la</strong>das, y que subsidia, con cargo al presupuesto nacional, a empresas <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones para que prest<strong>en</strong> servicios <strong>en</strong> esas áreas.<br />

El p<strong>la</strong>n Todo Chile Comunicado (2010) es una alianza público-privada,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual el gobierno subsidia al operador para que preste servicios al cli<strong>en</strong>te<br />

final <strong>en</strong> zonas pre<strong>de</strong>terminadas y bajo condiciones establecidas <strong>en</strong> el pliego<br />

<strong>de</strong> licitación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n. La iniciativa fue <strong>la</strong>nzada <strong>en</strong> 2010 y contemp<strong>la</strong> prestar<br />

el servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil a <strong>más</strong> <strong>de</strong> tres millones <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong><br />

1474 localida<strong>de</strong>s rurales y ais<strong>la</strong>das, una vez finalizadas sus tres etapas hasta<br />

2012. La licitación fue adjudicada al operador privado Entel, y contemp<strong>la</strong><br />

una inversión total <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 110 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> los<br />

cuales 65 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res serán aportados por Entel y el resto <strong>en</strong> partes<br />

iguales por el FDT y los gobiernos regionales.<br />

El p<strong>la</strong>n está <strong>en</strong> operación <strong>en</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> 1000 localida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que Entel<br />

ofrece un servicio <strong>de</strong> acceso a Internet <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil a una tarifa<br />

m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> 14 220 pesos chil<strong>en</strong>os (aproximadam<strong>en</strong>te 30 dó<strong>la</strong>res) a una<br />

velocidad máxima <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> 1Mbps. El operador ofrece a<strong>de</strong><strong>más</strong> una<br />

modalidad <strong>de</strong> acceso por día a una tarifa <strong>de</strong> 1886 pesos (aproximadam<strong>en</strong>te<br />

cuatro dó<strong>la</strong>res).<br />

4. Colombia: P<strong>la</strong>n Vive Digital<br />

El P<strong>la</strong>n Vive Digital es una iniciativa <strong>la</strong>nzada <strong>en</strong> 2010 con el objetivo<br />

<strong>de</strong> masificar el uso <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> Colombia. El p<strong>la</strong>n establece tres objetivos<br />

fundam<strong>en</strong>tales a alcanzar <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> cinco años: triplicar el número <strong>de</strong><br />

municipios conectados a <strong>la</strong> red <strong>de</strong> fibra óptica nacional, conectar a <strong>la</strong> red<br />

al 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s MIPYMES y al 50% <strong>de</strong> los hogares, y multiplicar por cuatro<br />

el número <strong>de</strong> conexiones a Internet <strong>en</strong> el país, lo que implica pasar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

2,2 millones <strong>de</strong> conexiones <strong>en</strong> el año 2010 a 8,8 millones <strong>de</strong> conexiones <strong>en</strong><br />

el 2014. En términos <strong>de</strong> cobertura, <strong>la</strong> meta <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n es llevar <strong>la</strong> fibra óptica<br />

al 62% <strong>de</strong> los 1120 municipios <strong>de</strong>l país (correspondi<strong>en</strong>tes al 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción) y asegurar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> acceso compartido <strong>en</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>más</strong> <strong>de</strong> 100 habitantes (Vive Digital, 2010).<br />

Entre <strong>la</strong>s principales iniciativas <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el Proyecto<br />

Nacional <strong>de</strong> Fibra Óptica, una iniciativa para el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> fibra troncal<br />

hacia municipios no conectados a re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta capacidad <strong>de</strong> transmisión<br />

195


CEPAL<br />

bajo un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración público-privada. En julio 2011, el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>la</strong>s Comunicaciones (responsable por <strong>la</strong><br />

ejecución <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n) publicó el pliego <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong>l Proyecto Nacional<br />

<strong>de</strong> Fibra Óptica. En noviembre <strong>de</strong> 2011 el proyecto fue adjudicado a<br />

Unión Temporal Fibra Óptica Colombia, conformada por <strong>la</strong>s empresas<br />

Total P<strong>la</strong>y y TV Azteca, contro<strong>la</strong>das por el grupo Salinas <strong>de</strong> México. El<br />

gobierno se compromete a aportar 415 000 millones <strong>de</strong> pesos colombianos<br />

(aproximadam<strong>en</strong>te 237 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res), monto que se estima que<br />

repres<strong>en</strong>ta alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión total necesaria para<br />

el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Según el Ministerio, <strong>en</strong>tre los cuatro ofer<strong>en</strong>tes se<br />

privilegió <strong>la</strong> mayor cobertura <strong>de</strong> municipios (1078) ofrecida por el consorcio<br />

ganador <strong>de</strong> <strong>la</strong> licitación 8 .<br />

De acuerdo al pliego, el operador <strong>de</strong>berá diseñar <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red <strong>de</strong> transporte óptico para luego operar<strong>la</strong> y conectar al conjunto <strong>de</strong><br />

municipios propuestos, bajo condiciones <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> acceso, transpar<strong>en</strong>cia,<br />

trato no discriminatorio, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, efici<strong>en</strong>cia y garantía<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los usuarios. Una vez <strong>de</strong>splegada <strong>la</strong> infraestructura <strong>en</strong> los<br />

municipios, <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong>berá operar y administrar <strong>la</strong> red durante 15 años<br />

bajo condiciones <strong>de</strong>terminadas por el pliego, que incluye contraprestaciones<br />

tales como <strong>la</strong> provisión gratuita <strong>de</strong> acceso a Internet <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> a 2000<br />

instituciones públicas distribuidas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los municipios alcanzados por<br />

<strong>la</strong> red. Pasado este p<strong>la</strong>zo, <strong>la</strong> infraestructura quedará <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

adjudicada y pasará a estar regu<strong>la</strong>da por el régim<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>cional que regu<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los operadores privados. Vale <strong>de</strong>stacar que no se<br />

establec<strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> separación estructural, lo que habilita al operador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> fibra a prestar servicios <strong>de</strong> acceso al cli<strong>en</strong>te final.<br />

Entre <strong>la</strong>s <strong>de</strong><strong>más</strong> iniciativas <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Vive digital se contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> un marco legal y regu<strong>la</strong>torio para <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> utilización efici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y el impulso a <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> software y <strong>la</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />

digitales (<strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2011 se redujo <strong>de</strong> 11% a 3,5% <strong>la</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te<br />

para <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> software <strong>de</strong>l país). En lo que respecta<br />

a los servicios <strong>de</strong> gobierno electrónico, el p<strong>la</strong>n establece como meta que<br />

<strong>en</strong> el año 2014 el 100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l nivel nacional y el 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

territoriales prest<strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong> línea. Al mismo tiempo,<br />

<strong>en</strong> el segundo semestre <strong>de</strong> 2011 se eliminaron los aranceles <strong>de</strong> importación<br />

<strong>de</strong> los terminales con acceso a Internet como computadoras, tabletas y<br />

8<br />

Véase http://www.mintic.gov.co/in<strong>de</strong>x.php/fibra-inicio/53-sitio-fibra-optica/sitio-fibra-noticias/542-<br />

20111104licitacionfibra.<br />

196


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

teléfonos intelig<strong>en</strong>tes. El p<strong>la</strong>n consi<strong>de</strong>ra también el diseño <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />

capacitación <strong>en</strong> TIC <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> bajos recursos, a lo que se<br />

suma <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l impuesto al valor agregado a los servicios <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> para esos estratos.<br />

5. México: Ag<strong>en</strong>da Digital.mx<br />

Durante <strong>la</strong> administración <strong>de</strong>l presid<strong>en</strong>te Cal<strong>de</strong>rón (2006-2012) se<br />

instrum<strong>en</strong>taron acciones con el propósito <strong>de</strong> impulsar el <strong>de</strong>spliegue y uso<br />

<strong>de</strong> Internet. En el primer trimestre <strong>de</strong> 2012, <strong>la</strong>s iniciativas preexist<strong>en</strong>tes<br />

se organizaron bajo dos programas para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>:<br />

“Acciones para el Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Banda</strong> Ancha y <strong>la</strong>s Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comunicación y <strong>la</strong> Información” y “Ag<strong>en</strong>da Digital.mx”. El primer programa<br />

se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> impulsar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

mediante <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada <strong>en</strong> infraestructura y <strong>la</strong><br />

inversión pública, mi<strong>en</strong>tras que el segundo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda por servicios, mediante <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción y uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s TIC, así como <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos y aplicaciones<br />

basados <strong>en</strong> telecomunicaciones. La visión apunta a cuatro objetivos:<br />

promover <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura necesaria para <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> todo el territorio nacional, reducir el costo <strong>de</strong>l<br />

servicio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> alfabetización digital e inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong><br />

apropiación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> Internet.<br />

Entre <strong>la</strong>s iniciativas adoptadas hasta 2011 se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> habilitación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red troncal <strong>de</strong> fibra óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Electricidad (CFE),<br />

organismo público y principal operador eléctrico <strong>de</strong>l país. La red <strong>de</strong> fibra<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CFE se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 34 000 kilómetros y cu<strong>en</strong>ta con 36 hilos<br />

<strong>de</strong> fibra óptica <strong>de</strong> los cuales <strong>la</strong> CFE sólo utiliza seis (Mariscal y Flores-<br />

Roux, 2009). En 2010, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Comunicaciones y Transporte (SCT)<br />

licitó un par <strong>de</strong> hilos <strong>de</strong> fibra oscura <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> <strong>la</strong> CFE <strong>en</strong> tres rutas que<br />

totalizan 19 500 kilómetros por un período <strong>de</strong> 20 años, durante los cuales<br />

el operador se compromete a realizar inversiones complem<strong>en</strong>tarias para<br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Un consorcio integrado<br />

por <strong>la</strong>s empresas Telefónica (España) y Televisa (México) resultó ganador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> licitación, mediante una oferta <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 70 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res y un compromiso <strong>de</strong> inversión <strong>de</strong> 103 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res adicionales<br />

para <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red (1700 kilómetros). El nuevo operador podrá<br />

prestar servicios <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia interurbana <strong>de</strong> datos bajo condiciones <strong>de</strong><br />

197


CEPAL<br />

no discriminación y con <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> otorgar a terceros el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fibra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> red que no utilice el consorcio (SCT, 2012).<br />

Otra iniciativa para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura es el programa<br />

Fibra al Nodo. Esta iniciativa cu<strong>en</strong>ta con recursos <strong>de</strong>l Fondo Nacional <strong>de</strong><br />

Infraestructura (FONADIN), pudi<strong>en</strong>do ser éstos a fondo perdido, con los<br />

que se subv<strong>en</strong>cionará a operadores privados para que <strong>de</strong>spliegu<strong>en</strong> fibra óptica<br />

“<strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cubiertas o con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> mercado”<br />

(SCT, 2012). Se han id<strong>en</strong>tificado <strong>más</strong> <strong>de</strong> 400 municipios <strong>en</strong> estas condiciones,<br />

y se ha convocado a interesados para un primer <strong>de</strong>spliegue <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong><br />

Guanajuato. Para esta iniciativa se contemp<strong>la</strong> un esquema <strong>de</strong> asociación<br />

público-privada, <strong>en</strong> el cual el concesionario estará obligado a permitir <strong>la</strong><br />

compartición <strong>de</strong> infraestructura y estará sujeto a reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> no discriminación<br />

<strong>en</strong> el acceso. Asimismo, por <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> estos proyectos, se<br />

requerirá contar con regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tarifas y regu<strong>la</strong>ción asimétrica.<br />

Por otra parte, el programa e-México, ahora l<strong>la</strong>mado Coordinación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y el Conocimi<strong>en</strong>to (CSIC), ha re<strong>la</strong>nzado su<br />

estrategia <strong>de</strong> alfabetización digital con <strong>la</strong> Campaña Nacional por <strong>la</strong> Inclusión<br />

Digital <strong>de</strong> los Adultos, cuyo objetivo es <strong>la</strong> alfabetización digital <strong>de</strong> personas <strong>en</strong>tre<br />

25 y 54 años. La Campaña se ha b<strong>en</strong>eficiado <strong>de</strong> su asociación con el Instituto<br />

Nacional para <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> los Adultos (INEA), a través <strong>de</strong>l cual se ha<br />

logrado capacitar <strong>en</strong>tre 300 y 500 mil personas por año durante los últimos<br />

cinco años. En <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l acceso a sectores <strong>de</strong> bajos recursos, el gobierno<br />

busca increm<strong>en</strong>tar el número <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros Comunitarios Digitales, pasando<br />

<strong>de</strong> 6788 a 24 000 para finales <strong>de</strong> 2012. Para ello, se busca principalm<strong>en</strong>te<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad satelital para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong>.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> CSIC <strong>la</strong>nzará una red social d<strong>en</strong>ominada Club Digital para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s tecnológicas e impulsar proyectos <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

tecnológico <strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es. Se insta<strong>la</strong>rán 37 C<strong>en</strong>tros Club Digital <strong>en</strong> espacios<br />

<strong>de</strong>l Instituto Mexicano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud y <strong>en</strong> algunos bachilleratos.<br />

D. P<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>:<br />

diversas estrategias para una misma meta<br />

En el p<strong>la</strong>no internacional, los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> se <strong>en</strong>marcan <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> iniciativas simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />

por los gobiernos <strong>de</strong> numerosos países. En esta sección se id<strong>en</strong>tifican <strong>la</strong>s<br />

características comunes y difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región, así como respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> mayor <strong>de</strong>sarrollo.<br />

198


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

1. Diagnóstico y objetivos<br />

El análisis comparativo <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes adoptados <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> primer lugar importantes difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> cuanto al diagnóstico <strong>de</strong> situación: mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los países ricos<br />

el principal problema es el limitado <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong><br />

alta velocidad (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> fibra al hogar), <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región el<br />

diagnóstico <strong>en</strong>fatiza el déficit <strong>de</strong> fibra troncal interurbana. Por ello, mi<strong>en</strong>tras<br />

los primeros buscan fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> alta<br />

velocidad (típicam<strong>en</strong>te por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> 30Mbps), <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> <strong>la</strong>s iniciativas privilegian <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrios regionales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> primera g<strong>en</strong>eración, con metas<br />

<strong>de</strong> velocidad <strong>de</strong> acceso mucho <strong>más</strong> mo<strong>de</strong>stas (por lo g<strong>en</strong>eral alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

1Mbps). Dicho <strong>de</strong> otro modo, <strong>en</strong> los países <strong>más</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>la</strong> prioridad<br />

es el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios, mi<strong>en</strong>tras que los factores<br />

que ori<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s iniciativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región son <strong>la</strong> expansión geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cobertura y el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> accesos.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s iniciativas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se ori<strong>en</strong>tan casi<br />

exclusivam<strong>en</strong>te al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y el inc<strong>en</strong>tivo a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el tramo mayorista (troncal) <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> limitada<br />

o nu<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> operadores privados. Esto reduce (aunque no elimina) el<br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distorsiones <strong>de</strong> mercado y el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

privada que pue<strong>de</strong> introducir <strong>la</strong> inversión pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> red,<br />

al ori<strong>en</strong>tarse esta inversión a zonas no cubiertas por re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> fibra (como<br />

<strong>en</strong> Colombia y México) o bi<strong>en</strong> a zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que existe un único operador<br />

incumb<strong>en</strong>te (característica <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y <strong>en</strong> cierta<br />

medida México). Esta estrategia se contrapone con <strong>la</strong> <strong>de</strong> algunos países<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, como Australia, Nueva Ze<strong>la</strong>ndia y Singapur, cuyos p<strong>la</strong>nes<br />

carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> un foco geográfico específico.<br />

2. Inversión y financiami<strong>en</strong>to<br />

La comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones estimadas y <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> pres<strong>en</strong>ta diversos resultados <strong>de</strong> interés. Como muestra el anexo, <strong>la</strong><br />

inversión pública <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong> red <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

varía <strong>en</strong>tre 2,6 dó<strong>la</strong>res per cápita <strong>en</strong> Chile y 21 dó<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Estas<br />

difer<strong>en</strong>cias se explican <strong>en</strong> parte por difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión y capi<strong>la</strong>ridad<br />

199


CEPAL<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>spliegues previstos. Tomando como parámetro <strong>la</strong>s iniciativas <strong>más</strong><br />

ambiciosas como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Australia y Nueva Ze<strong>la</strong>ndia (Giv<strong>en</strong>, 2010), <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que el nivel <strong>de</strong> inversión pública per cápita alcanza los 845 dó<strong>la</strong>res y 245<br />

dó<strong>la</strong>res respectivam<strong>en</strong>te, el nivel <strong>de</strong> inversión contemp<strong>la</strong>do <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región es bajo. La comparación <strong>de</strong>be sin embargo matizarse<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Australia y Nueva Ze<strong>la</strong>ndia contemp<strong>la</strong>n<br />

servicios <strong>de</strong> fibra al hogar con velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> hasta 100Mbps,<br />

mi<strong>en</strong>tras que los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong><strong>en</strong> objetivos mucho <strong>más</strong> mo<strong>de</strong>stos.<br />

Consi<strong>de</strong>rando esos objetivos, <strong>la</strong>s condiciones geográficas y <strong>la</strong><br />

arquitectura <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> resulta <strong>más</strong> apropiada con respecto a <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> Estados<br />

Unidos y Canadá, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> inversión pública per cápita <strong>en</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> red asci<strong>en</strong><strong>de</strong> a ocho dó<strong>la</strong>res y cinco dó<strong>la</strong>res respectivam<strong>en</strong>te (Qiang,<br />

2010) 9 . Esta comparación reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> significativa magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

comprometida <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina (21 dó<strong>la</strong>res per cápita) y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or<br />

medida Brasil (9,2 dó<strong>la</strong>res per cápita), <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

el PIB per cápita <strong>de</strong> Estados Unidos es casi tres veces mayor al <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

y cuatro veces mayor al <strong>de</strong> Brasil. El caso opuesto es el <strong>de</strong> Chile, que con<br />

un PIB per cápita simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina prevé un nivel <strong>de</strong> inversión 10<br />

veces m<strong>en</strong>or.<br />

Con respecto al esquema <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región con<br />

los esquemas ya exist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> subsidio a <strong>la</strong> oferta, tal como los FSU. El<br />

financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> mediante fondos<br />

no específicos y, por lo tanto, sujetos a <strong>la</strong>s variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación fiscal<br />

y los ciclos macroeconómicos, repres<strong>en</strong>ta un importante <strong>de</strong>safío para estas<br />

iniciativas <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo. Esto afecta <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a Arg<strong>en</strong>tina y Brasil,<br />

don<strong>de</strong> los nuevos operadores estatales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar un <strong>de</strong>licado equilibrio<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad financiera y el logro <strong>de</strong> sus objetivos <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

zonas m<strong>en</strong>os r<strong>en</strong>tables <strong>de</strong>l mercado.<br />

3. Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue<br />

De modo g<strong>en</strong>eral, al comparar <strong>en</strong>tre sí los p<strong>la</strong>nes nacionales adoptados<br />

por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se observan numerosas similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cuanto al<br />

9<br />

En el caso <strong>de</strong> Estados Unidos, se consi<strong>de</strong>ra so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el gasto proyectado <strong>de</strong> 2500 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>en</strong><br />

el Broadband Initiatives Program (BIP), que correspon<strong>de</strong> a <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong> red.<br />

200


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

diagnóstico <strong>de</strong> situación, <strong>la</strong>s motivaciones y los objetivos perseguidos. Las<br />

difer<strong>en</strong>cias surg<strong>en</strong>, sin embargo, <strong>en</strong> cuanto a los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política<br />

elegidos por los gobiernos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> torno al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />

nacional <strong>de</strong> fibra troncal. El análisis permite distinguir dos mo<strong>de</strong>los: por un<br />

<strong>la</strong>do el adoptado por Arg<strong>en</strong>tina y Brasil, <strong>en</strong> el que el <strong>de</strong>spliegue y operación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> red troncal correspond<strong>en</strong> a una empresa contro<strong>la</strong>da por el Estado y, por<br />

otro, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asociación público-privada (APP) adoptado <strong>en</strong> Colombia,<br />

México y Chile. Cada uno <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los ti<strong>en</strong>e diversas implicaciones<br />

respecto al rol <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el sector.<br />

Uno <strong>de</strong> los aspectos <strong>más</strong> relevantes se refiere al nivel <strong>de</strong> compromiso<br />

<strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to que asume el Estado <strong>en</strong> cada mo<strong>de</strong>lo. En el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

operador estatal, el gobierno asume <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión por<br />

el total <strong>de</strong> <strong>la</strong> red troncal <strong>de</strong>splegada, cabi<strong>en</strong>do al sector privado <strong>la</strong> inversión<br />

correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> última mil<strong>la</strong> (<strong>en</strong> ambos casos se contemp<strong>la</strong>n créditos<br />

b<strong>la</strong>ndos a pequeños operadores locales). Existe por lo tanto una articu<strong>la</strong>ción<br />

implícita <strong>en</strong>tre inversión pública y privada, aunque estos mecanismos <strong>de</strong><br />

articu<strong>la</strong>ción no están formalizados <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes adoptados. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> APP,<br />

por el contrario, permite formalizar <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre inversión pública y<br />

privada, y por lo tanto reduce el compromiso <strong>de</strong> inversión inicial que asume<br />

el Estado, así como el compromiso futuro <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y operación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red. En los casos analizados, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to público varía<br />

<strong>en</strong>tre 38% (Colombia) y 45% (Chile) <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión total estimada.<br />

Por lo tanto, <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> operador estatal el nivel <strong>de</strong> inversión<br />

pública es significativam<strong>en</strong>te mayor, tanto porque el gobierno <strong>de</strong>be<br />

asumir por completo <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> nueva infraestructura <strong>de</strong> red (capital<br />

exp<strong>en</strong>diture, CAPEX o) como por <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cubrir <strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo el<br />

costo operativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> red (operating exp<strong>en</strong>diture, OPEX). Sin embargo, <strong>de</strong>be<br />

consi<strong>de</strong>rase que <strong>en</strong> estos casos se trata <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> activos que quedan<br />

<strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l Estado, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> APP <strong>de</strong> Chile y<br />

Colombia el Estado subsidia el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> red que, luego <strong>de</strong> un período<br />

<strong>de</strong>terminado, queda <strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l operador privado.<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> APP adoptado <strong>en</strong> Chile se manti<strong>en</strong>e estrecham<strong>en</strong>te<br />

vincu<strong>la</strong>do al paradigma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong> el sector. En este<br />

mo<strong>de</strong>lo, un operador privado presta servicios <strong>en</strong> áreas no r<strong>en</strong>tables a<br />

cambio <strong>de</strong> un subsidio cuyo monto se establece mediante licitación. Bi<strong>en</strong><br />

diseñado, este esquema permite optimizar el uso <strong>de</strong> recursos públicos y<br />

minimizar el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada (Wallst<strong>en</strong>, 2009). En<br />

el caso <strong>de</strong> Colombia, también se ha utilizado <strong>la</strong> licitación para <strong>de</strong>terminar<br />

201


CEPAL<br />

el monto final <strong>de</strong>l subsidio estatal y se ha establecido un contrato por un<br />

período <strong>de</strong> 15 años <strong>en</strong> el que el Estado realiza aportes pre<strong>de</strong>terminados.<br />

En estos casos el mecanismo <strong>de</strong> ejecución busca fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> “compet<strong>en</strong>cia<br />

por el mercado” <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> escaso pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> retorno privado. Por el<br />

contrario, <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y <strong>en</strong> cierta medida México, <strong>la</strong> estrategia es<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> “compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mercado” mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

un nuevo operador <strong>de</strong> red troncal que ejerza presión competitiva sobre los<br />

incumb<strong>en</strong>tes y permita reducir los precios <strong>de</strong> acceso.<br />

El esquema <strong>de</strong> APP seguido por México pres<strong>en</strong>ta una importante<br />

difer<strong>en</strong>cia, ya que <strong>en</strong> este caso el Estado licita <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> una<br />

infraestructura ya exist<strong>en</strong>te pero subutilizada (<strong>la</strong> red <strong>de</strong> fibra que es<br />

propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía eléctrica estatal CFE). Pese a algunas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />

ya m<strong>en</strong>cionadas <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> licitación, <strong>de</strong> modo g<strong>en</strong>eral este tipo <strong>de</strong><br />

esquema permite el pl<strong>en</strong>o aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> activos <strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l Estado<br />

<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l sector<br />

privado. Si bi<strong>en</strong> el esquema <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />

infraestructura, típicam<strong>en</strong>te son muchos los activos <strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l Estado<br />

que pued<strong>en</strong> apa<strong>la</strong>ncar <strong>la</strong> inversión privada <strong>en</strong> nueva infraestructura <strong>de</strong> red<br />

(<strong>la</strong> fibra oscura, los ductos y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> vía asociados, los <strong>más</strong>tiles y torres<br />

para equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> red inalámbrica, etc.) 10 .<br />

4. Regu<strong>la</strong>ción y articu<strong>la</strong>ción con el sector privado<br />

Otro elem<strong>en</strong>to característico <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

es <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión pública <strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> red troncal<br />

con <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> última mil<strong>la</strong> por parte <strong>de</strong>l sector privado.<br />

En particu<strong>la</strong>r, los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Brasil coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> el fom<strong>en</strong>to a<br />

los medianos y pequeños operadores locales <strong>de</strong> acceso mediante créditos<br />

b<strong>la</strong>ndos, capacitación técnica y facilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> interconexión <strong>en</strong> puntos <strong>de</strong><br />

intercambio <strong>de</strong> tráfico a nivel local. En estos países, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l operador<br />

estatal <strong>en</strong> el tramo minorista se establece como estrategia “<strong>de</strong> último recurso”,<br />

si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes no se establec<strong>en</strong> los criterios para permitir tal actuación.<br />

Cabe resaltar que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunas iniciativas <strong>en</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

que contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un operador <strong>de</strong> red troncal contro<strong>la</strong>do por<br />

el Estado (tal como <strong>en</strong> Australia y Nueva Ze<strong>la</strong>ndia), <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y<br />

Colombia no se establec<strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> separación estructural ni funcional<br />

a los operadores creados (respectivam<strong>en</strong>te, AR-SAT, Telebrás y <strong>la</strong> Unión<br />

10<br />

Para una discusión, véase UIT (2008).<br />

202


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Temporal Fibra Óptica Colombia). No obstante, <strong>en</strong> México y Colombia se<br />

establec<strong>en</strong> resguardos <strong>en</strong> los contratos <strong>de</strong> licitación que requier<strong>en</strong> el trato<br />

no discriminatorio <strong>en</strong> el acceso por parte <strong>de</strong>l nuevo operador <strong>de</strong> red.<br />

En Arg<strong>en</strong>tina y Brasil, el esquema regu<strong>la</strong>torio y <strong>la</strong> autoridad responsable<br />

<strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l operador estatal se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aun <strong>en</strong><br />

etapa <strong>de</strong> discusión. En este s<strong>en</strong>tido, tanto los fundam<strong>en</strong>tos teóricos como<br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia internacional sugier<strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> asegurar un tratami<strong>en</strong>to<br />

regu<strong>la</strong>torio para los operadores estatales comparable al otorgado al resto<br />

<strong>de</strong> los operadores con po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> mercado. A<strong>de</strong><strong>más</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que los<br />

operadores estatales prest<strong>en</strong> servicios y <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> infraestructura <strong>en</strong> zonas<br />

no r<strong>en</strong>tables, los subsidios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> otorgarse <strong>de</strong> forma transpar<strong>en</strong>te y mediante<br />

mecanismos que optimic<strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión pública. Estos resguardos resultan<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que los p<strong>la</strong>nes no establec<strong>en</strong><br />

mecanismos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>l operador estatal.<br />

En este punto, vale resaltar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia europea <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s sobre <strong>la</strong> ayuda estatal a proyectos <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración.<br />

Estas reg<strong>la</strong>s buscan evitar el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada y g<strong>en</strong>erar<br />

un equilibrio dura<strong>de</strong>ro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> iniciativa pública y el sector privado. Las<br />

reg<strong>la</strong>s se originan <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2009, promovidas por <strong>la</strong> Comisión<br />

Europea <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> o<strong>la</strong> <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> por los gobiernos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Europea. Conocidas como “Broadband Gui<strong>de</strong>lines”<br />

(Comisión Europea, 2009), estas directrices <strong>de</strong>limitan y guían <strong>la</strong> actuación<br />

<strong>de</strong> los gobiernos europeos <strong>en</strong> cuanto al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones, y se refier<strong>en</strong> específicam<strong>en</strong>te al marco <strong>de</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s sobre ayuda pública al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> 11 .<br />

Por esto <strong>la</strong>s Directrices buscan establecer reg<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras respecto a dón<strong>de</strong> y<br />

cómo pued<strong>en</strong> utilizarse fondos públicos para el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> dichas re<strong>de</strong>s.<br />

El fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Directrices es <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre zonas<br />

competitivas (<strong>la</strong>s “zonas negras”), <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que no se permite <strong>la</strong> ayuda estatal,<br />

y zonas no r<strong>en</strong>tables o no cubiertas (<strong>la</strong>s “zonas b<strong>la</strong>ncas” y “grises”) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que <strong>la</strong> ayuda estatal pue<strong>de</strong> estar justificada bajo ciertas condiciones. Las<br />

zonas se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: i) “zonas b<strong>la</strong>ncas”: <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

no está disponible actualm<strong>en</strong>te, ni está previsto que los inversores privados<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>spliegu<strong>en</strong> <strong>en</strong> un futuro próximo (se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por tal a los próximos tres<br />

años); ii) “zonas negras”: exist<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os dos proveedores <strong>de</strong> red <strong>de</strong> banda<br />

11<br />

La política <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia comunitaria prohíbe <strong>la</strong>s ayudas públicas injustificadas que puedan distorsionar<br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia.<br />

203


CEPAL<br />

<strong>ancha</strong> y los servicios se prestan <strong>en</strong> condiciones competitivas (compet<strong>en</strong>cia<br />

basada <strong>en</strong> infraestructura) y iii)“zonas grises”: hay un solo operador <strong>de</strong> red<br />

que suministra servicios <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> monopolio; <strong>en</strong> esta situación, <strong>la</strong><br />

Comisión exige un análisis y una evaluación <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos antes <strong>de</strong> autorizar<br />

<strong>la</strong> ayuda pública.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Directrices, <strong>la</strong> Comisión ha aceptado<br />

aproximadam<strong>en</strong>te 50 casos <strong>de</strong> ayuda estatal al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva<br />

g<strong>en</strong>eración 12 . La mayoría <strong>de</strong> los proyectos pres<strong>en</strong>tados por los gobiernos<br />

contemp<strong>la</strong>n <strong>de</strong>spliegues para zonas rurales no cubiertas por el sector privado<br />

(zonas b<strong>la</strong>ncas), por lo que son autorizados sin objeciones por <strong>la</strong> Comisión 13 .<br />

Algunos pocos casos han requerido un análisis <strong>más</strong> porm<strong>en</strong>orizado <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> áreas no b<strong>la</strong>ncas afectadas por los proyectos 14 . En términos<br />

g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong>s Directrices han contribuido a minimizar el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inversión privada, g<strong>en</strong>erando condiciones para <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>de</strong><br />

los sectores público y privado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración.<br />

E. Conclusiones<br />

En <strong>la</strong> última década, los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> han empr<strong>en</strong>dido un cambio<br />

significativo con respecto al papel <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> telecomunicaciones.<br />

A primera vista resulta paradójico este cambio, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia respecto al<br />

éxito <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> reformas <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong> el sector. Los rápidos cambios<br />

tecnológicos, y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te importancia <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> Internet<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el tejido económico y social, explican parte <strong>de</strong> esta paradoja.<br />

Aun cuando <strong>la</strong> inversión privada ha g<strong>en</strong>erado un crecimi<strong>en</strong>to expon<strong>en</strong>cial <strong>en</strong><br />

los niveles <strong>de</strong> acceso a los servicios básicos <strong>de</strong> telefonía, el diagnóstico <strong>de</strong> los<br />

principales países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región apunta a un <strong>de</strong>sarrollo insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> red troncal<br />

12<br />

A modo <strong>de</strong> ejemplo, durante 2010 se aprobaron proyectos por un monto cercano a 1800 millones <strong>de</strong> euros<br />

(State Aid: Commission approves record amount of state aid for the <strong>de</strong>ploym<strong>en</strong>t of broadband networks in<br />

2010. Refer<strong>en</strong>ce IP/11/54, 20/01/2011).<br />

13<br />

Algunos ejemplos <strong>de</strong> proyectos autorizados por <strong>la</strong> Comisión son: Broadband support in rural areas of Germany,<br />

National broadband p<strong>la</strong>n for rural areas in Italy, High-speed construction aid in sparsely popu<strong>la</strong>ted areas in<br />

Fin<strong>la</strong>nd, y RAIN (Rural Area Information Technology Network) in Lithuania.<br />

14<br />

Tal ha sido el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Xarxa Oberta” <strong>en</strong> Cataluña, España. Este proyecto consiste <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> una<br />

red <strong>de</strong> fibra óptica que llegará a todas <strong>la</strong>s se<strong>de</strong>s públicas (colegios, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud, policía, juzgados, etc.) <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región. Este aspecto <strong>de</strong>l proyecto no <strong>de</strong>spertó por sí mismo necesidad <strong>de</strong> análisis ya que <strong>la</strong> auto provisión<br />

por parte <strong>de</strong>l Estado no se consi<strong>de</strong>ra ayuda pública. Sin embargo, el proyecto permite a<strong>de</strong><strong>más</strong> al licitador <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> acceso mayorista a terceros operadores con el reman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Se consi<strong>de</strong>ró que<br />

este aspecto <strong>de</strong>l proyecto podría g<strong>en</strong>erar distorsión a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, al contemp<strong>la</strong>r un operador que recibe<br />

fondos públicos y al mismo tiempo actúa <strong>en</strong> el mercado privado como operador mayorista. La Comisión resolvió<br />

<strong>en</strong>tonces que <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> acceso mayorista <strong>de</strong>bería quedar restringida a <strong>la</strong>s zonas b<strong>la</strong>ncas<br />

<strong>de</strong> Cataluña, prohibiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Ganuza y Viec<strong>en</strong>s, 2011).<br />

204


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>de</strong> fibra, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> los nuevos servicios asociados<br />

a Internet por parte <strong>de</strong> los hogares, <strong>la</strong>s firmas y el propio gobierno. Por otra parte,<br />

<strong>la</strong> exitosa experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas públicas proactivas <strong>de</strong> algunos países lí<strong>de</strong>res <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea) ha<br />

capturado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

En este capítulo se sugiere que los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

adoptados <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> los últimos años se asocian a diversos factores<br />

<strong>de</strong>l contexto económico-político <strong>de</strong> inicios <strong>de</strong>l siglo XXI, así como <strong>de</strong>l<br />

propio <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sector. Estos p<strong>la</strong>nes, sin embargo, no repres<strong>en</strong>tan un<br />

retroceso g<strong>en</strong>eralizado al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> operador estatal <strong>de</strong>l periodo previo a <strong>la</strong>s<br />

reformas <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong> el sector. Como se ha visto, los nuevos operadores<br />

estatales creados <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

como mandato principal <strong>la</strong> operación <strong>en</strong> el mercado mayorista <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong><br />

zonas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión privada ha sido insufici<strong>en</strong>te o nu<strong>la</strong>, y contemp<strong>la</strong>n<br />

<strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción con operadores privados <strong>de</strong> ultima mil<strong>la</strong> bajo condiciones <strong>de</strong><br />

no discriminación. En otros países, se han adoptado diversos esquemas <strong>de</strong><br />

APP que aseguran <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>en</strong>tre el financiami<strong>en</strong>to público y<br />

<strong>la</strong> operación privada <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva red (Falch y H<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, 2010).<br />

En <strong>de</strong>finitiva, no se observan dicotomías rígidas <strong>en</strong>tre operador estatal<br />

y compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre actores privados, sino distintas políticas que buscan<br />

complem<strong>en</strong>tarieda<strong>de</strong>s para promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sector. El nuevo papel<br />

<strong>de</strong>l Estado repres<strong>en</strong>ta un mo<strong>de</strong>lo mixto <strong>en</strong> el cual el gobierno y el sector<br />

privado <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> una<br />

tecnología <strong>de</strong> propósito g<strong>en</strong>eral (el acceso a Internet <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>) que<br />

pres<strong>en</strong>ta numerosas externalida<strong>de</strong>s económicas y sociales. Las circunstancias<br />

específicas que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el sector <strong>de</strong> telecomunicaciones invitan por lo<br />

tanto a buscar una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estrecha cooperación <strong>en</strong>tre el Estado y los<br />

actores privados a fin <strong>de</strong> maximizar <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong>l sector a los objetivos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y mejora social <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Es aun temprano para id<strong>en</strong>tificar el impacto <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Sin embargo, es posible seña<strong>la</strong>r algunos<br />

interrogantes para el futuro inmediato. En primer lugar, como se ha seña<strong>la</strong>do,<br />

<strong>la</strong> operación estatal <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> telecomunicaciones necesariam<strong>en</strong>te<br />

remite a los múltiples problemas que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban los antiguos monopolios<br />

estatales <strong>de</strong> telefonía. La operación efici<strong>en</strong>te y transpar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estas empresas<br />

es un <strong>de</strong>safío c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

<strong>la</strong> emu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones estatales exitosas <strong>en</strong><br />

otros países <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el contexto institucional <strong>de</strong> cada país.<br />

205


CEPAL<br />

La capacidad <strong>de</strong> gestión estatal <strong>de</strong> una compleja red <strong>de</strong> infraestructura <strong>en</strong><br />

un contexto <strong>de</strong> rápido cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> tecnología y los patrones <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong>be ser evaluada cuidadosam<strong>en</strong>te por los gobiernos. Asimismo, <strong>de</strong>be<br />

reconocerse el carácter cíclico <strong>de</strong>l contexto económico internacional, que<br />

hoy permite a los gobiernos afrontar gran<strong>de</strong>s inversiones <strong>en</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> red con re<strong>la</strong>tiva comodidad, pero que <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo requerirá <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>los sust<strong>en</strong>tables <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva red.<br />

En segundo lugar, <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad <strong>en</strong>tre sector público y privado<br />

resultará fructífera <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que no se <strong>de</strong>bilit<strong>en</strong> los mecanismos <strong>de</strong><br />

resguardo <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> inversión privada. En este capítulo, se<br />

seña<strong>la</strong>n los numerosos <strong>de</strong>safíos que pres<strong>en</strong>ta fijar reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> juego transpar<strong>en</strong>tes a<br />

los operadores estatales o que recib<strong>en</strong> subsidios <strong>de</strong>l Estado. Este es un <strong>de</strong>bate <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rga data <strong>en</strong> algunos países <strong>en</strong> los cuales el Estado ha mant<strong>en</strong>ido una significativa<br />

participación <strong>en</strong> el operador incumb<strong>en</strong>te (Uruguay y Costa Rica), al que hoy se<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan muchos otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En este s<strong>en</strong>tido es importante el<br />

aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias exitosas <strong>de</strong> gestión mixta <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia regu<strong>la</strong>toria <strong>de</strong> otras<br />

regiones, tal como el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea discutido arriba.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, si se retoma <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong> cuál es el rol <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el<br />

sector, existe cons<strong>en</strong>so acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> políticas que ati<strong>en</strong>dan fal<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

mercado <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r aquellos <strong>de</strong> amplio impacto<br />

<strong>en</strong> el bi<strong>en</strong>estar económico y social. Esta necesidad es m<strong>en</strong>os evid<strong>en</strong>te cuando<br />

se trata <strong>de</strong> zonas at<strong>en</strong>didas por un solo operador, típicam<strong>en</strong>te el incumb<strong>en</strong>te<br />

histórico. ¿Es <strong>la</strong> duplicación <strong>de</strong> tramos <strong>de</strong> red con financiami<strong>en</strong>to público <strong>la</strong><br />

herrami<strong>en</strong>ta <strong>más</strong> efici<strong>en</strong>te para asegurar precios <strong>de</strong> acceso competitivos? Es<br />

evid<strong>en</strong>te que exist<strong>en</strong> otras herrami<strong>en</strong>tas, tales como <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los precios<br />

<strong>de</strong> acceso y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes no replicables <strong>de</strong> <strong>la</strong> red,<br />

que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do. Esto requiere continuar el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s técnicas <strong>de</strong> los regu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria, así<br />

como también <strong>de</strong> fortalecer <strong>la</strong>s instituciones que permitan a estos regu<strong>la</strong>dores<br />

implem<strong>en</strong>tar reg<strong>la</strong>s a<strong>de</strong>cuadas al nuevo contexto <strong>de</strong>l sector.<br />

Bibliografía<br />

Barrantes, R. (2011), Uso <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong> acceso universal <strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>en</strong><br />

países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe, Santiago <strong>de</strong> Chile, CEPAL.<br />

Castañeda, J. (2006). Latin America’s left turn, Foreign Affairs 85(3): 28-43.<br />

CEPAL (2010). <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong>: Una urg<strong>en</strong>cia para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe. Santiago<br />

<strong>de</strong> Chile: CEPAL.<br />

206


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Comisión Europea (2009). Directrices comunitarias para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas sobre<br />

ayudas estatales al <strong>de</strong>spliegue rápido <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. Disponible <strong>en</strong> http://<br />

eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2009:235:0007:01:ES:HTML.<br />

Corrales, J. (2008). The Back<strong>la</strong>sh against Market Reforms. En Domínguez, J. I. y Shifter,<br />

M. (eds.), Constructing Democratic Governance in Latin America. Baltimore:<br />

Johns Hopkins University Press.<br />

Ennis, H. y S. Pinto (2003). Privatization and income distribution in Arg<strong>en</strong>tina. Mimeo.<br />

Estache, A., M. Manacorda y T. Valletti (2002). Telecommunications reforms, access<br />

regu<strong>la</strong>tion, and Internet adoption in Latin America, Economica 2, 153-217.<br />

Falch, M., y A. H<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (2010). Public private partnerships as a tool for stimu<strong>la</strong>ting<br />

investm<strong>en</strong>ts in broadband, Telecommunications Policy 34, 496-504.<br />

Ganuza, J.J. y M.F. Viec<strong>en</strong>s (2011), Deploym<strong>en</strong>t of high-speed broadband infrastructures<br />

during the economic crisis. The case of Xarxa Oberta, Telecommunications<br />

Policy, 35, 855-870.<br />

Giv<strong>en</strong>, J. (2010). Take your partners: Public private interp<strong>la</strong>y in Australian and New Zea<strong>la</strong>nd<br />

p<strong>la</strong>ns for next g<strong>en</strong>eration broadband, Telecommunications Policy, 34 (9), 540-549.<br />

Grazzi, M., y S. Vergara (2011). Determinants of ICT Access, <strong>en</strong> S. Vergara, S. Rovira y M.<br />

Balboni, (eds.), ICT in Latin America: A Microdata Analysis. Santiago <strong>de</strong> Chile: CEPAL.<br />

Hardy, A. (1980). The role of the telephone in economic <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t.<br />

Telecommunications Policy 4, 278-286.<br />

ITU Broadband Commission (2011). Broadband: A p<strong>la</strong>tform for progress. Ginebra:<br />

ITU/UNESCO.<br />

J<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, M. (2011). Broadband in Brazil: A multipronged public sector approach to<br />

digital inclusion. Washington, D.C: infoDev/World Bank.<br />

Jordán, V., H. Galperin y W. Peres (2010). Acelerando <strong>la</strong> revolución digital: <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong><br />

para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe. Santiago <strong>de</strong> Chile: CEPAL.<br />

Kim, Y., T. Kelly, y S. Raja (2010). Building broadband: strategies and policies for the<br />

<strong>de</strong>veloping world. World Bank.<br />

K<strong>en</strong>ny, C. (2011). Overselling Broadband: a critique of the recomm<strong>en</strong>dations of the<br />

Broadband Commission for Digital Developm<strong>en</strong>t. C<strong>en</strong>ter for Global Developm<strong>en</strong>t.<br />

Koutrompis, P. (2009): The economic impact of broadband on growth: a simultaneous<br />

approach, Telecommunications Policy, 33, 471-485.<br />

Latinobarómetro (2011), http://www.<strong>la</strong>tinobarometro.org/<strong>la</strong>tino/<strong>la</strong>tinobarometro.jsp.<br />

Leff, N. (1984). Externalities, information costs, and social b<strong>en</strong>efit-cost analysis for<br />

economic <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t: An example from telecommunications. Economic<br />

Developm<strong>en</strong>t and Cultural Change, 32(2): 255-276.<br />

Levitsky, S. y K. Roberts (2011). The Resurg<strong>en</strong>ce of the Latin American Left. John Hopkins Press.<br />

Mariscal, J. y E. Flores-Roux (2009). Propuesta <strong>de</strong> licitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fibra oscura propiedad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> CFE. Solución que g<strong>en</strong>era escasez artificial, tanto pres<strong>en</strong>te como futura. DIRSI.<br />

McK<strong>en</strong>zie, D. y D. Mookherjee (2003). The Distributive Impact of Privatization in<br />

Latin America: Evid<strong>en</strong>ce from Four Countries, Journal of LACEA Economía,<br />

Latin American and Caribbean Economic Association.<br />

Murillo, M. V. y C. Martínez Gal<strong>la</strong>rdo (2006). “Political Competition and Policy<br />

Adoption: Market Reforms in Latin American Public Utilities”. American Journal<br />

of Political Sci<strong>en</strong>ce 51(1): 120-139.<br />

Murillo, M. V., V. Oliveros y M. Vaishnav (2011). “Voting for the Left or Governing on<br />

the Left?”<strong>en</strong> S. Levitsky y R. K<strong>en</strong>neth (eds.), Latin America’s Left Turn, Cambridge<br />

University Press.<br />

207


CEPAL<br />

Navajas, F. (1999). Structural Reforms and the Distributional Effects of Price Changes<br />

in Arg<strong>en</strong>tina. Bu<strong>en</strong>os Aires: FIEL.<br />

OECD (2009). The role of communication infrastructure investm<strong>en</strong>t in economic<br />

recovery, París.<br />

Panizza, U. y M. Yañez (2006). Why are Latin Americans so unhappy about reforms,<br />

Inter-American Developm<strong>en</strong>t Bank, Working Paper 567.<br />

P<strong>en</strong>a, A. (2012). A <strong>Banda</strong> Larga e o C<strong>en</strong>ário <strong>de</strong> Telecomunicações Brasileiro. Revista <strong>de</strong><br />

Direito, Estado e Telecomunicações 3(1): 295-310.<br />

P<strong>la</strong>n Arg<strong>en</strong>tina Conectada (2011). P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong><br />

Telecomunicaciones “Arg<strong>en</strong>tina Conectada”. Ministerio <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación<br />

Fe<strong>de</strong>ral, Inversión Pública y Servicios. http://www.arg<strong>en</strong>tinaconectada.gob.ar//<br />

adjuntos/139/docum<strong>en</strong>tos/000/025/0000025555.pdf<br />

PNBL (2010), Brasil Conectado. Programa Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Larga. Docum<strong>en</strong>to base<br />

do Programa Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Larga. Publicação da Secretaria-Executiva do<br />

Comitê Gestor do Programa <strong>de</strong> Inclusão Digital. Disponible <strong>en</strong> www.p<strong>la</strong>nalto.<br />

gov.br/brasilconectado.<br />

Proyecto Todo Chile Comunicado (2010). Proyecto Bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario “Red <strong>de</strong> Internet Rural:<br />

Todo Chile Comunicado”. Ministerio <strong>de</strong> Transportes y Telecomunicaciones,<br />

Subsecretaría <strong>de</strong> Telecomunicaciones – DGFDT. Disponible <strong>en</strong> http://www.<br />

subtel.gob.cl/prontus_subtel/site/artic/20100819/asocfile/20100819103226/<br />

ppt_bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario_fdt_red_internet_rural.pdf<br />

Qiang, C. (2010). Broadband Infrastructure in Stimulus Packages: Relevance for<br />

Developing Countries, World Bank.<br />

Qiang, C. y C. Rossotto (2009). Economic impacts of broadband, <strong>en</strong> Information and<br />

Communications for Developm<strong>en</strong>t, Banco Mundial.<br />

Regu<strong>la</strong>tel (2006). Nuevos Mo<strong>de</strong>los para el Acceso Universal <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong><br />

Telecomunicaciones <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

Roller, L. y L. Waverman (2001). Telecommunications infrastructure and economic<br />

<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t: a simultaneous approach, American Economic Review, 4, 909-923.<br />

SCT (2012), Acciones para el Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Banda</strong> Ancha y <strong>la</strong>s Tecnologías <strong>de</strong><br />

Información y Comunicación. SCT Gobierno Fe<strong>de</strong>ral.<br />

Shirley, M. (2004). Why is Sector Reform so Unpopu<strong>la</strong>r in Latin America. Ro<strong>la</strong>nd Coase<br />

Institute Working Paper Series 4.<br />

Stern, P. (2009) Objetivos y obligaciones <strong>de</strong> acceso universal <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

telecomunicaciones <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>en</strong> J. Caldaza, A. Costas y J. Jordana<br />

(editores.)Más <strong>allá</strong> <strong>de</strong>l mercado: <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> servicio universal <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong>, Fundación CIDOB.<br />

UIT (2008), Tr<strong>en</strong>ds in telecommunication reform: Six <strong>de</strong>grees of sharing. Ginebra: UIT.<br />

Vive Digital (2011), Ministerio <strong>de</strong> Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y Comunicaciones,<br />

República <strong>de</strong> Colombia. Disponible <strong>en</strong> http://www.vivedigital.gov.co/files/<br />

Vivo_Vive_Digital.pdf.<br />

Wallst<strong>en</strong>, S. (2009). Reverse Auctions and Universal Telecommunications Service: Lessons<br />

from Global Experi<strong>en</strong>ce. Fe<strong>de</strong>ral Communications Law Journal 61(2): 373-394.<br />

Wey<strong>la</strong>nd, K. (2009) The Rise of Latin America’s Two Lefts: Insights from R<strong>en</strong>tier State<br />

Theory, Comparative Politics 41(2):145-164.<br />

208


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Anexo VII.1<br />

Principales elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

<strong>en</strong> países seleccionados<br />

Arg<strong>en</strong>tina Brasil Chile Colombia México<br />

Pob<strong>la</strong>ción 40 738 000 195 498 000 17 133 000 46 299 000 110 675 000<br />

Superficie (km 2 ) 2 780 400 8 514 877 756 102 2 070 408 1 972 550<br />

Nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

P<strong>la</strong>n Arg<strong>en</strong>tina<br />

P<strong>la</strong>n todo Chile P<strong>la</strong>n Vive Digital<br />

iniciativa<br />

Conectada<br />

Comunicado<br />

P<strong>la</strong>no Nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>Banda</strong> Larga<br />

(PNBL)<br />

Acciones para el<br />

Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Banda</strong> Ancha y<br />

<strong>la</strong>s Tecnologías <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Información y <strong>la</strong><br />

Comunicación<br />

Ag<strong>en</strong>da Digital.mx<br />

P<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> ejecución 2011-2015 2010-2014 2010-2012 2010-2014 2012-2015<br />

Objetivo<br />

pob<strong>la</strong>cional<br />

97% pob<strong>la</strong>ción total. 89% pob<strong>la</strong>ción<br />

total.<br />

90% pob<strong>la</strong>ción<br />

rural (3 millones<br />

<strong>de</strong> habitantes).<br />

90% No <strong>de</strong>finido<br />

Objetivo<br />

geográfico<br />

100% <strong>de</strong><br />

localida<strong>de</strong>s (9400<br />

localida<strong>de</strong>s).<br />

76% <strong>de</strong> los<br />

municipios.<br />

1474 localida<strong>de</strong>s<br />

rurales.<br />

62% <strong>de</strong> los<br />

municipios.<br />

No <strong>de</strong>finido<br />

Objetivos <strong>de</strong><br />

<strong>conectividad</strong> <strong>de</strong>l<br />

Estado y pymes<br />

100% <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

públicas y se<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> administración<br />

pública conectadas.<br />

100% <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s,<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud,<br />

bibliotecas y<br />

gobiernos locales<br />

conectados.<br />

2133 escue<strong>la</strong>s,<br />

1108 jardines<br />

<strong>de</strong> infantes,<br />

534 c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

salud.<br />

100% <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> salud y escue<strong>la</strong>s<br />

públicas conectadas;<br />

50% <strong>de</strong> Pymes<br />

cubiertas.<br />

100% <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s,<br />

bibliotecas públicas<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud y<br />

oficinas <strong>de</strong> los tres<br />

niveles <strong>de</strong> gobierno<br />

Objetivos <strong>de</strong><br />

precio y/o calidad<br />

10Mbps. 1Mbps a 20<br />

dó<strong>la</strong>res por mes.<br />

1Mbps a 30<br />

dó<strong>la</strong>res por mes.<br />

1Mbps.<br />

No <strong>de</strong>finido<br />

Inc<strong>en</strong>tivos<br />

fiscales<br />

Inc<strong>en</strong>tivos aún no<br />

especificados para<br />

ISP locales.<br />

No se impon<strong>en</strong><br />

obligaciones<br />

<strong>de</strong>l Fondo<br />

<strong>de</strong> Servicio<br />

Universal a<br />

pequeños/<br />

medianos ISP.<br />

No previsto<br />

Reducción tasas<br />

importación a<br />

equipami<strong>en</strong>to;<br />

ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> IVA a<br />

servicios <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>en</strong> estratos<br />

bajo.<br />

No previsto<br />

Inversión pública<br />

total<br />

1800 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res<br />

3250 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res<br />

45 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res<br />

2250 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res<br />

No <strong>de</strong>finido.<br />

Inversión total per<br />

cápita<br />

Orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

fondos públicos<br />

Inversión pública<br />

<strong>en</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> red<br />

Inversión pública<br />

<strong>en</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> red per cápita<br />

44,2 dó<strong>la</strong>res 16,6 dó<strong>la</strong>res 2,6 dó<strong>la</strong>res 48,6 dó<strong>la</strong>res No <strong>de</strong>finido<br />

Fondos g<strong>en</strong>erales<br />

<strong>de</strong>l gobierno<br />

nacional.<br />

840 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res<br />

Fondos g<strong>en</strong>erales<br />

<strong>de</strong>l gobierno<br />

nacional.<br />

1800 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res<br />

50% gobiernos<br />

regionales, 50%<br />

FDT, sector<br />

privado.<br />

45 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res (Entel<br />

aporta cerca<br />

<strong>de</strong> 55 millones<br />

<strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res<br />

adicionales).<br />

Fondos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l<br />

gobierno nacional.<br />

230 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res (Unión<br />

Temporal Fibra Óptica<br />

Colombia aporta cerca<br />

<strong>de</strong> 370 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res adicionales).<br />

Fondos g<strong>en</strong>erales<br />

<strong>de</strong>l gobierno<br />

nacional, sector<br />

privado.<br />

No <strong>de</strong>finido<br />

21 dó<strong>la</strong>res 9,2 dó<strong>la</strong>res 2,6 dó<strong>la</strong>res 5 dó<strong>la</strong>res No <strong>de</strong>finido<br />

Características<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />

Red fibra nacional/<br />

provincial <strong>de</strong><br />

58 000 km.<br />

Red fibra<br />

nacional/<br />

provincial <strong>de</strong><br />

35 000 km.<br />

12 nodos ópticos<br />

y banda <strong>ancha</strong><br />

móvil para última<br />

mil<strong>la</strong>.<br />

Red fibra nacional/<br />

provincial <strong>de</strong><br />

17 000 km.<br />

Red fibra nacional/<br />

provincial <strong>de</strong><br />

22 000 km.<br />

Propiedad y<br />

gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />

AR-SAT (operador<br />

público)<br />

Telebras<br />

(operador<br />

público)<br />

Entel (operador<br />

privado).<br />

Unión Temporal Fibra<br />

Óptica Colombia<br />

(operador privado).<br />

Consorcio<br />

Telefónica/Televisa<br />

(operador privado).<br />

Fu<strong>en</strong>te: P<strong>la</strong>n Arg<strong>en</strong>tina Conectada (2011), Vive Digital (2011), PNBL (2010), Proyecto Todo Chile Comunicado (2010), SCT (2012).<br />

209


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

VIII. <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> y política industrial:<br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia coreana<br />

Daewon Choi 1<br />

A. Política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>: <strong>de</strong>finición y alcance<br />

El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> política industrial ha avanzado mucho <strong>en</strong> los últimos<br />

años. El análisis <strong>de</strong>l tema se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el dilema <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong><br />

políticas horizontales basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong>l<br />

Comercio (OMC) y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un espacio para políticas<br />

sectoriales. Esta discusión ha sido inseparable <strong>de</strong> otra, que se procesa<br />

simultáneam<strong>en</strong>te, sobre los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y su distinta eficacia.<br />

Los especialistas no han llegado a un cons<strong>en</strong>so con respecto a los<br />

costos y b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial. A nivel nacional, mi<strong>en</strong>tras algunos<br />

sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas economías industrializadas se ha hecho un uso<br />

eficaz <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras fases <strong>de</strong> industrialización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong><br />

1960-1980, otros argum<strong>en</strong>tan que sus instrum<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>tre ellos los subsidios<br />

directos, han <strong>de</strong>teriorado <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Por otra<br />

parte, si bi<strong>en</strong> algunos afirman que <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> durante el proceso <strong>de</strong><br />

liberalización y privatización <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta se eliminaron<br />

los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política que causaban distorsiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> industrialización<br />

mediante sustitución <strong>de</strong> importaciones, otros dic<strong>en</strong> que no se logró disminuir<br />

<strong>la</strong>s barreras estructurales al <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

1 Asesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Económica para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y el Caribe (CEPAL), vicepresid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Korean<br />

Association of Tra<strong>de</strong> and Industry Studies.<br />

211


CEPAL<br />

El <strong>de</strong>bate conv<strong>en</strong>cional sobre <strong>la</strong> política industrial alcanzó un mom<strong>en</strong>to<br />

crítico a mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta. Con el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC<br />

<strong>en</strong> 1995, el sistema <strong>de</strong> comercio multi<strong>la</strong>teral llegó a un acuerdo <strong>en</strong> el que se<br />

prohibía el uso <strong>de</strong> los subsidios directos como medio <strong>de</strong> política industrial.<br />

Esto señaló un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>cisivo para el marco global <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

industrial, al crearse un sistema basado <strong>en</strong> normas que incluían un mecanismo<br />

<strong>de</strong> solución <strong>de</strong> controversias para gobernar los principios <strong>de</strong> nación <strong>más</strong><br />

favorecida y trato nacional. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l gobierno<br />

mediante apoyo financiero para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> competitividad exportadora a<br />

nivel sectorial ha sido objeto <strong>de</strong> un <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do exam<strong>en</strong> multi<strong>la</strong>teral <strong>en</strong> virtud<br />

<strong>de</strong>l Acuerdo sobre Subv<strong>en</strong>ciones y Medidas Comp<strong>en</strong>satorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC y<br />

otras normas.<br />

Si bi<strong>en</strong> con ello se institucionalizaron <strong>la</strong>s políticas industriales<br />

horizontales, no se oficializó completam<strong>en</strong>te el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial<br />

sectorial. En particu<strong>la</strong>r, el círculo académico a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> política comercial<br />

<strong>de</strong>be respon<strong>de</strong>r todavía a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas: ¿cuáles son los instrum<strong>en</strong>tos<br />

disponibles para <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema<br />

basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC?, ¿es una política selectiva procesable según<br />

el Acuerdo sobre Subv<strong>en</strong>ciones y Medidas Comp<strong>en</strong>satorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC?,<br />

¿existe un espacio para <strong>la</strong> política industrial a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />

permitidos, como el apoyo a <strong>la</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo tecnológicos (I+D)<br />

o al <strong>de</strong>sarrollo regional?<br />

En este s<strong>en</strong>tido, los especialistas están divididos con respecto al peso<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque horizontal <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al espacio para <strong>la</strong> política industrial <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong>l sistema basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC. Mi<strong>en</strong>tras algunos<br />

sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que el sistema <strong>de</strong> comercio multi<strong>la</strong>teral ha creado un ambi<strong>en</strong>te<br />

global con igualdad <strong>de</strong> condiciones a favor <strong>de</strong> políticas horizontales, otros<br />

afirman que el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC no impi<strong>de</strong> que exista<br />

un espacio para que <strong>la</strong> política económica nacional dé lugar a una política<br />

industrial selectiva.<br />

Esta matriz ha caracterizado <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate académico<br />

sobre política industrial <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> política comercial, limitando <strong>la</strong>s<br />

diversas corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y sus aportes <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década. Si bi<strong>en</strong><br />

es probable que esta matriz <strong>de</strong> política comercial continúe <strong>en</strong>marcando el<br />

<strong>de</strong>bate sobre política industrial <strong>en</strong> el futuro inmediato, cabe realizar una<br />

advert<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el contexto actual <strong>de</strong> globalización impulsada por un avance<br />

revolucionario <strong>en</strong> <strong>la</strong>s TIC. El sistema <strong>de</strong> comercio multi<strong>la</strong>teral <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC<br />

fue concebido durante <strong>la</strong> Ronda <strong>de</strong> Uruguay (mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

212


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

1980-mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990), cuando Internet todavía no había<br />

surgido como una herrami<strong>en</strong>ta comercial.<br />

A raíz <strong>de</strong> ello, los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC —el Acuerdo G<strong>en</strong>eral Sobre<br />

Aranceles Aduaneros y Comercio (GATT), el Acuerdo G<strong>en</strong>eral sobre el<br />

Comercio <strong>de</strong> Servicios (GATS) y el Acuerdo sobre los Aspectos <strong>de</strong> los<br />

Derechos <strong>de</strong> Propiedad Intelectual Re<strong>la</strong>cionados con el Comercio (ADPIC)—<br />

se formu<strong>la</strong>ron sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el ambi<strong>en</strong>te comercial que Internet g<strong>en</strong>eraría<br />

<strong>más</strong> tar<strong>de</strong>. En consecu<strong>en</strong>cia, el Acuerdo sobre Telecomunicaciones Básicas y el<br />

Acuerdo sobre Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información (ATI), dos importantes normas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> TIC se abordaron so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como post-scriptum. En<br />

<strong>la</strong>s décadas sigui<strong>en</strong>tes, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 2000, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Internet<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> tal manera que el número <strong>de</strong> dispositivos basados <strong>en</strong> el protocolo<br />

<strong>de</strong> Internet (IP) ha superado el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial. En <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 2010, <strong>la</strong>s TIC basadas <strong>en</strong> el protocolo <strong>de</strong> Internet se han convertido <strong>en</strong> uno<br />

<strong>de</strong> los principales canales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s comerciales <strong>en</strong> todo el mundo.<br />

Esto ha creado un vacío <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> política industrial <strong>en</strong> <strong>la</strong> era<br />

digital, que se traduce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas: ¿pue<strong>de</strong> el sistema <strong>de</strong> política<br />

comercial basado <strong>en</strong> el territorio, los aranceles y los obstáculos técnicos<br />

al comercio aplicarse eficazm<strong>en</strong>te al nuevo marco <strong>de</strong> política industrial y<br />

tecnológica que se está <strong>de</strong>lineando?; ¿están los dispositivos, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas,<br />

los cont<strong>en</strong>idos y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s interconectadas <strong>de</strong>sdibujando <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong><br />

los sistemas armonizados aplicada a los bi<strong>en</strong>es con respecto a los servicios?;<br />

¿respon<strong>de</strong>rá este nuevo mundo hiperconectado por <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> forma<br />

consecu<strong>en</strong>te al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> política comercial conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> <strong>la</strong> última<br />

década?; ¿<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zará el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> servicios basados <strong>en</strong> IP <strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong>,<br />

con velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gigabits por segundo (Gbps) o terabits por segundo<br />

(Tbps), al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> controversias que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> para los bi<strong>en</strong>es digitales, superándolo <strong>en</strong> velocidad? Con <strong>más</strong> <strong>de</strong>l<br />

30% <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> un automóvil, ¿podrán un conjunto <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es digitales y<br />

servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> —como los servicios <strong>de</strong> geolocalización—, y un<br />

código contra <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sleal y el Acuerdo sobre Subv<strong>en</strong>ciones y<br />

Medidas Comp<strong>en</strong>satorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC efectivam<strong>en</strong>te proteger <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

condiciones <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> comercio multi<strong>la</strong>teral?<br />

En este capítulo se procura realizar un aporte sui g<strong>en</strong>eris al <strong>de</strong>bate sobre<br />

política industrial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y <strong>la</strong><br />

política industrial re<strong>la</strong>cionada con ese <strong>de</strong>sarrollo. Se va <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate basado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> política comercial conv<strong>en</strong>cional hacia un <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> nueva política<br />

industrial t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta varios factores que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n a continuación.<br />

213


CEPAL<br />

En primer lugar, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> dicotomía <strong>en</strong>tre política industrial horizontal<br />

y sectorial es teóricam<strong>en</strong>te válida, existe un área cada vez m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>finida<br />

<strong>de</strong> política industrial que, <strong>de</strong>bido a su ext<strong>en</strong>sión, es difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como<br />

horizontal o sectorial. Por ejemplo, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

sirve como piedra angu<strong>la</strong>r horizontal para <strong>la</strong> economía, pero sus normas,<br />

estándares y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones se basan <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque sectorial que no pue<strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>sificarse como horizontal.<br />

En segundo lugar, también existe un área <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial para<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> que podría <strong>de</strong>finirse como una política <strong>de</strong><br />

vanguardia <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos y arreglo institucional. Mediante <strong>la</strong><br />

combinación <strong>de</strong> barreras legales y técnicas, <strong>en</strong>tre otras, es posible promover<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> vanguardia <strong>de</strong> una industria <strong>de</strong>terminada, sin emplear<br />

subsidios directos o elegir ganadores. Por ejemplo, el subsidio a <strong>la</strong> I+D para<br />

alcanzar un estándar <strong>de</strong> cuarta g<strong>en</strong>eración (4G) es lícito a nivel horizontal,<br />

pero <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un estándar LTE (Long Term Evolution) específico para<br />

<strong>la</strong> comercialización es <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te sectorial y aun así compatible con el<br />

Acuerdo sobre Obstáculos Técnicos al Comercio (OTC) <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC.<br />

En tercer lugar, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que existe una política industrial<br />

basada <strong>en</strong> I+D se observa una marcada corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el apoyo selectivo<br />

<strong>de</strong> esas activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> sectores prioritarios y el tipo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

empleados. Por ejemplo, <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> alta prioridad para el<br />

apoyo gubernam<strong>en</strong>tal mediante inc<strong>en</strong>tivos administrativos y normativos<br />

pue<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> I+D <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> fase previa a <strong>la</strong> comercialización. Este fue el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología CDMA<br />

(acceso múltiple por división <strong>de</strong> código) <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, el que<br />

se está reproduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> China, por ejemplo, con respecto a <strong>la</strong> tecnología<br />

TD-LTE (Time-Division Long-Term Evolution).<br />

En cuarto lugar, se observa una converg<strong>en</strong>cia cada vez mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

producción, los servicios y el consumo que no correspon<strong>de</strong> a un único<br />

sector, industria o empresa, <strong>de</strong> manera que una c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>finitiva se<br />

vuelve irrelevante <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong>s sanciones basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> distorsión<br />

<strong>de</strong> precios <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> comercio multi<strong>la</strong>teral. Muchos productos que<br />

compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dispositivos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

no pued<strong>en</strong> c<strong>la</strong>sificarse como exclusivam<strong>en</strong>te como bi<strong>en</strong>es o servicios, pues<br />

pued<strong>en</strong> servir como compon<strong>en</strong>tes pero funcionar como servicios. Por<br />

ejemplo, los <strong>de</strong>rechos arance<strong>la</strong>rios sobre el movimi<strong>en</strong>to transfronterizo <strong>de</strong><br />

un DVD como unidad física pued<strong>en</strong> ser uniformes o nulos <strong>de</strong>bido a una<br />

ex<strong>en</strong>ción conforme el Acuerdo sobre Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

214


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

OMC, pero <strong>en</strong> el ciberespacio <strong>la</strong> tasa impositiva <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l valor<br />

g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>scargados. Otro ejemplo es un subsidio<br />

cruzado a <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> y dispositivos re<strong>la</strong>cionados,<br />

que pue<strong>de</strong> disminuir el costo <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> servicios converg<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong>s<br />

empresas, con miras a increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong><br />

los servicios digitales.<br />

Por último, <strong>de</strong>bido a que el nivel <strong>de</strong> producción nacional está cada vez<br />

<strong>más</strong> vincu<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> producción mundial,<br />

pued<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntearse problemas para <strong>de</strong>finir un límite <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> y el valor <strong>de</strong>l producto. Si bi<strong>en</strong> un m<strong>en</strong>saje SMS y <strong>la</strong>s transmisiones<br />

<strong>de</strong> voz pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er poco valor para fines comerciales, cuando el tamaño<br />

<strong>de</strong> los datos alcanza gigabytes y terabytes, pued<strong>en</strong> surgir dificulta<strong>de</strong>s<br />

re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> datos y <strong>la</strong> computación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial. En muchos casos, esto ocurre<br />

mediante el protocolo <strong>de</strong> Internet, lo que p<strong>la</strong>ntea obstáculos a <strong>la</strong> jurisdicción<br />

nacional para mant<strong>en</strong>er un sistema <strong>de</strong> protección. El caso <strong>de</strong> Google <strong>en</strong><br />

China, que supone un cierto grado <strong>de</strong> política industrial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>, constituye un bu<strong>en</strong> ejemplo. Al mismo tiempo, es difícil configurar<br />

el ecosistema <strong>de</strong>l protocolo <strong>de</strong> Internet como parte <strong>de</strong> los productos<br />

gobernados a nivel nacional, visto que <strong>la</strong> interoperabilidad global es una<br />

c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> hiper<strong>conectividad</strong> <strong>en</strong> el futuro.<br />

Por <strong>la</strong>s razones m<strong>en</strong>cionadas, urge revisar el papel <strong>de</strong> los servicios<br />

y productos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo industrial y<br />

tecnológico tomando distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> política comercial conv<strong>en</strong>cional. Esto es<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te necesario <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que los actores globales <strong>en</strong> el<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, dispositivos, p<strong>la</strong>taformas y cont<strong>en</strong>idos están pasando a una<br />

nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> políticas regu<strong>la</strong>doras e infraestructura. En otras pa<strong>la</strong>bras,<br />

aunque <strong>en</strong> un mundo digital <strong>de</strong> alta <strong>conectividad</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el flujo <strong>de</strong><br />

Kbps y el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gigabytes pue<strong>de</strong> ser solo un tema técnico, <strong>en</strong> el<br />

mundo físico <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia el flujo <strong>de</strong> datos giga y el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube <strong>en</strong> terabytes pued<strong>en</strong> dar lugar a un ecosistema difer<strong>en</strong>te, que afecta<br />

todos los módulos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cad<strong>en</strong>as <strong>de</strong> producción y distribución.<br />

En este capítulo, se consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y <strong>la</strong> hiper<strong>conectividad</strong><br />

como elem<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva política industrial, que se<br />

d<strong>en</strong>ominará “política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que pue<strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tar características distintas <strong>de</strong> <strong>la</strong> política comercial. La sigui<strong>en</strong>te<br />

tipología pue<strong>de</strong> ser útil para un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> comercio multi<strong>la</strong>teral basado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

215


CEPAL<br />

OMC: Política industrial sectorial <strong>en</strong> el período anterior a <strong>la</strong> OMC (pre<br />

1995: primera g<strong>en</strong>eración - 1G); Política industrial horizontal <strong>en</strong> <strong>la</strong> OMC<br />

(1995-2005: segunda g<strong>en</strong>eración - 2G); Política selectiva y <strong>de</strong> vanguardia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> OMC (2005-2010: tercera g<strong>en</strong>eración - 3G), y Política <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia y<br />

g<strong>en</strong>erativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> OMC (2010-2020: cuarta-quinta g<strong>en</strong>eración - 4G-5G). En<br />

el diagrama VIII.1, se pres<strong>en</strong>ta un esquema <strong>de</strong>l marco analítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera a <strong>la</strong> segunda g<strong>en</strong>eración llevó casi<br />

una década, <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> tercera g<strong>en</strong>eración tomó solo cinco años. Se<br />

prevé que <strong>en</strong> pocos años se pasará <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te 3G a una era 4G <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, que acelerará tanto <strong>la</strong> hiper<strong>conectividad</strong> como <strong>la</strong><br />

correspondi<strong>en</strong>te brecha digital respecto <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Diagrama VIII.1<br />

Marco analítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Política <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Política industrial<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Hiper<strong>conectividad</strong><br />

(Gbps)<br />

<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong><br />

móvil<br />

(Mbps)<br />

Internet y FTTx<br />

(Kbps)<br />

PC <strong>de</strong>sconectado<br />

(offline)<br />

OMC<br />

1995<br />

2G<br />

2000<br />

3G<br />

2010<br />

4G-5G<br />

2020<br />

Política<br />

industrial<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia.<br />

Política industrial sectorial <strong>en</strong> el período anterior a <strong>la</strong> OMC (pre 1995: 1G)<br />

Antes <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC, <strong>en</strong> muchos países, <strong>en</strong>tre los que<br />

<strong>de</strong>stacaban <strong>la</strong>s nuevas economías industrializadas, se implem<strong>en</strong>taron políticas<br />

industriales sectoriales, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te basabas <strong>en</strong> subsidios selectivos.<br />

Este mom<strong>en</strong>to correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> primera g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC, <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones se basaban <strong>en</strong> líneas telefónicas fijas y <strong>la</strong><br />

216


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

comercialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología móvil todavía estaba <strong>en</strong> su etapa inicial. Fue<br />

<strong>en</strong> este período que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, se s<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s bases para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología CDMA, basado <strong>en</strong> el apoyo gubernam<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong><br />

I+D. El gobierno, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación y <strong>la</strong>s empresas co<strong>la</strong>boraron<br />

para <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> esa tecnología <strong>en</strong> el período previo a <strong>la</strong> OMC.<br />

Política industrial horizontal <strong>en</strong> <strong>la</strong> OMC (1995-2005: 2G)<br />

Con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC <strong>en</strong> 1995, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong>l<br />

Acuerdo sobre Subv<strong>en</strong>ciones y Medidas Comp<strong>en</strong>satorias, se prohibieron<br />

los subsidios financieros directos a industrias y empresas seleccionadas. La<br />

infracción <strong>de</strong> esa reg<strong>la</strong> quedó sujeta a <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l<br />

mecanismo <strong>de</strong> solución <strong>de</strong> controversias. Esta disposición condujo a un uso<br />

m<strong>en</strong>os frecu<strong>en</strong>te y <strong>más</strong> indirecto <strong>de</strong> los subsidios <strong>en</strong>tre los países miembros.<br />

En esta fase <strong>de</strong> segunda g<strong>en</strong>eración, <strong>la</strong> tecnología CDMA pasó a ser viable<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista comercial, incluso sin el subsidio <strong>de</strong>l gobierno, y se<br />

forjó una importante alianza <strong>en</strong>tre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> I+D y el sector privado<br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización. La cosecha temprana <strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión<br />

2G-3G se basó <strong>en</strong> <strong>la</strong> estandarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> CDMA móvil.<br />

Política selectiva y <strong>de</strong> vanguardia <strong>en</strong> <strong>la</strong> OMC (2005-2010: 3G)<br />

Debido a <strong>la</strong>s limitaciones al uso <strong>de</strong> los subsidios, <strong>en</strong> esta fase quedaron<br />

pocos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> políticas a disposición <strong>de</strong> los gobiernos para<br />

implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> política industrial. No obstante, <strong>en</strong> algunos países se observó<br />

cierta selectividad <strong>en</strong> el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo industrial nacional, con miras<br />

a promover tecnologías c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> vanguardia. En lugar <strong>de</strong> los subsidios, el<br />

gobierno coreano implem<strong>en</strong>tó una importante política <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad para líneas fijas y <strong>la</strong> estandarización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> inalámbrica (WiBro) para <strong>la</strong> tecnología móvil 3G-3.5G. Si bi<strong>en</strong><br />

el exitoso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad fue indiscutible, <strong>la</strong><br />

tecnología móvil 3.5G con especificación WiBro no produjo el resultado<br />

<strong>de</strong>seado <strong>en</strong> los mercados nacional e internacional. El <strong>en</strong>foque selectivo y<br />

<strong>de</strong> vanguardia <strong>de</strong>l gobierno llevó los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación a una nueva<br />

dim<strong>en</strong>sión, <strong>en</strong> un contexto <strong>en</strong> el que solo pocos países alcanzaron <strong>la</strong> frontera<br />

tecnológica <strong>de</strong> tercera g<strong>en</strong>eración.<br />

Política <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia y g<strong>en</strong>erativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> OMC (2010-2020: 4G-5G)<br />

En este período, <strong>la</strong> política gubernam<strong>en</strong>tal para el <strong>de</strong>sarrollo industrial y<br />

tecnológico com<strong>en</strong>zó a converger hacia un uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> datos digitales y<br />

TIC para producir una industria híbrida con capacidad <strong>de</strong> datos incorporada,<br />

217


CEPAL<br />

que a su vez produce una nueva forma <strong>de</strong> conexión con <strong>la</strong>s industrias<br />

cercanas. En <strong>la</strong> misma época, tuvo lugar <strong>la</strong> crisis financiera mundial y<br />

<strong>la</strong> paralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ronda <strong>de</strong> Doha <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC, que crearon un nuevo<br />

espacio <strong>de</strong> política para el <strong>de</strong>sarrollo industrial, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los BRIC<br />

(Brasil, Rusia, India y China). Las principales características <strong>en</strong> este período<br />

serán, por una parte, el uso <strong>de</strong>l apoyo gubernam<strong>en</strong>tal para proteger a <strong>la</strong><br />

industria nacional y, por otra, el uso <strong>de</strong> una política converg<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s<br />

principales industrias —<strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> automovilística, <strong>la</strong> biotecnología,<br />

<strong>la</strong> mecatrónica, <strong>la</strong> construcción naval y <strong>la</strong> petroquímica— para g<strong>en</strong>erar<br />

una nueva p<strong>la</strong>taforma para <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> datos<br />

(big-data industry), que a su vez realim<strong>en</strong>ta a esas activida<strong>de</strong>s. Debido a<br />

que <strong>en</strong> muchos países se observa cierta resist<strong>en</strong>cia a revertir los logros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC, <strong>la</strong> nueva política proteccionista se canalizará cada vez <strong>más</strong><br />

hacia una nueva política industrial g<strong>en</strong>erativa para evitar el estancami<strong>en</strong>to<br />

multi<strong>la</strong>teral <strong>en</strong> el sistema mundial <strong>de</strong> comercio. En ese s<strong>en</strong>tido, dos <strong>de</strong> los<br />

principales elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial serán el <strong>de</strong>spliegue a gran<br />

esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> ultrarrápida y <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>de</strong> nivel giga<br />

como <strong>la</strong> LTE, y <strong>la</strong> política industrial basada <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergías r<strong>en</strong>ovables para<br />

establecer un sistema <strong>de</strong> comercio <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> emisión. La tecnología<br />

<strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube llevará el sistema <strong>de</strong> comercio mundial a un<br />

nuevo límite que com<strong>en</strong>zará con tecnologías móviles 4G-5G. Este período<br />

correspon<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

Al contrario <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate sobre política industrial conv<strong>en</strong>cional, <strong>la</strong> política<br />

industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> se aparta <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía política horizontal o<br />

política selectiva, y se alinea <strong>más</strong> con una política <strong>de</strong> vanguardia. A<strong>de</strong><strong>más</strong>,<br />

cuando el apoyo selectivo a <strong>la</strong> I+D se combina con estándares técnicos,<br />

normas e integración <strong>de</strong> sistemas para <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong> distribución y el<br />

consumo, se traduce <strong>en</strong> un carácter distintivo <strong>de</strong> política industrial. Por<br />

ejemplo, si bi<strong>en</strong> un servicio basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube con un<br />

vínculo directo a dispositivos intelig<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong> producir un gran valor, sus<br />

normas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> valor pued<strong>en</strong> no ser iguales a <strong>la</strong><br />

distinción realizada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> el país o <strong>en</strong> el exterior<br />

(offshore) para bi<strong>en</strong>es físicos.<br />

Para que el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> sea <strong>más</strong> c<strong>la</strong>ro,<br />

se utilizarán los sigui<strong>en</strong>tes supuestos para fines analíticos. En primer lugar,<br />

esta política difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial conv<strong>en</strong>cional <strong>en</strong> que existe <strong>en</strong><br />

el “mundo conectado”. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que algunos analistas predic<strong>en</strong><br />

que el número <strong>de</strong> artefactos y dispositivos conectados superará tres veces<br />

218


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> el mundo <strong>en</strong> 2030, no es difícil compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

los efectos <strong>de</strong>l “mundo conectado” <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía mundial. Según esta<br />

posición, <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> no es solo una herrami<strong>en</strong>ta<br />

funcional para <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> sino también un medio para aplicar una<br />

nueva política industrial.<br />

En segundo lugar, <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política industrial conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong>bido a que el efecto g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> persona a persona (people to people o peer<br />

to peer - P2P), máquina a máquina (machine to machine - M2M) y persona a<br />

máquina (people to machine - P2M) creará nuevas oportunida<strong>de</strong>s económicas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> un dispositivo único y una p<strong>la</strong>taforma exclusiva<br />

no garantizará <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria nacional.<br />

En tercer lugar, al contrario <strong>de</strong> los obstáculos técnicos al comercio<br />

para impulsar <strong>la</strong> competitividad nacional, el mundo hiperconectado<br />

requiere un ecosistema totalm<strong>en</strong>te nuevo, <strong>en</strong> el que estándares <strong>de</strong> facto<br />

coexistirán con estándares <strong>de</strong> jure y el estándar nacional <strong>de</strong> un mercado <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>s dim<strong>en</strong>siones podrá s<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> un estándar <strong>de</strong> facto, como<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l estándar TD-LTE <strong>de</strong> China, <strong>en</strong> forma inversa a <strong>la</strong> política<br />

industrial conv<strong>en</strong>cional.<br />

En cuarto lugar, <strong>la</strong> importancia cada vez mayor <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

comercio electrónico requerirá una p<strong>la</strong>taforma complem<strong>en</strong>taria para su<br />

interoperabilidad con el sistema <strong>de</strong> comercio multi<strong>la</strong>teral. Por ejemplo, el<br />

Acuerdo G<strong>en</strong>eral sobre el Comercio <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC busca reflejar<br />

una época <strong>de</strong> intercambio electrónico <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> que los gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> datos y <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>en</strong>tre otros, están produci<strong>en</strong>do<br />

un concepto difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios que pue<strong>de</strong> requerir un<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> política industrial distinto. Del mismo modo <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

difusión <strong>de</strong> los servicios móviles 2G condujo al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Acuerdo<br />

sobre Telecomunicaciones Básicas y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> Internet dio lugar al<br />

Acuerdo sobre Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC, <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong>l mundo conectado podrá <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un<br />

acuerdo difer<strong>en</strong>te a nivel mundial para abordar los temas <strong>de</strong> nueva política<br />

industrial que están surgi<strong>en</strong>do.<br />

Por último, <strong>la</strong> brecha digital producirá una car<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el futuro, que <strong>de</strong>terminará el rezago<br />

<strong>de</strong> los países que carezcan <strong>de</strong> el<strong>la</strong> <strong>en</strong> cuanto a <strong>de</strong>sarrollo económico y<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to. Si bi<strong>en</strong> el análisis conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

219


CEPAL<br />

industrial <strong>en</strong>tre <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y Asia Ori<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el período 1960-1980<br />

se ha caracterizado por <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> industrialización mediante<br />

sustitución <strong>de</strong> importaciones y <strong>la</strong> industrialización ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> exportación,<br />

<strong>la</strong> característica distintiva <strong>de</strong> estas dos regiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1990 y<br />

2000 <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC ha sido el espacio <strong>de</strong> política industrial. Del<br />

mismo modo, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima década consistirá <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo económico basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia o no <strong>de</strong> una política industrial<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

En este capítulo, se analiza el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

República <strong>de</strong> Corea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>. Luego <strong>de</strong> esta introducción, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección B se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> dinámica<br />

y <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En <strong>la</strong> sección C se muestra <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong> política industrial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1990 y 2000<br />

<strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En <strong>la</strong> sección D se<br />

examinan los retos que p<strong>la</strong>ntea el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hiper<strong>conectividad</strong> y se<br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong>l Giga Korea P<strong>la</strong>n 2020 para hacer<br />

fr<strong>en</strong>te a esos <strong>de</strong>safíos perfeccionando <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En<br />

<strong>la</strong> última sección, se concluye y se pres<strong>en</strong>tan algunas lecciones que podrían<br />

ser útiles para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

B. Estructura y dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

1. Expansión y masificación<br />

Uno <strong>de</strong> los principales requerimi<strong>en</strong>tos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mercados, <strong>la</strong><br />

atracción <strong>de</strong> inversiones y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> nuevas tecnologías y el asegurami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l pluralismo <strong>en</strong> servicios y cont<strong>en</strong>idos.<br />

En esta sección se proporcionan datos estadísticos sobre <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea. Entre <strong>la</strong>s<br />

economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, este país ocupa el quinto lugar <strong>en</strong> suscripciones <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> fija (alámbrica) cada 100 habitantes, con 35% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

conectada a servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (véase el gráfico VIII.1). Al analizar<br />

según tipos <strong>de</strong> tecnología, el primer puesto lo ocupa <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> mediante<br />

líneas <strong>de</strong> fibra óptica o re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> área local (LAN), con 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

conectada, cifra que supera <strong>en</strong>tre 5 y 10 veces <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE. El hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> mediante fibra óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

220


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

República <strong>de</strong> Corea sea el doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Suecia reve<strong>la</strong> que el país ocupa<br />

virtualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> posición <strong>más</strong> alta <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> cuanto a velocidad <strong>de</strong><br />

conexión <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

Gráfico VIII.1<br />

OCDE: suscripciones a banda <strong>ancha</strong> fija (alámbrica)<br />

cada 100 habitantes, por tecnología, diciembre <strong>de</strong> 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

Promedio OCDE<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Suiza<br />

Países Bajos<br />

Dinamarca<br />

Francia<br />

Noruega<br />

Rep. <strong>de</strong> Corea<br />

Is<strong>la</strong>ndia<br />

Reino Unido<br />

Alemania<br />

Luxemburgo<br />

Suecia<br />

Bélgica<br />

Canadá<br />

Fin<strong>la</strong>ndia<br />

Estados Unidos<br />

Japón<br />

Nueva Ze<strong>la</strong>nda<br />

Austria<br />

Estonia<br />

Israel<br />

Australia<br />

España<br />

Eslov<strong>en</strong>ia<br />

Italia<br />

Ir<strong>la</strong>nda<br />

Grecia<br />

Portugal<br />

Hungría<br />

Rep. Checa<br />

Polonia<br />

Rep. Eslovaca<br />

Chile<br />

México<br />

Turquía<br />

OCDE<br />

DSL Cable Fibra/LAN Otros<br />

Fu<strong>en</strong>te: Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE).<br />

En este contexto, se pue<strong>de</strong> observar otro factor importante: <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

etapa pionera <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> a inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

2000. En el gráfico VIII.2 se advierte el impresionante dinamismo <strong>de</strong>l<br />

país para <strong>en</strong>cabezar <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2001 a 2005. En<br />

ese período, el país fue poco conv<strong>en</strong>cional con respecto a <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OCDE <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>: mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

media <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> OCDE fue impulsada sobre todo por el<br />

mercado, <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea fue impulsada por <strong>la</strong> política <strong>de</strong>l<br />

gobierno. En los estudios <strong>de</strong>l caso coreano no se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta este factor.<br />

221


CEPAL<br />

Gráfico VIII.2<br />

Países seleccionados <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE: p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

2001-Q2<br />

2001-Q4<br />

2002-Q2<br />

2002-Q4<br />

2003-Q2<br />

2003-Q4<br />

2004-Q2<br />

2004-Q4<br />

2005-Q2<br />

2005-Q4<br />

2006-Q2<br />

2006-Q4<br />

2007- Q2<br />

2007- Q4<br />

2008-Q2<br />

2008-Q4<br />

2009-Q2<br />

2009-04<br />

2010-Q2<br />

2010-Q4<br />

2011-Q2<br />

2011-Q4<br />

Suiza Países Bajos Dinamarca Noruega Rep. <strong>de</strong> Corea Is<strong>la</strong>ndia Suecia<br />

Fu<strong>en</strong>te: Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE).<br />

Otro criterio importante para observar el extraordinario <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea es analizar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración (cada 100 habitantes) y el PIB per capita (<strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res<br />

PPP), variables <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que existe una marcada corre<strong>la</strong>ción (el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> 65%) <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE. En el gráfico VIII.3, don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>ta el coci<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> primera y <strong>la</strong> segunda para 2011, se muestra c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> posición <strong>de</strong><br />

vanguardia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, seguida <strong>de</strong> cerca sólo por Estonia.<br />

0,0014<br />

Gráfico VIII.3<br />

OCDE: p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> cada 100 habitantes<br />

y el PIB per capita <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res PPP, 2011<br />

0,0012<br />

0,0010<br />

0,0008<br />

0,0006<br />

0,0004<br />

0,0002<br />

0,0000<br />

Luxemburgo<br />

Ir<strong>la</strong>nda<br />

Rep. Eslovaca<br />

Noruega<br />

Estados Unidos<br />

Australia<br />

Rep. Checa<br />

Austria<br />

Turquía<br />

Chile<br />

Italia<br />

México<br />

Polonia<br />

España<br />

Suecia<br />

Fin<strong>la</strong>ndia<br />

Canadá<br />

Suiza<br />

Grecia<br />

Japón<br />

Portugal<br />

Bélgica<br />

Alemania<br />

Eslov<strong>en</strong>ia<br />

Nueva Ze<strong>la</strong>ndia<br />

Países Bajos<br />

Dinamarca<br />

Israel<br />

Reino Unido<br />

Is<strong>la</strong>ndia<br />

Hungría<br />

Francia<br />

Estonia<br />

Rep. <strong>de</strong> Corea<br />

Fu<strong>en</strong>te: Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE).<br />

Nota: <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción simple <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s variables es <strong>de</strong> 0,65. La tasa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración correspon<strong>de</strong> a diciembre <strong>de</strong> 2011.<br />

222


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Con respecto al costo re<strong>la</strong>tivo y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión, <strong>de</strong>l gráfico<br />

VIII.4 surge que <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea se ofrec<strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>más</strong> económicos <strong>de</strong>l mundo, a un precio mínimo <strong>de</strong> 0,21 dó<strong>la</strong>res PPP<br />

por Mbps y un precio máximo <strong>de</strong> 1,93 dó<strong>la</strong>res PPP <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2011.<br />

En otros países como Alemania y Chile, se ofrece el mismo servicio a un<br />

nivel <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> 2 a 20 veces mayor. En Suecia se ofrece un servicio aún<br />

<strong>más</strong> económico <strong>en</strong> un extremo, pero su tarifa máxima es por lo m<strong>en</strong>os 10<br />

veces mayor. Las consecu<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> política industrial son importantes<br />

por el efecto que <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> ti<strong>en</strong>e sobre el crecimi<strong>en</strong>to, el empleo y <strong>la</strong><br />

productividad (véase el capítulo <strong>de</strong> Raúl Katz <strong>en</strong> este libro).<br />

Gráfico VIII.4<br />

Tarifas <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> por Mbps <strong>de</strong> velocidad publicitada, septiembre <strong>de</strong> 2011<br />

(En dó<strong>la</strong>res PPP)<br />

0,06<br />

Japón<br />

33,00<br />

0,10 Suecia<br />

19,22<br />

0,21 Rep. <strong>de</strong> Corea<br />

1,93<br />

0,28 Estonia<br />

16,34<br />

0,29 Fin<strong>la</strong>ndia<br />

18,16<br />

0,31 Hungría<br />

35,73<br />

0,34 Francia<br />

5,73<br />

0,38 Eslov<strong>en</strong>ia<br />

46,21<br />

0,40 Canadá<br />

72,13<br />

0,42 Alemania<br />

30,88<br />

0,43 Rep. Eslovaca<br />

21,01<br />

0,46 Portugal<br />

172,57<br />

0,47 Polonia<br />

182,00<br />

0,48 Dinamarca<br />

3,84<br />

0,58 Austria<br />

22,26<br />

0,61 Reino Unido<br />

4,20<br />

0,63 Australia<br />

7,90<br />

0,64 Rep. Checa<br />

15,91<br />

0,64 Italia<br />

81,14<br />

0,65 Países Bajos<br />

8,89<br />

0,66 Ir<strong>la</strong>nda<br />

52,57<br />

0,67 Is<strong>la</strong>ndia<br />

6,63<br />

0,70 Suiza<br />

74,27<br />

0,77 Belgica<br />

40,40<br />

0,78 Luxemburgo<br />

11,55<br />

0,89 Turquía<br />

84,76<br />

0,92 Noruega<br />

20,66<br />

1,09 España<br />

71,70<br />

1,10 Estados Unidos<br />

71,49<br />

1,39 Israel<br />

28,18<br />

1,56 Nueva Ze<strong>la</strong>nda<br />

193,38<br />

1,64 Chile<br />

40,26<br />

1,68 Grecia<br />

55,91<br />

4,65 México<br />

41,14<br />

0 1 10 100 1000<br />

Fu<strong>en</strong>te: Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE).<br />

Naturalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> por el sector<br />

privado y <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> servicios, <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea ocupa el primer<br />

lugar <strong>de</strong>l mundo, pues casi el 100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas utilizan servicios IP para<br />

su gestión y transacciones (véase el gráfico VIII.5). Esta es una v<strong>en</strong>taja que<br />

<strong>la</strong>s empresas aprecian y que influye <strong>en</strong> el apoyo a <strong>la</strong> política industrial a favor<br />

<strong>de</strong> productos y servicios basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

223


CEPAL<br />

Gráfico VIII.5<br />

Adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> por <strong>la</strong>s empresas, 2010 o último año disponible<br />

(porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empresas con 10 o <strong>más</strong> empleados)<br />

100<br />

75<br />

50<br />

25<br />

0<br />

Rep. <strong>de</strong> Corea (2009)<br />

Suiza (2008)<br />

Australia (2009)<br />

España<br />

Is<strong>la</strong>ndia<br />

Nueva Ze<strong>la</strong>nda<br />

Canadá (2007)<br />

Fin<strong>la</strong>ndia (2009)<br />

Francia<br />

Suecia<br />

Países Bajos<br />

Alemania<br />

Turquía<br />

Bélgica (2009)<br />

Luxemburgo (2009)<br />

Estonia<br />

Reino Unido<br />

Eslov<strong>en</strong>ia<br />

Noruega<br />

Ir<strong>la</strong>nda<br />

Dinamarca<br />

Rep. Checa<br />

EU27<br />

Portugal<br />

Italia<br />

Austria<br />

Grecia<br />

Japón<br />

Hungría<br />

Rep. Eslovaca<br />

Polonia<br />

México (2008)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE).<br />

Notas: Para Japón, <strong>la</strong>s empresas con 100 o <strong>más</strong> empleados. Para México, <strong>la</strong>s empresas con 20 o <strong>más</strong> empleados. Para<br />

Nueva Ze<strong>la</strong>nda, <strong>la</strong>s empresas con 6 o <strong>más</strong> empleados y con una facturación superior a 30 000 dó<strong>la</strong>res. En Suiza, <strong>la</strong>s<br />

empresas con 5 o <strong>más</strong> empleados y conexiones iguales o <strong>más</strong> rápido <strong>de</strong> 144 Kilobits por segundo (móvil y fijo).<br />

2. Los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> masificación<br />

Exist<strong>en</strong> varios estudios que evalúan los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad. El sigui<strong>en</strong>te análisis<br />

se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> estudios re<strong>la</strong>tivos a 20-25 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, <strong>de</strong>bido a que<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el mundo, pese a que<br />

no captan los factores <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> los BRIC, que serán<br />

<strong>de</strong> igual importancia <strong>en</strong> el futuro <strong>de</strong>bido al tamaño <strong>de</strong> sus economías digitales.<br />

Los principales factores explicativos <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad son los sigui<strong>en</strong>tes: nivel <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> los servicios,<br />

velocidad <strong>de</strong> transmisión, d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción (áreas urbanas), PIB per capita,<br />

edad media <strong>de</strong> los usuarios, compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sagregación, normas <strong>de</strong>l gobierno y factores sociales y culturales, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Como pue<strong>de</strong> observarse, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE<br />

compart<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminantes comunes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue exitoso <strong>de</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad. En el cuadro VIII.1, esto se repres<strong>en</strong>ta<br />

mediante <strong>la</strong> elipse azul, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el precio <strong>de</strong> los servicios, <strong>la</strong> velocidad<br />

<strong>de</strong> transmisión y el PIB per capita, <strong>en</strong>tre otras variables. Estos factores <strong>de</strong><br />

costo se consi<strong>de</strong>ran corre<strong>la</strong>cionados positivam<strong>en</strong>te (negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong>l precio) con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

224


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuadro VIII.1<br />

Determinantes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> OCDE y <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea<br />

Estudio <strong>de</strong><br />

caso<br />

Variables <strong>de</strong><br />

factores<br />

Precio<br />

<strong>de</strong>l<br />

servicio<br />

D<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

(áreas<br />

urbanas)<br />

PIB<br />

per<br />

capita<br />

Cantidad<br />

<strong>de</strong><br />

usuarios<br />

Edad<br />

media <strong>de</strong><br />

usuarios<br />

Compet<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre<br />

p<strong>la</strong>taformas<br />

Velocidad<br />

<strong>de</strong><br />

transmisión<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sagregación<br />

Otras<br />

normas<br />

<strong>de</strong>l<br />

gobierno<br />

Factores<br />

sociales y<br />

culturales<br />

Estudios<br />

<strong>de</strong> caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OCDE<br />

(incluida<br />

<strong>la</strong><br />

República<br />

<strong>de</strong><br />

Corea)<br />

Estudio<br />

<strong>de</strong>l caso<br />

coreano:<br />

factores<br />

únicos<br />

+ + +/-<br />

Yoon y Byun<br />

(2008)<br />

Atkinson,<br />

Correa y<br />

Hedlund<br />

(2008)<br />

Wallest<strong>en</strong><br />

(2006)<br />

Cava-<br />

Ferrerue<strong>la</strong> y<br />

A<strong>la</strong>bau-<br />

Muñoz<br />

(2006)<br />

Berkman<br />

(2010)<br />

- + + + +<br />

- + + + (-) (+)<br />

(-) + + + +<br />

(Inter:+<br />

Intra: -)<br />

Grosso<br />

(2006),<br />

<strong>de</strong> Rid<strong>de</strong>r<br />

+ +<br />

(2007)<br />

Höffler<br />

(2007)<br />

+<br />

Waverman y<br />

otros (2007)<br />

+<br />

Aizu (2002), +<br />

UIT (2003), +<br />

Lau, Kim y<br />

Atkin (2005),<br />

+<br />

Ovum<br />

Consulting<br />

(2009), Kim,<br />

+ + +<br />

Kelly y Raja<br />

(2010),<br />

Berkman<br />

(2010)<br />

+ +<br />

(+/-)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

El factor costo se re<strong>la</strong>ciona <strong>en</strong> gran medida con <strong>la</strong> política <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia; el grado <strong>de</strong> rivalidad que <strong>la</strong> misma induce varía según <strong>la</strong>s<br />

normas y <strong>la</strong> política <strong>de</strong>l gobierno. En consecu<strong>en</strong>cia, se <strong>de</strong>be resaltar el papel<br />

<strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te normativo a<strong>de</strong>cuado que<br />

conduzca a una sana compet<strong>en</strong>cia. En el cuadro VIII.1 esto se repres<strong>en</strong>ta<br />

mediante <strong>la</strong> elipse ver<strong>de</strong>. En el caso coreano, el gobierno utilizó inicialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas para impulsar el rápido <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberalización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> comunicación<br />

a mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta. Al alcanzar el objetivo alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 2000, el gobierno cambió su posición a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia basada <strong>en</strong><br />

los servicios para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los mismos. Los autores <strong>de</strong> varios<br />

estudios coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> que el marco normativo <strong>de</strong>l gobierno es fundam<strong>en</strong>tal<br />

para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y administrar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mercado. En <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los trabajos se afirma que <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas está<br />

corre<strong>la</strong>cionada positivam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, mi<strong>en</strong>tras<br />

225


CEPAL<br />

que analistas como Berkman (2010) adviert<strong>en</strong> acerca <strong>de</strong> una corre<strong>la</strong>ción<br />

inversa con respecto a <strong>la</strong> excesiva compet<strong>en</strong>cia d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas.<br />

A<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> esas variables, se han realizado varios estudios sobre los<br />

factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran comúnm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> otros<br />

países. En estos estudios se hace hincapié <strong>en</strong> dos factores relevantes: <strong>la</strong><br />

política estratégica gubernam<strong>en</strong>tal con un marco regu<strong>la</strong>dor flexible y el factor<br />

sociocultural. Estos se repres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> el cuadro VIII.1 mediante <strong>la</strong> elipse roja.<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE se han<br />

institucionalizado estrategias y políticas <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>la</strong> velocidad y<br />

<strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ridad con que el gobierno coreano <strong>la</strong>s ha revisado mediante <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> nuevos marcos regu<strong>la</strong>dores para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> innovación<br />

tecnológica y <strong>de</strong>l mercado son bastante inusuales, casi únicas.<br />

Las leyes sobre <strong>la</strong>s TIC han contado con respaldo bipartidista; una rápida<br />

sucesión <strong>de</strong> normas y leyes ayudaron al gobierno a respon<strong>de</strong>r a los requisitos<br />

<strong>de</strong>l mercado <strong>en</strong> forma ágil. Por ejemplo, a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

p<strong>la</strong>taformas y servicios, Lau, Kim y Atkin (2005) y Ovum Consulting (2009)<br />

afirman que el gobierno ha utilizado a <strong>la</strong> dinámica y gustos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y a <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción (edificios, apartam<strong>en</strong>tos y oficinas) como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. El mecanismo <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong><br />

edificios dotados <strong>de</strong> Internet <strong>de</strong> alta velocidad atrajo nuevos resid<strong>en</strong>tes y operó<br />

como garantía <strong>de</strong> calidad e inc<strong>en</strong>tivo para el alquiler resid<strong>en</strong>cial y <strong>de</strong> oficinas.<br />

El sistema <strong>de</strong> certificación funcionó muy bi<strong>en</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad casi todos los<br />

edificios adjuntan <strong>la</strong> marca <strong>de</strong> <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> para atraer cli<strong>en</strong>tes.<br />

Asimismo, Atkinson, Correa y Hedlund (2008) y Kim, Kelly y Raja (2010)<br />

concuerdan <strong>en</strong> que <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia y el marco regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong>l<br />

gobierno coreano han sido excel<strong>en</strong>tes. No solo se mantuvo el li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> forma<br />

constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años, sino que los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política se aplicaron<br />

con flexibilidad. Des<strong>de</strong> 1995, el gobierno ha formu<strong>la</strong>do sistemáticam<strong>en</strong>te marcos<br />

estratégicos cada dos años, cambiando los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política conforme lo<br />

<strong>de</strong>mandaba <strong>la</strong> innovación tecnológica y el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mercado predominantes.<br />

3. La estructura <strong>de</strong>l mercado<br />

Para analizar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> servicios<br />

basados <strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong> se <strong>de</strong>scribe a continuación <strong>la</strong> política gubernam<strong>en</strong>tal<br />

226


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

que condujo a <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> un monopolio a un duopolio, <strong>de</strong> éste a <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia triple y por último a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia múltiple, incluidos los<br />

operadores móviles virtuales (Mobile Virtual Network Operator - MVNO).<br />

El gobierno indujo <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> telefonía fija a<br />

comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, lo que resultó <strong>en</strong> una compet<strong>en</strong>cia triple<br />

<strong>en</strong>tre KT, SK y LGU+. La posición casi monopólica <strong>de</strong> KT como proveedor<br />

<strong>de</strong> servicios incumb<strong>en</strong>te para líneas fijas disminuyó <strong>de</strong> 90% <strong>en</strong> 2007 a cerca<br />

<strong>de</strong> 84% <strong>en</strong> el segundo semestre <strong>de</strong> 2011 (véase el gráfico VIII.6). A pesar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>smonopolización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> línea fija, ha habido<br />

poco interés <strong>de</strong> otros actores privados <strong>en</strong> ofrecer esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l valor agregado se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> el sector móvil.<br />

Según datos <strong>de</strong> 2012, <strong>la</strong> participación conjunta <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> los otros<br />

dos proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> telefonía fija es inferior a 15%.<br />

Gráfico VIII.6<br />

Suscriptores <strong>de</strong> telefonía fija por proveedor <strong>de</strong> servicios<br />

(Cada 10 000 personas y <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

2 500<br />

2 000<br />

1 500<br />

1 000<br />

500<br />

-<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Jun.<br />

2011<br />

Jul.<br />

2011<br />

Ago.<br />

2011<br />

Sep.<br />

2011<br />

Oct.<br />

2011<br />

Nov.<br />

2011<br />

Dic.<br />

KT SK LGU+<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Jun.<br />

2011<br />

Jul.<br />

2011<br />

Ago.<br />

2011<br />

Sep.<br />

2011<br />

Oct.<br />

2011<br />

Nov.<br />

2011<br />

Dic.<br />

KT SK LGU+<br />

Fu<strong>en</strong>te: Korea Information Society Developm<strong>en</strong>t Institute (KISDI), 2012.<br />

227


CEPAL<br />

En el gráfico VIII.7, se muestra una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

servicios basados <strong>en</strong> el protocolo <strong>de</strong> Internet con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> que comp<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas fijas. Con respecto al número <strong>de</strong><br />

suscriptores a servicios móviles, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración alcanzó casi 100% <strong>en</strong> 2010<br />

y superó el 110% <strong>en</strong> 2012, con <strong>más</strong> <strong>de</strong> 30 millones <strong>de</strong> personas abonadas a<br />

servicios <strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes. Esto significa, <strong>en</strong> primer lugar, que hay tres<br />

usuarios <strong>de</strong> teléfonos móviles por cada usuario <strong>de</strong> línea fija y que los teléfonos<br />

intelig<strong>en</strong>tes se han convertido <strong>en</strong> el pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> móvil. Se prevé<br />

que los usuarios <strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes constituirán casi <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los<br />

usuarios <strong>de</strong> servicios móviles <strong>en</strong> 2015. Debido a que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, los<br />

operadores móviles virtuales ofrec<strong>en</strong> VoIP <strong>en</strong> forma gratuita, hay un inc<strong>en</strong>tivo<br />

para que los consumidores adopt<strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes.<br />

Gráfico VIII.7<br />

Número <strong>de</strong> suscriptores según servicio y tecnología móvil (2G y 3G)<br />

(En 10 000 personas)<br />

6 000<br />

5 000<br />

4 000<br />

3 000<br />

2 000<br />

1 000<br />

0<br />

2007<br />

2008<br />

2009<br />

2010<br />

Jun. 2011<br />

Jul. 2011<br />

Ago. 2011<br />

Sep. 2011<br />

Oct. 2011<br />

Nov. 2011<br />

Dic. 2011<br />

Línea fija local Móvil <strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong><br />

6 000<br />

5 000<br />

4 000<br />

3 000<br />

2 000<br />

1 000<br />

0<br />

2009<br />

Mar. 2010<br />

Jun. 2010<br />

Sep. 2010<br />

Dic. 2010<br />

Mar. 2011<br />

Jun. 2011<br />

Sep. 2011<br />

Dic. 2011<br />

Teléfonos intelig<strong>en</strong>tes 3G<br />

Teléfonos 2G<br />

Fu<strong>en</strong>te: Korea Information Society Developm<strong>en</strong>t Institute (KISDI), 2012.<br />

En materia <strong>de</strong> proveedores <strong>de</strong> servicios móviles, <strong>la</strong> mayor participación<br />

<strong>en</strong> el mercado correspon<strong>de</strong> a SK, con alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 27 millones <strong>de</strong> abonados,<br />

228


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

seguida por KT, con unos 17 millones, y LGU+, con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10 millones<br />

(véase el gráfico VIII.8). Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los usuarios están suscritos a los<br />

servicios móviles <strong>de</strong> SK, mi<strong>en</strong>tras que el resto se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre KT y LGU+.<br />

Se <strong>de</strong>staca que LGU+ impulsó los servicios 4G basados <strong>en</strong> LTE por primera<br />

vez a inicios <strong>de</strong> 2012; SK y KT siguieron sus pasos inmediatam<strong>en</strong>te y, a fines<br />

<strong>de</strong> 2012, habría una transición masiva hacia ese tipo <strong>de</strong> tecnología. Otro<br />

elem<strong>en</strong>to interesante <strong>de</strong> los servicios 4G es el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los operadores<br />

móviles virtuales, que alqui<strong>la</strong>n <strong>la</strong> red al proveedor incumb<strong>en</strong>te y ofrec<strong>en</strong><br />

servicios r<strong>en</strong>tables y <strong>de</strong> valor agregado, con frecu<strong>en</strong>cia a una tarifa m<strong>en</strong>or.<br />

El supermercado minorista HomePlus, filial <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa británica<br />

Tesco, inició negociaciones con KT para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> operador<br />

móvil virtual, incluy<strong>en</strong>do comunicación <strong>de</strong> campo cercano y servicios <strong>de</strong> pago<br />

automático. Se prevé que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> pocos años, varios proveedores <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> valor agregado conquistarán una porción consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> los<br />

operadores móviles virtuales con una variedad <strong>de</strong> servicios dirigidos a cli<strong>en</strong>tes<br />

específicos que utilic<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> 4G <strong>de</strong> alta velocidad.<br />

Gráfico VIII.8<br />

Proveedores <strong>de</strong> servicios móviles: número <strong>de</strong> suscriptores y participación <strong>de</strong> mercado<br />

(Cada 10 000 personas y <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

3 000<br />

2 500<br />

2 000<br />

1 500<br />

1 000<br />

500<br />

0<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Jun.<br />

2011<br />

Jul.<br />

2011<br />

Ago.<br />

2011<br />

Sep.<br />

2011<br />

Oct.<br />

2011<br />

Nov.<br />

2011<br />

Dic.<br />

SK KT LGU+ MVNO<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Jun.<br />

2011<br />

Jul.<br />

2011<br />

Ago.<br />

2011<br />

Sep.<br />

2011<br />

Oct.<br />

2011<br />

Nov.<br />

2011<br />

Dic.<br />

SK KT LGU+ MVNO<br />

Fu<strong>en</strong>te: Korea Information Society Developm<strong>en</strong>t Institute (KISDI), 2012.<br />

229


CEPAL<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> operadores móviles virtuales es complem<strong>en</strong>tada por un<br />

mayor peso <strong>de</strong> los proveedores <strong>de</strong> conexión <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad<br />

(véase el gráfico VIII.9). Se observa una participación cada vez mayor <strong>de</strong><br />

medianos proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, cuya participación ha<br />

superado <strong>la</strong> <strong>de</strong> SK y LGU+. En 2011, alcanzaron el segundo lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lista <strong>de</strong> proveedores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad y repres<strong>en</strong>taron <strong>más</strong><br />

<strong>de</strong> 20% <strong>de</strong>l mercado.<br />

Gráfico VIII.9<br />

Proveedores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad:<br />

número <strong>de</strong> suscriptores y participación <strong>de</strong> mercado<br />

(Cada 10 000 personas y <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

900<br />

800<br />

700<br />

600<br />

500<br />

400<br />

300<br />

200<br />

100<br />

0<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Jun.<br />

2011<br />

Jul.<br />

2011<br />

Ago.<br />

2011<br />

Sep.<br />

2011<br />

Oct.<br />

2011<br />

Nov.<br />

2011<br />

Dic.<br />

100<br />

SK KT LGU+ Otros<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Jun.<br />

2011<br />

Jul.<br />

2011<br />

Ago.<br />

2011<br />

Sep.<br />

2011<br />

Oct.<br />

2011<br />

Nov.<br />

2011<br />

Dic.<br />

KT SK LGU+ Otros<br />

Fu<strong>en</strong>te: Korea Information Society Developm<strong>en</strong>t Institute (KISDI), 2012.<br />

Asimismo se observa que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2012 los servicios LAN se han<br />

convertido <strong>en</strong> <strong>la</strong> principal línea <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, seguidos por <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> basada <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s híbridas <strong>de</strong> fibra y cable (HFC) y fibra hasta el<br />

hogar (FTTH). Des<strong>de</strong> 2010, <strong>la</strong>s conexiones LAN y FTTH han marcado un<br />

230


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

punto <strong>de</strong> inflexión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y, junto con <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

HFC, repres<strong>en</strong>tan <strong>más</strong> <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> conexión. En contraste,<br />

<strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> conexiones mediante línea <strong>de</strong> abonado digital (xDSL) ha<br />

disminuido hasta alcanzar una posición secundaria (véase el gráfico VIII.10).<br />

Se prevé que, <strong>en</strong> 2015, <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s LAN y FTTH repres<strong>en</strong>tarán <strong>más</strong> <strong>de</strong><br />

90% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, y el país se mant<strong>en</strong>drá a <strong>la</strong> vanguardia<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad <strong>en</strong> el mundo.<br />

700<br />

600<br />

500<br />

400<br />

300<br />

200<br />

100<br />

Gráfico VIII.10<br />

Suscriptores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> alta velocidad según tecnología<br />

(Cada 10 000 personas y <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes)<br />

0<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Jun.<br />

2011<br />

Jul.<br />

2011<br />

Ago.<br />

2011<br />

Sep.<br />

2011<br />

Oct.<br />

2011<br />

Nov.<br />

2011<br />

Dic.<br />

100<br />

xDSL LAN HFC FTTH<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

2007 2008 2009 2010 2011<br />

Jun.<br />

2011<br />

Jul.<br />

2011<br />

Ago.<br />

2011<br />

Sep.<br />

2011<br />

Oct.<br />

2011<br />

Nov.<br />

2011<br />

Dic.<br />

xDSL LAN HFC FTTH<br />

Fu<strong>en</strong>te: Korea Information Society Developm<strong>en</strong>t Institute (KISDI), 2012.<br />

4. Producción y comercio exterior <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es TIC<br />

Existe una marcada corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

y <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea. Esto fue impulsado<br />

<strong>de</strong>liberadam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> política gubernam<strong>en</strong>tal para sacar el máximo<br />

231


CEPAL<br />

provecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> para crear un mercado para<br />

<strong>la</strong>s nuevas TIC. En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> industria coreana <strong>de</strong> TIC ha registrado un<br />

notorio increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el período 2005-2011, con tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

11,7% <strong>en</strong> 2005, 8,7% <strong>en</strong> 2007 y 17,7% <strong>en</strong> 2011. Esta última cifra indica que <strong>la</strong><br />

industria no fue afectada durante <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo por <strong>la</strong> recesión mundial <strong>en</strong> 2008.<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC también pue<strong>de</strong> apreciarse<br />

<strong>en</strong> comparación con los <strong>de</strong><strong>más</strong> sectores, cuya tasa anual <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to fue<br />

inferior a 4% anual <strong>en</strong> 2005-2011.<br />

La industria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC <strong>en</strong> su conjunto t<strong>en</strong>ía una participación <strong>en</strong> el<br />

PIB <strong>de</strong> 11,4% <strong>en</strong> 2011, <strong>en</strong> comparación con 8,6% <strong>en</strong> 2005 y 9,5% <strong>en</strong> 2007.<br />

Durante <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n e-Korea (2005), <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> TIC fue<br />

m<strong>en</strong>or a 33 000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> Smart-Korea<br />

(2011) llegó a 49 700 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res. De acuerdo con un estudio <strong>de</strong><br />

500 empresas <strong>de</strong>l sector, <strong>en</strong> el período que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes u-Korea<br />

(2007) y Smart–Korea (2011) se registraron increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 49% <strong>en</strong> los<br />

ingresos, <strong>de</strong> 18% <strong>en</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra y <strong>de</strong> 72% los gastos <strong>en</strong> I+D <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC. Por ejemplo, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los teléfonos<br />

intelig<strong>en</strong>tes producidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea <strong>en</strong> el mercado mundial<br />

se ha multiplicado por 10 <strong>en</strong> los últimos años, al pasar <strong>de</strong> un mero 2% <strong>en</strong><br />

2007 a 24% <strong>en</strong> 2011. Ese último año, <strong>la</strong>s empresas coreanas Samsung y LG<br />

alcanzaron 57,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> Estados Unidos. A nivel mundial, Samsung (21,6%) y LG (3,4%) también<br />

<strong>en</strong>cabezaron el mercado <strong>de</strong> teléfonos móviles <strong>en</strong> 2012, seguidas por Nokia<br />

(19,9%), Apple (6,9%) y <strong>la</strong>s empresas chinas ZTE (4,3%), Huawei (2,6%)<br />

y TCL (2,2%) (Chosun Daily, 21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2012, B3). De continuar<br />

esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea y China repres<strong>en</strong>tarán <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción y v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> 2015.<br />

Con respecto al comercio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias TIC, <strong>en</strong> promedio <strong>la</strong> República<br />

<strong>de</strong> Corea exporta e importa productos <strong>de</strong> este sector por 15 000 millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res y 7000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res por mes, respectivam<strong>en</strong>te, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

una ba<strong>la</strong>nza comercial favorable <strong>de</strong> 70 000-80 000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res por<br />

año. En el cuadro VIII.2 se aprecia que el superávit comercial <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s TIC fue superior a 35 000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res durante <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong><br />

2010 y <strong>de</strong> 2011, llegando a alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 70 000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res al finalizar<br />

cada año. Esto muestra el sólido <strong>de</strong>sempeño exportador <strong>de</strong>l sector, que ha<br />

contribuido a una ba<strong>la</strong>nza comercial favorable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas.<br />

232


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuadro VIII.2<br />

Ba<strong>la</strong>nza comercial <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC, 2010-2011<br />

(En millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res y tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to)<br />

Primer semestre <strong>de</strong> 2010 Primer semestre <strong>de</strong> 2011<br />

Exportaciones<br />

Importaciones<br />

Saldo comercial<br />

Todas <strong>la</strong>s industrias<br />

Industria TIC<br />

Todas <strong>la</strong>s industrias<br />

Industria TIC<br />

275 340<br />

(24,4%)<br />

77 370<br />

(6,3%)<br />

257 970<br />

(26,6%)<br />

40 580<br />

(15%)<br />

221 320<br />

(34,3%)<br />

72 810<br />

(38,4%)<br />

203 790<br />

(40,2%)<br />

35 290<br />

(25,6%)<br />

Todas <strong>la</strong>s industrias 17 370 17 540<br />

Industria TIC 36 800 37 520<br />

Fu<strong>en</strong>te: Ministerio <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to (MKE), 2012.<br />

Notas: Las cifras para 2011 son estimadas. Las tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre paréntesis.<br />

Entre los principales productos <strong>de</strong> exportación <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria TIC<br />

coreana <strong>de</strong>stacan: semiconductores, paneles <strong>de</strong> visualización, teléfonos<br />

celu<strong>la</strong>res (incluidos los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes), televisores, computadoras y<br />

sus partes y dispositivos para el hogar. En los últimos años, <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong><br />

los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes ha registrado una tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual <strong>de</strong> dos<br />

dígitos, seguida por <strong>la</strong>s computadoras y los dispositivos re<strong>la</strong>cionados (como<br />

<strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estado sólido), <strong>de</strong>safiando a otros importantes productos <strong>de</strong><br />

exportación tradicionales, como los semiconductores y los dispositivos <strong>de</strong><br />

computadoras. Más específicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas al exterior <strong>de</strong> chips <strong>de</strong> memoria<br />

se contrajeron 15,8% <strong>en</strong> 2011, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> sistemas <strong>en</strong><br />

chips (systems on chip, SOC) aum<strong>en</strong>taron 14,8% a 1520 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />

En agosto <strong>de</strong> 2012, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Samsung <strong>de</strong>cidieron convertir<br />

su principal fábrica <strong>de</strong> semiconductores <strong>en</strong> Estados Unidos <strong>en</strong> una línea <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong>dicada <strong>de</strong> sistemas <strong>en</strong> chips, principalm<strong>en</strong>te semiconductores<br />

para chips <strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes. Esto es resultado <strong>de</strong> un cambio <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una política industrial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s computadoras personales hacia una<br />

política industrial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. Anticipando los servicios<br />

<strong>de</strong> televisión digital basados <strong>en</strong> el protocolo <strong>de</strong> Internet, aum<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s<br />

exportaciones <strong>de</strong> televisores 3D e intelig<strong>en</strong>tes mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s exportaciones<br />

<strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> televisores se redujeron <strong>en</strong> forma consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> los<br />

últimos años. Con <strong>la</strong> <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial disminuyeron<br />

también <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> paneles <strong>de</strong> visualización un 8,2%.<br />

En los últimos años, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los socios comerciales <strong>de</strong>l país<br />

<strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC ha experim<strong>en</strong>tado un gran cambio. Si bi<strong>en</strong> Estados<br />

Unidos todavía repres<strong>en</strong>ta una parte importante <strong>de</strong>l mercado (27,4% <strong>de</strong><br />

233


CEPAL<br />

<strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> dispositivos para el hogar), <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas a ese país han<br />

disminuido. Por el contrario, el comercio con China se ha increm<strong>en</strong>tado, hasta<br />

alcanzar el doble <strong>de</strong>l comercio combinado con Estados Unidos y Japón. En<br />

forma análoga, <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> dispositivos para el hogar a otras economías<br />

emerg<strong>en</strong>tes aum<strong>en</strong>taron 14%, con un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones a<br />

Europa Ori<strong>en</strong>tal (91,4%) y <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (52,1%) <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> productos TIC y compon<strong>en</strong>tes re<strong>la</strong>cionados. Como parte<br />

<strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> producción compartida a nivel mundial y para evitar<br />

<strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> protección comercial como el impuesto sobre productos<br />

industrializados <strong>en</strong> el Brasil, algunas empresas coreanas están tras<strong>la</strong>dando su<br />

base <strong>de</strong> producción a <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. De hecho, Brasil recibió por primera<br />

vez <strong>en</strong> 2011 una inversión coreana para <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> semiconductores,<br />

que anuncia una nueva era <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> TIC <strong>en</strong> ese país y pue<strong>de</strong><br />

constituir un primer paso para superar el rezago <strong>de</strong> <strong>la</strong> última década <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

atracción <strong>de</strong> inversión extranjera directa <strong>en</strong> ese sector. Se espera <strong>la</strong> aflu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>más</strong> inversión extranjera directa hacia <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> para explotar el<br />

dinámico mercado <strong>de</strong>l sector TIC, <strong>de</strong>jando espacio para políticas <strong>de</strong> comercio<br />

intraindustrial con países proveedores como China, <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea y<br />

el Japón, a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> los socios actuales <strong>de</strong> Europa y Estados Unidos.<br />

C. La converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas<br />

En esta sección se pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea y se sugiere que <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> conv<strong>en</strong>cional recom<strong>en</strong>dada comúnm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> OCDE y el análisis<br />

<strong>de</strong>l caso coreano sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> factores conv<strong>en</strong>cionales como <strong>la</strong> d<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, el producto interno bruto (PIB) per capita y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

cultural, pued<strong>en</strong> ser insufici<strong>en</strong>tes para explicar los factores impulsores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda ultra-<strong>ancha</strong> <strong>en</strong> ese país. En este trabajo,<br />

por el contrario, se hace hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>l gobierno para establecer<br />

una política industrial con miras a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> no solo<br />

como un bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> consumo sino como un medio para alcanzar un estándar<br />

superior <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial y tecnológico.<br />

Des<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> política comercial, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>de</strong>bería ser un resultado natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> privatización y<br />

<strong>la</strong> liberalización impulsadas por el mercado, que se traducirían <strong>en</strong> un precio<br />

a<strong>de</strong>cuado. De hecho, este ha sido el caso <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> valor agregado<br />

<strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> móvil <strong>de</strong> segunda g<strong>en</strong>eración, que han permitido el acceso<br />

234


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

a <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> a <strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mundo. Sin embargo,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> política industrial, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

se ha utilizado como una política int<strong>en</strong>siva promovida por el gobierno con<br />

el objetivo <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> innovación tecnológica para estar a <strong>la</strong> vanguardia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y ajustar los precios.<br />

En esta sección se <strong>de</strong>mostrará el límite <strong>de</strong> los estudios conv<strong>en</strong>cionales<br />

sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> al explicar <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s cuales<br />

<strong>la</strong> sabiduría conv<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> <strong>la</strong> “magia <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> coreana” no se ha<br />

reproducido <strong>en</strong> otros países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo con condiciones simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> d<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción (por ejemplo Bang<strong>la</strong><strong>de</strong>sh), PIB per capita (como Portugal o<br />

España), <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong>l bucle local (LLU) (<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OCDE), adicción a los vi<strong>de</strong>ojuegos (como el Brasil), alfabetización digital (por<br />

ejemplo los Países Bajos) y adicción a <strong>la</strong> velocidad (casi todos), <strong>en</strong>tre otras.<br />

En <strong>la</strong>s variables c<strong>la</strong>ve t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los estudios conv<strong>en</strong>cionales<br />

sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> se ha dado mucha importancia a <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> política comercial, al contrario <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te estudio<br />

<strong>en</strong> el que se da gran valor a <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial. Esto se<br />

muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te ecuación.<br />

Recuadro VIII.1<br />

Enfoques <strong>de</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

A. Enfoque <strong>de</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (BDP, <strong>en</strong> inglés):<br />

BDP= f (política comercial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong>, política pasiva <strong>en</strong> innovación<br />

tecnológica, poca converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre banda <strong>ancha</strong> e industria, educación basada <strong>en</strong><br />

el usuario)<br />

B. Enfoque <strong>de</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (BIP): BIP= f (política industrial<br />

basada <strong>en</strong> el valor agregado, política activa <strong>en</strong> innovación tecnológica, gran<br />

converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre banda <strong>ancha</strong> e industria, educación basada <strong>en</strong> el productor)<br />

C. Proposición sintética (SP, <strong>en</strong> inglés): SP=f (BDP+BIP)<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los factores consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong>cisivos para el<br />

<strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to exitoso <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> primera calidad a<br />

nivel mundial son válidos, <strong>en</strong> este capítulo se aborda una dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> política<br />

industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, que actuó tanto como factor<br />

<strong>de</strong> impulso como <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> red para el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> nuevas c<strong>la</strong>ses<br />

<strong>de</strong> productos industriales y servicios digitales. La política industrial <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> no necesariam<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> mejor infraestructura para <strong>la</strong> economía,<br />

por lo que esa causalidad <strong>de</strong>be examinarse con at<strong>en</strong>ción. Sin embargo, <strong>en</strong> este<br />

trabajo se postu<strong>la</strong> que como mínimo, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea,<br />

existe una marcada corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

235


CEPAL<br />

<strong>ancha</strong> y <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. Para respaldar este argum<strong>en</strong>to a<br />

continuación se revisa <strong>la</strong> literatura sobre casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, incluida <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea.<br />

1. La política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Como se vio anteriorm<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

República <strong>de</strong> Corea fue impulsado int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te y con gran vigor por<br />

<strong>la</strong> política gubernam<strong>en</strong>tal. Entre los elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> esa política, el<br />

gobierno ha provisto una visión, una estrategia y sobre todo los sigui<strong>en</strong>tes<br />

p<strong>la</strong>nes maestros: el P<strong>la</strong>n Estratégico Nacional sobre Infraestructura <strong>de</strong> <strong>Banda</strong><br />

Ancha (National Strategic P<strong>la</strong>n on Broadband Infrastructure) <strong>de</strong> 1995, el Cyber<br />

Korea 21 P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> 2000, el e-Korea Vision <strong>de</strong> 2005, el u-Korea P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> 2006, y el<br />

Giga Korea P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> 2011. En el cuadro VIII.3 se resum<strong>en</strong> esos p<strong>la</strong>nes y <strong>la</strong>s<br />

revisiones <strong>de</strong>l marco estratégico para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> 1995 a 2012.<br />

Cuadro VIII.3<br />

República <strong>de</strong> Corea: p<strong>la</strong>nes maestros y marcos estratégicos<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Año Estrategia e instrum<strong>en</strong>tos principales Tecnologías subyac<strong>en</strong>tes<br />

Objetivo <strong>de</strong> velocidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

1995<br />

P<strong>la</strong>n estratégico nacional sobre<br />

infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

ATM, ADSL, cable mó<strong>de</strong>m<br />

1Mbps<br />

1999<br />

Certificación <strong>de</strong> edificios dotados <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

1999-2002 Cyber Korea 21 2G: VDSL, FTTH, FTTB, W-CDMA 10 Mbps<br />

2001-2005<br />

Tercera revisión <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n estratégico sobre<br />

infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

2002-2006 e-Korea Vision 2006 3G: WiBro, HSDPA, FTTH, FTTB 50 Mbps<br />

2003-2007 Broadband IT Korea Vision 2007<br />

2004-2010 u-S<strong>en</strong>sor Network (USN) P<strong>la</strong>n<br />

2004-2010<br />

Broadband Converg<strong>en</strong>ce Network (BcN)<br />

P<strong>la</strong>n<br />

2006 u-Korea P<strong>la</strong>n<br />

2008 P<strong>la</strong>n básico <strong>de</strong> informatización nacional<br />

FTTH, FTTB, WiBro, W-CDMA,<br />

HSDPA<br />

100 Mbps<br />

2011-2020 Giga Korea P<strong>la</strong>n 4G: LTE (TD-LTE) 1 Gbps<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> Korea Informatization Ag<strong>en</strong>cy (p<strong>la</strong>nes maestros resaltados con color).<br />

A<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> promoción, <strong>en</strong> Banco Mundial (2009) se <strong>de</strong>staca<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes y normas <strong>de</strong> supervisión utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> República<br />

<strong>de</strong> Corea, <strong>la</strong>s que podrían ser emu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo para<br />

acelerar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. Esos marcos legales y regu<strong>la</strong>dores<br />

236


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> supervisión incluy<strong>en</strong>: Ley Marco <strong>de</strong> Telecomunicaciones, Ley Comercial<br />

<strong>de</strong> Telecomunicaciones, Ley Regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Prácticas Comerciales Justas<br />

y Equitativas, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l acceso a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interconexión y el intercambio <strong>de</strong> tráfico <strong>en</strong>tre proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />

Internet (ISP peering), <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong>l bucle local, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> mercado significativo, portabilidad numérica para voz sobre protocolo<br />

<strong>de</strong> Internet (VoIP), gestión <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos digitales, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciberseguridad y los <strong>de</strong>litos informáticos, y ética <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />

Asimismo, el gobierno fue activo <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s políticas para<br />

promover el acceso universal a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s: p<strong>la</strong>nes maestros<br />

para cerrar <strong>la</strong> brecha digital, estrategia <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> rural, préstamos a bajo<br />

interés para el <strong>de</strong>sarrollo rural, servicios subv<strong>en</strong>cionados para los ciudadanos<br />

pobres, los adultos mayores y los discapacitados, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> acceso gratuito<br />

a Internet <strong>en</strong> áreas rurales y remotas, y acceso a banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s, incluso <strong>en</strong> áreas rurales.<br />

Algunos autores sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong>s características culturales <strong>de</strong> los<br />

usuarios pued<strong>en</strong> haber incidido <strong>en</strong> el acelerado <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>,<br />

subrayando su predisposición a aceptar nuevas tecnologías. De acuerdo<br />

con <strong>la</strong> Unión Internacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones (2003), <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones<br />

coreanas <strong>más</strong> jóv<strong>en</strong>es están muy conectadas con <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong><br />

comunicación, <strong>la</strong>s pelícu<strong>la</strong>s, los juegos <strong>en</strong> línea, <strong>la</strong> música y el <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

digital, lo que se traduce <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te favorable al rápido <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> Internet <strong>de</strong> alta velocidad. Lau, Kim y Atkin (2005) también seña<strong>la</strong>n<br />

que Internet ha llevado <strong>la</strong> bolsa <strong>de</strong> valores a los hogares, convirti<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

realización <strong>en</strong> línea <strong>de</strong> operaciones bancarias y bursátiles (home banking<br />

and home trading system - HTS) <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> activos<br />

personales. Des<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, 67% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones<br />

bursátiles <strong>en</strong> el país se realizan <strong>de</strong> esta manera, lo que reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> gran <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> aplicaciones <strong>de</strong> este tipo <strong>en</strong> <strong>la</strong> rápida expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

2. Compet<strong>en</strong>cia y regu<strong>la</strong>ción<br />

Entre los factores c<strong>la</strong>ve para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong><br />

primera c<strong>la</strong>se a nivel mundial <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea está el uso flexible<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas regu<strong>la</strong>doras para adaptarse a <strong>la</strong>s cambiantes t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />

mercado y <strong>la</strong> tecnología. Después <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> liberalización inducido por<br />

<strong>la</strong> OMC, el gobierno utilizó eficazm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> política <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, que se p<strong>la</strong>nearon y<br />

estructuraron cuidadosam<strong>en</strong>te. En el cuadro VIII.4 se ofrece un resum<strong>en</strong><br />

237


CEPAL<br />

<strong>de</strong> los principales instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia aplicados al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong>l monopolio <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones hasta <strong>la</strong> política <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre p<strong>la</strong>taformas y<br />

posteriorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> política <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia basada <strong>en</strong> los servicios.<br />

Cuadro VIII.4<br />

Políticas regu<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Políticas y normas<br />

Antes <strong>de</strong> 1982 Servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones provistos por MPT<br />

Monopolio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones<br />

1982 Se funda KT como corporación pública<br />

1984 Se funda Dacom;<br />

KT <strong>la</strong>nza servicios móviles analógicos<br />

1988 Se crea KMT a partir <strong>de</strong> KT<br />

1991 Se promueve <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> valor agregado;<br />

Ingreso <strong>de</strong> Dacom al mercado internacional<br />

1992 Compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> localización<br />

1994 Se emite segunda lic<strong>en</strong>cia celu<strong>la</strong>r (Sinsegi Telecom);<br />

Ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> separación contable<br />

1995 Compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga distancia (Dacom);<br />

Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> televisión por cable - KEPCO y KT como operadores;<br />

Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC;<br />

Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia administrada <strong>en</strong>tre infraestructuras<br />

1996 27 nuevas lic<strong>en</strong>cias otorgadas; 3 servicios <strong>de</strong> comunicación personal; 6 sistemas <strong>de</strong> radio troncal;<br />

1 Cd-2, teléfono inalámbrico, segunda g<strong>en</strong>eración;<br />

2 líneas <strong>de</strong>dicadas; 1 localización; tercer operador internacional (Onse); 3 transmisiones <strong>de</strong> datos<br />

inalámbricas<br />

1997 10 nuevas lic<strong>en</strong>cias otorgadas; un operador local, uno <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga distancia, seis TRS, uno <strong>de</strong><br />

localización;<br />

Entra <strong>en</strong> vigor el Acuerdo sobre Telecomunicaciones Básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC;<br />

Se introduce <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia basada <strong>en</strong> rev<strong>en</strong>ta<br />

1999 Hanaro inicia con el servicio <strong>de</strong> agregación <strong>de</strong> telefonía e Internet <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> local;<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación universal <strong>de</strong> servicio;<br />

KT <strong>la</strong>nza servicio <strong>de</strong> Internet <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Infraestructura<br />

vs. servicios<br />

Monopolio<br />

Política <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

basada <strong>en</strong><br />

p<strong>la</strong>taformas<br />

2001 Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> DBS (Skylife);<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong>l bucle local;<br />

Reequilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarifa local <strong>de</strong> KT<br />

2003 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> interconexión<br />

2004 Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre infraestructuras y pasaje a compet<strong>en</strong>cia<br />

basada <strong>en</strong> servicios;<br />

Internet <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> re<strong>de</strong>finida como servicio básico;<br />

Introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> portabilidad numérica<br />

2005 Prohibición <strong>de</strong>l subsidio a los teléfonos móviles por dos años<br />

2006 Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios Wibro y HSDPA (High Speed Downlink Packet Access);<br />

Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> KCC (Korea Communications);<br />

Política <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

basada <strong>en</strong><br />

servicios<br />

2007 Autorización <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> agregación por los principales operadores;<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación transitoria sobre eliminación <strong>de</strong>l subsidio a los teléfonos móviles<br />

2008 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> portabilidad numérica para VoIP<br />

2010 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> operador móvil virtual (Mobile Virtual Network Operator - MVNO) sobre nuevo<br />

proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to<br />

2012 Lanzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Giga Korea P<strong>la</strong>n Política <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong><br />

basada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

converg<strong>en</strong>cia<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> Korea Information Society Developm<strong>en</strong>t Institute (KISDI), 2012.<br />

238


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Se observan tres características principales. En primer lugar, el gobierno<br />

utilizó eficazm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el sector privado para acce<strong>de</strong>r a<br />

lic<strong>en</strong>cias, manejando un <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> el que impulsaba <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los<br />

servicios mediante facilida<strong>de</strong>s para acce<strong>de</strong>r a nueva infraestructura. En<br />

segundo lugar, el gobierno no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dió <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>l sector<br />

privado para crear una infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> primera calidad,<br />

ya que este siempre t<strong>en</strong>dió a buscar r<strong>en</strong>tas sin realizar nuevas inversiones<br />

<strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> nivel superior. Las autorida<strong>de</strong>s se <strong>la</strong>s arreg<strong>la</strong>ron para<br />

obligar al sector privado a invertir <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> próxima<br />

g<strong>en</strong>eración. En tercer lugar, el gobierno utilizó <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> como pi<strong>la</strong>r para <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s industrias TIC, tales como <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

dispositivos basados <strong>en</strong> el protocolo <strong>de</strong> Internet, por ejemplo, auricu<strong>la</strong>res,<br />

visualizadores, televisión digital, id<strong>en</strong>tificación por radiofrecu<strong>en</strong>cia (RFID),<br />

comunicación <strong>de</strong> campo cercano (Near Field Communication - NFC) y otros,<br />

<strong>en</strong> un esquema <strong>de</strong> política industrial <strong>más</strong> amplio.<br />

3. La política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

El caso coreano es sui g<strong>en</strong>eris <strong>en</strong> lo que hace a <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> una política<br />

industrial conv<strong>en</strong>cional a una política industrial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>. El<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias pesadas y química <strong>en</strong> los años set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta<br />

es un clásico ejemplo <strong>de</strong> “fijar el precio incorrecto” (getting the price wrong)<br />

<strong>de</strong> acuerdo a Amsd<strong>en</strong> (1995), con un conjunto <strong>de</strong> políticas e instrum<strong>en</strong>tos<br />

para proteger selectivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> industria nacional.<br />

A mediados <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, el país se unió a <strong>la</strong> OCDE <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> convertibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> capital. Posteriorm<strong>en</strong>te ha cumplido con <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC que prohibían el uso <strong>de</strong> los subsidios directos <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong>l Acuerdo sobre Subv<strong>en</strong>ciones y Medidas Comp<strong>en</strong>satorias. Pasado el período<br />

<strong>de</strong>l sistema financiero contro<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> aflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo, sumada<br />

a los déficits por cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>sembocó <strong>en</strong> <strong>la</strong> crisis financiera <strong>de</strong> 1997.<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> política industrial ha estado <strong>en</strong> revisión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990. En este proceso, <strong>la</strong> política<br />

industrial para tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información se combinó con <strong>la</strong> política<br />

<strong>de</strong> comunicaciones para aprovechar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te su pot<strong>en</strong>cial. Esto se hizo<br />

mediante medidas para increm<strong>en</strong>tar el uso <strong>de</strong> Internet como herrami<strong>en</strong>ta<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> los cuatro gran<strong>de</strong>s compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>: re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación, industria <strong>de</strong> dispositivos,<br />

tecnologías <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas y cont<strong>en</strong>idos (véase el diagrama VIII.2).<br />

239


CEPAL<br />

Diagrama VIII.2<br />

Principales áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Infraestructura<br />

<strong>de</strong> red<br />

Política<br />

<strong>de</strong> tecnología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

Política <strong>de</strong><br />

tecnología <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> información<br />

Dispositivos<br />

Política <strong>de</strong><br />

aplicaciones<br />

Política <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>taforma<br />

Cont<strong>en</strong>ido<br />

P<strong>la</strong>taforma<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Estos cuatro compon<strong>en</strong>tes han formado <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> Internet comercial a mediados <strong>de</strong> los años<br />

nov<strong>en</strong>ta; esta política ha pasado por dos fases <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

tercera ha ap<strong>en</strong>as com<strong>en</strong>zado. La primera com<strong>en</strong>zó con <strong>la</strong> tecnología CDMA<br />

a inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, justo antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong>l acuerdo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OMC. El exitoso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esa tecnología y <strong>la</strong> comercialización<br />

<strong>de</strong> su estándar contribuyeron consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil y <strong>de</strong> los dispositivos re<strong>la</strong>cionados. La iniciativa CDMA estaba<br />

bajo <strong>la</strong> supervisión directa <strong>de</strong>l Electronics and Telecommunications<br />

Research Institute (ETRI), una ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>l gobierno, con <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l sector privado y otros importantes c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación.<br />

Un gran avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda fase fue el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> WiBro, homólogo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología WiMAX, como tecnología <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 2000. El uso efectivo <strong>de</strong>l estándar móvil con <strong>la</strong> primera comercialización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> CDMA dio a <strong>la</strong> industria un amplio espacio para impulsar innovaciones<br />

tecnológicas. También ofreció una justificación para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s<br />

troncales <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> como FTTH y FTTx. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> primer nivel mundial<br />

<strong>en</strong> el país no pue<strong>de</strong> atribuirse simplem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s.<br />

Como se pudo apreciar <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías CDMA y WiBro, el<br />

<strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> está íntimam<strong>en</strong>te ligado a <strong>la</strong> política industrial.<br />

La transición hacia 4G a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2010 marca el<br />

inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

se registran r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>tes a esca<strong>la</strong> tanto <strong>en</strong> CDMA como <strong>en</strong><br />

240


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

WiBro, <strong>de</strong>bido al l<strong>en</strong>to ritmo <strong>de</strong> adopción, su falta <strong>de</strong> viabilidad comercial<br />

y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos estándares técnicos.<br />

Como se <strong>de</strong>mostró <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> CDMA, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> ser el precursor<br />

<strong>de</strong>l estándar tecnológico se redujo consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda fase. Esto<br />

se <strong>de</strong>bió a tres razones. En primer lugar, <strong>la</strong> superioridad técnica <strong>de</strong> CDMA<br />

disminuyó con el pasar <strong>de</strong>l tiempo, cedi<strong>en</strong>do su papel pionero a <strong>la</strong> LTE. En<br />

segundo lugar, <strong>la</strong> tecnología 4G, como <strong>la</strong> TD-LTE, ha surgido como estándar <strong>de</strong><br />

jure <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT y como estándar <strong>de</strong> facto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales empresas. En tercer lugar,<br />

el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> TD-LTE como estándar 4G <strong>en</strong> China dan a este<br />

país una gran v<strong>en</strong>taja, <strong>de</strong>bido a que su mercado interno para 4G es pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

el mayor <strong>de</strong>l mundo. Ante esos <strong>de</strong>safíos, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s coreanas <strong>la</strong>nzaron el<br />

Giga Korea P<strong>la</strong>n <strong>en</strong> 2011 y anunciaron el correspondi<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> 2012.<br />

4. La política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tecnológico<br />

En abril <strong>de</strong> 2009, se promulgó <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong>l Desarrollo<br />

Tecnológico, con el objetivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> economía nacional aum<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong> competitividad internacional mediante <strong>la</strong> creación y difusión <strong>de</strong> nuevas<br />

tecnologías. 2 Esta ley establece tres áreas <strong>de</strong> promoción: <strong>de</strong>sarrollo<br />

tecnológico, adaptación <strong>de</strong> tecnología extranjera y nuevas tecnologías.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo tecnológico procura crear nuevos métodos aplicables a<br />

materiales, productos manufacturados, procesos y sistemas <strong>de</strong> equipos, <strong>en</strong>tre otros,<br />

mediante <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> tecnología industrial y sus resultados, incluidas <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> prototipos y <strong>la</strong>s pruebas piloto. La adaptación y perfeccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> tecnología exist<strong>en</strong>te se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s para crear nuevas tecnologías<br />

mediante el análisis, <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tación y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tecnologías<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otros países. Por último, <strong>la</strong>s nuevas tecnologías se refier<strong>en</strong> a <strong>de</strong>sarrollo<br />

tecnológico realizado por primera vez <strong>en</strong> el país y a <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción y actualización <strong>de</strong><br />

tecnología importada, certificada por el Ministerio <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to.<br />

En el marco <strong>de</strong> esta ley, es posible e<strong>la</strong>borar proyectos <strong>de</strong> I+D específicos,<br />

diseñados para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r tecnologías industriales c<strong>la</strong>ve, seleccionar tareas<br />

<strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> forma anual y <strong>en</strong>cargar a institutos y organizaciones <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> investigación. A continuación, se examina el<br />

Giga Korea P<strong>la</strong>n como ejemplo <strong>de</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el<br />

contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo tecnológico.<br />

2 Véase <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo tecnológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea (No. 9630) <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2009.<br />

241


CEPAL<br />

D. El Giga Korea P<strong>la</strong>n 2020<br />

La política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> ha t<strong>en</strong>ido tres etapas: i) <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> móvil basada <strong>en</strong> CDMA <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, ii) <strong>la</strong> <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil 3G basada <strong>en</strong> WiBro <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000, y iii) el Giga Korea<br />

P<strong>la</strong>n basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> 4G <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2010.<br />

La combinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> con <strong>la</strong> política<br />

industrial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> ha mostrado una creci<strong>en</strong>te sinergia, <strong>en</strong><br />

el contexto <strong>de</strong> avances tecnológicos revolucionarios y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo, con notorios efectos sobre el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. 3<br />

En 2011 el gobierno estableció el Comité Nacional <strong>de</strong>l Giga Korea<br />

P<strong>la</strong>n, integrado por los ministerios <strong>de</strong> educación y ci<strong>en</strong>cia, economía <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to, administración, cultura, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> difusión<br />

y comunicaciones y <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> informatización nacional, <strong>en</strong>tre otros.<br />

El ETRI actúa como órgano <strong>de</strong> apoyo para <strong>la</strong> coordinación interna. Se<br />

estableció una división <strong>de</strong>l trabajo interministerial para evitar <strong>la</strong> repetición<br />

innecesaria <strong>de</strong> tareas <strong>en</strong>tre los ministerios, con <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que el<br />

trabajo conjunto es necesario para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> sinergias.<br />

El gobierno p<strong>la</strong>nea establecer un c<strong>en</strong>tro neurálgico <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> TIC <strong>en</strong><br />

cuatro sectores: re<strong>de</strong>s, dispositivos, p<strong>la</strong>taformas y cont<strong>en</strong>idos. Su objetivo es<br />

impulsar 50 empresas nacionales <strong>de</strong> software hasta 2020. En ese mismo período,<br />

gracias al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tecnología es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil para procesar<br />

gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> datos, el gobierno prevé <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> producción por<br />

100 000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res y 700 000 puestos <strong>de</strong> trabajo (Korea IT Times, 2012).<br />

En el marco <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n Giga, se busca construir una infraestructura <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> Gbps antes <strong>de</strong> 2020 mediante <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s fijas e<br />

3 En el Sector Report Mobile Broadband Global Forecast & Analysis 2010-20 <strong>de</strong> Machina Research se ofrece un<br />

análisis completo y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s globales para los servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil. Se <strong>de</strong>stacan<br />

los sigui<strong>en</strong>tes hal<strong>la</strong>zgos c<strong>la</strong>ve. En primer lugar <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>de</strong> computadoras personales<br />

y portátiles (mediante mó<strong>de</strong>ms USB, módulos integrados y simi<strong>la</strong>res) aum<strong>en</strong>tarán <strong>de</strong> 140 millones a fines <strong>de</strong> 2010<br />

a 1500 millones <strong>en</strong> 2020, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> precios <strong>más</strong> bajos, mayor cobertura y capacidad y falta <strong>de</strong> alternativas<br />

fijas a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> muchos mercados emerg<strong>en</strong>tes. En segundo lugar, <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil<br />

t<strong>en</strong>drá cada vez mayor capacidad <strong>de</strong> datos. Las conexiones 3G+ y 4G pasarán <strong>de</strong> 1500 millones a 7300 millones<br />

<strong>en</strong> 2020. Los lectores <strong>de</strong> libros electrónicos y tabletas <strong>de</strong> red <strong>de</strong> área amplia inalámbrica (WWAN) se difundirán<br />

cada vez <strong>más</strong> <strong>en</strong> el panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil y pasarán <strong>de</strong> 20 millones <strong>en</strong> 2010 a 230 millones <strong>en</strong> 2020.<br />

Hacia 2020 <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> ellos serán <strong>de</strong> 4G+. En tercer lugar, el tráfico móvil <strong>de</strong> datos g<strong>en</strong>eral aum<strong>en</strong>tará<br />

<strong>de</strong> 2,3 exabytes <strong>en</strong> 2010 a 41 exabytes <strong>en</strong> 2020 (se multiplicará por 17). Por último, se prevé que los ingresos<br />

totales producidos por los servicios <strong>de</strong> datos WWAN para teléfonos móviles, computadoras personales y portátiles<br />

y tabletas llegará a casi 400 000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>en</strong> 2020, <strong>en</strong> comparación con 100 000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res<br />

<strong>en</strong> 2010. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> con el tráfico, y <strong>de</strong>bido a que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te los precios por Mb son <strong>más</strong><br />

altos, <strong>en</strong> los ingresos predominarán ampliam<strong>en</strong>te los servicios <strong>de</strong> teléfonos móviles. Esto creará un gran número<br />

<strong>de</strong> operadores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s móviles <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> 4G (http://www.machinaresearch.com/mobilebroadband2020.html).<br />

242


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

inalámbricas. Con este tipo <strong>de</strong> red, se podrá <strong>de</strong>scargar una pelícu<strong>la</strong> 3D <strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tres minutos, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres horas que se requier<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad. El p<strong>la</strong>n prevé también el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> cinco fases<br />

<strong>de</strong> transmisión óptica WDM flexible a 32Tbps (32Tbps Flexible DWM Optical<br />

Transmission of 5-Stage System) antes <strong>de</strong> 2020 y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> dispositivos<br />

holográficos y dispositivos móviles 3D <strong>de</strong> 16 núcleos y velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 2,5<br />

Ghz, que permitirán una interfaz <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> realidad virtual, con <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> procesar ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> terabytes con poco consumo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

Un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n Giga es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube ultrarrápida múltiple con el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

medios holográficos que requiere una capacidad equival<strong>en</strong>te a 10 millones <strong>de</strong><br />

computadoras personales, o Tbps <strong>de</strong> dos dígitos, para servicios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />

heterogéneos múltiples sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> datos simultánea.<br />

En el cuadro VIII.5 se resume el Giga Korea P<strong>la</strong>n 2020.<br />

C<strong>la</strong>sificación<br />

Re<strong>de</strong>s<br />

Fases<br />

Cuadro VIII.5<br />

El Giga Korea P<strong>la</strong>n 2020<br />

Fase previa<br />

(antes <strong>de</strong> 2012)<br />

Fase I y fase II<br />

(2013-2017)<br />

Fase III<br />

(2018-2020)<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral Red inalámbrica Mbps Red <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia fijainalámbrica<br />

500 Mbps<br />

Red <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia fijainalámbrica<br />

1Gbps<br />

Ejemplo: <strong>de</strong>scargar una 3 horas 7 minutos 3 minutos<br />

pelícu<strong>la</strong> 3D (25GB)<br />

Red principal <strong>de</strong> nodo<br />

<strong>de</strong> acceso<br />

Conmutador <strong>de</strong><br />

paquetes ópticos <strong>de</strong><br />

ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Gbps<br />

Sistema <strong>de</strong> tres fases <strong>de</strong><br />

transmisión óptica WDM<br />

flexible a 4Tbps<br />

Sistema <strong>de</strong> cinco fases <strong>de</strong><br />

transmisión óptica WDM<br />

flexible a 32Tbps<br />

Dispositivos<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral<br />

Capacidad <strong>de</strong><br />

procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos<br />

Dispositivos móviles <strong>de</strong><br />

nivel 2K<br />

4Core@1.5GHz<br />

Mobile Core<br />

Dispositivos móviles 3D no<br />

<strong>de</strong> vidrio 4K<br />

8Core@1.5GHz Mobile<br />

Core<br />

Interfaz Insumo multitáctil Tecnología <strong>de</strong> interfaz <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> biodatos<br />

Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

datos<br />

Ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gigabytes<br />

con bajo consumo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ergía<br />

Varios Tbytes con bajo<br />

consumo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

Dispositivos móviles 3D 8K,<br />

holográficos<br />

16Core@1.5GHz Mobile<br />

Core<br />

Interfaz <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

realidad virtual<br />

Ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Tbytes con bajo<br />

consumo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

P<strong>la</strong>taformas<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral<br />

P<strong>la</strong>taforma informática<br />

Servicio <strong>de</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

P<strong>la</strong>taforma informática<br />

T (10 12 )<br />

(= 1 000 computadoras<br />

personales)<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

medios HD<br />

(Gbps <strong>de</strong> 2 dígitos)<br />

Servicio <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube mono<br />

Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

UHD múltiple<br />

(= 100 000 computadoras<br />

personales)<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medios<br />

UHD<br />

(Gbps <strong>de</strong> 3 dígitos)<br />

Servicio <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

múltiple<br />

Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

ultrarrápida múltiple<br />

(= 10 millones <strong>de</strong><br />

computadoras personales)<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medios<br />

holográficos<br />

(Tbps <strong>de</strong> 2 dígitos)<br />

Servicio <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

heterogénea múltiple<br />

Cont<strong>en</strong>idos<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos 3D<br />

Procesami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />

biorreconocimi<strong>en</strong>to<br />

Pantal<strong>la</strong> HD 3D basada <strong>en</strong> vidrio UHD 4K no basada <strong>en</strong><br />

vidrio<br />

Realidad virtual<br />

Realidad virtual <strong>de</strong> tipo<br />

CAVE<br />

Realidad virtual basada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> interacción<br />

Procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos holográficos<br />

3D/8K UHD cont<strong>en</strong>ido<br />

holograma digital<br />

Realidad virtual<br />

autoprogresiva<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to (MKE) y docum<strong>en</strong>tos oficiales.<br />

243


CEPAL<br />

E. Conclusiones<br />

En este capítulo, se ha estudiado <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

coreana como un ejemplo <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

nacional combinado con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>. En el pasado, los estudios <strong>de</strong>l Banco Mundial, <strong>la</strong> OCDE y <strong>la</strong> UIT se<br />

conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, sin abordar <strong>en</strong> profundidad el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> TIC.<br />

Este punto <strong>de</strong> vista resulta <strong>de</strong> ver a <strong>la</strong> industria TIC <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />

horizontal, y consi<strong>de</strong>rar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> como una función<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción, privatización, compet<strong>en</strong>cia y neutralidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> red impulsadas por el mercado y <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> actuación sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda para aplicaciones como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> gobierno-e y negocios-e.<br />

Si bi<strong>en</strong> este <strong>en</strong>foque es relevante para varios países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo o economías<br />

emerg<strong>en</strong>tes que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> una industria <strong>de</strong> TIC sólida, <strong>en</strong> otros existe un marg<strong>en</strong><br />

para revisar <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política industrial. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea muestra que <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s es solo uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> a<strong>de</strong><strong>más</strong> dispositivos, p<strong>la</strong>taformas y cont<strong>en</strong>idos.<br />

Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se perdió <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

aprovechar <strong>la</strong> primera o<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> los años<br />

nov<strong>en</strong>ta. 4 Esto se <strong>de</strong>bió sobre todo al predominio <strong>de</strong> políticas horizontales<br />

integradas <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo económico <strong>en</strong> el período posterior a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>uda <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta y al proceso <strong>de</strong> liberalización <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

1990. Si bi<strong>en</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos se están integrando <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

o<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>en</strong> muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se observa<br />

poca re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y <strong>la</strong> política industrial.<br />

Esto contrasta c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te con el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea,<br />

don<strong>de</strong> se introdujo un espacio para <strong>la</strong>s políticas selectivas <strong>de</strong> vanguardia, sin<br />

perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> OMC. 5 En este capítulo se examinaron<br />

el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología CDMA como un ejemplo <strong>de</strong> política industrial <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong>, el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología WiBro como otro ejemplo <strong>de</strong> política<br />

4 Los gobiernos <strong>la</strong>tinoamericanos no aprovecharon completam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s. Ocasionalm<strong>en</strong>te hubo<br />

casos <strong>de</strong> externalización (outsourcing) <strong>de</strong>l <strong>en</strong>samb<strong>la</strong>je <strong>de</strong> computadoras personales (PC) y compon<strong>en</strong>tes,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> México y Costa Rica, y cierta producción para el mercado interno <strong>en</strong> Brasil, pero sus efectos<br />

agregados fueron mo<strong>de</strong>stos. La falta <strong>de</strong> una política industrial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fue una limitante,<br />

tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción industrial como <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo tecnológico.<br />

5 Para <strong>más</strong> información sobre <strong>la</strong>s políticas selectivas y <strong>de</strong> vanguardia, véase Peres y Primi (2009).<br />

244


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil 3G, y el caso <strong>de</strong>l Giga Korea P<strong>la</strong>n como una<br />

nueva iniciativa <strong>de</strong> política industrial <strong>de</strong> banda super<strong>ancha</strong> 4G.<br />

En el marco <strong>de</strong>l Giga Korea P<strong>la</strong>n, al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> una nueva era 4G,<br />

se ha iniciado una fase <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> CDMA y <strong>la</strong> WiBro, a<br />

raíz <strong>de</strong> los nuevos avances tecnológicos. Esta tercera fase <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong>, d<strong>en</strong>ominada fase <strong>de</strong> hiper<strong>conectividad</strong>, brinda una nueva<br />

oportunidad para que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes se abord<strong>en</strong> los aspectos<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

En el contexto mundial, China está preparada para <strong>en</strong>cabezar el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> 4G, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l puro número <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> teléfonos<br />

móviles intelig<strong>en</strong>tes. Aunque todavía está por verse si ese país podrá li<strong>de</strong>rar el<br />

mundo hiperconectado <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima década, no hay duda <strong>de</strong> que sus políticas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> t<strong>en</strong>drán repercusiones que van <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> una<br />

política basada únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s. En China, <strong>la</strong> República <strong>de</strong><br />

Corea y el Japón se está pasando a una nueva fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

banda <strong>ancha</strong>, <strong>en</strong> sinergia con el <strong>de</strong>sarrollo industrial y tecnológico. La Asociación<br />

<strong>de</strong> Naciones <strong>de</strong>l Su<strong>de</strong>ste Asiático (ASEAN) también forma parte <strong>de</strong> este grupo<br />

<strong>de</strong> división <strong>de</strong>l trabajo para el <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> giga. Esto<br />

creará una emu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l anterior mo<strong>de</strong>lo “<strong>en</strong> cuña” (flying geese) <strong>de</strong> <strong>la</strong> división <strong>de</strong>l<br />

trabajo asiática, <strong>en</strong>cabezada por Japón <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l Acuerdo <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>za <strong>en</strong> los años<br />

och<strong>en</strong>ta. Esta vez podrá estar li<strong>de</strong>rada por China, <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea y el Japón,<br />

con un nuevo mo<strong>de</strong>lo que se podría d<strong>en</strong>ominar “smart dragon”, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> economía<br />

regional crecerá rápidam<strong>en</strong>te con TIC hiperconectadas <strong>en</strong>cabezadas por China. 6<br />

Si <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> forma parte <strong>de</strong> este proceso, habría una razonable<br />

v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> oportunidad para un nuevo <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima<br />

década. De lo contrario, <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región podrían per<strong>de</strong>r otra década<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> TIC, al conc<strong>en</strong>trar <strong>la</strong>s políticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración y<br />

velocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, sin un efecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial significativo.<br />

La tercera fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> 2010 será sin duda distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera: no solo se ampliará <strong>la</strong> primera<br />

fase sino que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rán características inéditas, como <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, <strong>la</strong>s comunicaciones y ambi<strong>en</strong>tales re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> vida y el cambio climático, estableci<strong>en</strong>do una nueva p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo tecnológico e industrial.<br />

6 Véase <strong>más</strong> información sobre el “smart dragon” <strong>en</strong> Daewon Choi, “Asian Broadband Industrial Policy: Smart<br />

Dragon”, <strong>de</strong> próxima publicación.<br />

245


CEPAL<br />

En síntesis, el caso coreano muestra una clásica combinación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> con el <strong>de</strong>sarrollo simultáneo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s,<br />

dispositivos y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, p<strong>la</strong>taformas y cont<strong>en</strong>idos como parte<br />

<strong>de</strong> una política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>más</strong> amplia. En el cuadro VIII.6 se<br />

resum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes trayectorias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas industriales horizontales<br />

<strong>en</strong> contraposición a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> vanguardia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> 1990 y<br />

2000 y se pres<strong>en</strong>ta un nuevo ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia que<br />

pue<strong>de</strong> cambiar el panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad industrial <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Cuadro VIII.6<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial y tecnológico<br />

<strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea, 1960-2020<br />

Período <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> política industrial<br />

1960-1995 1995-2010 2010-2020<br />

Marco global GATT OMC OMC post-Doha<br />

Infraestructura <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> 1G 2G-3G 4G-5G<br />

Trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

industrial <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

industrial <strong>en</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong><br />

Corea<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia.<br />

Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

política<br />

Desarrollo<br />

<strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>o<br />

Cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />

suministro global<br />

Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

política<br />

Desarrollo<br />

<strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>o<br />

Cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />

suministro global<br />

Política sectorial<br />

Industrialización<br />

mediante sustitución<br />

<strong>de</strong> importaciones<br />

Fuerte<br />

Política horizontal<br />

Varios<br />

Débil<br />

Política <strong>de</strong><br />

converg<strong>en</strong>cia<br />

Varios<br />

Media<br />

Débil Media Fuerte<br />

Política sectorial<br />

Industrialización<br />

mediante sustitución<br />

<strong>de</strong> importaciones<br />

+ industrialización<br />

ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong><br />

exportación<br />

Política selectiva y <strong>de</strong><br />

vanguardia<br />

Investigación<br />

y <strong>de</strong>sarrollo,<br />

estándares, banda<br />

<strong>ancha</strong><br />

Fuerte Fuerte Fuerte<br />

Fuerte Fuerte Fuerte<br />

Política <strong>de</strong><br />

converg<strong>en</strong>cia y<br />

g<strong>en</strong>erativa<br />

Investigación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo, estándares,<br />

converg<strong>en</strong>cia basada<br />

<strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Para concluir, se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes recom<strong>en</strong>daciones para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> y el <strong>de</strong>sarrollo industrial ori<strong>en</strong>tadas a los<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>:<br />

i) Cambiar el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> basado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> red por un <strong>en</strong>foque basado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo industrial. Sin el primero<br />

no se obti<strong>en</strong>e el segundo, pero el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>be cambiar para obt<strong>en</strong>er un<br />

resultado mejor <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima década.<br />

246


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

ii) Establecer un p<strong>la</strong>n giga nacional para <strong>la</strong> próxima década, con cuatro<br />

compon<strong>en</strong>tes: re<strong>de</strong>s, dispositivos, p<strong>la</strong>taformas y cont<strong>en</strong>idos. En cada área,<br />

se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s maneras y los medios para insertar <strong>la</strong> economía<br />

nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía mundial mediante una a<strong>de</strong>cuada división <strong>de</strong>l trabajo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> distribución.<br />

iii) Formu<strong>la</strong>r una política <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> giga impulsada por <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

mediante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> gobierno, negocios,<br />

apr<strong>en</strong>dizaje y salud electrónicos, <strong>en</strong>tre otras, no solo por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

<strong>de</strong>l mercado sino <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> promoción gubernam<strong>en</strong>tal.<br />

iv) E<strong>la</strong>borar un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> servicio universal para que <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil<br />

llegue a <strong>la</strong>s áreas con escasa cobertura y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s rurales. El gobierno<br />

pue<strong>de</strong> impulsar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración público-privada, lo que supone <strong>la</strong> división <strong>de</strong>l<br />

trabajo <strong>en</strong>tre ambos sectores; mi<strong>en</strong>tras el primero se <strong>en</strong>cargaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

fibra óptica nacional, el segundo invertiría <strong>en</strong> tecnologías móviles alternativas<br />

como WiMax, HSDPA y otras, que experim<strong>en</strong>tan rápidos cambios técnicos<br />

que requier<strong>en</strong> una respuesta <strong>más</strong> dinámica <strong>de</strong>l sector privado.<br />

v) Examinar cuidadosam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l estándar 4G <strong>en</strong> China,<br />

como por ejemplo TD-LTE, para evaluar los efectos <strong>de</strong> un nuevo estándar <strong>en</strong><br />

los mercados <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil nacional, regional y mundial. En el Brasil<br />

se ha com<strong>en</strong>zado a trabajar <strong>en</strong> TD-LTE para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> 4G.<br />

Si bi<strong>en</strong> los aspectos re<strong>la</strong>tivos a los estándares involucran a muchos actores,<br />

el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> China hacia 4G pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er repercusiones consi<strong>de</strong>rables<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

vi) Cambiar gradualm<strong>en</strong>te el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> los programas tradicionales<br />

<strong>de</strong> estudios por uno basado <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje intelig<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

previsiones <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima década se abrirá <strong>en</strong> <strong>la</strong> región una <strong>en</strong>orme<br />

brecha <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> el mundo hiperconectado.<br />

Para ello se <strong>de</strong>berá alcanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible <strong>la</strong> alfabetización<br />

universal pues, como seña<strong>la</strong> Amsd<strong>en</strong> (1995), el salto <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong><br />

Corea solo fue posible <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> alcanzar <strong>la</strong> educación universal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1960.<br />

vii) Atraer inversión extranjera directa para el <strong>de</strong>sarrollo y el <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> 4G. Se requiere una política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> proactiva para crear<br />

sinergia <strong>en</strong>tre el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y el <strong>de</strong>sarrollo industrial.<br />

viii) Desarrol<strong>la</strong>r el comercio intraindustrial con los proveedores<br />

<strong>de</strong> productos manufacturados <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva<br />

247


CEPAL<br />

política comercial. En <strong>la</strong> actualidad, algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

bu<strong>en</strong>as dotaciones <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra calificada, que pue<strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong><br />

adaptación y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas tecnologías si se garantizan los canales<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia tecnológica. Junto con <strong>la</strong> inversión extranjera directa, el<br />

comercio intraindustrial pue<strong>de</strong> abrir un camino <strong>en</strong> esta dirección.<br />

ix) E<strong>la</strong>borar una política nacional para <strong>la</strong> <strong>en</strong>dog<strong>en</strong>ización <strong>de</strong> tecnologías<br />

extranjeras y nuevas. El Giga Korea P<strong>la</strong>n pue<strong>de</strong> dar lugar a una serie <strong>de</strong><br />

implicaciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> políticas para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Las fases 4G y 5G<br />

pued<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tar un importante punto <strong>de</strong> inflexión para <strong>la</strong> <strong>en</strong>dog<strong>en</strong>ización,<br />

<strong>de</strong>bido a que —incluso para <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das— muchas partes y<br />

compon<strong>en</strong>tes son <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración. Esto pue<strong>de</strong> ofrecer una oportunidad<br />

inexplorada para aprovechar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC y <strong>la</strong>s tecnologías<br />

intelig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Es necesario realizar <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería inversa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico para <strong>la</strong> fase 4G-5G, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> política<br />

industrial se ori<strong>en</strong>te cada vez <strong>más</strong> hacia <strong>la</strong> converg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias<br />

tradicionales con <strong>la</strong>s TIC, basadas <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

datos, computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y aplicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria. En <strong>la</strong> región<br />

existe el pot<strong>en</strong>cial para ponerse al día con <strong>la</strong>s últimas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias mediante<br />

una nueva política industrial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> adaptación y <strong>en</strong>dog<strong>en</strong>ización <strong>de</strong><br />

innovaciones tecnológicas.<br />

x) Formu<strong>la</strong>r un p<strong>la</strong>n maestro sobre internacionalización y globalización<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía hiperconectada. En algunos casos, es necesario re<strong>de</strong>finir <strong>la</strong><br />

política comercial conforme a <strong>la</strong> nueva geografía <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo industrial.<br />

Como ya se m<strong>en</strong>cionó, “smart dragon” es un nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

industrial y tecnológico <strong>en</strong> Asia que abarca dos tercios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

usuaria <strong>de</strong> tecnologías intelig<strong>en</strong>tes móviles <strong>de</strong>l mundo. El <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

económico mundial hacia el este <strong>en</strong> <strong>la</strong> era 4G y 5G requiere un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong>l comercio y <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (<strong>en</strong> lugar<br />

<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> banda estrecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> política comercial), para aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> cooperación interinstitucional y el <strong>de</strong>sarrollo industrial y tecnológico. Se<br />

pue<strong>de</strong> concluir, parafraseando a Fernando Fajnzylber <strong>en</strong> CEPAL (1990), que<br />

<strong>la</strong> principal tarea para <strong>la</strong> región consiste <strong>en</strong> establecer un nuevo marco <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política industrial <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> para una transformación<br />

productiva con equidad “intelig<strong>en</strong>te”.<br />

248


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Bibliografía<br />

Amsd<strong>en</strong>, A. (1995), Getting the Price Wrong: The Case of Korea, MIT.<br />

Atkinston, R. D. (2009), “The role of competition in a national broadband policy, Journal<br />

on Telecommunications & High Technology, Vol.7.<br />

Atkinson, R.D., D. K. Correa y J.A. Hedlund (2008), “Exp<strong>la</strong>ining International<br />

Broadband Lea<strong>de</strong>rship”, Social Sci<strong>en</strong>ce Research Network, http://papers.ssrn.<br />

com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1128203<br />

Aizu, I. (2002), “A Comparative Study of Broadband in Asia”, Asia Network Research<br />

Discussion paper.<br />

Banco Mundial (2009), Broadband Policy Developm<strong>en</strong>t in the Republic of Korea. A Report for<br />

the Global Information and Communications Technologies Departm<strong>en</strong>t of the<br />

World Bank, octubre.<br />

Berkman C<strong>en</strong>ter for Internet & Society (2010), Roadmap for Op<strong>en</strong> ICT Ecosystems, Harvard<br />

Law School.<br />

Cava-Ferrerue<strong>la</strong>, I. y A. A<strong>la</strong>bau-Muñoz (2006), Broadband policy assessm<strong>en</strong>t: A crossnational<br />

empirical analysis, Telecommunications Policy, vol. 30, no. 8.<br />

CEPAL (1990), Transformación productiva con equidad, CEPAL, Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

<strong>de</strong> Rid<strong>de</strong>r, J. (2007), “Catching-up in Broadband – What Will it Take?” Organization for<br />

Economic Co-Operation and Developm<strong>en</strong>t, julio.<br />

Governm<strong>en</strong>t of Korea (2011), Giga Korea P<strong>la</strong>n 2020, Seúl.<br />

Governm<strong>en</strong>t of Korea (2009), Technology Developm<strong>en</strong>t Promotion Act of Korea (No. 9630), abril.<br />

Grosso, M. (2006) “Determinants of Broadband P<strong>en</strong>etration in OECD Nations,”<br />

Working Paper, Regu<strong>la</strong>tory Developm<strong>en</strong>t Branch, Australian Competition and<br />

Consumer Commission.<br />

Höffler F. ( 2007) Cost and b<strong>en</strong>efits from infrastructure competition: estimating welfare effects<br />

from broadband access competition. Telecommunications Policy 31(6-7): 401-418.<br />

Kim, Y., T. Kelly y S. Raja (2010), “Building broadband: Strategies and policies for the<br />

<strong>de</strong>veloping world”, GICT Publication by KISDI.<br />

Korea Information Society Developm<strong>en</strong>t Institute (KISDI) (2012), 2012 ICT Industy<br />

Outlook of Korea, Seúl.<br />

Korea IT Times (2012), http://www.koreaittimes.com/story/21141/vision-it-poweredkorea-future,<br />

25 <strong>de</strong> abril.<br />

Lau, T.Y., S.W. Kim y D. Atkin (2005), “An examination of factors contributing to South<br />

Korea’s global lea<strong>de</strong>rship in broadband adoption”, Telematics and Informatics 22:<br />

349–359.<br />

Machina Research (2012), Mobile Broadband Global Forecast & Analysis 2011-20,<br />

Sector Report, Machina Research.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to (2012), San Ueop Baek Seo 2011, República<br />

<strong>de</strong> Corea.<br />

Ovum Consulting (2009), Broadband Policy Developm<strong>en</strong>t in the Republic of Korea,<br />

A Report for the Global Information and Communications Technologies<br />

Departm<strong>en</strong>t, Banco Mundial.<br />

Peres, W. y A. Primi (2009), Theory and Practice of Industrial Policy: Evid<strong>en</strong>ce from the Latin<br />

American Experi<strong>en</strong>ce, CEPAL, Santiago, Chile.<br />

249


CEPAL<br />

Unión Internacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones (2003-12), ITU Annual Report (2003-12);<br />

Measuring the Information Society 2012: http://www.itu.int/net/pressoffice/<br />

press_releases/2012/70.aspx<br />

Wallest<strong>en</strong>, S. (2006) Broadband and Unbundling Regu<strong>la</strong>tions in OECD Countries,<br />

Technology Policy Institute, AEI-Brookings Joint C<strong>en</strong>ter Working Paper No. 06-16<br />

Waverman, L., M. Meschi, B. Reillier y K. Dasgupta (2007), Access Regu<strong>la</strong>tion and<br />

Infrastructure Investm<strong>en</strong>t in the Telecommunications Sector: An Empirical Investigation with<br />

the Support of ETNO, Londres.<br />

Yoon C. y H. Byun (2008), The Market Performance of Broadband Industry: An<br />

International Comparison, Journal of International Tra<strong>de</strong> and Industry Studies,<br />

Vol.13 No.3 [2008], The Korean Association of Tra<strong>de</strong> and Industry Studies,<br />

http://www.katis.or.kr<br />

WTO (1995), Agreem<strong>en</strong>t on Subsi<strong>de</strong>s and Countervailing Measures, Ginebra.<br />

250


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

IX. Neutralidad <strong>de</strong> red: <strong>de</strong>bate y políticas<br />

R<strong>en</strong>é Bustillo<br />

A. Introducción<br />

Los problemas <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, <strong>de</strong>finida ampliam<strong>en</strong>te como el<br />

principio <strong>de</strong> que todo el tráfico <strong>de</strong> Internet <strong>de</strong>be tratarse sin discriminación,<br />

están cambiando a <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> a nivel mundial a partir <strong>de</strong><br />

fuerzas regu<strong>la</strong>torias y <strong>de</strong> mercado. Muchas ag<strong>en</strong>cias regu<strong>la</strong>torias buscan<br />

adoptar normas estrictas sobre re<strong>de</strong>s, cambiando <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los<br />

proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones operan sus negocios. Des<strong>de</strong><br />

una perspectiva <strong>de</strong> mercado, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los consumidores por variedad<br />

y mayor ancho <strong>de</strong> banda por servicios disponibles a través <strong>de</strong> conexiones<br />

<strong>de</strong> Internet está <strong>en</strong> constante crecimi<strong>en</strong>to. Este es un tema que afecta al uso<br />

<strong>de</strong> Internet, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> congestión que pue<strong>de</strong> ser g<strong>en</strong>erada, pero también<br />

afecta directam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> otros servicios que los proveedores a<br />

m<strong>en</strong>udo brindan, especialm<strong>en</strong>te los servicios <strong>de</strong> voz. La forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

industria <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tará estos retos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>en</strong> gran manera<br />

<strong>de</strong> cómo los <strong>en</strong>tes regu<strong>la</strong>dores manejarán el tema.<br />

Mi<strong>en</strong>tras el <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red se convierte a m<strong>en</strong>udo<br />

<strong>en</strong> un problema ético, político y social, es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te un <strong>de</strong>safío técnico.<br />

Se pue<strong>de</strong> verificar que <strong>la</strong> congestión <strong>de</strong> red se ha convertido <strong>en</strong> el punto<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> discusión sobre <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Los proveedores <strong>de</strong><br />

servicios afirman que <strong>de</strong>bido al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> suscriptores <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> alto consumo <strong>de</strong> ancho <strong>de</strong> banda, sus<br />

re<strong>de</strong>s muy pronto no podrán proveer <strong>la</strong> velocidad y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> servicio<br />

251


CEPAL<br />

que los usuarios esperan. La compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los problemas técnicos <strong>de</strong>trás<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> congestión <strong>de</strong> Internet, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> mitigación y<br />

protocolos que se han ido empleado y modificado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros días<br />

<strong>de</strong>l Internet para lidiar con el problema <strong>de</strong> congestión, son es<strong>en</strong>ciales para<br />

asimi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red y su efecto sobre <strong>la</strong> política<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones y <strong>la</strong> industria.<br />

B. ¿Qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por neutralidad <strong>de</strong> red?<br />

El término “neutralidad <strong>de</strong> red” es compr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> maneras difer<strong>en</strong>tes,<br />

aunque <strong>en</strong> principio <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones se refier<strong>en</strong> es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te a lo mismo:<br />

“Permitir que todo tipo <strong>de</strong> información sea acarreada a través <strong>de</strong> Internet<br />

sin restricciones”. No obstante, una libertad irrestricta como <strong>la</strong> que se<br />

m<strong>en</strong>ciona t<strong>en</strong>dría consecu<strong>en</strong>cias profundas <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes temas que pasan<br />

por consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> tecnológico, económico, regu<strong>la</strong>torio, legal,<br />

social, etc.<br />

El mismo hecho <strong>de</strong> que Internet nació bajo un concepto <strong>de</strong> no<br />

discriminación hacia <strong>la</strong> información que transmite hace que el establecer<br />

límites a lo que <strong>de</strong>be y no <strong>de</strong>be transitar sea visto como algo artificial e incluso<br />

innecesario. No obstante, <strong>la</strong> compleja estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y servicios que<br />

conforman Internet hac<strong>en</strong> que los conceptos absolutos no sean aplicables<br />

para el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red. Algunos conceptos sobre re<strong>de</strong>s y<br />

topologías pued<strong>en</strong> ser útiles para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el problema subyac<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

proveer acceso irrestricto a los recursos <strong>de</strong> Internet.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s afirmaciones <strong>más</strong> controversiales aplicable al tema <strong>de</strong><br />

neutralidad fue vertida hace décadas atrás: “En un mundo <strong>de</strong> equipos<br />

terminales tontos, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s t<strong>en</strong>ían que ser intelig<strong>en</strong>tes. Pero <strong>en</strong> un mundo<br />

<strong>de</strong> equipos terminales intelig<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser tontas” (Gil<strong>de</strong>r,<br />

1992). Este concepto se basaba <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> télex y telefónicas <strong>de</strong>bían<br />

t<strong>en</strong>er sufici<strong>en</strong>te intelig<strong>en</strong>cia como para realizar <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>en</strong>rutami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones y comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> prácticam<strong>en</strong>te nu<strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

equipos, puesto que <strong>de</strong>cisiones como re<strong>en</strong>rutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comunicaciones<br />

o manejo <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong> congestión no podían ser realizadas por esos<br />

equipos. Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> computadoras se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> un estado incipi<strong>en</strong>te,<br />

pero se consi<strong>de</strong>raba que con terminales intelig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ambos extremos, <strong>la</strong><br />

red <strong>de</strong>bía ser nada <strong>más</strong> una “cañería <strong>de</strong> bits”. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> red no <strong>de</strong>bía tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones sobre el tráfico o <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones, simplem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>bía <strong>de</strong>spachar <strong>la</strong> información.<br />

252


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Una red absolutam<strong>en</strong>te neutral o “tonta” no es técnicam<strong>en</strong>te viable,<br />

sobre todo <strong>en</strong> un sistema tan complicado como Internet. La tarea <strong>de</strong><br />

garantizar el intercambio <strong>de</strong> datos a esca<strong>la</strong> mundial y, especialm<strong>en</strong>te, los<br />

int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio han obligado a los ing<strong>en</strong>ieros<br />

<strong>de</strong> Internet a introducir intelig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>rutadores<br />

y pasare<strong>la</strong>s (gateways) “intelig<strong>en</strong>tes”. Sin embargo, a medida que Internet<br />

comi<strong>en</strong>za a jugar un papel cada vez mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía y, conforme<br />

<strong>la</strong> capacidad técnica <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar ciertos paquetes para darles un trato<br />

difer<strong>en</strong>ciado crece, nuevos criterios para discriminar ciertos tipos <strong>de</strong> tráfico<br />

son sugeridos (Bocache, Mikheyev y Paque, 2007).<br />

En opinión <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> tecnologías <strong>de</strong> información, inclusive<br />

<strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es abogan por <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red, existe cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> que,<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, Internet nunca fue totalm<strong>en</strong>te neutral (Wu, 2005). Es<br />

<strong>de</strong>cir, el Protocolo <strong>de</strong> Control <strong>de</strong> Transmisión/Protocolo Internet (TCP/<br />

IP) realiza una discriminación <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> tráfico y privilegia<br />

algunos sobre otros indirectam<strong>en</strong>te.<br />

La red <strong>de</strong> Internet fue diseñada para funcionar <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s telefónicas tradicionales. Con base <strong>en</strong> el principio <strong>de</strong> “<strong>en</strong>rutami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> paquetes” <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> “conmutación <strong>de</strong> circuitos”, Internet es <strong>más</strong> flexible<br />

(cuando un circuito no se pue<strong>de</strong> utilizar, los paquetes pued<strong>en</strong> tomar otros<br />

caminos) y, <strong>en</strong> teoría, m<strong>en</strong>os confiable (<strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> paquetes varía<br />

<strong>en</strong> calidad, ya que no son <strong>en</strong>caminadas a través <strong>de</strong> un circuito exclusivo).<br />

Como resultado, <strong>la</strong> red <strong>de</strong> Internet es vista como una red cuya intelig<strong>en</strong>cia<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> sus extremos, <strong>en</strong> los dispositivos conectados a el<strong>la</strong>.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> sus oríg<strong>en</strong>es, que <strong>en</strong> su mayor<br />

parte estaba compuesto por archivos <strong>de</strong> datos y m<strong>en</strong>sajes sin s<strong>en</strong>sibilidad<br />

al retardo, hoy transporta toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> tráfico que es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong><br />

dividirse <strong>en</strong> s<strong>en</strong>sible o no al retardo y <strong>en</strong> consumo <strong>de</strong> ancho <strong>de</strong> banda alto<br />

o bajo. En el cuadro IX.1, se muestran algunos <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> Internet<br />

c<strong>la</strong>sificados <strong>de</strong> acuerdo a su s<strong>en</strong>sibilidad al retardo, el consumo <strong>de</strong> ancho <strong>de</strong><br />

banda y el valor económico percibido por los usuarios.<br />

253


CEPAL<br />

Cuadro IX.1<br />

Servicios <strong>de</strong> Internet <strong>de</strong> acuerdo a s<strong>en</strong>sibilidad al retardo,<br />

consumo <strong>de</strong> ancho <strong>de</strong> banda y valor económico<br />

Servicio S<strong>en</strong>sibilidad al retardo Consumo <strong>de</strong> ancho <strong>de</strong> banda Valor/predisposición <strong>de</strong> pago<br />

P2P compartir archivos Baja Muy alto (sin límite) bajo<br />

YouTube Baja (almac<strong>en</strong>ada) Mediano (320 – 600 Kbps) bajo<br />

NetFlix streaming Baja (almac<strong>en</strong>ada) Alto (hasta 4 Mbps) bajo<br />

Correo electrónico Baja Muy bajo bajo<br />

VoIP Media - alta Bajo (30 – 80 Kbps) medio<br />

Juegos <strong>en</strong> línea Alta Bajo (30 – 80 Kbps) medio<br />

Vi<strong>de</strong>oconfer<strong>en</strong>cias Alta Medio alto<br />

Telemedicina Alta Alto (hasta 8 Mbps) alto<br />

Fu<strong>en</strong>te: Pehnelt (2008).<br />

Una primera observación <strong>de</strong>l cuadro muestra que <strong>la</strong> combinación<br />

<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> tráfico g<strong>en</strong>era una mezc<strong>la</strong> difícil <strong>de</strong> manejar por<br />

cualquier red, a m<strong>en</strong>os que se disponga <strong>de</strong> recursos ilimitados. Comúnm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una parte <strong>de</strong>dicada al acceso (por medio físico o<br />

inalámbrico), otra <strong>de</strong> núcleo (core network) y finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conexión a otras<br />

re<strong>de</strong>s. Las limitaciones <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> red t<strong>en</strong>drán como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> paquetes y una disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad que<br />

será mejor tolerada por algunas aplicaciones que por otras. No obstante,<br />

<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s TCP/IP <strong>en</strong> condiciones normales no discriminan el<br />

tráfico <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad al retardo, los paquetes <strong>de</strong> aplicaciones<br />

con alta <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> banda e ins<strong>en</strong>sibles al retardo inundan <strong>la</strong> red<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aquellos acarreando datos <strong>de</strong> aplicaciones como VoIP y<br />

vi<strong>de</strong>oconfer<strong>en</strong>cia que sí ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problemas con el retardo.<br />

La conclusión es que, bajo condiciones <strong>de</strong> tráfico normal, exist<strong>en</strong><br />

aplicaciones y servicios que, por el hecho <strong>de</strong> ser s<strong>en</strong>sibles a retardos, no<br />

logran mant<strong>en</strong>er niveles <strong>de</strong> calidad equiparables a los servicios que no<br />

son afectados por retardos comúnm<strong>en</strong>te esperados <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos. La<br />

situación se complica cuando existe sobrecarga <strong>de</strong> tráfico, puesto que los<br />

primeros servicios <strong>en</strong> sufrir <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> que todos los paquetes<br />

sean tratados <strong>de</strong> igual forma son los que no pued<strong>en</strong> tolerar retardos.<br />

1. El principio <strong>de</strong> no discriminación<br />

Un principio es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC es el <strong>de</strong> no<br />

discriminación, que <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>biera ser compr<strong>en</strong>dido como<br />

254


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

el <strong>de</strong> no permitir que un proveedor <strong>de</strong> servicios proporcione trato difer<strong>en</strong>te<br />

a usuarios u otros proveedores que operan bajo <strong>la</strong>s mismas condiciones.<br />

La discriminación pue<strong>de</strong> aplicarse a nivel <strong>de</strong> precios (por ejemplo, dos<br />

usuarios que, recibi<strong>en</strong>do el mismo servicio, t<strong>en</strong>gan tarifas difer<strong>en</strong>tes) o <strong>de</strong><br />

facilida<strong>de</strong>s (unos recib<strong>en</strong> acceso difer<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> calidad o prestaciones <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción a otros). La discriminación adquiere matices variados <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red, puesto que, por un <strong>la</strong>do, los usuarios podrían t<strong>en</strong>er<br />

facturación difer<strong>en</strong>ciada basada <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> tráfico que regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

utilizan (ejemplo, páginas web con alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>de</strong>scargas multimedia<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a aquel<strong>la</strong>s que no lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong>) o ciertas aplicaciones podrían ser<br />

bloqueadas o <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> servicio disminuida (caso <strong>de</strong> 3G <strong>de</strong> T-Mobile y<br />

Skype <strong>en</strong> Alemania).<br />

Según algunos autores, el principio básico subyac<strong>en</strong>te a un régim<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> no-discriminación <strong>de</strong> red es el proporcionar a los usuarios el <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> utilizar dispositivos o aplicaciones <strong>de</strong> red no perniciosos para <strong>la</strong> misma<br />

y al mismo tiempo permitir a los innovadores <strong>la</strong> libertad para proveerlos<br />

(Wu, 2005). Sin embargo, este principio es resistido por los proveedores,<br />

qui<strong>en</strong>es afirman que esta libertad irrestricta acarrea a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga un <strong>de</strong>terioro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red y los servicios prestados, <strong>de</strong>mandando inversiones<br />

que <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios no llega a cubrir. El caso emblemático es el<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> VoIP proporcionada a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos e Internet, que <strong>en</strong><br />

cuanto comi<strong>en</strong>za a erosionar los ingresos <strong>de</strong> los proveedores <strong>de</strong> voz (fijos<br />

y móviles), es resistida y bloqueada por éstos.<br />

En Peha (2006) al analizar los riesgos y b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> imponer <strong>la</strong> neutralidad<br />

<strong>de</strong> red, se propone una política <strong>de</strong>stinada a proteger los usos b<strong>en</strong>eficiosos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

discriminación que permite que los operadores <strong>de</strong> red puedan:<br />

• Ofrecer calida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> servicio difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s distintas c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

tráfico, con priorización explícita u otras técnicas. Estas se pued<strong>en</strong><br />

utilizar para favorecer el tráfico con requerimi<strong>en</strong>tos <strong>más</strong> estrictos<br />

<strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio o tráfico <strong>en</strong>viado a través <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong><br />

mayor precio.<br />

• Cobrar un precio difer<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> tráfico. El<br />

precio <strong>más</strong> alto se justifica porque el tráfico requiere calidad <strong>de</strong><br />

servicio superior, consume <strong>más</strong> <strong>de</strong> un recurso limitado, ti<strong>en</strong>e un<br />

mayor efecto negativo <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong>l tráfico o está <strong>de</strong> otra manera<br />

re<strong>la</strong>cionado con el costo contable o <strong>de</strong> oportunidad.<br />

255


CEPAL<br />

• Bloquear el tráfico que supone una am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> seguridad.<br />

• Cobrar a los remit<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, los b<strong>en</strong>eficiarios o ambos.<br />

• Ofrecer cont<strong>en</strong>idos propios o servicios únicos a sus cli<strong>en</strong>tes, sin<br />

necesidad <strong>de</strong> utilizar su posición dominante sobre el acceso <strong>de</strong><br />

última mil<strong>la</strong> <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> sus cont<strong>en</strong>idos o servicios.<br />

• Bloquear el tráfico proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un dispositivo conectado que se pue<strong>de</strong><br />

razonablem<strong>en</strong>te creer que es perjudicial para <strong>la</strong> red o sus usuarios, tales<br />

como uno que no sigue protocolos o algoritmos establecidos.<br />

• Usar cualquier forma <strong>de</strong> discriminación que <strong>de</strong>see, si el mercado <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> es realm<strong>en</strong>te competitivo.<br />

2. El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tráfico y <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones <strong>más</strong> importantes d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red es el hecho <strong>de</strong> que el tráfico a través <strong>de</strong> esta se ha ido<br />

increm<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te; <strong>la</strong>s proyecciones apuntan a que el tráfico IP m<strong>en</strong>sual<br />

medido <strong>en</strong> petabytes (PB) por mes se cuadruplicará <strong>en</strong>tre 2010 y 2015, como se<br />

aprecia <strong>en</strong> el cuadro IX.2. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>la</strong> situación es aún <strong>más</strong> preocupante,<br />

puesto que el crecimi<strong>en</strong>to implicará un tráfico siete veces mayor. Esto significa<br />

que los proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong>berán a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s para esos niveles <strong>de</strong><br />

tráfico <strong>de</strong> datos y, al mismo tiempo asegurarse <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocio.<br />

Cuadro IX.2<br />

Proyecciones <strong>de</strong> tráfico IP a nivel mundial, 2010-2015<br />

(En petabytes por mes y porc<strong>en</strong>tajes)<br />

2010 2011 2012 2013 2014 2015<br />

Tasa anual <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to<br />

2010-2015<br />

Por tipo<br />

Internet fija 14 955 20 650 27 434 35 879 46 290 59 354 32<br />

IP gestionada 4 989 6 839 9 014 11 352 13 189 14 848 24<br />

Datos móviles 237 546 1 163 2 198 3 806 6 254 92<br />

Por segm<strong>en</strong>to<br />

Consumidor 16 221 23 130 31 592 42 063 54 270 70 045 34<br />

Negocios 3 930 4 894 6 011 7 357 8 997 10 410 22<br />

Por zonas geográficas<br />

<strong>América</strong> <strong>de</strong>l Norte 6 998 9 947 12 978 16 116 18 848 22 274 26<br />

Europa Occid<strong>en</strong>tal 4 776 6 496 8 819 11 774 15 187 18 858 32<br />

Asia – Pacífico 5 368 7 317 9 847 13 341 18 060 24 150 35<br />

Japón 1 414 1 923 2 540 3 283 4 019 4 762 27<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 665 993 1 465 2 158 3 238 4 681 48<br />

Europa C<strong>en</strong>tral y <strong>de</strong>l Este 708 1 004 1 413 1 955 2 700 3 713 39<br />

Medio Ori<strong>en</strong>te y África 253 366 550 802 1 235 2 019 52<br />

Tráfico IP Total 20 151 28 023 37 603 49 420 63 267 80 456 32<br />

Fu<strong>en</strong>te: Cisco VNI (2011).<br />

256


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

El argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mayor trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que esgrim<strong>en</strong> los proveedores <strong>de</strong><br />

servicios para oponerse a <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red es que con los crecimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> tráfico previstos y ante <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r seleccionar o dar<br />

prioridad a los paquetes <strong>de</strong> datos, difícilm<strong>en</strong>te podrán mant<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño requerido para cursar todo el tráfico. Esto es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

complejo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> inalámbrica, puesto que <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

acceso ti<strong>en</strong>e bastantes limitaciones para crecer a <strong>la</strong> velocidad requerida<br />

<strong>de</strong>bido a dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estaciones base o restricciones <strong>en</strong><br />

cuanto al espectro disponible.<br />

Otro aspecto igualm<strong>en</strong>te preocupante respecto al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

tráfico IP es el d<strong>en</strong>ominado tráfico <strong>de</strong>l consumidor global, que incluye todo<br />

aquel que no está circunscrito a <strong>la</strong> red <strong>de</strong> un proveedor <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. Es<br />

<strong>de</strong>cir, es todo el tráfico que pasa <strong>de</strong> una red a otra, como lo es <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> aquel g<strong>en</strong>erado por <strong>la</strong> navegación <strong>de</strong> páginas web. En el cuadro IX.3 se<br />

muestra el crecimi<strong>en</strong>to proyectado <strong>de</strong> ese tráfico hasta 2015, don<strong>de</strong> también<br />

se <strong>de</strong>sagrega el mismo por tipo <strong>de</strong> red y por subsegm<strong>en</strong>to.<br />

Cuadro IX.3<br />

Tráfico <strong>de</strong>l consumidor global <strong>de</strong> Internet, 2010-2015<br />

(En petabytes por mes y porc<strong>en</strong>tajes)<br />

2010 2011 2012 2013 2014 2015<br />

Tasa anual <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to<br />

2010-2015<br />

Por red<br />

Fijo 12 355 17 467 23 618 31 318 40 842 53 282 34<br />

Móvil 174 399 858 1 654 2 930 4 931 95<br />

Por subsegm<strong>en</strong>to<br />

Intercambio <strong>de</strong> archivos 4 968 6 017 7 277 8 867 11 040 13 797 23<br />

Vi<strong>de</strong>o por Internet 4 672 8 079 12 146 17 583 24 357 33 620 48<br />

Web, correo electrónico y datos 2 393 3 113 4 146 5 325 6 769 8 592 29<br />

Vi<strong>de</strong>o l<strong>la</strong>madas 308 442 659 905 1 251 1 736 41<br />

Juegos <strong>en</strong> Línea 49 68 95 133 187 290 43<br />

Voz sobre IP (VoIP) 138 147 153 157 160 168 4<br />

Otros 0 1 1 3 8 11 132<br />

Por zona geográfica<br />

<strong>América</strong> <strong>de</strong>l Norte 3 301 5 000 6 579 8 306 10 012 12 537 31<br />

Europa Occid<strong>en</strong>tal 3 147 4 360 6 075 8 224 10 841 13 896 35<br />

Asia - Pacífico 4 403 6 006 8 142 11 129 15 249 20 758 36<br />

Japón 638 932 1 317 1 807 2 344 2 968 36<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 482 735 1 106 1 667 2 577 3 850 52<br />

Europa C<strong>en</strong>tral y <strong>de</strong>l Este 454 667 971 1 381 1 963 2 805 44<br />

Medio Ori<strong>en</strong>te y África 103 166 286 459 784 1 399 68<br />

Tráfico consumidor global 12 528 17 866 24 476 32 973 43 771 58 214 36<br />

Fu<strong>en</strong>te: Cisco VNI (2011).<br />

Como se pue<strong>de</strong> observar, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong> Internet móvil<br />

ti<strong>en</strong>e un crecimi<strong>en</strong>to espectacu<strong>la</strong>r (28 veces) <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s fijas.<br />

Por otra parte, se observa un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sproporcionado <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong><br />

vi<strong>de</strong>o por Internet, que es hoy una aplicación sumam<strong>en</strong>te popu<strong>la</strong>r. Pese a que<br />

257


CEPAL<br />

el tráfico <strong>de</strong> televisión IP (IPTV) no está compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> esta categoría, el<br />

crecimi<strong>en</strong>to previsto para el mismo también se suma a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong><br />

los proveedores <strong>de</strong> servicios. Con todos estos argum<strong>en</strong>tos, los proveedores<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una posición extrema sobre el tema <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> red, ya que <strong>en</strong>,<br />

sus pa<strong>la</strong>bras, o les permit<strong>en</strong> discriminar <strong>en</strong>tre el tráfico que cursan sus re<strong>de</strong>s<br />

o el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocio será insost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> un par <strong>de</strong> años.<br />

C. La situación <strong>en</strong> Europa, Estados Unidos y Asia Pacífico<br />

El tema <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> red ha estado <strong>en</strong> discusión <strong>en</strong> muchos<br />

lugares <strong>de</strong>l mundo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y<br />

Estados Unidos. Debido al alto impacto que <strong>la</strong>s medidas para garantizar<br />

una neutralidad absoluta ocasionarían <strong>en</strong> el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, el<br />

problema ha sido abordado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ángulos.<br />

A objeto <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong>s mejores prácticas internacionales, se examinó<br />

<strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> red <strong>en</strong> varias regiones <strong>de</strong>l mundo.<br />

Europa y Estados Unidos son bu<strong>en</strong>os candidatos para extraer experi<strong>en</strong>cias<br />

que puedan ser utilizadas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> con abstracción <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo que se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> comunicaciones electrónicas. Asia Pacífico también<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> utilidad para id<strong>en</strong>tificar mo<strong>de</strong>los apropiados para analizar el<br />

tema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> perspectivas diversas.<br />

1. Europa y Estados Unidos<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> ha seguido vías difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Europa<br />

y Estados Unidos. Por una parte, el ADSL, que se constituye <strong>en</strong> el medio<br />

<strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> fija por excel<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Europa, no reviste tanta<br />

importancia <strong>en</strong> Estados Unidos, don<strong>de</strong> el acceso por cable está <strong>más</strong><br />

difundido (véase el gráfico IX.1). Esto se <strong>de</strong>be sobre todo a características<br />

históricas y geográficas, que <strong>de</strong>terminaron que los proveedores <strong>de</strong> cable<br />

tuvieran mejores posibilida<strong>de</strong>s para prestar el acceso a banda <strong>ancha</strong> que <strong>la</strong><br />

que t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> Europa. Por otra parte, éstos<br />

promuev<strong>en</strong> un esquema <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> mucho m<strong>en</strong>os<br />

interv<strong>en</strong>cionista que <strong>en</strong> Estados Unidos, don<strong>de</strong> existe fuerte regu<strong>la</strong>ción<br />

tanto a nivel fe<strong>de</strong>ral como estatal.<br />

258


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Gráfico IX.1<br />

Acceso a banda <strong>ancha</strong> fija según tecnología, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Canadá<br />

Estados<br />

Unidos<br />

Reino<br />

Unido<br />

Francia Alemania Italia Japón Australia<br />

DSL Cable mó<strong>de</strong>m Fibra/LAN Otra<br />

Fu<strong>en</strong>te: Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (2011).<br />

Unión Europea<br />

La Unión Europea (UE) incluye 27 estados cuya característica es<br />

que están compr<strong>en</strong>didos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho comunitario. A excepción <strong>de</strong><br />

Noruega, los países europeos analizados están compr<strong>en</strong>didos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l<br />

alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa europea y <strong>de</strong>bieran ajustar <strong>la</strong> normativa nacional a<br />

lo prescrito por sus directivas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red.<br />

El marco regu<strong>la</strong>torio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y los servicios <strong>de</strong> comunicaciones<br />

electrónicas (el “Marco Regu<strong>la</strong>torio”) es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s leyes nacionales<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>de</strong> los estados miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE. El marco establece<br />

reg<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales y neutrales <strong>en</strong> tecnología que se aplican a todas <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> comunicaciones electrónicas y servicios que cubr<strong>en</strong> telecomunicaciones<br />

fijas e inalámbricas, transmisión <strong>de</strong> datos y <strong>la</strong> radiodifusión. Conti<strong>en</strong>e<br />

disposiciones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> estructura y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los proveedores <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones nacionales, el marco <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales aplicables a todos<br />

los proveedores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y servicios <strong>de</strong> comunicaciones electrónicas y <strong>la</strong>s normas<br />

particu<strong>la</strong>res que sólo pued<strong>en</strong> ser impuestas por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s regu<strong>la</strong>torias<br />

nacionales (ARN) a los operadores con po<strong>de</strong>r significativo <strong>de</strong> mercado (PSM). El<br />

marco normativo se refiere únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicaciones<br />

electrónicas y servicios, y no cubre el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estos servicios.<br />

259


CEPAL<br />

Uno <strong>de</strong> los principales objetivos <strong>de</strong>l Marco Regu<strong>la</strong>torio es alinear<br />

<strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción sectorial <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> comunicaciones electrónicas con<br />

los principios g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia. Como consecu<strong>en</strong>cia, adopta el<br />

principio <strong>de</strong> que <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción ex ante sólo pue<strong>de</strong> imponerse cuando exista<br />

una compet<strong>en</strong>cia inefectiva, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> los mercados don<strong>de</strong> hay una o <strong>más</strong><br />

empresas con PSM y cuando los recursos <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia no son<br />

sufici<strong>en</strong>tes para resolver el problema (Enaux y Escribano, 2011).<br />

La Comisión otorga gran importancia al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l carácter<br />

abierto y neutral <strong>de</strong> Internet, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> voluntad<br />

<strong>de</strong> los colegis<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> consagrar <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> Internet como un<br />

objetivo político y un principio regu<strong>la</strong>dor que han <strong>de</strong> ser fom<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción, junto con el refuerzo <strong>de</strong> requisitos <strong>de</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cia afines y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> salvaguardia para <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción con el fin <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong><br />

los servicios y <strong>la</strong> obstaculización o <strong>en</strong>torpecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tráfico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

públicas. Se prevé que <strong>la</strong> Comisión supervisará at<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

dichas disposiciones <strong>en</strong> los estados miembros, haci<strong>en</strong>do especial hincapié <strong>en</strong><br />

su Informe Anual al Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Europeo y el Consejo <strong>en</strong> el modo <strong>en</strong> que se<br />

están protegi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s “liberta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Internet” <strong>de</strong> los ciudadanos europeos.<br />

Entretanto, se indica que <strong>la</strong> Comisión seguirá <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong>s repercusiones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s evoluciones <strong>de</strong>l mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s “liberta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Internet”, informará al Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Europeo y al Consejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad o no<br />

<strong>de</strong> directrices adicionales, e invocará sus atribuciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia para tratar cualquier práctica contraria a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

que pueda producirse (Diario Oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, L 337, 18 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 2009).<br />

La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>en</strong> sí constituye el punto <strong>de</strong> partida para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

neutralidad <strong>de</strong> red, ya que hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

el carácter abierto y neutral <strong>de</strong> Internet. No obstante, el término <strong>de</strong><br />

“neutralidad <strong>de</strong> Internet” ti<strong>en</strong>e un sesgo difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> “neutralidad <strong>de</strong><br />

red”. Neutralidad <strong>de</strong> Internet está referida al conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos que<br />

forman <strong>la</strong> red pública, que <strong>en</strong> muchos casos no incluiría <strong>la</strong> red <strong>de</strong> acceso o<br />

porciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> red que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a un proveedor <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. Por otra<br />

parte, neutralidad <strong>de</strong> red es mucho <strong>más</strong> g<strong>en</strong>eral e incluye todos los elem<strong>en</strong>tos<br />

y aplicaciones necesarios para que los usuarios puedan conectarse <strong>en</strong>tre sí<br />

o con dispositivos conectados a <strong>la</strong> “red <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s”. Ambos términos son<br />

utilizados indistintam<strong>en</strong>te, pero difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> cuanto al alcance.<br />

260


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Por otra parte, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración especifica que los estados miembros<br />

<strong>de</strong>berán informar al Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Europeo sobre <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> que están<br />

protegi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet, no existe cons<strong>en</strong>so sobre lo que<br />

aquel<strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>en</strong> sí es insufici<strong>en</strong>te como<br />

para garantizar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los usuarios ante el bloqueo o filtrado <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido, <strong>en</strong>tre otros.<br />

El tercer paquete <strong>de</strong> Telecom <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea (A6-0272/2009)<br />

trata sobre <strong>la</strong> Posición Común <strong>de</strong>l Consejo con vistas a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Directiva <strong>de</strong>l Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Europeo y <strong>de</strong>l Consejo por <strong>la</strong> que se modifican <strong>la</strong><br />

Directiva 2002/21/CE re<strong>la</strong>tiva a un marco regu<strong>la</strong>dor común <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y los<br />

servicios <strong>de</strong> comunicaciones electrónicas, <strong>la</strong> Directiva 2002/19/CE re<strong>la</strong>tiva<br />

al acceso a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicaciones electrónicas y recursos asociados,<br />

y a su interconexión, y <strong>la</strong> Directiva 2002/20/CE re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> autorización<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y servicios <strong>de</strong> comunicaciones electrónicas. El paquete Telecom<br />

conti<strong>en</strong>e tres conjuntos <strong>de</strong> medidas que se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> neutralidad:<br />

• Consagrar el principio <strong>de</strong> neutralidad como un objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

regu<strong>la</strong>ción, tanto <strong>en</strong> su aspecto económico (fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una<br />

verda<strong>de</strong>ra compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los proveedores <strong>de</strong> acceso a Internet<br />

y proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido para el b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> los consumidores,<br />

“incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos”) y <strong>en</strong> su aspecto<br />

social (objetivo <strong>de</strong> “favorecer el acceso <strong>de</strong> los usuarios finales a<br />

<strong>la</strong> información y <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> su capacidad para difundir y<br />

utilizar <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> su elección”).<br />

• Imponer obligaciones <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l tráfico y <strong>la</strong>s<br />

restricciones <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> red a los operadores para garantizar <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> neutralidad a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

(<strong>la</strong> nueva información obligatoriam<strong>en</strong>te incluida <strong>en</strong> los acuerdos <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> comunicaciones electrónicas <strong>de</strong>berá figurar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

y <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle y ser <strong>de</strong> fácil acceso: los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />

tráfico, el acceso restricciones a ciertos servicios o equipami<strong>en</strong>to,<br />

medidas para garantizar <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red y <strong>la</strong> integridad, etc.).<br />

• Conce<strong>de</strong>r nuevos po<strong>de</strong>res al regu<strong>la</strong>dor para evitar vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l<br />

principio <strong>de</strong> neutralidad; es el po<strong>de</strong>r para <strong>de</strong>finir los requisitos<br />

mínimos <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> servicio, los po<strong>de</strong>res <strong>de</strong><br />

resolución <strong>de</strong> conflictos ext<strong>en</strong>dido a <strong>la</strong>s disputas sobre <strong>la</strong><br />

transmisión <strong>de</strong> tráfico <strong>en</strong>tre operadores y otras compañías,<br />

incluy<strong>en</strong>do proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos.<br />

261


CEPAL<br />

El Tercer Paquete <strong>de</strong> Telecom conti<strong>en</strong>e disposiciones específicas <strong>en</strong><br />

cuanto a acciones que el regu<strong>la</strong>dor pue<strong>de</strong> tomar para garantizar que los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l usuario no sean vulnerados. Más aún, <strong>la</strong>s medidas pon<strong>en</strong> especial<br />

énfasis <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia y transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información, con lo<br />

que queda c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> normativa pret<strong>en</strong><strong>de</strong> proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l usuario<br />

mediante un mercado saludable y sin distorsiones.<br />

Estados Unidos<br />

En marzo <strong>de</strong> 2010, el organismo regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong> Comisión Fe<strong>de</strong>ral<br />

<strong>de</strong> Comunicaciones (FCC), pres<strong>en</strong>tó el primer P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Banda</strong><br />

Ancha, colocando a Estados Unidos <strong>en</strong> una nueva ruta <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

muy a favor <strong>de</strong>l consumidor, proprivacidad y procompet<strong>en</strong>cia. También hay<br />

propuestas significativas <strong>de</strong> cambios al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> acceso, <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>ta al por mayor y <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

y <strong>de</strong> radiodifusión.<br />

La política <strong>de</strong> comunicaciones <strong>en</strong> Estados Unidos está regu<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />

forma conjunta por los gobiernos fe<strong>de</strong>ral y estatal. A nivel fe<strong>de</strong>ral, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Comunicaciones <strong>de</strong> 1934, modificada por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Telecomunicaciones <strong>de</strong><br />

1996 (colectivam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> “Ley”), estableció una política nacional mediante<br />

<strong>la</strong> cual el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> comunicaciones ubicuas, rápidas<br />

y eficaces, esté universalm<strong>en</strong>te disponible y a precios razonables d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

un mercado competitivo. La Ley <strong>en</strong>comi<strong>en</strong>da a <strong>la</strong> FCC <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> una regu<strong>la</strong>ción que promueva esas políticas <strong>de</strong> manera coher<strong>en</strong>te con el<br />

“interés público, <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia y necesidad”. Las tarifas y <strong>la</strong>s obligaciones<br />

<strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong> telefonía local por línea fija están regu<strong>la</strong>das a nivel estatal<br />

por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Servicios Públicos (PUC). A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>en</strong><br />

Estados Unidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un mercado <strong>de</strong> comunicaciones basado <strong>en</strong> monopolio<br />

a uno basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1996, <strong>la</strong> industria sigue estando muy<br />

regu<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> FCC y los estados.<br />

Ya <strong>en</strong> 2005, <strong>la</strong> FCC emitió por unanimidad una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración política<br />

que reconoce cuatro <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> Internet: i)<br />

el acceso a los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Internet legales <strong>de</strong> su elección, ii) <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> ejecutar aplicaciones y usar los servicios <strong>de</strong> su elección, con sujeción a<br />

<strong>la</strong> normativa legal, iii) <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong> dispositivos legales <strong>de</strong> su elección<br />

que no dañ<strong>en</strong> a <strong>la</strong> red, y iv) <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los proveedores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s,<br />

proveedores <strong>de</strong> aplicaciones y servicios, y proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido. La<br />

continuación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>bates llevó, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010, a una <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> que <strong>la</strong> FCC impuso dos reg<strong>la</strong>s aun <strong>más</strong> restrictivas a los proveedores <strong>de</strong><br />

262


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

acceso a Internet: ningún bloqueo y ninguna discriminación injustificada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> tráfico (Fe<strong>de</strong>ral Communications Commission, 2011).<br />

En resum<strong>en</strong>, <strong>en</strong> primer lugar, se impone <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia: los<br />

proveedores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija y móvil <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reve<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> red, características <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s condiciones comerciales <strong>de</strong><br />

sus servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>. En segundo lugar, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> bloquear:<br />

los proveedores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija no pued<strong>en</strong> bloquear el cont<strong>en</strong>ido legal,<br />

aplicaciones, servicios o dispositivos que no son dañinos; los proveedores<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil no pued<strong>en</strong> bloquear los sitios web legítimos o <strong>la</strong>s<br />

aplicaciones que compit<strong>en</strong> con sus servicios <strong>de</strong> voz o <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>otelefonía. En<br />

tercer lugar, <strong>la</strong> prohibición a <strong>la</strong> discriminación irracional: los proveedores <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> fija no pued<strong>en</strong> discriminar injustificadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> transmisión<br />

<strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong> red legal.<br />

Estas reg<strong>la</strong>s, aplicadas con el principio complem<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> gestión<br />

razonable <strong>de</strong> red, aseguran que <strong>la</strong> libertad y <strong>la</strong> apertura que han permitido el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> Internet van a continuar. Este marco proporciona así una mayor<br />

seguridad y previsibilidad a los consumidores, innovadores, inversionistas y<br />

proveedores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, así como <strong>la</strong> flexibilidad que los proveedores<br />

necesitan para gestionar con efici<strong>en</strong>cia sus re<strong>de</strong>s. Este marco promueve un<br />

círculo virtuoso <strong>de</strong> innovación e inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los nuevos usos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

red, —incluy<strong>en</strong>do nuevos cont<strong>en</strong>idos, aplicaciones, servicios y dispositivos—<br />

conduc<strong>en</strong> a una mayor <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> usuarios finales para banda <strong>ancha</strong>, que<br />

impulsa mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> red que a su vez conduc<strong>en</strong> a mayores usos innovadores.<br />

En el 2011, fueron propuestos dos proyectos <strong>de</strong> ley, uno <strong>en</strong> el S<strong>en</strong>ado<br />

con el nombre <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ting Real Online Threats to Economic Creativity and Theft of<br />

Intellectual Property Act (PIPA) y otra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes, l<strong>la</strong>mada<br />

Stop Online Piracy Act (SOPA). Ambos proyectos se basan <strong>en</strong> principios<br />

simi<strong>la</strong>res y p<strong>la</strong>ntean es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te lo mismo: para combatir <strong>la</strong> piratería<br />

<strong>de</strong> productos protegidos por <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor <strong>en</strong> Estados Unidos, <strong>la</strong> ley<br />

ord<strong>en</strong>a que el acceso a los sitios que contrav<strong>en</strong>gan esas disposiciones sean<br />

bloqueados por los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y qui<strong>en</strong>es provean acceso<br />

a Internet. Estas normas han causado revuelo <strong>en</strong> Estados Unidos y otros<br />

países, porque han sido directam<strong>en</strong>te sindicadas <strong>de</strong> contrav<strong>en</strong>ir los principios<br />

<strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> expresión y presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia. Se indica que <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

ser aprobadas, los efectos serían simi<strong>la</strong>res a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “Gran Mural<strong>la</strong><br />

China <strong>de</strong> Internet”. La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre PIPA y SOPA consiste <strong>en</strong> que<br />

mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> primera aboga por el bloqueo <strong>de</strong> dominios, <strong>la</strong> segunda incluye<br />

a<strong>de</strong><strong>más</strong> bloqueo <strong>de</strong> direcciones IP. Ambas normas continúan <strong>en</strong> discusión<br />

263


CEPAL<br />

<strong>en</strong> el Congreso <strong>de</strong> Estados Unidos; <strong>de</strong> ser aprobadas, los sitios web que<br />

contrav<strong>en</strong>gan <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor estadounid<strong>en</strong>ses serían primero<br />

bloqueados <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> cinco días y los propietarios perseguidos bajo <strong>la</strong>s<br />

leyes p<strong>en</strong>ales (S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> Estados Unidos, 2011; Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> Estados Unidos, 2011).<br />

2. Asia Pacífico<br />

República <strong>de</strong> Corea<br />

La República <strong>de</strong> Corea es uno <strong>de</strong> los mercados <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>más</strong><br />

avanzados <strong>de</strong>l mundo y es lí<strong>de</strong>r mundial <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> FTTx. Una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s razones <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es el hecho <strong>de</strong> que estableció una sólida<br />

estrategia nacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, que recibió un amplio<br />

apoyo político. El gobierno adoptó una iniciativa conocida como el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

Infraestructura <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> Corea (KII) que preveía <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong><br />

84% <strong>de</strong> los hogares a los servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> con velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hasta<br />

1 Mbps para el año 2005. El próximo gran objetivo fue <strong>la</strong>nzar servicios <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> 1 Gbps <strong>en</strong> 2012.<br />

El gobierno ha aprobado dos programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, el <strong>de</strong> red<br />

converg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> (Broadband Converg<strong>en</strong>ce Network, BcN) y el<br />

IT839. Ambos se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una red ubicua que permita a<br />

los cli<strong>en</strong>tes comunicarse <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to mediante una variedad <strong>de</strong><br />

dispositivos, incluy<strong>en</strong>do teléfonos fijos y móviles, computadoras personales,<br />

re<strong>de</strong>s domésticas y otros aparatos. En 2004, el gobierno seleccionó a tres<br />

consorcios <strong>en</strong>cabezados por Korea Telecom (KT), DACOM y South Korea<br />

Telecom (SKT) para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r prototipos <strong>de</strong> BcN con financiami<strong>en</strong>to<br />

propio. El objetivo era establecer <strong>la</strong>s mejores BcN <strong>de</strong>l mundo, capaces <strong>de</strong><br />

ofrecer servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> multimedia hasta 100 millones <strong>de</strong> hogares<br />

mediante servicios fijos y 100 millones <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> servicios inalámbricos,<br />

programa seguido por el otro sobre red converg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> banda ultra <strong>ancha</strong><br />

(UltraBroadband Converg<strong>en</strong>ce Network, UBcN). Se llevará a cabo <strong>en</strong>tre 2009 y<br />

2013 y se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> con velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 1 Gbps.<br />

A principios <strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong> un estudio comparativo <strong>de</strong> 16 países, se<br />

calificó a <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea como el país <strong>más</strong> avanzado <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación gubernam<strong>en</strong>tal para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>.<br />

Sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, el gobierno solo p<strong>la</strong>nea gastar m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 1% <strong>de</strong> su<br />

264


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

presupuesto <strong>en</strong> su p<strong>la</strong>n, buscando financiarlo mediante el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inversión privada (Point Topic, 2011).<br />

Pese a que el país es un lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> el<br />

mundo, <strong>la</strong> normativa y regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red es todavía incipi<strong>en</strong>te.<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Negocio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Telecomunicaciones (Telecommunications<br />

Business Act) no se refiere expresam<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong> “neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red”<br />

y <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Comunicaciones (KCC) no ha publicado oficialm<strong>en</strong>te su<br />

política sobre el tema, existe un caso <strong>en</strong> el que un operador <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

fue sancionado por bloquear el servicio <strong>de</strong> VOD proporcionado por un<br />

proveedor. La KCC <strong>de</strong>terminó que el bloqueo constituía una “actividad<br />

prohibida” <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley. La disputa fue resuelta por acuerdo <strong>de</strong>l proveedor <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> VOD <strong>de</strong> pagar un cargo por uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> red a <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>. Como el tráfico <strong>de</strong> Internet crece continuam<strong>en</strong>te, se espera que el<br />

tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> “neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red” aum<strong>en</strong>te su importancia.<br />

Japón<br />

Japón fue re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te tardío <strong>en</strong> unirse a <strong>la</strong> revolución <strong>de</strong> banda<br />

<strong>ancha</strong>, pero empezó a mostrar un rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el año 2001. Una<br />

razón importante <strong>de</strong>l retraso fue <strong>la</strong> l<strong>en</strong>ta liberalización <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

telecomunicaciones, lo que permitió al operador histórico Nippon Telegraph<br />

and Telephone (NTT) contro<strong>la</strong>r el mercado <strong>de</strong> muchas maneras. A pesar <strong>de</strong><br />

ello, <strong>la</strong> liberalización se inició <strong>en</strong> 1999, cuando el operador fue reorganizado<br />

<strong>en</strong> un holding <strong>de</strong> cinco gran<strong>de</strong>s empresas: NTT East, NTT West (compañías <strong>de</strong><br />

telefonía local), NTT Communications (<strong>la</strong>rga distancia), NTT Docomo (móvil)<br />

y NTT Data (servicios <strong>de</strong> información). Tras <strong>la</strong> liberalización, el crecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> aum<strong>en</strong>tó rápidam<strong>en</strong>te y, a finales <strong>de</strong> 2009, Japón alcanzó el<br />

tercer lugar <strong>en</strong> el mundo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Estados Unidos y China.<br />

En septiembre <strong>de</strong> 2007, el Ministerio <strong>de</strong> Asuntos Internos y<br />

Comunicaciones (MIAC) publicó el “Informe <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red” que<br />

id<strong>en</strong>tificó dos cuestiones fundam<strong>en</strong>tales: <strong>la</strong> asignación equitativa <strong>de</strong> los costos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y el acceso equitativo a <strong>la</strong> red <strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones, incluy<strong>en</strong>do los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido. Al respecto,<br />

analizó quién <strong>de</strong>be asumir los costos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y si los operadores <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones pued<strong>en</strong> participar <strong>en</strong> el ajuste <strong>de</strong> paquetes (o bloquear el<br />

tráfico) para asegurar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> servicios. En particu<strong>la</strong>r, analizó si<br />

los gran<strong>de</strong>s consumidores <strong>de</strong>berían estar obligados a pagar cargos adicionales<br />

basados <strong>en</strong> su uso <strong>de</strong> paquetes y si los distribuidores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos abundantes<br />

<strong>de</strong>berían ser obligados a pagar cargos adicionales a los ISP. No existe una ley<br />

265


CEPAL<br />

específica que prohíba <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un pago <strong>de</strong> ese tipo y el “Informe <strong>de</strong><br />

neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red” concluye que estos asuntos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> quedar <strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l<br />

mercado (Ministerio <strong>de</strong> Asuntos Internos y Comunicaciones, 2007).<br />

En cuanto a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> tráfico, cuatro asociaciones compuestas por<br />

operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones publicaron una guía <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2008 <strong>de</strong><br />

conformidad con <strong>la</strong> discusión <strong>de</strong>l “Informe <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red”. La<br />

directriz establece que el ajuste <strong>de</strong> paquetes pue<strong>de</strong> vio<strong>la</strong>r <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Negocio <strong>de</strong><br />

Telecomunicaciones (TBL), porque el secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s telecomunicaciones está<br />

protegido por esa ley. Pero, ese ajuste pue<strong>de</strong> ser permitido <strong>en</strong> una situación<br />

excepcional, como cuando los usuarios <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral experim<strong>en</strong>tan dificulta<strong>de</strong>s<br />

para acce<strong>de</strong>r a una red <strong>de</strong>bido al tráfico <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s usuarios o una aplicación<br />

específica ocupe excesivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> red. La guía también establece que los<br />

operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> informar a los usuarios sobre <strong>la</strong>s<br />

tarifas y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ajustar el tráfico, y cómo y cuándo se produciría.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Información y Comunicaciones (MIC) estableció el<br />

Grupo <strong>de</strong> Estudio sobre un marco <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia para abordar<br />

<strong>la</strong> transición a re<strong>de</strong>s basadas <strong>en</strong> IP <strong>en</strong> 2005. El Grupo estableció el 19 <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 2007 que hay neutralidad <strong>de</strong> red cuando se cumpl<strong>en</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes tres principios. Los consumidores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a i) utilizar<br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s basadas <strong>en</strong> IP <strong>en</strong> forma flexible y a acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> capa <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido/aplicaciones librem<strong>en</strong>te, ii) conectarse a re<strong>de</strong>s basadas <strong>en</strong> IP<br />

librem<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> terminales que cump<strong>la</strong>n con <strong>la</strong>s normas técnicas<br />

previstas por <strong>la</strong>s leyes y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, y estos terminales pued<strong>en</strong> conectarse<br />

<strong>en</strong>tre sí <strong>de</strong> forma flexible y iii) utilizar <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> comunicación y <strong>la</strong> capa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma libre <strong>de</strong> discriminación, a un precio razonable.<br />

En sintonía con <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong>l MIC para hacer una gestión <strong>de</strong> tráfico<br />

razonable, <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> proveedores <strong>de</strong> Internet, los operadores <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones y <strong>la</strong>s compañías <strong>de</strong> cable crearon <strong>la</strong> “Guía para <strong>la</strong> Gestión<br />

<strong>de</strong> Tráfico” <strong>en</strong> 2010, <strong>la</strong> que indica:<br />

• El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tráfico <strong>de</strong>be ser principalm<strong>en</strong>te tratado mediante<br />

inversiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> red o <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> red; <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> tráfico ha <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como una medida excepcional.<br />

• La gestión <strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong>be estar dirigida a <strong>la</strong> congestión <strong>de</strong> red, cuya<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>be ser corroborada por datos objetivos. Enfr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor o los problemas <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong><br />

datos no pued<strong>en</strong> ser objetivos “legítimos” <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> red.<br />

266


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

• Con el fin <strong>de</strong> no poner <strong>en</strong> peligro el secreto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

previstas <strong>en</strong> el artículo 21 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución, los ISP <strong>de</strong>b<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to “c<strong>la</strong>ro” y “personal” <strong>de</strong> los usuarios, a m<strong>en</strong>os<br />

que <strong>la</strong> práctica pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rada como una búsqueda <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s comerciales legítimas (artículo 35 <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al).<br />

• Para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> el uso (artículo 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> TBL), <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> tráfico <strong>de</strong>be ser no discriminatoria y a<strong>de</strong>cuada, a m<strong>en</strong>os que<br />

haya razones válidas para tal tratami<strong>en</strong>to “injusto”. “T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta el hecho <strong>de</strong> que los ISP y otros se están expandi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el<br />

negocio <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido hoy <strong>en</strong> día, es necesario t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

estos actos (los tratami<strong>en</strong>tos discriminatorios) serían problemáticos<br />

<strong>en</strong> el objetivo <strong>de</strong> asegurar un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia leal.”<br />

• Los ISP <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reve<strong>la</strong>r su información <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> tráfico, <strong>de</strong><br />

antemano, según lo solicitado por <strong>la</strong>s directrices revisadas para <strong>la</strong>s<br />

telecomunicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Protección al Consumidor. Dado<br />

que el paquete <strong>de</strong> configuración <strong>de</strong> un ISP pue<strong>de</strong> influir <strong>en</strong> todo<br />

el ecosistema <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong>, <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong>be estar dirigida a<br />

todas <strong>la</strong>s partes interesadas, incluidos los proveedores <strong>de</strong> Internet<br />

y <strong>la</strong> interconexión <strong>de</strong> los operadores móviles virtuales (MVNO).<br />

D. Situación y perspectivas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

En <strong>la</strong> región, pocos países que cu<strong>en</strong>tan con normativa o regu<strong>la</strong>ción<br />

sobre neutralidad <strong>de</strong> red. En <strong>la</strong> mayoría el tema es nuevo y no ha sido<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> profundidad, pese a que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normativas nacionales <strong>de</strong>l<br />

sector exist<strong>en</strong> principios que consagran el <strong>de</strong>recho al libre acceso a los<br />

usuarios. A excepción <strong>de</strong> Chile y <strong>en</strong> cierta medida Brasil, los <strong>de</strong><strong>más</strong> países<br />

están recién examinando <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l marco legal y regu<strong>la</strong>torio respectivo es exigua.<br />

1. Chile<br />

En agosto <strong>de</strong> 2010, Chile se convirtió <strong>en</strong> el primer país <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong><br />

aprobar una ley <strong>de</strong> neutralidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> red. Esta dispone que ni los operadores<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones ni los que prest<strong>en</strong> servicios comerciales <strong>de</strong> conexión a<br />

Internet podrán arbitrariam<strong>en</strong>te “bloquear, interferir, discriminar, <strong>en</strong>torpecer ni<br />

restringir el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> cualquier usuario <strong>de</strong> Internet para utilizar, <strong>en</strong>viar, recibir<br />

267


CEPAL<br />

u ofrecer cualquier cont<strong>en</strong>ido, aplicación o servicio legal a través <strong>de</strong> Internet, así<br />

como cualquier otro tipo <strong>de</strong> actividad o uso legal realizado a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> red”.<br />

Esta ley hace énfasis <strong>en</strong> los indicadores <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> acceso<br />

a Internet y cómo los proveedores <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong>b<strong>en</strong> calcu<strong>la</strong>rlos y publicarlos,<br />

y <strong>de</strong>termina algunas medidas estadísticas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> calcu<strong>la</strong>r y reportar.<br />

Establece a<strong>de</strong><strong>más</strong> que los proveedores <strong>de</strong> acceso solo pued<strong>en</strong> bloquear<br />

servicios, cont<strong>en</strong>idos y aplicaciones a pedido <strong>de</strong>l usuario. En re<strong>la</strong>ción con<br />

<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> equipos, dispone que los usuarios podrán hacer uso <strong>de</strong><br />

cualquier equipo para conectarse a <strong>la</strong> red <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que sea legal y no perjudique<br />

<strong>la</strong> seguridad o <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio prestado a otros.<br />

Por otra parte el <strong>de</strong>creto reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> esta ley <strong>de</strong>l 18 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

2011 recoge todos los aspectos que <strong>la</strong> ley establece y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>, haci<strong>en</strong>do<br />

énfasis <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los usuarios y <strong>la</strong> forma cómo pued<strong>en</strong><br />

hacerlos valer <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse alguna situación <strong>de</strong>sfavorable para ellos.<br />

El <strong>de</strong>creto establece al inicio los <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> información que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir<br />

los proveedores <strong>de</strong> acceso a Internet, los cuales incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> los servicios prestados a los usuarios, los indicadores <strong>de</strong> calidad, medidas<br />

<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> tráfico, etc. Por otra parte establece un p<strong>la</strong>zo para que los<br />

proveedores <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong>tregu<strong>en</strong> a los usuarios esta información, cuando<br />

estos últimos <strong>la</strong> solicit<strong>en</strong>. En <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se consi<strong>de</strong>ra<br />

como práctica restrictiva a <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos, aplicaciones y<br />

servicios, a <strong>la</strong>s acciones que impidan o restrinjan el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> los usuarios<br />

a acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

acceso ofrecidos.<br />

2. Brasil<br />

Si bi<strong>en</strong> Brasil no cu<strong>en</strong>ta con una legis<strong>la</strong>ción específica, sí se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran algunos elem<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> neutralidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Telecomunicaciones. En efecto, <strong>en</strong> su artículo 3 se otorga al usuario <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones el <strong>de</strong>recho a no ser discriminado <strong>en</strong> cuanto<br />

a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> acceso y uso <strong>de</strong>l servicio. Con este soporte legal, el<br />

<strong>en</strong>te regu<strong>la</strong>dor ANATEL busca reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red a<br />

partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s específicas <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong><br />

Comunicaciones Multimedia que está <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> actualización.<br />

No obstante estos avances normativos, <strong>en</strong> Brasil se le ha dado un s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>más</strong> g<strong>en</strong>eral al concepto <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> red, no dirigido <strong>en</strong> exclusiva al<br />

268


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

servicio <strong>de</strong> Internet. Las reg<strong>la</strong>s que ANATEL busca introducir prohíb<strong>en</strong><br />

a todos prestadores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y servicios sin excepción, realizar bloqueos<br />

o efectuar un tratami<strong>en</strong>to discriminatorio sobre cualquier tipo <strong>de</strong> tráfico,<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> si su cont<strong>en</strong>ido es voz, datos o vi<strong>de</strong>o e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología utilizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> red.<br />

La reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación prevista consi<strong>de</strong>ra excepciones a <strong>la</strong>s prohibiciones<br />

g<strong>en</strong>erales, <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que el<strong>la</strong>s sean necesarias para asegurar y garantizar<br />

<strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong>l servicio y <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, siempre que se respete <strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong><br />

los usuarios y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones y no se afecte <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia.<br />

E. Criterios para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una política a nivel nacional<br />

A partir <strong>de</strong> los análisis previos, a continuación se pres<strong>en</strong>ta una guía <strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>raciones a ser incorporadas <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red.<br />

Libre elección. En <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una política nacional <strong>de</strong> neutralidad<br />

<strong>de</strong> red, se <strong>de</strong>be privilegiar el hecho <strong>de</strong> que el usuario podrá librem<strong>en</strong>te<br />

utilizar, <strong>en</strong>viar, recibir u ofrecer cualquier cont<strong>en</strong>ido, aplicación o servicio<br />

a través <strong>de</strong> Internet, salvo <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que por disposición legal estén<br />

prohibidos. Adicionalm<strong>en</strong>te, el usuario podrá librem<strong>en</strong>te utilizar cualquier<br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos, dispositivos o aparatos <strong>en</strong> <strong>la</strong> red, siempre que sean<br />

legales y que los mismos no dañ<strong>en</strong> o perjudiqu<strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red o<br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio. La libre elección no <strong>de</strong>be condicionarse a ninguna<br />

característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> red que impida o dificulte ejercer este <strong>de</strong>recho. El único<br />

condicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>biera ser <strong>la</strong> legalidad <strong>de</strong>l uso que se pret<strong>en</strong>da dar a<br />

Internet, puesto que el combate al cibercrim<strong>en</strong> es una consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

ord<strong>en</strong> superior que sitúa por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l b<strong>en</strong>eficio individual.<br />

No discriminación. En todo mom<strong>en</strong>to, los proveedores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y<br />

servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones que ofrezcan acceso a Internet brindarán<br />

un trato igualitario a los cont<strong>en</strong>idos, aplicaciones y servicios, sin ningún<br />

tipo <strong>de</strong> discriminación <strong>en</strong> razón al orig<strong>en</strong> o propiedad <strong>de</strong> los mismos. Los<br />

proveedores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones que ofrezcan acceso<br />

a Internet podrán hacer ofertas según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

mercado o <strong>de</strong> sus usuarios <strong>de</strong> acuerdo con sus perfiles <strong>de</strong> uso y consumo,<br />

lo cual no <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como discriminación.<br />

Transpar<strong>en</strong>cia. Los proveedores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

que ofrezcan acceso a Internet <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reve<strong>la</strong>r sus políticas <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> red<br />

269


CEPAL<br />

a los usuarios y a otros proveedores que t<strong>en</strong>gan acceso a su red, como por<br />

ejemplo los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido o aplicaciones. La transpar<strong>en</strong>cia<br />

es es<strong>en</strong>cial para que el usuario conozca <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que le son<br />

ofrecidos los servicios y al diseñar <strong>la</strong> política <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> red, el<br />

responsable por ésta <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> m<strong>en</strong>te que los usuarios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> saber <strong>en</strong> qué condiciones se les proveerá el acceso a Internet y si es que<br />

<strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to estarán expuestos a medidas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> tráfico que<br />

podrían afectar su privacidad o <strong>la</strong> calidad que recibirán <strong>en</strong> el servicio.<br />

Derecho a <strong>la</strong> información. Los proveedores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y servicios <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones que prestan el servicio <strong>de</strong> acceso a Internet <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

suministrar al usuario toda <strong>la</strong> información asociada a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

prestación <strong>de</strong>l servicio incluida velocidad, calidad, prácticas <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> tráfico re<strong>la</strong>tivas a cada p<strong>la</strong>n ofrecido o acordado. Este principio está<br />

estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con el <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información y se<br />

complem<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>la</strong> información es básicam<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tada a<br />

su condición <strong>de</strong> usuario como cli<strong>en</strong>te individual.<br />

Internet como infraestructura básica. Internet es una infraestructura es<strong>en</strong>cial<br />

para <strong>la</strong> continua operación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica así como insumo para<br />

muchos otros servicios <strong>de</strong> elevado valor social, como el acceso a información<br />

educativa o <strong>la</strong> difusión y discusión <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as políticas. La importancia<br />

económica <strong>de</strong> contar con acceso confiable a Internet no <strong>de</strong>be ser obviada<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate sobre neutralidad <strong>de</strong> red que forzosam<strong>en</strong>te se dará <strong>en</strong>tre los<br />

proveedores <strong>de</strong> acceso y los gobiernos, ante todo <strong>de</strong>bido a que el mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> negocio <strong>en</strong> que aquellos se basan supone que sus inversiones <strong>de</strong>berán<br />

recuperarse no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los usuarios, sino que también los proveedores<br />

<strong>de</strong> servicios y aplicaciones <strong>de</strong>berán contribuir a su <strong>de</strong>sarrollo mediante lo<br />

que se d<strong>en</strong>omina mercados bi<strong>la</strong>terales. En todo caso <strong>de</strong>bería ser <strong>de</strong>jado el<br />

acuerdo a <strong>la</strong> libre compet<strong>en</strong>cia y negociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s partes.<br />

Internet “neutral”. Uno <strong>de</strong> los conceptos <strong>más</strong> controvertidos ha sido<br />

el <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que neutralidad <strong>de</strong> red y neutralidad <strong>de</strong> Internet son<br />

sinónimos. La neutralidad <strong>de</strong> red está ante todo referida a <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong><br />

dar un trato difer<strong>en</strong>ciado al tráfico que se g<strong>en</strong>era d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>en</strong> base a<br />

aspectos tales como cont<strong>en</strong>ido, tipo <strong>de</strong> acceso, o características <strong>de</strong>l usuario<br />

<strong>en</strong> sí. La neutralidad <strong>de</strong> Internet es un concepto mucho <strong>más</strong> profundo que<br />

correspon<strong>de</strong> a aspectos tales como si <strong>la</strong> información d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s está sufri<strong>en</strong>do alguna alteración o bloqueo premeditado, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

disponibilidad <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> red se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra limitada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el orig<strong>en</strong>.<br />

Es evid<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> muchos casos tales como el cibercrim<strong>en</strong> se justifica no<br />

270


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

sólo el bloquear los sitios <strong>de</strong> Internet involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>lictiva,<br />

sino también perseguir a los culpables. En todo caso, es preciso <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que<br />

Internet <strong>en</strong> sí nunca será totalm<strong>en</strong>te neutral y que el pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r que bajo el<br />

argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una mal aplicada neutralidad <strong>de</strong> red se permita que sitios que<br />

cont<strong>en</strong>gan pornografía infantil, material que contravi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor<br />

o que simplem<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tan una am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> red sigan trabajando,<br />

es un <strong>de</strong>spropósito.<br />

En <strong>la</strong> normativa chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> neutralidad <strong>de</strong> red, que es <strong>la</strong> <strong>más</strong> avanzada <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región, se excluy<strong>en</strong> expresam<strong>en</strong>te los cont<strong>en</strong>idos, aplicaciones y servicios<br />

ilegales, por lo que no se <strong>de</strong>biera prohibir filtrar (sin esperar una ord<strong>en</strong><br />

judicial) cont<strong>en</strong>idos, aplicaciones o servicios ilegales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que con<br />

el filtro aplicado no se afecte a cont<strong>en</strong>idos legales que puedan estar alojados<br />

<strong>en</strong> el mismo sitio u operar con <strong>la</strong> misma dirección IP <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido ilegal.<br />

También se contemp<strong>la</strong> protección ante acciones maliciosas, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

bloquear, sin esperar <strong>la</strong> ord<strong>en</strong> judicial para proce<strong>de</strong>r, los tráficos <strong>de</strong> salida<br />

o <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es hayan sido id<strong>en</strong>tificados como hackers, por el hecho<br />

que están atacando a equipos <strong>de</strong>l proveedor o a terceros a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> red.<br />

Bibliografía<br />

Bocache, Romina; Mikheyev, Andrei; Paque, Virginia (2007); “The Network Neutrality -<br />

Debate and Developm<strong>en</strong>t”; March 2007<br />

Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> Estados Unidos; “Stop Online Piracy Act”; 112th Congress,<br />

1st Session; House Judiciary Committee; October 26, 2011; http://judiciary.house.gov/<br />

hearings/pdf/112%20HR%203261.pdf<br />

Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)<br />

(2011); CRTC Communications Monitoring Report 2011 http://www.crtc.gc.ca/<br />

<strong>en</strong>g/publications/reports/PolicyMonitoring/2011/cmr6.htm<br />

Cisco Systems Inc. (2011); “Cisco Visual Networking In<strong>de</strong>x: Forecast and Methodology, 2010–<br />

2015”; June 1, 2011<br />

Enaux, Christoph & Escribano, B<strong>la</strong>nca (2011); “An Overview of the EU Regu<strong>la</strong>tory<br />

Framework”; Olswang LLP; The International Comparative Legal Gui<strong>de</strong> to:<br />

Telecommunication Laws and Regu<strong>la</strong>tions 2012<br />

Fe<strong>de</strong>ral Communications Commission (FCC) (2011); “Preserving the Op<strong>en</strong> Internet”; [GN Docket<br />

No. 09–191; WC Docket No. 07–52; FCC 10–201]; Fe<strong>de</strong>ral Register / Vol. 76, No.<br />

185 / Friday, September 23, 2011 / Rules and Regu<strong>la</strong>tions<br />

Gil<strong>de</strong>r, George (1992); “La llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fibroesfera”; Forbes ASAP, Diciembre 7, 1992<br />

Ministerio <strong>de</strong> Asuntos Internos y Comunicaciones (MIAC) (2007); “Report on Network<br />

Neutrality”; Working Group on Network Neutrality; Japón; Septiembre 2007<br />

Peha, Jon M. (2006); “The B<strong>en</strong>efits and Risks of Mandating Network Neutrality, and the Quest<br />

for a Ba<strong>la</strong>nced Policy”;34th Telecommunications Policy Research Confer<strong>en</strong>ce, Sept. 2006;<br />

Carnegie Mellon University<br />

271


CEPAL<br />

Pehnelt, Gernot (2008); “The Economics of Net Neutrality Revisited”; J<strong>en</strong>a Economic<br />

Research Papers; October 27, 2008; ISSN1864-7057<br />

Point Topic (2011); “South Korea Broadband Overview”; 16 Sep 2011; http://point-topic.<br />

com/cont<strong>en</strong>t/operatorSource/profiles2/south-korea-broadband-overview.htm<br />

S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> Estados Unidos (2011); “Prev<strong>en</strong>ting Real Online Threats to Economic Creativity and<br />

Theft of Intellectual Property Act of 2011” or the “PROTECT IP Act of 2011” (2011);<br />

112th Congress, 1st Session; 112th Cong., Oct 26, 2011 http://judiciary.house.gov/<br />

hearings/pdf/112%20HR%203261.pdf<br />

Wu, Tim (2005), “Network Neutrality, Broadband Discrimination”, Journal of<br />

Telecommunications and High Technology Law.<br />

272


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuarta parte<br />

El futuro <strong>de</strong>l ecosistema<br />

273


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

X. El avance <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

R<strong>en</strong>é Bustillo<br />

Un tema <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

(TI) es el <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, conocida también como servicios <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube, informática <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, nube <strong>de</strong> cómputo o nube <strong>de</strong> conceptos.<br />

Como toda nueva t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube g<strong>en</strong>era opiniones<br />

divididas <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es que v<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<strong>la</strong> cuantiosos b<strong>en</strong>eficios y otros que<br />

no vaticinan nada nuevo <strong>en</strong> el horizonte o que <strong>la</strong> v<strong>en</strong> como una moda<br />

pasajera. Lo que es evid<strong>en</strong>te es que <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube tanto a nivel <strong>de</strong> oficinas estatales como<br />

<strong>de</strong> empresas privadas continúa <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to acelerado. La adopción <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube crece rápidam<strong>en</strong>te principalm<strong>en</strong>te<br />

porque su arquitectura <strong>de</strong>staca los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> los servicios compartidos<br />

sobre productos ais<strong>la</strong>dos. Los servicios compartidos ayudan a que una<br />

organización se c<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> sus principales líneas <strong>de</strong> negocio y permite que sus<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos reduzcan <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> cómputo disponible<br />

(frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sobredim<strong>en</strong>sionada) y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda requerida <strong>de</strong> sistemas<br />

(g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bajo volum<strong>en</strong> con picos ocasionales). Esto resulta <strong>en</strong> un<br />

mo<strong>de</strong>lo mucho <strong>más</strong> efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> costos basado <strong>en</strong> el uso.<br />

La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube no es tanto una tecnología única como<br />

una combinación <strong>de</strong> muchas tecnologías. Sus elem<strong>en</strong>tos pued<strong>en</strong> parecerse<br />

a épocas anteriores <strong>de</strong> computación, pero los avances <strong>en</strong> virtualización,<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, <strong>conectividad</strong> y capacidad <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to se han<br />

combinado para crear un nuevo ecosistema técnico y el resultado es un<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o difer<strong>en</strong>te y atractivo.<br />

275


CEPAL<br />

A. ¿Qué es <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube?<br />

La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es un mo<strong>de</strong>lo para permitir, <strong>en</strong> forma<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te y según <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, acceso <strong>de</strong> red a un conjunto compartido<br />

<strong>de</strong> recursos informáticos configurables (por ejemplo, re<strong>de</strong>s, servidores,<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, aplicaciones y servicios) que pued<strong>en</strong> ser provistos y<br />

liberados rápidam<strong>en</strong>te con un mínimo esfuerzo <strong>de</strong> gestión o interacción<br />

con un proveedor <strong>de</strong> servicios. Este mo<strong>de</strong>lo promueve <strong>la</strong> disponibilidad<br />

y está compuesto por cinco características es<strong>en</strong>ciales (autoservicio por<br />

<strong>de</strong>manda, acceso rápido <strong>de</strong> red, agrupación <strong>de</strong> recursos, e<strong>la</strong>sticidad rápida<br />

y servicio medido); tres mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> servicio (software como servicio (SaaS<br />

por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés), p<strong>la</strong>taforma como servicio (PaaS) e infraestructura<br />

como servicio (IaaS)), y cuatro mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue (nube privada,<br />

comunitaria, pública o híbrida). Las tecnologías facilitadoras es<strong>en</strong>ciales<br />

son: re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> área amplia (wi<strong>de</strong> area networks, WAN) rápidas, pot<strong>en</strong>tes<br />

servidores computacionales <strong>de</strong> bajo costo y virtualización para hardware <strong>de</strong><br />

alto r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uso g<strong>en</strong>eralizado (commodity <strong>en</strong> inglés). En el diagrama<br />

X.1 se muestra <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>scritos y los niveles<br />

<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra cada uno <strong>de</strong> ellos.<br />

Diagrama X.1<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Amplio acceso<br />

a <strong>la</strong> red<br />

Flexibilidad<br />

Agrupación <strong>de</strong> recursos<br />

Servicio medido<br />

Servicio a<br />

<strong>de</strong>manda<br />

Características<br />

es<strong>en</strong>ciales<br />

Software como<br />

servicio (SaaS)<br />

P<strong>la</strong>taforma como<br />

servicio (PaaS)<br />

Infraestructura<br />

como servicio (IaaS)<br />

Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

servicio<br />

Público Privado Híbrida Comunitaria<br />

Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación<br />

Fu<strong>en</strong>te: National Institute of Standards and Technology.<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube ofrece <strong>la</strong> promesa <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

ahorros <strong>de</strong> costos combinados con mayor flexibilidad. En los países<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, cada vez <strong>más</strong> se consi<strong>de</strong>ra fundam<strong>en</strong>tal que los gobiernos<br />

y <strong>la</strong>s empresas aceler<strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> esta tecnología <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong>s<br />

276


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

difíciles condiciones económicas que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan. Sin embargo, esta tecnología<br />

también <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta oposición <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>de</strong>safía a los <strong>en</strong>foques<br />

tradicionales <strong>de</strong> diseño y <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos y <strong>de</strong> aplicaciones<br />

empresariales, y pres<strong>en</strong>ta problemas no resueltos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> seguridad,<br />

interoperabilidad y portabilidad.<br />

1. Características es<strong>en</strong>ciales<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Normas y Tecnología <strong>de</strong><br />

los Estados Unidos (NIST por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés) incluye <strong>la</strong>s cinco<br />

características es<strong>en</strong>ciales que se pres<strong>en</strong>tan a continuación.<br />

Autoservicio por <strong>de</strong>manda<br />

Permite a los usuarios utilizar los recursos <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube según sea necesario, sin <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción humana <strong>en</strong>tre el usuario y el<br />

proveedor <strong>de</strong> servicios. Con autoservicio por <strong>de</strong>manda, un consumidor<br />

pue<strong>de</strong> programar el uso <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, tales como <strong>la</strong><br />

computación y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, según sea necesario, a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estos servicios. Con el fin <strong>de</strong> ser eficaz y aceptable para el<br />

consumidor, <strong>la</strong> interfaz <strong>de</strong> autoservicio <strong>de</strong>be ser fácil <strong>de</strong> usar y proporcionar<br />

medios eficaces para administrar <strong>la</strong>s ofertas <strong>de</strong> servicios. La facilidad <strong>de</strong> uso<br />

y <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción humana aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y el ahorro<br />

<strong>de</strong> costos para el usuario y el proveedor <strong>de</strong> servicio.<br />

Acceso rápido <strong>de</strong> red<br />

Para que esta tecnología sea una alternativa eficaz a c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos<br />

internos, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar disponibles <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> gran ancho<br />

<strong>de</strong> banda para conectarse a los servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

justificaciones económicas para <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es que el costo<br />

reducido <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube permite el<br />

acceso a una mayor cantidad <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> TI, lo que pue<strong>de</strong> llevar a un<br />

alto grado <strong>de</strong> utilización. Muchas organizaciones utilizan una arquitectura<br />

<strong>de</strong> tres niveles para conectar una gran variedad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas informáticas,<br />

tales como computadoras portátiles, impresoras, teléfonos móviles y PDA a<br />

<strong>la</strong> red <strong>de</strong> área amplia. Esta arquitectura <strong>de</strong> tres capas incluye conmutadores<br />

<strong>de</strong> acceso que conectan dispositivos <strong>de</strong> escritorio a los conmutadores<br />

277


CEPAL<br />

<strong>de</strong> agregación, conmutadores <strong>de</strong> agregación que contro<strong>la</strong>n los flujos y<br />

<strong>en</strong>rutadores <strong>de</strong> núcleo y conmutadores que proporcionan conexión a <strong>la</strong><br />

WAN y gestión <strong>de</strong>l tráfico 1 .<br />

Agrupación <strong>de</strong> recursos<br />

La nube <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er un conjunto <strong>de</strong> recursos gran<strong>de</strong> y flexible para<br />

satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l consumidor, g<strong>en</strong>erar economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>, y<br />

cumplir con los requisitos <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> servicio. Las aplicaciones requier<strong>en</strong><br />

recursos para su ejecución, y estos recursos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser asignados efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

para un r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to óptimo. Los recursos pued<strong>en</strong> estar ubicados físicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> muchos lugares geográficos y asignados como compon<strong>en</strong>tes virtuales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> computación según sea necesario. Según lo indicado por el NIST, “Hay<br />

un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> ubicación <strong>en</strong> que el cli<strong>en</strong>te<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no ti<strong>en</strong>e ningún control o conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> ubicación<br />

exacta <strong>de</strong> los recursos proporcionados, pero pue<strong>de</strong> ser capaz <strong>de</strong> especificar<br />

<strong>la</strong> ubicación a un nivel <strong>más</strong> alto <strong>de</strong> abstracción (por ejemplo, país, estado o<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> datos)”.<br />

E<strong>la</strong>sticidad rápida<br />

E<strong>la</strong>sticidad rápida se refiere a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube para ampliar o<br />

reducir los recursos asignados <strong>de</strong> manera rápida y efici<strong>en</strong>te para cumplir<br />

con los requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> característica <strong>de</strong> autoservicio. Esta asignación pue<strong>de</strong><br />

hacerse automáticam<strong>en</strong>te y aparecer al usuario como una gran reserva <strong>de</strong><br />

recursos dinámicos que se pued<strong>en</strong> pagar según y cuándo sea necesario. Una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad es que permite un rápido <strong>de</strong>sarrollo<br />

e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> servicios débilm<strong>en</strong>te acop<strong>la</strong>dos (loosely coupled) que<br />

se ajustan <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> otros servicios y no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> estos. En el diagrama X.2 se ilustra <strong>la</strong> evolución que han<br />

seguido <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> TI <strong>en</strong> el tiempo, com<strong>en</strong>zando por memorias cache<br />

locales <strong>en</strong> el servidor, pasando por memorias cache distribuidas, para luego<br />

t<strong>en</strong>er p<strong>la</strong>taformas cache elásticas y finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> aplicación elásticas. Esta es una consi<strong>de</strong>ración<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> habilitación y al atractivo que pose<strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, puesto que <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> expandir <strong>la</strong> capacidad<br />

1<br />

Este <strong>en</strong>foque da como resultado tiempos <strong>de</strong> <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 50 microsegundos o <strong>más</strong>, lo que provoca retrasos<br />

cuando se utiliza <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Para obt<strong>en</strong>er un bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> conmutación<br />

<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er un tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 10 microsegundos o m<strong>en</strong>os. Un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> dos niveles que elimina <strong>la</strong><br />

capa <strong>de</strong> agregación pue<strong>de</strong> cumplir con este requisito, usando 10G (10 Gigabits/segundo), conmutadores<br />

Ethernet y los próximos conmutadores Ethernet 100G.<br />

278


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

computacional <strong>de</strong> acuerdo a <strong>de</strong>manda so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te podría ser alcanzada <strong>en</strong><br />

los servidores tradicionales a costa <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s inversiones <strong>en</strong> hardware que<br />

estaría sin aprovechar <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l tiempo.<br />

Diagrama X.2<br />

P<strong>la</strong>taformas flexibles para ajustar datos y aplicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

P<strong>la</strong>taforma<br />

cache<br />

distribuida<br />

(servidor)<br />

P<strong>la</strong>taforma<br />

cache<br />

elástica<br />

(cluster )<br />

P<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>de</strong><br />

aplicación<br />

elástica<br />

(nube)<br />

Cache local<br />

(servidor)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Servicio medido<br />

Debido a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube ori<strong>en</strong>tada a<br />

los servicios, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube utilizados por un consumidor<br />

pue<strong>de</strong> ser asignada y monitoreada dinámica y automáticam<strong>en</strong>te. Por <strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />

se pue<strong>de</strong> facturar al cli<strong>en</strong>te con base <strong>en</strong> el uso medido <strong>de</strong> sólo los recursos<br />

que le fueron asignados para <strong>la</strong> sesión <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r. La perspectiva NIST <strong>de</strong><br />

servicio medido es que “los sistemas <strong>de</strong> nubes automáticam<strong>en</strong>te contro<strong>la</strong>n y<br />

optimizan el uso <strong>de</strong> recursos mediante el aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

medición <strong>en</strong> un cierto nivel <strong>de</strong> abstracción a<strong>de</strong>cuado para el tipo <strong>de</strong> servicio<br />

(por ejemplo, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, procesami<strong>en</strong>to, ancho <strong>de</strong> banda y cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />

usuario activas). El uso <strong>de</strong> recursos pue<strong>de</strong> ser monitoreado, contro<strong>la</strong>do, y<br />

reportado, dando transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l servicio utilizado tanto para el proveedor<br />

como para el consumidor” (Mell y Grance, 2011). El concepto <strong>de</strong> servicio<br />

medido guarda estrecha re<strong>la</strong>ción con el <strong>de</strong> autoservicio por <strong>de</strong>manda. No<br />

obstante, <strong>la</strong> novedad radica <strong>en</strong> que al usuario no se factura por lo que usa y no<br />

requiere adquirir costoso hardware y software que <strong>en</strong> algunos casos repres<strong>en</strong>ta<br />

un costo fijo sumam<strong>en</strong>te alto y una barrera <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada para el mercado. La<br />

otra v<strong>en</strong>taja es que, si <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> cambiar <strong>de</strong> rubro, no <strong>de</strong>be<br />

279


CEPAL<br />

modificar ni <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>taformas IT, que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no son <strong>de</strong><br />

su propiedad, pues tan solo ti<strong>en</strong>e un contrato <strong>de</strong> alquiler <strong>de</strong> servicios con<br />

el proveedor <strong>de</strong> servicios.<br />

2. Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> servicio<br />

El esquema <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te aceptado sobre <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube ha acuñado el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> software (SPI por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés), el que incluye los tres<br />

principales servicios prestados a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube (SaaS, PaaS e IaaS).<br />

Aunque hay otros conceptos que sugier<strong>en</strong> variaciones sobre este esquema,<br />

el marco <strong>de</strong> SPI es actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

<strong>más</strong> aceptada. El NIST sigue este marco y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los proveedores<br />

<strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube apoyan este concepto.<br />

En el diagrama X.3 se muestra <strong>la</strong> evolución hacia <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y el mo<strong>de</strong>lo SPI, y como los proveedores <strong>de</strong> servicios se han<br />

consolidado <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> servicios que <strong>la</strong> nube ofrece.<br />

Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es un concepto novedoso, pero <strong>la</strong>s tecnologías que<br />

<strong>la</strong> anteced<strong>en</strong> y que han contribuido a su evolución hasta lo que se ofrece<br />

comercialm<strong>en</strong>te hoy como servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube datan <strong>de</strong> décadas atrás. La<br />

supercomputación y <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> cluster existían hace 20 años y <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> mal<strong>la</strong> se <strong>de</strong>sarrolló a partir <strong>de</strong> esas p<strong>la</strong>taformas.<br />

Diagrama X.3<br />

Evolución hacia computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube e infraestructura<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> software (SPI)<br />

Computación <strong>en</strong> clúster<br />

Computación <strong>en</strong> mal<strong>la</strong><br />

Computación <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s<br />

Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

PaaS<br />

Google App Engine<br />

salesforce.com<br />

Microsoft Azure<br />

SaaS<br />

Zoho Suite<br />

MobileMe<br />

Google Docs<br />

IaaS<br />

Amazon ECZ y S3<br />

Sun Microsystems<br />

Terremark<br />

DropBox<br />

Fu<strong>en</strong>te: Baran (2008).<br />

280


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Pese a existir muchas similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> computación <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s<br />

(o informática utilitaria) y <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>la</strong> primera incorpora<br />

el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> informática como un servicio <strong>más</strong>, tal como el agua<br />

o <strong>la</strong> electricidad. Hasta ahí existe una similitud, que luego se rompe al<br />

incluir <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>más</strong> elem<strong>en</strong>tos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l servicio que <strong>la</strong><br />

computación <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s. En el cuadro X.1 se indican <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a otras tecnologías. Al ser una<br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras arquitecturas <strong>de</strong> TI, <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es<br />

mucho <strong>más</strong> completa que sus pre<strong>de</strong>cesoras, cuyas características se incluy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera.<br />

Cuadro X.1<br />

Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Arquitecturas <strong>de</strong> TI Pago por uso Cli<strong>en</strong>te basado <strong>en</strong> navegación Procesami<strong>en</strong>to distribuido<br />

Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube X X X<br />

Computación <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s<br />

X<br />

Computación <strong>en</strong> mal<strong>la</strong><br />

X<br />

Tecnología <strong>de</strong> virtualización<br />

X<br />

Fu<strong>en</strong>te: Belfort (2012).<br />

Software como servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

NIST <strong>de</strong>fine al SaaS <strong>de</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: “La capacidad ofrecida al<br />

consumidor es <strong>la</strong> <strong>de</strong> usar <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong>l proveedor que se ejecutan <strong>en</strong><br />

una infraestructura <strong>de</strong> nube. Las aplicaciones son accesibles por el cli<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes dispositivos a través <strong>de</strong> una interfaz ligera, tal como<br />

un navegador web (por ejemplo, correo electrónico). El consumidor no<br />

gestiona ni contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> nube subyac<strong>en</strong>te, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

red, servidores, sistemas operativos, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to o incluso capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> aplicaciones individuales, con <strong>la</strong> posible excepción <strong>de</strong> unos cuantos<br />

parámetros <strong>de</strong> configuración <strong>de</strong> aplicación específicos <strong>de</strong>l usuario.” (Mell<br />

y Grance, 2011)<br />

A un alto nivel, SaaS ofrece varios b<strong>en</strong>eficios a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

organizativa. En primer lugar, permite a una organización subcontratar<br />

el alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicaciones a un proveedor <strong>de</strong> software in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

u otro proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> software. Esto casi siempre reduce el<br />

costo <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>cias, hardware, gestión y otros recursos necesarios para<br />

alojar internam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aplicación. SaaS también b<strong>en</strong>eficia al proveedor <strong>de</strong><br />

aplicaciones al aum<strong>en</strong>tar su control sobre el uso <strong>de</strong>l software al limitar <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> copias sin lic<strong>en</strong>cia y permitir al proveedor <strong>de</strong> software mayor<br />

control sobre actualizaciones y gestión <strong>de</strong> parches. SaaS también permite al<br />

281


CEPAL<br />

proveedor crear y contro<strong>la</strong>r múltiples flujos <strong>de</strong> ingresos con un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

uno a muchos, reduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> duplicación <strong>de</strong> paquetes <strong>de</strong> software y los gastos<br />

g<strong>en</strong>erales. A<strong>de</strong><strong>más</strong>, los usuarios finales <strong>de</strong> oficinas remotas o sucursales<br />

pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er acceso a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> manera <strong>más</strong> fácil a través <strong>de</strong> un<br />

navegador y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha se simplifica <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te. Aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

modificaciones <strong>de</strong> los dispositivos periféricos (como los cortafuegos) para<br />

permitir refer<strong>en</strong>cias especializadas a puertos, los requisitos <strong>de</strong> hardware para<br />

el usuario final son también mínimos.<br />

P<strong>la</strong>taforma como servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l NIST <strong>de</strong> PaaS es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: “La capacidad<br />

ofrecida al consumidor es el <strong>de</strong>spliegue <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> nube,<br />

aplicaciones creadas o adquiridas por el usuario utilizando l<strong>en</strong>guajes <strong>de</strong><br />

programación, bibliotecas, servicios y herrami<strong>en</strong>tas proporcionadas por<br />

el proveedor. El consumidor no gestiona ni contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong><br />

nube subyac<strong>en</strong>te incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> red, servidores, sistemas operativos, o el<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, pero ti<strong>en</strong>e control sobre <strong>la</strong>s aplicaciones implem<strong>en</strong>tadas<br />

y posiblem<strong>en</strong>te los ajustes <strong>de</strong> configuración para el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> hospedaje<br />

<strong>de</strong> aplicaciones.”<br />

El mo<strong>de</strong>lo PaaS ofrece un m<strong>en</strong>or costo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada para los diseñadores<br />

<strong>de</strong> aplicaciones y distribuidores, apoyando el <strong>de</strong>sarrollo completo <strong>de</strong>l ciclo<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l software <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación web, eliminando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

adquisición <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> hardware y software. Una solución PaaS pue<strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una solución completa <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> extremo a extremo<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo, prueba y <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> una aplicación o pue<strong>de</strong> ser<br />

una oferta m<strong>en</strong>or, <strong>más</strong> especializada, c<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> un área concreta,<br />

como <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos. Para que una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

software pueda ser consi<strong>de</strong>rada una solución PaaS, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar pres<strong>en</strong>te<br />

los sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos: i) <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> línea <strong>de</strong> base <strong>de</strong> uso <strong>de</strong><br />

aplicaciones <strong>de</strong>be ser utilizada para efectuar <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>de</strong> proceso, ii) <strong>la</strong> solución <strong>de</strong>be proporcionar una integración perfecta<br />

con otros recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube, como bases <strong>de</strong> datos y otros compon<strong>en</strong>tes<br />

y servicios <strong>de</strong> infraestructura basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> web, iii) <strong>la</strong> multit<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

dinámica <strong>de</strong>be ser alcanzable y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong>tre<br />

los <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dores, cli<strong>en</strong>tes y usuarios <strong>en</strong> todo el ciclo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l software<br />

<strong>de</strong>be ser fácilm<strong>en</strong>te alcanzable, iv) <strong>la</strong> seguridad, privacidad y confiabilidad<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>erse como un servicio básico y v) <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>be estar basada <strong>en</strong> el navegador.<br />

282


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Infraestructura como servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

La IaaS es el mo<strong>de</strong>lo que <strong>más</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te muestra <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> TI tradicional y <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> servicios basados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> NIST para IaaS es: “La capacidad ofrecida al<br />

consumidor es <strong>la</strong> <strong>de</strong> proveer procesami<strong>en</strong>to, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, re<strong>de</strong>s y otros<br />

recursos informáticos fundam<strong>en</strong>tales don<strong>de</strong> el consumidor es capaz <strong>de</strong><br />

insta<strong>la</strong>r y ejecutar software arbitrario, que pue<strong>de</strong> incluir sistemas operativos y<br />

aplicaciones. El consumidor no gestiona ni contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> nube<br />

subyac<strong>en</strong>te pero ti<strong>en</strong>e el control <strong>de</strong> los sistemas operativos, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y<br />

aplicaciones <strong>de</strong>splegadas, y posiblem<strong>en</strong>te el control limitado <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> red seleccionados (por ejemplo, cortafuegos <strong>de</strong> host).”<br />

Los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> IaaS son simi<strong>la</strong>res a otros mo<strong>de</strong>los *aaS. Las<br />

compañías <strong>más</strong> pequeñas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso a un nivel mucho mayor <strong>de</strong><br />

soluciones <strong>de</strong> TI y tecnología, y <strong>la</strong> esca<strong>la</strong>bilidad <strong>de</strong> infraestructura dinámica<br />

permite a los consumidores <strong>de</strong> IaaS adaptar sus necesida<strong>de</strong>s a un nivel <strong>más</strong><br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do. Los gastos <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> los sistemas<br />

<strong>de</strong> computación han sido tradicionalm<strong>en</strong>te una parte muy importante <strong>de</strong>l<br />

gasto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas. El arri<strong>en</strong>do o compra <strong>de</strong> hardware <strong>de</strong>dicado, software<br />

y expertos internos o <strong>de</strong> consulta consume una parte importante <strong>de</strong> los<br />

recursos <strong>de</strong> cualquier empresa. Empleando el mo<strong>de</strong>lo IaaS (a m<strong>en</strong>udo<br />

<strong>en</strong> combinación con el mo<strong>de</strong>lo SaaS o PaaS) proporciona un nivel <strong>de</strong><br />

esca<strong>la</strong>bilidad que pue<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r rápidam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> una<br />

manera que <strong>la</strong> adquisición, implem<strong>en</strong>tación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to tradicional <strong>de</strong><br />

infraestructuras <strong>de</strong> TI no pue<strong>de</strong>.<br />

3. Tecnologías facilitadoras<br />

Las tecnologías facilitadoras es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

incluy<strong>en</strong>: re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> área amplia rápidas, servidores computacionales pot<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> bajo costo y virtualización para hardware <strong>de</strong> alto r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uso<br />

g<strong>en</strong>eralizado (commodity), <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación.<br />

Re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> área amplia rápidas<br />

Un requisito importante para materializar <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta velocidad, <strong>más</strong> propiam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

área amplia (WAN) que permitan el acceso a servidores remotos a gran<strong>de</strong>s<br />

283


CEPAL<br />

velocida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> los Gbps o incluso a mayor velocidad <strong>en</strong> el<br />

futuro. La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> área amplia ha permitido el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> conexiones <strong>de</strong> muy alta velocidad a nivel mundial, aspecto que facilita <strong>la</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>ormes volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> información <strong>en</strong> tiempos mínimos.<br />

En el mapa X.1 se muestra <strong>la</strong> velocidad promedio <strong>de</strong> acceso a Internet a nivel<br />

mundial; muchas regiones cu<strong>en</strong>tan con promedios altos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>América</strong> <strong>de</strong>l Norte, Asia-Pacífico y Europa.<br />

Mapa X.1<br />

Velocidad promedio <strong>de</strong> conexión a Internet <strong>en</strong> el mundo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Akamai (2012).<br />

Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> aún ti<strong>en</strong>e velocida<strong>de</strong>s promedio <strong>de</strong><br />

acceso a Internet re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te bajas <strong>de</strong>bido a que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, no ha<br />

existido un <strong>de</strong>spliegue ext<strong>en</strong>so <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s físicas y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s dorsales <strong>de</strong> fibra<br />

óptica continúan pres<strong>en</strong>tando limitaciones <strong>en</strong> cuanto a su <strong>de</strong>spliegue. El reto<br />

que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> es<br />

asegurar que sus cli<strong>en</strong>tes cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con acceso a sufici<strong>en</strong>te velocidad y, aun<br />

<strong>más</strong> importante, que exista <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te capacidad y velocidad a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

WAN como para proveer servicios <strong>de</strong> manera confiable y segura.<br />

Servidores computacionales pot<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> bajo costo<br />

Otra tecnología habilitadora importante es <strong>la</strong> <strong>de</strong> servidores <strong>de</strong> muy alta<br />

velocidad y <strong>de</strong> bajo costo capaces <strong>de</strong> procesar <strong>en</strong> forma económicam<strong>en</strong>te<br />

efici<strong>en</strong>te los procesos <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. La ley <strong>de</strong> Moore, que expresa<br />

que aproximadam<strong>en</strong>te cada 18 meses se duplica el número <strong>de</strong> transistores<br />

284


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>en</strong> un circuito integrado, permite alcanzar estos objetivos. La consecu<strong>en</strong>cia<br />

directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> Moore es que los precios bajan al mismo tiempo que<br />

aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s prestaciones: una computadora que hoy vale 3000 dó<strong>la</strong>res<br />

costará <strong>la</strong> mitad al año sigui<strong>en</strong>te y estará obsoleta <strong>en</strong> dos años. En 26 años el<br />

número <strong>de</strong> transistores <strong>en</strong> un integrado se habrá increm<strong>en</strong>tado 3200 veces.<br />

Esta ley empírica es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales razones por <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong><br />

esperar una reducción <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> equipos servidores acompañada <strong>de</strong><br />

un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> velocidad; es <strong>de</strong>cir, servidores cada vez <strong>más</strong> pot<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or costo.<br />

Virtualización para hardware <strong>de</strong> alto r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uso g<strong>en</strong>eralizado<br />

Una consecu<strong>en</strong>cia indirecta <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> Moore es que el hardware <strong>de</strong> alto<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> el mercado a precios que lo conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

un producto no difer<strong>en</strong>ciado (commodity). Estos equipos pued<strong>en</strong> ser ofrecidos<br />

por los proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>de</strong> manera casi g<strong>en</strong>érica, <strong>de</strong><br />

forma tal que ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido ofrecerlos <strong>de</strong> forma virtual. Cada vez es m<strong>en</strong>or<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con equipo especializado y los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> TI<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas pued<strong>en</strong> ser cubiertos por sistemas g<strong>en</strong>éricos.<br />

4. Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

En cada uno <strong>de</strong> los tres mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong>scritos exist<strong>en</strong> múltiples<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación. Por ejemplo, un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega SaaS<br />

pue<strong>de</strong> ser pres<strong>en</strong>tado a los usuarios <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> varios tipos <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue,<br />

tales como una nube privada o pública. Estos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue no<br />

están técnica y funcionalm<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con ningún mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega;<br />

es <strong>de</strong>cir, cualquiera <strong>de</strong> éstos pue<strong>de</strong> existir <strong>en</strong> cualquier <strong>de</strong> los esc<strong>en</strong>arios<br />

<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, aunque un <strong>de</strong>terminado mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> emparejami<strong>en</strong>to<br />

servicio/implem<strong>en</strong>tación pue<strong>de</strong> ser <strong>más</strong> común que otros (por ejemplo,<br />

SaaS/nube pública).<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, según el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube por una organización y su<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> su conjunto, estos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>spliegue pued<strong>en</strong><br />

ser nubes externas o internas. Cada uno <strong>de</strong> estos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong>be compartir<br />

los sigui<strong>en</strong>tes principios fundam<strong>en</strong>tales: i) cada mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

emplea dispositivos conectados a Internet, ii) cada mo<strong>de</strong>lo provee<br />

esca<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to dinámico <strong>de</strong> los recursos virtuales y iii) los usuarios <strong>de</strong> cada<br />

mo<strong>de</strong>lo comúnm<strong>en</strong>te no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> control sobre <strong>la</strong> tecnología que se utiliza.<br />

285


CEPAL<br />

Los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube son:<br />

• Nube privada: <strong>la</strong> infraestructura es operada exclusivam<strong>en</strong>te para una<br />

organización; pue<strong>de</strong> ser gestionada por <strong>la</strong> organización o un tercero<br />

y pue<strong>de</strong> existir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones o fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones físicas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

• Nube comunitaria: <strong>la</strong> infraestructura <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es compartida por varias<br />

organizaciones y es compatible con una comunidad específica que<br />

comparte <strong>la</strong>s mismas preocupaciones (por ejemplo, <strong>la</strong> misión, los<br />

requisitos <strong>de</strong> seguridad, <strong>la</strong> política, y consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to).<br />

Pue<strong>de</strong> ser gestionada por <strong>la</strong> organización o un tercero y pue<strong>de</strong> existir <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones o fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones físicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

• Nube pública: <strong>la</strong> infraestructura se pone a disposición <strong>de</strong>l público<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral o un gran número <strong>de</strong> empresas y es propiedad <strong>de</strong> una<br />

organización que v<strong>en</strong><strong>de</strong> servicios.<br />

• Nube híbrida: <strong>la</strong> infraestructura es una composición <strong>de</strong> dos o <strong>más</strong><br />

nubes (privada, comunitaria o pública), que sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

únicas, pero están unidas por <strong>la</strong> norma o <strong>la</strong> tecnología pat<strong>en</strong>tada<br />

que permite <strong>la</strong> portabilidad <strong>de</strong> los datos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación (por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> nube <strong>de</strong> ba<strong>la</strong>nceo <strong>de</strong> carga <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s nubes).<br />

Una organización pue<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar uno o varios mo<strong>de</strong>los,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cuál proporcione <strong>la</strong> mejor solución. Por ejemplo, una<br />

aplicación crítica que ti<strong>en</strong>e especificaciones <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to u otro tipo<br />

<strong>de</strong> seguridad pue<strong>de</strong> requerir un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> nube híbrido o privado. Por el<br />

contrario, una aplicación g<strong>en</strong>eral necesaria para un proyecto temporal podría<br />

ser <strong>más</strong> apta para una nube pública. En ninguno <strong>de</strong> estos cuatro mo<strong>de</strong>los<br />

se especifica <strong>la</strong> ubicación física <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura o <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación. Una<br />

insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> coubicación pue<strong>de</strong> albergar nubes tanto públicas como privadas.<br />

5. Capas <strong>de</strong> servicio<br />

La provisión <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube pue<strong>de</strong> ser compr<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> mejor<br />

manera cuando se <strong>la</strong> analiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capas que compon<strong>en</strong> esta<br />

arquitectura. En Craig-Wood (2010) se hace un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capas que compon<strong>en</strong><br />

una estructura típica <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> red y se provee un diagrama visual con<br />

ejemplos para cada capa. El diagrama X.4 muestra estas capas <strong>de</strong> servicio y los<br />

niveles don<strong>de</strong> se sitúan d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esta estructura los difer<strong>en</strong>tes servicios.<br />

286


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Diagrama X.4<br />

Definición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capas <strong>de</strong> servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

a<br />

Fu<strong>en</strong>te: Craig-Wood (2010).<br />

Nota: Los nombres <strong>de</strong> marcas se indican solo para efectos ilustrativos. La lista no es exhaustiva.<br />

a<br />

Se supone que incorporan subcapas.<br />

En primer lugar, se observa que esta estructura <strong>de</strong> capas ti<strong>en</strong>e un<br />

grado <strong>de</strong> semejanza muy alto con <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> siete niveles ISO/OSI<br />

(International Standard Organization’s Op<strong>en</strong> System Interconnect). Los cuatro niveles<br />

inferiores incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong>l hardware utilizado para <strong>la</strong> comunicación y<br />

el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos. Estas cuatro capas son <strong>la</strong>s que serían ofrecidas<br />

por un proveedor <strong>de</strong> IaaS a sus cli<strong>en</strong>tes, como se indica <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>l gráfico. P<strong>la</strong>taforma se refiere a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes dos capas inmediatam<strong>en</strong>te<br />

superiores (sistema operativo y software <strong>de</strong> infraestructura) que son ofrecidas<br />

por los proveedores <strong>de</strong> PaaS a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura subyac<strong>en</strong>te. Es <strong>en</strong><br />

este nivel don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s aplicaciones y don<strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong><br />

287


CEPAL<br />

<strong>la</strong> nube ti<strong>en</strong>e un mercado específico con los <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> aplicaciones.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, el software y <strong>la</strong>s aplicaciones se localizan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos capas<br />

superiores, coincidi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> p<strong>en</strong>última capa con <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma. Es ahí don<strong>de</strong><br />

se ofrece SaaS, que es el tipo <strong>de</strong> servicio <strong>más</strong> común <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube.<br />

B. Problemas y retos<br />

La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, como todo cambio <strong>de</strong> paradigma, pres<strong>en</strong>ta<br />

problemas y retos al p<strong>la</strong>ntearse su utilización <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> TI que usualm<strong>en</strong>te<br />

mant<strong>en</strong>ían todo “bajo control”. Los típicos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> informática<br />

consist<strong>en</strong> hoy <strong>en</strong> personal <strong>de</strong>dicado <strong>en</strong> forma exclusiva a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y mant<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y equipos computacionales, tareas que<br />

consum<strong>en</strong> bastante tiempo y parte <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas. Si bi<strong>en</strong><br />

exist<strong>en</strong> varios retos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, los principales se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación.<br />

1. Seguridad y privacidad<br />

Muchos pot<strong>en</strong>ciales usuarios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube indican que<br />

<strong>la</strong>s preocupaciones sobre <strong>la</strong> seguridad y privacidad <strong>de</strong> datos restring<strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> utilizar esos servicios para datos s<strong>en</strong>sibles. En <strong>la</strong> nube, los datos se<br />

almac<strong>en</strong>an <strong>en</strong> equipos remotos que se compart<strong>en</strong> con otros usuarios. Esto<br />

hace que muchos usuarios estén preocupados por <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

empresas competidoras o <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales t<strong>en</strong>gan acceso a<br />

sus datos sin su conocimi<strong>en</strong>to o cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to.<br />

Los gobiernos <strong>de</strong>sean ord<strong>en</strong>ar y aplicar requisitos legales nacionales para<br />

los datos almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, y muchos lo han hecho. Dada <strong>la</strong> naturaleza<br />

transfronteriza <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube, sin embargo, <strong>la</strong>s medidas nacionales para proteger<br />

<strong>la</strong> privacidad y confid<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> datos sólo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una capacidad limitada<br />

para tranquilizar a los usuarios. Hay un <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> una mayor consist<strong>en</strong>cia<br />

global <strong>en</strong> los requisitos <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> datos aplicables a <strong>la</strong> nube, pero los<br />

actores gubernam<strong>en</strong>tales hac<strong>en</strong> notar que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong><br />

sus <strong>en</strong>foques hac<strong>en</strong> poco probables acuerdos internacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

Por ejemplo, Estados Unidos ti<strong>en</strong>e un régim<strong>en</strong> <strong>más</strong> estricto para sectores<br />

específicos, como <strong>la</strong> salud, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> privacidad y <strong>la</strong> confid<strong>en</strong>cialidad son<br />

especialm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibles, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> Unión Europea dispone <strong>de</strong> criterios<br />

g<strong>en</strong>erales que abarcan todas <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> privacidad <strong>de</strong> datos.<br />

288


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Dados estos <strong>de</strong>safíos regu<strong>la</strong>torios, los usuarios preocupados por <strong>la</strong><br />

privacidad y confid<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> sus datos, <strong>en</strong> última instancia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />

confiar <strong>en</strong> los mecanismos <strong>de</strong> mercado para evaluar <strong>la</strong> confiabilidad <strong>de</strong> los<br />

proveedores. Sin embargo, no hay garantía <strong>de</strong> que los mecanismos <strong>de</strong> mercado<br />

a<strong>de</strong>cuados surgirán <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to oportuno (World Economic Forum, 2011).<br />

Los usuarios están preocupados <strong>de</strong> que los datos <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube sean<br />

<strong>más</strong> susceptibles a los ataques cibernéticos, puesto que agregar datos <strong>de</strong><br />

múltiples usuarios y servicios <strong>en</strong> una so<strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma hace que sean un<br />

b<strong>la</strong>nco <strong>más</strong> atractivo. Los proveedores, por otra parte, seña<strong>la</strong>n que ningún<br />

mecanismo <strong>de</strong> seguridad es infalible, y todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> v<strong>en</strong>tajas y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas:<br />

el uso <strong>de</strong> cifrado pue<strong>de</strong> ser costoso y el uso <strong>de</strong> “hipervisores” (supervisores<br />

<strong>en</strong> un grado super<strong>la</strong>tivo) para ais<strong>la</strong>r virtualm<strong>en</strong>te aplicaciones y datos <strong>de</strong>l<br />

usuario también pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er vulnerabilida<strong>de</strong>s. En términos <strong>más</strong> g<strong>en</strong>erales,<br />

tanto <strong>la</strong> industria como el gobierno expresan su preocupación sobre que<br />

los mecanismos técnicos <strong>de</strong> seguridad, como el cifrado, podrían dar a los<br />

usuarios una falsa s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> seguridad. El cifrado es tan eficaz como el<br />

control <strong>de</strong>l usuario sobre quién ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve, y no resuelve el problema <strong>de</strong><br />

un “infiltrado malicioso” o <strong>de</strong> usuarios manipu<strong>la</strong>dos para que d<strong>en</strong> acceso.<br />

Estas preocupaciones están ligadas a cuestiones <strong>más</strong> amplias <strong>de</strong> cómo<br />

administrar y verificar id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />

Cuando los usuarios almac<strong>en</strong>an sus datos <strong>en</strong> sus propias insta<strong>la</strong>ciones,<br />

está c<strong>la</strong>ro quién es responsable si los datos se dañan, pierd<strong>en</strong> o se vuelv<strong>en</strong><br />

inaccesibles temporalm<strong>en</strong>te. Este no es necesariam<strong>en</strong>te el caso cuando los<br />

datos se almac<strong>en</strong>an <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Cuando no está c<strong>la</strong>ro si el problema resi<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> el proveedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube o con <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s que el usuario utiliza para t<strong>en</strong>er<br />

acceso a <strong>la</strong> nube, los usuarios se preocupan <strong>de</strong> que no estarán <strong>en</strong> condiciones<br />

<strong>de</strong> establecer quién es el responsable a efectos <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un resarcimi<strong>en</strong>to.<br />

Como los datos <strong>de</strong> muchos usuarios pued<strong>en</strong> compartir un mismo<br />

equipo, estos se preocupan por <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que problemas con los<br />

servicios a un usuario afect<strong>en</strong> a los <strong>de</strong><strong>más</strong>. Los actores gubernam<strong>en</strong>tales<br />

expresan su preocupación acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> los<br />

proveedores <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube fr<strong>en</strong>te a ataques distribuidos <strong>de</strong> d<strong>en</strong>egación <strong>de</strong><br />

servicio (DDoS) y notan que hay un <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tivo a que los proveedores<br />

inform<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong>s infracciones y los problemas. Sin embargo, algunos<br />

stakehol<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria cre<strong>en</strong> que ya son sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te transpar<strong>en</strong>tes,<br />

sobre todo t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> los contratos con los<br />

cli<strong>en</strong>tes exig<strong>en</strong> que el proveedor <strong>de</strong> servicio notifique al cli<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cualquier<br />

fuga o pérdida <strong>de</strong> datos.<br />

289


CEPAL<br />

Con sus b<strong>en</strong>eficios, <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube también trae consigo<br />

preocupaciones sobre <strong>la</strong> seguridad y privacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, como<br />

resultado <strong>de</strong> su tamaño, estructura y dispersión geográfica. Krutz y Dean<br />

Vines (2010) id<strong>en</strong>tifican los sigui<strong>en</strong>tes problemas:<br />

• Fugas <strong>de</strong> datos y acceso no autorizado <strong>en</strong>tre máquinas virtuales<br />

funcionando <strong>en</strong> el mismo servidor.<br />

• Fal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un proveedor <strong>en</strong> manejar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te y proteger<br />

información s<strong>en</strong>sible.<br />

• Entrega <strong>de</strong> información crítica o s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong> policía o <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias<br />

gubernam<strong>en</strong>tales sin <strong>la</strong> aprobación o conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te.<br />

• Incapacidad para cumplir con los requisitos normativos y regu<strong>la</strong>torios.<br />

• Caídas <strong>de</strong>l sistema y fal<strong>la</strong>s que hac<strong>en</strong> que el servicio no esté<br />

disponible durante <strong>la</strong>rgos períodos <strong>de</strong> tiempo.<br />

• Irrupción <strong>de</strong> ciberpiratas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te para obt<strong>en</strong>er<br />

y distribuir información s<strong>en</strong>sible.<br />

• Poca robustez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s protecciones <strong>de</strong> seguridad instituidas por<br />

el proveedor.<br />

• Baja interoperabilidad para que un cli<strong>en</strong>te pueda moverse fácilm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes proveedores y evitar el lock-in.<br />

Los usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube también se preocupan sobre si existe<br />

disponibilidad continua <strong>de</strong> sus datos <strong>en</strong> <strong>la</strong>rgos períodos y si un proveedor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nube pue<strong>de</strong> subrepticiam<strong>en</strong>te explotar datos s<strong>en</strong>sibles <strong>en</strong> su propio b<strong>en</strong>eficio.<br />

2. Acceso confiable a <strong>la</strong> red<br />

Un acceso confiable a <strong>la</strong> red incluye muchos aspectos, algunos <strong>de</strong><br />

los cuales han sido tratados anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s medidas para<br />

protección <strong>de</strong> datos. No obstante, el acceso confiable a <strong>la</strong> red incorpora a<strong>de</strong><strong>más</strong><br />

un compon<strong>en</strong>te técnico que, pese a estar implícito <strong>en</strong> los temas discutidos,<br />

no es analizado con mucho <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to. Este es el acceso confiable a <strong>la</strong> red.<br />

El t<strong>en</strong>er acceso confiable a <strong>la</strong> red incluye el contar con un nivel <strong>de</strong><br />

calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma que permita <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos cuando sea<br />

290


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

requerido y con <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s comunicaciones estarán disponibles<br />

siempre que se <strong>la</strong>s necesite. Pese a que este aspecto no g<strong>en</strong>era mayores<br />

problemas <strong>en</strong> países con un alto <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> muchos países<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> disponibilidad <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> confiabilidad<br />

continúan si<strong>en</strong>do problemasEn el caso <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, los<br />

servicios <strong>de</strong> comunicaciones son, por lo g<strong>en</strong>eral, contratados a empresas<br />

especializadas (“telcos”). Para <strong>la</strong> provisión a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> servicios se requiere<br />

usualm<strong>en</strong>te un nivel <strong>de</strong> servicio y <strong>de</strong> disponibilidad superior al promedio,<br />

que <strong>de</strong>berá estar expresam<strong>en</strong>te establecido <strong>en</strong> los contratos <strong>de</strong> servicio. Si <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s son propias, es preciso asegurar que fal<strong>la</strong>s individuales no comprometan<br />

el funcionami<strong>en</strong>to total <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> comunicaciones. En otras pa<strong>la</strong>bras,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> existir sufici<strong>en</strong>tes rutas alternativas <strong>de</strong> comunicaciones como para<br />

tolerar interrupciones (programadas o no) y prever situaciones como el corte<br />

masivo <strong>de</strong> comunicaciones, por ejemplo el <strong>de</strong> <strong>la</strong> conexión mediante cable<br />

submarino. Esto es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te importante para el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

datos <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s diversas <strong>en</strong> una diversidad <strong>de</strong> países o regiones.<br />

3. Aspectos legales y regu<strong>la</strong>torios<br />

No <strong>de</strong>biera sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong> naci<strong>en</strong>te industria <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

consi<strong>de</strong>re que <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l gobierno son complejas y contradictorias.<br />

Hay poco acuerdo sobre qué tipo <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones son necesarias <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

o a nivel internacional. Por ejemplo, un regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea no<br />

cree que <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones sobre privacidad <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>ban actualizarse para<br />

<strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, un punto <strong>de</strong> vista muy difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria<br />

(World Economic Forum, 2010).<br />

El Foro Económico Mundial sugiere que los gobiernos adapt<strong>en</strong> y<br />

armonic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones pertin<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> nube con el objetivo <strong>de</strong> mejorar<br />

su aplicabilidad y reducir <strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre jurisdicciones, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> madurez <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria. Hay una frustración g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong>tre los<br />

participantes <strong>en</strong> el mercado sobre el marco regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong> datos y seguridad.<br />

Las regu<strong>la</strong>ciones son a m<strong>en</strong>udo inconsist<strong>en</strong>tes, contradictorias y difíciles <strong>de</strong><br />

aplicar para los usuarios y los proveedores que operan a nivel mundial. Esto<br />

fr<strong>en</strong>a el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los usuarios a <strong>la</strong> nube, ya que tem<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s disposiciones<br />

regu<strong>la</strong>torias no sean sufici<strong>en</strong>tes para proteger sus datos contra accesos<br />

in<strong>de</strong>bidos por <strong>la</strong> policía o evitar que sean ret<strong>en</strong>idos por los proveedores.<br />

Cuando <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones obligan efectivam<strong>en</strong>te a los datos a permanecer<br />

291


CEPAL<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras nacionales —ya sea directam<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong><br />

imposición <strong>de</strong> restricciones a <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> datos fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción<br />

o indirectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a falta <strong>de</strong> alineación <strong>en</strong>tre jurisdicciones— e impi<strong>de</strong><br />

que los proveedores realic<strong>en</strong> mejoras que permit<strong>en</strong> alcanzar economías <strong>de</strong><br />

esca<strong>la</strong> al utilizar múltiples lugares para almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

Como objetivo a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, se sugiere que los gobiernos estudi<strong>en</strong> un<br />

marco regu<strong>la</strong>torio macro que sea <strong>más</strong> flexible y permita mant<strong>en</strong>er el ritmo<br />

<strong>de</strong> los rápidos cambios tecnológicos. Las opciones incluy<strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

corregu<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> industria toma el li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones necesarias y los gobiernos manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una política y un<br />

papel <strong>de</strong> supervisión. Esto implicaría lograr un <strong>en</strong>foque armonizado <strong>de</strong> los<br />

principios básicos que guían <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad difier<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

jurisdicciones; <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>tre el <strong>en</strong>foque sectorial <strong>de</strong> Estados Unidos<br />

<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong> los datos y el <strong>más</strong> universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión<br />

Europea. Los estándares mínimos regu<strong>la</strong>torios no son <strong>la</strong> solución, ya que<br />

a m<strong>en</strong>udo no son sufici<strong>en</strong>tes para reducir <strong>la</strong> complejidad, <strong>de</strong>bido a que no<br />

impid<strong>en</strong> que los países introduzcan disposiciones adicionales.<br />

Como un paso <strong>en</strong> esta dirección, los gobiernos <strong>de</strong>berían continuar<br />

el diálogo con los proveedores para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

regu<strong>la</strong>ciones. Las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> datos pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñar<br />

un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación y armonización <strong>de</strong> los marcos<br />

jurídicos para satisfacer <strong>más</strong> eficazm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l usuario y el<br />

proveedor. Asimismo, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dar ori<strong>en</strong>tación compr<strong>en</strong>sible y fi<strong>de</strong>digna acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s respectivas responsabilida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s protecciones otorgadas a ellos y los<br />

recursos disponibles <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> incumplimi<strong>en</strong>to.<br />

4. Resist<strong>en</strong>cia al cambio<br />

Un último aspecto, no re<strong>la</strong>cionado con el campo tecnológico, sino <strong>más</strong><br />

bi<strong>en</strong> con el <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to humano, es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al cambio.<br />

Ésta es una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia muy natural <strong>de</strong>l ser humano, que se manifiesta cuando<br />

<strong>la</strong>s formas tradicionales <strong>de</strong> realizar activida<strong>de</strong>s son confrontadas con nuevas.<br />

En el cuadro X.2, se muestran <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el mo<strong>de</strong>lo tradicional <strong>de</strong><br />

TI y los mo<strong>de</strong>los asociados con <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube.<br />

292


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Cuadro X.2<br />

Comparación <strong>en</strong>tre mo<strong>de</strong>lo tradicional y <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Mo<strong>de</strong>lo tradicional<br />

Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> compra Compra activos y constituye una arquitectura técnica Compra servicios<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocio Paga por activos fijos y administrativos Pago m<strong>en</strong>sual<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acceso De <strong>la</strong> red interna al escritorio corporativo En Internet, a cualquier dispositivo (teletrabajo)<br />

Mo<strong>de</strong>lo técnico Arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to individual, no comparativo, estático Esca<strong>la</strong>ble, elástico, dinámico, multiusuarios<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> comercialización V<strong>en</strong>tas pres<strong>en</strong>ciales V<strong>en</strong>tas online<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción Call c<strong>en</strong>ter - Puntos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción Contact C<strong>en</strong>ter - Anywhere<br />

Fu<strong>en</strong>te: Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Me<strong>de</strong>llín (2011).<br />

Un primer aspecto es que el personal <strong>de</strong> TI <strong>en</strong> una empresa, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

haber estado comprando activos y construy<strong>en</strong>do los sistemas durante años, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ahora confrontado con el reto <strong>de</strong> comprar estos mismos servicios.<br />

Esto pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar resist<strong>en</strong>cia por parte <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

TI por s<strong>en</strong>tir que sus responsabilida<strong>de</strong>s principales están si<strong>en</strong>do asignadas<br />

a terceros. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocios cambia y <strong>de</strong> pagar por hardware y software<br />

<strong>en</strong> períodos previam<strong>en</strong>te no <strong>de</strong>terminados, <strong>la</strong> empresa realiza ahora pagos<br />

m<strong>en</strong>suales por servicios al proveedor <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube.<br />

La virtualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s es otro aspecto que pue<strong>de</strong> fácilm<strong>en</strong>te<br />

g<strong>en</strong>erar resist<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>bido a que ahora no existe un acceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un solo<br />

punto y los sistemas pued<strong>en</strong> ser utilizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier lugar. Las<br />

preocupaciones asociadas con <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> los datos <strong>en</strong> el<br />

sistema son frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te reportados como un problema pot<strong>en</strong>cial por<br />

los empleados y responsables <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> TI. Pero tal vez el aspecto <strong>más</strong><br />

preocupante para los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> sistemas es que los servidores que<br />

solían estar al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> sus oficinas <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> para ser reemp<strong>la</strong>zados por<br />

servidores distribuidos <strong>en</strong> lugares sobre lo que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ningún control.<br />

Estos aspectos re<strong>la</strong>cionados con un nuevo ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube,<br />

combinados con <strong>la</strong> incómoda s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que sus activida<strong>de</strong>s consi<strong>de</strong>radas<br />

rutinarias (mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servidores, actualización <strong>de</strong> software y otras)<br />

ya no son requeridas y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abocarse a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, suel<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>erar inquietud y resist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el personal <strong>de</strong> TI.<br />

C. Migración hacia <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

La migración hacia computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube se da por muchas razones,<br />

si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>más</strong> frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> operar una infraestructura<br />

propia <strong>de</strong> computación. Pero exist<strong>en</strong> también otras razones por <strong>la</strong>s cuales<br />

293


CEPAL<br />

un usuario <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> migrar y cuándo hacerlo; para ello <strong>de</strong>be sopesar varios<br />

aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que sus negocios están estructurados.<br />

Probablem<strong>en</strong>te qui<strong>en</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> mejor posición para analizar <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> migración sea aquel usuario que todavía no ha iniciado<br />

operaciones, puesto que no necesita consi<strong>de</strong>rar qué hará con un sistema <strong>de</strong><br />

informática ya exist<strong>en</strong>te. Qui<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e mayores dificulta<strong>de</strong>s es probablem<strong>en</strong>te<br />

el usuario que ha realizado fuertes inversiones <strong>en</strong> equipami<strong>en</strong>to y software.<br />

1. Razones para migrar<br />

Cuando se analizan <strong>la</strong>s razones que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una empresa para migrar<br />

sus operaciones <strong>de</strong> TI a <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, surg<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>raciones<br />

<strong>de</strong> toda índole. Lockheed Martin Corporation (2011) pres<strong>en</strong>ta una <strong>en</strong>cuesta<br />

a empresas que adoptaron computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube para sus activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

TI y sus respuestas a <strong>la</strong> pregunta sobre qué razones inc<strong>en</strong>tivan el uso <strong>de</strong> esta<br />

tecnología (véase el gráfico X.1).<br />

Gráfico X.1<br />

Inc<strong>en</strong>tivos al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Reduce costos <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> TI<br />

Reduce costos operativos <strong>de</strong> TI<br />

Habilidad para obt<strong>en</strong>er nuevos recursos rápidam<strong>en</strong>te<br />

Simplifica <strong>la</strong> infraestructura y administración <strong>de</strong> TI<br />

Aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> flexibilidad y agilidad total <strong>de</strong> TI<br />

Habilidad para reemp<strong>la</strong>zar soluciones exist<strong>en</strong>tes<br />

Habilidad para ajustarse hacia arriba y hacia abajo rápidam<strong>en</strong>te<br />

Mejora <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong>l servicio y el tiempo sin fal<strong>la</strong>s<br />

No se ti<strong>en</strong>e que gastar dinero para expandir<br />

Efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía y m<strong>en</strong>or huel<strong>la</strong> <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> carbono<br />

Reduce personal <strong>de</strong> TI<br />

Reduce riesgos <strong>de</strong> TI<br />

37<br />

33<br />

32<br />

31<br />

61<br />

60<br />

59<br />

57<br />

53<br />

52<br />

51<br />

50<br />

Fu<strong>en</strong>te: Lockheed Martin Corporation (2011).<br />

La primera es el ahorro, tanto <strong>en</strong> lic<strong>en</strong>cias como <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración<br />

<strong>de</strong>l servicio y <strong>en</strong> los equipos necesarios. Si se cu<strong>en</strong>ta con una infraestructura<br />

100% basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube no se requiere insta<strong>la</strong>r ningún tipo <strong>de</strong> hardware <strong>más</strong><br />

<strong>allá</strong> <strong>de</strong> los terminales. En esa simplicidad para el usuario y el hecho <strong>de</strong> que<br />

requiera una inversión mucho m<strong>en</strong>or para empezar a trabajar radica <strong>la</strong> fuerza<br />

<strong>de</strong> esta tecnología.<br />

294


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

En cuanto al hardware también hay ahorro; no es necesario escoger <strong>en</strong>tre<br />

una computadora portátil o una <strong>de</strong> escritorio, <strong>más</strong> barata y a m<strong>en</strong>udo <strong>más</strong><br />

rápida. En el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, el usuario pue<strong>de</strong> comprar<br />

un económico thin cli<strong>en</strong>t portátil que pue<strong>de</strong> conectar a una pantal<strong>la</strong> y a un tec<strong>la</strong>do.<br />

Entonces, todo lo que necesita es conectarse a su proveedor y disponer <strong>de</strong> todo<br />

el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y memoria que <strong>de</strong>see. Luego, cuando normalm<strong>en</strong>te el consumidor<br />

<strong>de</strong>bería reemp<strong>la</strong>zar su obsoleto ord<strong>en</strong>ador portátil, aun podrá usar su thin cli<strong>en</strong>t,<br />

porque el que ofrece el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to es el proveedor y no el equipo <strong>en</strong> sí.<br />

La implem<strong>en</strong>tación rápida y baja <strong>en</strong> riesgos es otra motivación. Gracias<br />

a una infraestructura <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, es posible com<strong>en</strong>zar a<br />

trabajar muy rápidam<strong>en</strong>te. No es necesario esperar mucho tiempo e invertir<br />

gran<strong>de</strong>s recursos antes <strong>de</strong> iniciar una sesión <strong>en</strong> una nueva solución. Las<br />

aplicaciones basadas <strong>en</strong> esta tecnología estarán disponibles <strong>en</strong> cuestión <strong>de</strong><br />

pocas semanas, incluso con un alto nivel <strong>de</strong> personalización.<br />

Las actualizaciones automáticas son también otro inc<strong>en</strong>tivo, puesto<br />

que <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube no afecta negativam<strong>en</strong>te a los<br />

recursos <strong>de</strong> TI. Si se actualiza a <strong>la</strong> última versión <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación, <strong>la</strong> nueva<br />

tecnología no obliga al consumidor a <strong>de</strong>cidir <strong>en</strong>tre actualizar o conservar<br />

su trabajo, porque <strong>la</strong>s personalizaciones e integraciones se conservan<br />

automáticam<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> actualización.<br />

La portabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información es otra característica atractiva.<br />

Aunque, <strong>en</strong> un principio, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los proveedores dirigían sus servicios<br />

a los usuarios corporativos, con el paso <strong>de</strong>l tiempo los usuarios particu<strong>la</strong>res<br />

han com<strong>en</strong>zado a usar este concepto <strong>de</strong> manera masiva y casi sin darse<br />

cu<strong>en</strong>ta mediante el uso <strong>de</strong> servicios para teléfonos móviles, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

teléfonos intelig<strong>en</strong>tes y tabletas.<br />

Por otra parte, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube es <strong>más</strong> amigable con el medio ambi<strong>en</strong>te;<br />

<strong>la</strong>s computadoras <strong>de</strong> escritorio gastan aproximadam<strong>en</strong>te 150 watts cada una;<br />

con <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube no se necesitan máquinas que consuman <strong>más</strong> <strong>de</strong><br />

10 watts. C<strong>la</strong>ro que a esto hay que sumar el consumo <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos;<br />

sin embargo, dado que éstos ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a un gran número <strong>de</strong> terminales, <strong>la</strong> nube<br />

computacional ofrece un importante ahorro global <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

Otro b<strong>en</strong>eficio se ori<strong>en</strong>ta hacia <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos. Ya <strong>en</strong> el<br />

pasado se han usado varios métodos para impedir el copiado ilegal <strong>de</strong><br />

música y pelícu<strong>la</strong>s, pero todos pres<strong>en</strong>taban algún problema. Hubo casos <strong>de</strong><br />

copias protegidas <strong>de</strong> CD que algunos reproductores no podían reconocer,<br />

el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología DRM7 es un esfuerzo <strong>más</strong> por parte <strong>de</strong> algunas<br />

295


CEPAL<br />

compañías para proteger sus cont<strong>en</strong>idos resultando <strong>en</strong> discusiones acerca<br />

<strong>de</strong> su implem<strong>en</strong>tación y el diseño <strong>de</strong> métodos para eludirlo. Sin embargo,<br />

<strong>la</strong> nube ofrecerá a <strong>la</strong> gestión digital <strong>de</strong> restricciones (DRM) un segundo<br />

b<strong>en</strong>eficio a los productores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido que ofrecerán pelícu<strong>la</strong>s, juegos<br />

y música directam<strong>en</strong>te al consumidor. Estos cont<strong>en</strong>idos serán diseñados<br />

para ejecutarse <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y requerirá <strong>más</strong><br />

tiempo y esfuerzo realizar copias ilegales <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s y música distribuidas<br />

por este medio. El b<strong>en</strong>eficio se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> también a los consumidores pues,<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>os y juegos, los costos se reduc<strong>en</strong> al pagar solo lo que se<br />

usa por el tiempo solicitado.<br />

2. Evaluación <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

La evaluación <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es un<br />

tema complejo porque pue<strong>de</strong> impactar <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sectores diversos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. El C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Económicas y <strong>de</strong> Negocios <strong>de</strong>l<br />

Reino Unido evaluó el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> esta tecnología <strong>en</strong> Alemania,<br />

España, Francia, Italia y el Reino Unido, cuyos resultados se muestran <strong>en</strong> el<br />

gráfico X.2 (C<strong>en</strong>tre for Economics and Business Research, 2010).<br />

Gráfico X.2<br />

B<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> cinco países <strong>de</strong> Europa<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Francia Alemania Italia España Reino Unido EMEA<br />

Oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> negocios<br />

Ahorros netos <strong>en</strong> costos<br />

Creación <strong>de</strong> negocios<br />

Efectos multiplicadores<br />

Fu<strong>en</strong>te: C<strong>en</strong>tre for Economics and Business Research (2010).<br />

EMEA incluye a Europa, Medio Ori<strong>en</strong>te y África.<br />

296


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

La cuantificación <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube involucró <strong>la</strong> agregación <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios individuales id<strong>en</strong>tificados<br />

y cuantificados, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s previsiones sobre el panorama<br />

macroeconómico <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los cinco países y <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> adopción<br />

supuestas para cada sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria agregada <strong>en</strong> cada país. Las<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> negocios son citadas <strong>en</strong> el informe como uno<br />

<strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio económico que se obti<strong>en</strong>e, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte<br />

<strong>de</strong> los países analizados no supera el 15% <strong>de</strong>l total (a excepción <strong>de</strong>l Reino<br />

Unido). Mucho mayor impacto económico ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> negocios, que<br />

<strong>en</strong> Francia supera 30% <strong>de</strong>l total. El ahorro <strong>en</strong> costos netos <strong>de</strong> operaciones<br />

<strong>de</strong> TI se muestra <strong>en</strong> rojo y es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los gastos <strong>en</strong> ese rubro antes<br />

y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología. Los b<strong>en</strong>eficios económicos<br />

por este concepto varían <strong>en</strong>tre 15 y 20% <strong>de</strong>l total.<br />

El último ítem analizado y responsable por el 37% <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios<br />

económicos es el <strong>de</strong> los efectos multiplicadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía. Este es un<br />

ítem por lo g<strong>en</strong>eral complejo <strong>de</strong> evaluar, que requiere un análisis <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios co<strong>la</strong>terales <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías y el impacto positivo<br />

<strong>en</strong> rubros difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía re<strong>la</strong>cionados con este. Lo que resulta<br />

incuestionable es el gran peso re<strong>la</strong>tivo que <strong>en</strong> una sociedad industrializada<br />

pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er los efectos multiplicadores <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube.<br />

El uso <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube resulta <strong>en</strong> ahorros<br />

<strong>de</strong> costos a los presupuestos <strong>de</strong> TI <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que, a su vez, impulsan<br />

un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad. Exist<strong>en</strong> tres mecanismos mediante los cuales<br />

<strong>la</strong>s empresas pued<strong>en</strong> ahorrar costos:<br />

• El gasto <strong>de</strong> capital: mediante <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> servidores y<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y su sustitución por capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube basadas <strong>en</strong> pago por usos, <strong>la</strong>s empresas pued<strong>en</strong> reducir<br />

su costo neto <strong>de</strong> capital <strong>en</strong> TI.<br />

• Costos <strong>de</strong> personal: por <strong>la</strong> externalización <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> TI, <strong>la</strong>s<br />

empresas pued<strong>en</strong> reducir su p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> TI o redistribuir el personal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>más</strong> productivas <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> TI, tales<br />

como el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aplicaciones<br />

• Costos <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y refrigeración: al eliminar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergizar<br />

y refrigerar servidores y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos, <strong>la</strong>s empresas pued<strong>en</strong><br />

ahorrar montos sustanciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> factura <strong>de</strong> electricidad.<br />

297


CEPAL<br />

La adopción <strong>de</strong> esta tecnología, sin embargo, requerirá <strong>de</strong> nuevos gastos,<br />

sobre todo cuando se utilizan mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> nubes híbridas y públicas. La<br />

reducción <strong>de</strong> gastos por uso <strong>de</strong> esta tecnología <strong>en</strong> los cinco países analizados<br />

se muestra <strong>en</strong> el gráfico X.3.<br />

Gráfico X.3<br />

Ahorros por uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

(En porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los gastos <strong>en</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información)<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Gastos <strong>de</strong> Capital Costos <strong>de</strong> Personal Costos <strong>de</strong> Energía y<br />

Refrigeración<br />

Privada Híbrida Pública<br />

Fu<strong>en</strong>te: C<strong>en</strong>tre for Economics and Business Research (2010).<br />

3. Aspectos a consi<strong>de</strong>rar para migrar exitosam<strong>en</strong>te<br />

Exist<strong>en</strong> muchas v<strong>en</strong>tajas <strong>en</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube.<br />

Como se indicó, se pued<strong>en</strong> conseguir muchos b<strong>en</strong>eficios a través <strong>de</strong> su<br />

implem<strong>en</strong>tación (IT Industry Innovation Council, 2011):<br />

298<br />

1. Simplicidad. La nube reduce a un nivel casi insignificante los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos técnicos <strong>en</strong> TI que necesita un propietario <strong>de</strong>l<br />

negocio. La complejidad técnica re<strong>la</strong>cionada con establecer, operar,<br />

y mant<strong>en</strong>er cualquier parte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TIC es at<strong>en</strong>dido por<br />

el proveedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube, lo que permite a <strong>la</strong>s empresas c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong><br />

su negocio.<br />

2. Accesibilidad. La accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube ofrece a <strong>la</strong>s pequeñas<br />

empresas información con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se almac<strong>en</strong>a<br />

y a través <strong>de</strong> una multitud <strong>de</strong> dispositivos, limitada únicam<strong>en</strong>te por<br />

el acceso a Internet.


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

3. Flexibilidad. En muchos aspectos <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> nube ofrece una<br />

propuesta <strong>de</strong> mayor valor a <strong>la</strong>s pequeñas empresas que a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

cuando se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> flexibilidad. Dada <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z con <strong>la</strong> que cambia<br />

el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> negocios y <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong>s pequeñas empresas<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser capaces <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r ágilm<strong>en</strong>te y estar equipadas<br />

para adaptar sus operaciones <strong>de</strong> forma rápida. Con servicios<br />

basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, facturados por usuario o por suscripción, <strong>la</strong>s<br />

pequeñas empresas pued<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar su capacidad tecnológica <strong>en</strong><br />

paralelo a sus requisitos <strong>de</strong> negocio y crecimi<strong>en</strong>to. En lugar <strong>de</strong> ser<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los pronósticos y predicciones pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

riesgosos, con soluciones basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube pued<strong>en</strong> adaptar<br />

y ampliar sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> TI <strong>de</strong> ad hoc <strong>en</strong> función a sus<br />

necesida<strong>de</strong>s. Dada <strong>la</strong> naturaleza cíclica <strong>de</strong>l negocio, son capaces<br />

<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar y reducir <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los recursos adicionales <strong>en</strong><br />

consonancia con <strong>la</strong>s fluctuaciones económicas. También ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

flexibilidad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube que<br />

utilizan. Mi<strong>en</strong>tras que, por un <strong>la</strong>do, pued<strong>en</strong> basar sus sistemas <strong>de</strong><br />

TI <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube con requisitos <strong>de</strong> hardware <strong>de</strong> TI in situ insignificantes,<br />

por otro <strong>la</strong>do pued<strong>en</strong> seleccionar sólo los compon<strong>en</strong>tes que se<br />

adaptan a ellos y sus negocios (por ejemplo, servicios <strong>de</strong> correo<br />

electrónico alojados, bases <strong>de</strong> datos o almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to).<br />

4. Asequibilidad. Las aplicaciones <strong>de</strong> negocios empresariales, como <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones con el cli<strong>en</strong>te (CRM), los programas<br />

<strong>de</strong> recursos empresariales (ERP) u otros, son costosos <strong>de</strong> adquirir,<br />

insta<strong>la</strong>r y mant<strong>en</strong>er. En un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube,<br />

este tipo <strong>de</strong> aplicaciones se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> mucho <strong>más</strong> asequible<br />

y accesible para <strong>la</strong>s pymes. Se evita <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> capital <strong>en</strong><br />

infraestructura, incluy<strong>en</strong>do servidores, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y software.<br />

Las actualizaciones <strong>de</strong> hardware y software y el control <strong>de</strong> versiones<br />

<strong>de</strong> software pasan a ser activida<strong>de</strong>s innecesarias, recay<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>en</strong> el proveedor <strong>de</strong> servicios.<br />

5. Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad. Con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s rutinarias <strong>de</strong> TI y<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> red realizadas por el proveedor, <strong>la</strong>s pymes<br />

pued<strong>en</strong> evitar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar o reori<strong>en</strong>tar recursos para<br />

mant<strong>en</strong>er los sistemas <strong>de</strong> los que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> para manejar sus<br />

negocios. Esto mejora directam<strong>en</strong>te su productividad y les permite<br />

c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> temas relevantes para el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong><br />

sus negocios, así como sost<strong>en</strong>er su competitividad.<br />

299


CEPAL<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras consi<strong>de</strong>raciones <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> migración hacia <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir qué servicios serán contratados. Esto<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> aspectos como el nivel <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong>seado, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r aplicaciones propias y requisitos legales o contractuales respecto<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el control sobre <strong>la</strong> información, <strong>en</strong>tre otros.<br />

En el mo<strong>de</strong>lo tradicional <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> servicios: <strong>la</strong> empresa<br />

u organización aloja tanto <strong>la</strong> infraestructura, como <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma y <strong>la</strong>s<br />

aplicaciones <strong>en</strong> su predio. Una migración hacia IaaS compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el alqui<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong>l proveedor <strong>de</strong> servicios toda <strong>la</strong> infraestructura, <strong>de</strong> forma que tanto <strong>la</strong>s<br />

p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aplicaciones como <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>en</strong> sí y el<br />

software permanezcan bajo el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Un nivel <strong>más</strong> avanzado<br />

consiste <strong>en</strong> migrar <strong>la</strong>s capas correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

aplicaciones a <strong>la</strong> nube, contratando los servicios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

bajo el esquema <strong>de</strong> PaaS, conservando sin embargo <strong>la</strong>s aplicaciones y el software<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa. Finalm<strong>en</strong>te, cuando todas <strong>la</strong>s capas son colocadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, se<br />

contratan el SaaS <strong>de</strong>l proveedor y muy poco queda alojado <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

En caso <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong>dicada a nivel <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> informática, <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia escalonada es probablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> m<strong>en</strong>os traumática para realizar una migración pau<strong>la</strong>tina. No obstante,<br />

muchas empresas optan por migrar todos los servicios y <strong>la</strong> infraestructura<br />

<strong>en</strong> forma directa y contratan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio los SaaS <strong>de</strong>l proveedor,<br />

especialm<strong>en</strong>te cuando son pequeñas o medianas con poco <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

infraestructura propia y necesida<strong>de</strong>s variables <strong>en</strong> cuanto a TI.<br />

Cuando se consi<strong>de</strong>ran c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos, resulta ilustrativo examinar su<br />

cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> valor. En el diagrama X.5, se muestra esa cad<strong>en</strong>a y los proveedores<br />

<strong>de</strong> servicios que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cada etapa.<br />

Diagrama X.5<br />

Cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> valor ext<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos<br />

Transporte /<br />

Infraestructura<br />

Red <strong>de</strong> valor<br />

agregado<br />

Alojami<strong>en</strong>to<br />

Seguridad<br />

Desarrollo <strong>de</strong><br />

servicios<br />

Creación <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos<br />

y aplicaciones<br />

Integración <strong>de</strong><br />

sistemas<br />

/aplicaciones<br />

Interfaz con<br />

cli<strong>en</strong>tes<br />

Proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> red<br />

Operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

Integradores <strong>de</strong> TI<br />

Proveedores <strong>de</strong><br />

software<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos puros<br />

ASP/SaaS /Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

ISP/Alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> portal web<br />

Proveedor completo <strong>de</strong> servicios (alianzas)<br />

Fu<strong>en</strong>te: CloudConf LATAM (2012).<br />

300


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Los primeros dos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> los<br />

proveedores <strong>de</strong> red, que incluy<strong>en</strong> tanto el transporte y <strong>la</strong> infraestructura como<br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> valor agregado. Muchos operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones ofrec<strong>en</strong><br />

a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, el alojami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> seguridad y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> servicios,<br />

<strong>la</strong>bores típicas <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> datos puros tradicional. La creación <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

y aplicaciones está normalm<strong>en</strong>te a cargo <strong>de</strong> los proveedores <strong>de</strong> software, pero<br />

varios otros proveedores <strong>de</strong> servicios tales como los integradores <strong>de</strong> TI, los<br />

proveedores <strong>de</strong> ASP o SaaS o los ISPs que prove<strong>en</strong> alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> páginas<br />

web, pued<strong>en</strong> también ofrecerlos. La integración <strong>de</strong> sistemas o aplicaciones y <strong>la</strong><br />

interfaz con los cli<strong>en</strong>tes (a través <strong>de</strong> CRM, por ejemplo) pued<strong>en</strong> ser provistas<br />

por el proveedor <strong>de</strong> SaaS, pero exist<strong>en</strong> también otras posibilida<strong>de</strong>s.<br />

La elección <strong>de</strong>l esquema <strong>de</strong> contratación <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>en</strong> gran medida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> el país o <strong>la</strong> región. I<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

mant<strong>en</strong>er una re<strong>la</strong>ción contractual con un solo proveedor. No obstante, son<br />

raros los proveedores que participan <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> valor y pued<strong>en</strong><br />

ofrecer todos los servicios.<br />

D. La situación <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

La situación actual <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es difícil <strong>de</strong> evaluar <strong>de</strong>bido al poco tiempo durante <strong>en</strong> cual<br />

estos servicios se han ofrecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. “La adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube<br />

está aum<strong>en</strong>tando, pero todavía no está al nivel <strong>de</strong> Estados Unidos… hay<br />

muchas evaluaciones y p<strong>la</strong>nificación, pero no sufici<strong>en</strong>tes implem<strong>en</strong>taciones.<br />

Las implem<strong>en</strong>taciones actuales son <strong>en</strong> su mayoría privadas y consist<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> multinacionales sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz. Los principales<br />

b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube (a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />

que <strong>en</strong> verdad <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tan) son los proveedores <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

virtualización, trabajo <strong>en</strong> red y seguridad” (Grava, 2012).<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales preocupaciones <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> consiste<br />

<strong>en</strong> pasar información fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras nacionales, lo que dificulta <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos compartidos <strong>en</strong> Estados Unidos o Europa.<br />

1. Entorno legal y regu<strong>la</strong>torio<br />

Los avances legis<strong>la</strong>tivos para normar <strong>de</strong> forma completa <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

comerciales a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube están avanzando <strong>en</strong> <strong>América</strong><br />

301


CEPAL<br />

<strong>Latina</strong>. En Colombia se discute <strong>la</strong> polémica ley Lleras, que regu<strong>la</strong>rá una<br />

serie <strong>de</strong> aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> información y podría otorgar a los<br />

proveedores <strong>de</strong> Internet un fuerte control sobre los datos, algo que podría<br />

afectar positiva o negativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> su aplicación. En Chile, ha com<strong>en</strong>zado el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong><br />

ley <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> datos que p<strong>la</strong>nea normar los aspectos concerni<strong>en</strong>tes.<br />

Arg<strong>en</strong>tina, mi<strong>en</strong>tras tanto, ti<strong>en</strong>e algunas normas regu<strong>la</strong>torias al respecto,<br />

como <strong>la</strong> Ley 25 326 <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> los Datos Personales, pero los actores<br />

re<strong>la</strong>cionados al tema concuerdan <strong>en</strong> que su actualización es urg<strong>en</strong>te, puesto<br />

que pres<strong>en</strong>ta fal<strong>en</strong>cias simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>contradas <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Business Software Alliance (2011) analizó <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> 24 países<br />

<strong>en</strong> lo referido a su grado <strong>de</strong> preparación para <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

(véase el gráfico X.4), <strong>la</strong> que incluyó a tres países <strong>la</strong>tinoamericanos: México,<br />

Arg<strong>en</strong>tina y Brasil.<br />

Gráfico X.4<br />

Grado <strong>de</strong> preparación normativa para <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Japón<br />

Estados<br />

Unidos<br />

Rep. <strong>de</strong><br />

Corea<br />

España Ma<strong>la</strong>sia México Arg<strong>en</strong>tina India Brasil<br />

Privacidad<br />

Seguridad<br />

Cibercrim<strong>en</strong><br />

Propiedad intelectual<br />

Apoyo a estándares <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria y normas internacionales <strong>de</strong> armonización<br />

Promoción al libre comercio<br />

Preparación <strong>en</strong> TIC y <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: Business Software Alliance (2011).<br />

México y Arg<strong>en</strong>tina ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> total calificaciones por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l 50%,<br />

pero Brasil figura como el último <strong>en</strong> <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> países seleccionados. Los<br />

resultados <strong>de</strong> este análisis son abrumadores, puesto que <strong>en</strong> una región con<br />

302


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

un pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>orme para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, el<br />

marco normativo y regu<strong>la</strong>torio es incipi<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> los pocos casos don<strong>de</strong><br />

existe, es insufici<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, el único país certificado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />

internacional <strong>de</strong> datos es Arg<strong>en</strong>tina, tema <strong>en</strong> el que es seguido por Uruguay y<br />

México (Martínez Fazza<strong>la</strong>ri, 2011). La norma arg<strong>en</strong>tina sigue <strong>la</strong> línea europea,<br />

<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que prohíbe <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos personales a algún<br />

país que no proporcione los niveles <strong>de</strong> protección a<strong>de</strong>cuados. México fue el<br />

primer país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> contar con una regu<strong>la</strong>ción sobre <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su Ley Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> Datos <strong>en</strong> Posesión <strong>de</strong><br />

Particu<strong>la</strong>res. “Lo que <strong>de</strong>staca es que México sí ti<strong>en</strong>e explícitam<strong>en</strong>te y exige<br />

unas condiciones para los contratos que firme, por ejemplo, una empresa con<br />

un tercero que provee servicios <strong>de</strong> nube, unos requisitos técnicos y unos <strong>de</strong><br />

información para garantizar que cuando se <strong>en</strong>víe <strong>la</strong> información <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

no se ponga <strong>en</strong> riesgo los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los datos personales”<br />

(Comisión <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia y Acceso a <strong>la</strong> Información <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Nuevo<br />

León, 2012). Por su parte, <strong>en</strong> Chile se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do diversos instrum<strong>en</strong>tos<br />

legales sobre el particu<strong>la</strong>r que se <strong>en</strong>umeran <strong>en</strong> el cuadro X.3.<br />

Cuadro X.3<br />

Normativa chil<strong>en</strong>a re<strong>la</strong>tiva a computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Norma Fecha Descripción<br />

Ley 19 799 2002 Docum<strong>en</strong>tos electrónicos, firma electrónica y servicios <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> dicha firma (Ministerio <strong>de</strong><br />

Economía, Fom<strong>en</strong>to y Reconstrucción)<br />

DS/181 2002 Aprueba reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley 19 799 sobre docum<strong>en</strong>tos electrónicos, firma electrónica y <strong>la</strong> certificación<br />

<strong>de</strong> dicha firma (Ministerio <strong>de</strong> Economía, Fom<strong>en</strong>to y Reconstrucción)<br />

DS/81 2004 Aprueba norma técnica para los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong>l Estado sobre interoperabilidad <strong>de</strong><br />

docum<strong>en</strong>tos electrónicos (Ministerio Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presid<strong>en</strong>cia)<br />

DS/83 2004 Decreto que regu<strong>la</strong> los estándares mínimos <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> el uso, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, acceso y<br />

distribución <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to electrónico. Regu<strong>la</strong> adicionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción electrónica <strong>en</strong>tre el estado y<br />

los ciudadanos (Ministerio Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presid<strong>en</strong>cia)<br />

DS/93 2006 Decreto que fija estándares sobre el a<strong>de</strong>cuado manejo <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>sajes electrónicos, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r el<br />

SPAM (Ministerio Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presid<strong>en</strong>cia)<br />

DS/100 2006 Decreto que fija los estándares mínimos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir los sitios web <strong>de</strong>l Estado (Ministerio<br />

Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presid<strong>en</strong>cia)<br />

DS/158 2007 Modifica DS/81 <strong>de</strong> 2004. Aprueba norma técnica para los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong>l Estado<br />

sobre interoperabilidad <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos electrónicos (Ministerio Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presid<strong>en</strong>cia)<br />

DS/271 2008 Aprueba reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong> esquemas docum<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el repositorio <strong>de</strong>l Administrador<br />

<strong>de</strong> Esquemas y Metadatos para los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong>l Estado (Ministerio <strong>de</strong> Economía,<br />

Fom<strong>en</strong>to y Reconstrucción)<br />

Guía Web V2.0 2008 Instrum<strong>en</strong>to que apoya a los servicios <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> diseño y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>taformas web<br />

(Ministerio <strong>de</strong> Economía, Fom<strong>en</strong>to y Reconstrucción)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos oficiales.<br />

En conclusión, <strong>la</strong> normativa legal y <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los países<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos que mayor grado <strong>de</strong> utilización muestran t<strong>en</strong>er <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

303


CEPAL<br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube son todavía incipi<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> muchos aspectos<br />

insufici<strong>en</strong>tes para tratar apropiadam<strong>en</strong>te el tema. Se requiere a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>más</strong><br />

coordinación a nivel regional para t<strong>en</strong>er un marco normativo y regu<strong>la</strong>torio<br />

uniforme que permita <strong>la</strong> libre transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos <strong>en</strong>tre los países y que<br />

a<strong>de</strong><strong>más</strong> proporcione seguridad a los usuarios <strong>de</strong> esta tecnología.<br />

2. Grado <strong>de</strong> adopción <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

Uno <strong>de</strong> los primeros problemas para tratar este tema es <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> información y <strong>de</strong> datos, puesto que no son muchas <strong>la</strong>s empresas<br />

especializadas que realizan estudios <strong>de</strong> esta naturaleza <strong>en</strong> países <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong>. Para Brasil, hay datos reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bido a que fue <strong>la</strong> se<strong>de</strong> para <strong>la</strong><br />

CloudConf LATAM 2012. Sobre los <strong>de</strong><strong>más</strong>, algunas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res<br />

y académicas han realizado estudios <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> tecnología, basados<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>cuestas.<br />

IDC Worldwi<strong>de</strong> IT Public Cloud Services Forecast (2010) estima que<br />

los <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube aum<strong>en</strong>tarán 61% <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>en</strong>tre 2010 y<br />

2014, previ<strong>en</strong>do un fuerte crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>en</strong> los rubros <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

servidores y aplicaciones, principalm<strong>en</strong>te. Esto probablem<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>ba a<br />

que <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una etapa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo incipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y que, por esa razón, los crecimi<strong>en</strong>tos<br />

acelerados se dan <strong>de</strong>bido a una adopción masiva inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología. En<br />

el gráfico X.5, se muestra el grado <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> esta tecnología a nivel<br />

mundial, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> Brasil <strong>en</strong> cuanto a adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

<strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes dos años. El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aplicaciones que no son críticas<br />

es comparativam<strong>en</strong>te alto, lo que pue<strong>de</strong> interpretarse como un resultado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> aplicaciones como re<strong>de</strong>s sociales. En el gráfico X.6,<br />

se muestra el crecimi<strong>en</strong>to por nivel <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Brasil. Pese a no<br />

contar con una normativa a<strong>de</strong>cuada para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, este país es por mucho el que marca el compás para <strong>la</strong> región.<br />

304


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Gráfico X.5<br />

Adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> el mundo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Acc<strong>en</strong>ture Institute for High Performance.<br />

Gráfico X.6<br />

Crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> Brasil según nivel <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

Aplicación<br />

86<br />

88<br />

Infraestructura<br />

42<br />

41<br />

P<strong>la</strong>taforma<br />

19<br />

39<br />

2012 2010<br />

Fu<strong>en</strong>te: Belfort (2012).<br />

Otro país que está impulsando el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube es<br />

Colombia y como resultado <strong>de</strong> una evaluación in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te se verificó que<br />

casi 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que han adoptado servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube lo hace<br />

mediante el uso <strong>de</strong> SaaS (véase el gráfico X.7).<br />

305


CEPAL<br />

Gráfico X.7<br />

Servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube utilizados <strong>en</strong> Colombia<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Software como Servicio<br />

(SaaS)<br />

P<strong>la</strong>taforma como Servicio<br />

(PaaS)<br />

Infraestructura como<br />

Servicio (IaaS)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Rueda (2012).<br />

Un aspecto importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube lo constituy<strong>en</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos, puesto que para efectos <strong>de</strong> proporcionar almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to masivo<br />

y procesami<strong>en</strong>to off-shore, se requiere <strong>de</strong> espacios re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

países. En el gráfico X.8, se muestra una proyección realizada por McKinsey sobre<br />

el panorama <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> cinco países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

(Moreira, 2012). Se pue<strong>de</strong> apreciar que Brasil es el país que ofrecerá mayor espacio<br />

para crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos a los servicios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

para el año 2014. Por su parte, también México y Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rán altas<br />

capacida<strong>de</strong>s para ofrecer tecnologías <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos.<br />

300<br />

Gráfico X.8<br />

Perspectiva <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

(Miles <strong>de</strong> metros cuadrados)<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

-<br />

2010 2011 2012 2013 2014<br />

Colombia Chile Arg<strong>en</strong>tina México Brasil<br />

Fu<strong>en</strong>te: Rueda (2012).<br />

306


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

E. La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil<br />

La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube experim<strong>en</strong>ta un creci<strong>en</strong>te grado <strong>de</strong><br />

adopción a nivel mundial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2007. Al mismo tiempo, se expan<strong>de</strong> el uso<br />

<strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes que se conectan a <strong>la</strong> Internet con base <strong>en</strong> el rápido<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> red inalámbrica. Ubicuidad y movilidad<br />

son dos características importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración que<br />

proporcionan una gama <strong>de</strong> servicios personalizados a través <strong>de</strong> numerosos<br />

tipos <strong>de</strong> terminales y modos <strong>de</strong> acceso. La combinación <strong>de</strong> una red móvil<br />

ubicua y <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube ha g<strong>en</strong>erado una nueva modalidad: <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil (MCC por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés).<br />

El Foro <strong>de</strong> Cloud Computing Mobile <strong>de</strong>fine MCC <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

manera: “Cloud computing móvil <strong>en</strong> su forma <strong>más</strong> simple, se refiere a una<br />

infraestructura don<strong>de</strong> tanto el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to como el procesami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> datos ocurr<strong>en</strong> fuera <strong>de</strong>l dispositivo móvil. Las aplicaciones móviles<br />

<strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube muev<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> computación y el<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> nube, con lo que<br />

<strong>la</strong>s aplicaciones y <strong>la</strong> computación móvil llegan no sólo a los usuarios <strong>de</strong><br />

teléfonos intelig<strong>en</strong>tes, sino a una gama mucho <strong>más</strong> amplia <strong>de</strong> suscriptores<br />

móviles” (Aepona, 2010).<br />

1. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil<br />

La estructura básica <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil está basada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong> dos tecnologías: acceso móvil <strong>de</strong> datos y computación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube. Busca aprovechar ambas tecnologías para proveer al usuario con<br />

herrami<strong>en</strong>tas que permitan acce<strong>de</strong>r a gran capacidad computacional por<br />

<strong>de</strong>manda y libre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ataduras <strong>de</strong> una conexión física. En el diagrama X.6 se<br />

muestra <strong>la</strong> arquitectura típica <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil.<br />

307


CEPAL<br />

Diagrama X.6<br />

Arquitectura <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil<br />

Fu<strong>en</strong>te: Dinh, Lee, Niyato y Wang (2012).<br />

En el concepto <strong>de</strong> MCC, los dispositivos móviles están conectados a <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> móviles mediante estaciones base (base transceiver station, BTS), puntos<br />

<strong>de</strong> acceso o por satélite, que establec<strong>en</strong> y contro<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s conexiones (<strong>en</strong><strong>la</strong>ces<br />

inalámbricos) y <strong>la</strong>s interfaces funcionales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y dispositivos móviles.<br />

Las solicitu<strong>de</strong>s e información <strong>de</strong> los usuarios móviles (por ejemplo, id<strong>en</strong>tificación<br />

y ubicación) se transmit<strong>en</strong> a los procesadores c<strong>en</strong>trales que están conectados<br />

a los servidores que proporcionan servicios <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s móviles. En este caso,<br />

los operadores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s móviles pued<strong>en</strong> proporcionar servicios a los usuarios<br />

móviles como AAA (aut<strong>en</strong>ticación, autorización y contabilidad) basados <strong>en</strong><br />

el ag<strong>en</strong>te local (HA) y los datos <strong>de</strong> los abonados almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> bases <strong>de</strong><br />

datos. Después, <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los abonados se <strong>en</strong>vían a una nube a través<br />

<strong>de</strong> Internet. En <strong>la</strong> nube, los contro<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube procesan <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s<br />

para proporcionar a los usuarios móviles con los servicios que correspondan.<br />

La gran v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> esta arquitectura es el hecho <strong>de</strong> que el usuario pue<strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er a su disposición gran<strong>de</strong>s facilida<strong>de</strong>s computacionales a través <strong>de</strong> un<br />

dispositivo móvil, que superan sus limitaciones intrínsecas (almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

capacidad computacional), a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r trabajar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier lugar<br />

don<strong>de</strong> disponga <strong>de</strong> una conexión inalámbrica (untethered connection). En teoría,<br />

un dispositivo móvil con capacida<strong>de</strong>s computacionales y memoria bastante<br />

simples podría permitir a un usuario t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s mismas facilida<strong>de</strong>s que un<br />

computador sofisticado, siempre y cuando se garantice una comunicación<br />

308


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

confiable y <strong>de</strong> alta velocidad y ancho <strong>de</strong> banda. De alguna manera, es<br />

retomar el concepto <strong>de</strong> los años 1980 <strong>de</strong> computadores c<strong>en</strong>trales (mainframes)<br />

po<strong>de</strong>rosos y un conjunto <strong>de</strong> dispositivos <strong>de</strong> acceso d<strong>en</strong>ominados “terminales<br />

tontas”. En este caso el computador c<strong>en</strong>tral es reemp<strong>la</strong>zado por <strong>la</strong>s nubes, el<br />

cableado y <strong>la</strong>s comunicaciones por <strong>la</strong> Internet y <strong>la</strong>s terminales por dispositivos<br />

móviles. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l usuario móvil, exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes v<strong>en</strong>tajas:<br />

• Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería. Puesto esta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

principales preocupaciones <strong>de</strong> un usuario móvil, el <strong>de</strong>legar <strong>la</strong><br />

ejecución <strong>de</strong> aplicaciones que consum<strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> CPU a <strong>la</strong> nube<br />

permite ahorrar hasta un 45% <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

• Mejora <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y procesami<strong>en</strong>to. Puesto que <strong>la</strong><br />

memoria es un factor limitante <strong>en</strong> el dispositivo móvil, <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar información <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube permite ahorros significativos<br />

<strong>en</strong> este recurso. De igual forma <strong>la</strong>s aplicaciones que requier<strong>en</strong><br />

mucha capacidad <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to pued<strong>en</strong> ser traspasadas a <strong>la</strong><br />

nube con una mejoría consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to.<br />

• Confiabilidad. El almac<strong>en</strong>ar datos o ejecutar aplicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

nubes es una manera efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> confiabilidad, puesto<br />

que varias computadoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> red guardan copias <strong>de</strong> seguridad o<br />

resultados intermedios.<br />

No obstante, exist<strong>en</strong> también muchos retos que <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

MCC <strong>de</strong>be superar, que se analizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te subsección.<br />

2. Retos<br />

Los dispositivos móviles (teléfonos intelig<strong>en</strong>tes, tabletas, y otros) se están<br />

convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una parte es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida humana como <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />

<strong>de</strong> comunicación <strong>más</strong> eficaces, conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes y sobre todo ubicuas. Los<br />

usuarios móviles pued<strong>en</strong> acumu<strong>la</strong>r una variada experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> servicios <strong>de</strong><br />

aplicaciones móviles (por ejemplo, aplicaciones para el iPhone o Google Apps),<br />

que se ejecutan <strong>en</strong> los dispositivos o <strong>en</strong> servidores remotos a través <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s<br />

inalámbricas. El rápido progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> informática móvil se convierte <strong>en</strong> una<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia po<strong>de</strong>rosa <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología informática, así como<br />

<strong>en</strong> los campos <strong>de</strong> industria y comercio. Sin embargo, los dispositivos móviles<br />

se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a muchos <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> sus recursos (por ejemplo, <strong>la</strong> duración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> batería, el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y ancho <strong>de</strong> banda) y <strong>de</strong> comunicaciones (por<br />

309


CEPAL<br />

ejemplo, <strong>la</strong> movilidad y <strong>la</strong> seguridad). Los recursos limitados obstaculizan<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> servicio. En el cuadro X.4, se<br />

<strong>en</strong>umeran los retos que <strong>la</strong> MCC <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar y posibles soluciones.<br />

Cuadro X.4<br />

Retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil y soluciones<br />

Retos<br />

Limitaciones <strong>de</strong> dispositivos móviles<br />

Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

División <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> aplicación<br />

Soluciones<br />

Virtualización y manejo <strong>de</strong> imag<strong>en</strong>.<br />

Migración <strong>de</strong> tareas.<br />

Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ancho <strong>de</strong> banda.<br />

Reducción <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> datos.<br />

Mecanismo elástico <strong>de</strong> división <strong>de</strong> aplicaciones.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Qi y Gani (2011).<br />

Limitaciones <strong>de</strong> dispositivos móviles<br />

Cuando se examina el uso <strong>de</strong> los dispositivos móviles <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube lo<br />

primero que resalta son los recursos restringidos. Aunque los teléfonos<br />

intelig<strong>en</strong>tes han mejorado mucho <strong>en</strong> aspectos tales como <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l<br />

CPU y <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, tamaño <strong>de</strong> pantal<strong>la</strong>, comunicación<br />

inalámbrica, tecnologías <strong>de</strong> geolocalización y sistemas operativos, todavía<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> serias limitaciones, como capacidad <strong>de</strong> computación y <strong>en</strong>ergía<br />

insufici<strong>en</strong>tes para aplicaciones complejas. Comparados con <strong>la</strong>s PC y <strong>la</strong>s<br />

portátiles <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong>terminada, los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una capacidad <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to tres veces m<strong>en</strong>or, memoria ocho veces<br />

m<strong>en</strong>or, capacidad <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cinco a 10 veces m<strong>en</strong>or, y ancho<br />

<strong>de</strong> banda <strong>de</strong> red 10 veces m<strong>en</strong>or (Qi y Gani, 2011).<br />

Normalm<strong>en</strong>te, los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cargarse todos los días<br />

<strong>de</strong>bido al uso <strong>de</strong> batería que requiere <strong>la</strong> marcación <strong>de</strong> l<strong>la</strong>madas, el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>sajes, <strong>la</strong> navegación por Internet, el acceso a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales y otras<br />

aplicaciones <strong>de</strong> Internet. De acuerdo a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> curso, <strong>la</strong> mayor<br />

capacidad <strong>de</strong> computación móvil y el rápido <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong><br />

pantal<strong>la</strong>s dará lugar al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> aplicaciones cada vez <strong>más</strong> complejas <strong>en</strong> los<br />

teléfonos intelig<strong>en</strong>tes. Si <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s baterías no pue<strong>de</strong> mejorar a <strong>la</strong> par,<br />

el cómo ahorrar <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería será un problema cada vez <strong>más</strong> importante.<br />

La capacidad <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to, el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, el tiempo <strong>de</strong><br />

duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería, y <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> los teléfonos intelig<strong>en</strong>te mejorarán<br />

con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> informática móvil. Sin embargo, sus limitaciones se<br />

mant<strong>en</strong>drán como uno <strong>de</strong> los retos <strong>más</strong> importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> computación móvil<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tabletas, los retos y <strong>la</strong>s soluciones son simi<strong>la</strong>res.<br />

310


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones<br />

En contraste con <strong>la</strong> red fija (cobre o fibra) <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> conexión física<br />

garantiza <strong>la</strong> consist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ancho <strong>de</strong> banda, <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

datos <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos móviles cambia constantem<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> conexión es discontinua<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> <strong>la</strong> red y al hand-off. A<strong>de</strong><strong>más</strong>, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

datos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s empresas y los recursos <strong>de</strong> Internet <strong>de</strong>l proveedor <strong>de</strong><br />

servicio normalm<strong>en</strong>te están lejos <strong>de</strong> los usuarios finales, especialm<strong>en</strong>te para<br />

los usuarios <strong>de</strong> dispositivos móviles. En <strong>la</strong> red inalámbrica, el retraso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> red pue<strong>de</strong> llegar a ser 200 ms <strong>en</strong> “última mil<strong>la</strong>”, cuando es <strong>de</strong> sólo<br />

50 ms <strong>en</strong> <strong>la</strong> red cableada. Otras variables como el cambio <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s aplicaciones, <strong>la</strong> movilidad <strong>de</strong> los usuarios e incluso el clima pued<strong>en</strong> dar<br />

lugar a cambios <strong>en</strong> el ancho <strong>de</strong> banda y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Por lo tanto, el<br />

retardo <strong>de</strong> traspaso <strong>en</strong> <strong>la</strong> red móvil es mayor que <strong>en</strong> <strong>la</strong> red fija. En el gráfico<br />

X.9 se muestra <strong>la</strong> velocidad promedio <strong>de</strong> acceso <strong>en</strong> función a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil a fija <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

Gráfico X.9<br />

Velocidad <strong>de</strong> acceso según tipo <strong>de</strong> conexión <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

(Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> burbuja proporcional al número <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> Internet)<br />

4 000<br />

Velocidad promedio <strong>de</strong> acceso a Internet <strong>en</strong> kbps<br />

3 500<br />

3 000<br />

2 500<br />

2 000<br />

1 500<br />

1 000<br />

500<br />

Chile<br />

México<br />

Panamá<br />

Colombia Guatema<strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Brasil<br />

Costa Rica<br />

Ecuador<br />

Perú<br />

El Salvador<br />

Rep. Dominicana<br />

Uruguay<br />

Nicaragua<br />

Bolivia (Est. Plur. <strong>de</strong>)<br />

Paraguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (Rep. Bol. <strong>de</strong>)<br />

-<br />

- 1 2 3 4 5 6<br />

Coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s suscripciones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil a <strong>la</strong>s suscripciones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UIT y Akamai.<br />

Conforme <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil a banda<br />

<strong>ancha</strong> fija se increm<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> velocidad promedio <strong>de</strong> acceso disminuye. No<br />

obstante, se pue<strong>de</strong> observar que muchos países con una alta re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> móvil a fija no manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una corre<strong>la</strong>ción bu<strong>en</strong>a con <strong>la</strong> línea<br />

punteada, que es una curva <strong>de</strong> ajuste a los datos <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Es<br />

311


CEPAL<br />

<strong>de</strong>cir, los países que por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea punteada ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una velocidad <strong>de</strong><br />

acceso inferior al promedio y con bastante probabilidad un <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />

banda <strong>ancha</strong> móvil marginal cuanto <strong>más</strong> alejados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva.<br />

División <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> aplicación<br />

En el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> computación móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> limitación<br />

<strong>de</strong> los recursos disponibles, algunas aplicaciones <strong>de</strong> cálculo int<strong>en</strong>sivo y<br />

uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> datos no se pued<strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> dispositivos móviles,<br />

puesto que podrían consumir gran<strong>de</strong>s recursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. Por lo tanto,<br />

habría que dividir <strong>la</strong>s aplicaciones y el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> computación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube para alcanzar dichos fines. Las tareas computacionales c<strong>en</strong>trales<br />

son procesadas por <strong>la</strong> nube y los dispositivos móviles son responsables<br />

<strong>de</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te algunas tareas simples. En este proceso, los principales<br />

problemas que afectan el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

son: procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos y el dispositivo móvil,<br />

el retardo <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> red, y el tiempo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> datos.<br />

Para un nivel <strong>de</strong>terminado, el proveer una calidad garantizada <strong>de</strong><br />

servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube implicar consi<strong>de</strong>rar: i) <strong>la</strong> división óptima <strong>de</strong> aplicaciones<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> nube y el dispositivo móvil, ii) <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> baja <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> código, iii) sufici<strong>en</strong>te capacidad <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> nube y el<br />

dispositivo móvil para transmisión <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> alta velocidad, iv) <strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube ori<strong>en</strong>tadas al usuario, v) el mecanismo <strong>de</strong> autoadaptación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> computación móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, y vi) los niveles óptimos <strong>de</strong><br />

consumo y capacidad <strong>en</strong> exceso <strong>de</strong> los dispositivos móviles y los servidores <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube. Las sigui<strong>en</strong>tes estrategias se pued<strong>en</strong> utilizar para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar a estos retos:<br />

312<br />

• Mejorar el ancho <strong>de</strong> banda para <strong>la</strong> conexión inalámbrica, haci<strong>en</strong>do<br />

que el cont<strong>en</strong>ido web sea <strong>más</strong> a<strong>de</strong>cuado a <strong>la</strong> red móvil utilizando<br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos regionales.<br />

• Desplegar el nodo <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> solicitud <strong>en</strong> el “bor<strong>de</strong>”<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nube para reducir el tiempo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> datos.<br />

• Duplicar los dispositivos móviles <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube utilizando <strong>la</strong><br />

virtualización y tecnologías <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> para procesar <strong>la</strong> computación<br />

int<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> datos y el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alto consumo <strong>en</strong>ergético,<br />

como ser <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> virus <strong>en</strong> dispositivos móviles.<br />

• Optimizar dinámicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> inserción <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

y <strong>la</strong> división <strong>en</strong> terminales móviles.


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Como ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera estrategia, el concepto <strong>de</strong> clon <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

(clone cloud) fue introducido por Chun <strong>en</strong> 2011. El método consiste <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> migración virtual <strong>de</strong> máquinas para <strong>de</strong>scargar<br />

bloques <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong> aplicaciones <strong>de</strong> los dispositivos móviles <strong>en</strong> ese clon<br />

consist<strong>en</strong>te y parcialm<strong>en</strong>te, con el fin <strong>de</strong> total o semiautomáticam<strong>en</strong>te ampliar<br />

o modificar <strong>la</strong> ejecución basada <strong>en</strong> el teléfono intelig<strong>en</strong>te a un <strong>en</strong>torno<br />

distribuido (computación <strong>en</strong> el smartphone <strong>más</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube). En<br />

un sistema tal, el clon es una imag<strong>en</strong> espejo <strong>de</strong> un teléfono intelig<strong>en</strong>te que<br />

se ejecuta <strong>en</strong> una máquina virtual. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes,<br />

un clon ti<strong>en</strong>e <strong>más</strong> hardware, software, re<strong>de</strong>s y recursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> una<br />

máquina virtual que proporciona un <strong>en</strong>torno <strong>más</strong> a<strong>de</strong>cuado para procesar<br />

<strong>la</strong>s tareas. En el diagrama X.7, se muestra <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> tareas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong> un clon <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube.<br />

Diagrama X.7<br />

Arquitectura <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> clon <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Bloques <strong>de</strong> ejecución<br />

Bloques <strong>de</strong> ejecución<br />

Sistema operativo<br />

Hardware<br />

imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> smartphone<br />

Sistema operativo<br />

Hardware virtual<br />

Máquinas virtuales<br />

Hardware<br />

Computación distribuida<br />

Smartphone<br />

Computación <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> máquina<br />

Bloques <strong>de</strong> ejecución<br />

Sistema operativo<br />

Hardware<br />

Fu<strong>en</strong>te: Dinh, Lee, Niyato y Wang (2012).<br />

En el gráfico se muestra que una tarea <strong>en</strong> el teléfono intelig<strong>en</strong>te está<br />

dividida <strong>en</strong> cinco bloques <strong>de</strong> ejecución y el teléfono intelig<strong>en</strong>te es clonado<br />

(virtualizado) como una imag<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación distribuida.<br />

A continuación, <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> pasa algo <strong>de</strong> computación <strong>de</strong> alto consumo<br />

<strong>en</strong>ergético (los bloques ver<strong>de</strong>s) a <strong>la</strong> nube para su procesami<strong>en</strong>to. Una vez<br />

que <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> los bloques se ha completado, los resultados se pasan<br />

<strong>de</strong>l clon al teléfono intelig<strong>en</strong>te. Una v<strong>en</strong>taja importante <strong>de</strong>l sistema clon es<br />

que mejora el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l teléfono. Otra v<strong>en</strong>taja es <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l<br />

consumo <strong>de</strong> batería porque el teléfono no <strong>de</strong>be utilizar su CPU con tanta<br />

313


CEPAL<br />

frecu<strong>en</strong>cia. Una <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja es el retardo <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong>bido a limitaciones<br />

<strong>en</strong> ancho <strong>de</strong> banda. Como <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> datos <strong>en</strong>tre los<br />

teléfonos intelig<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> estación base no es consist<strong>en</strong>te, el clon no estará<br />

disponible si los usuarios móviles <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> una zona oscura sin señal.<br />

3. La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil<br />

La previsión <strong>de</strong> que <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube móvil g<strong>en</strong>eraría ingresos<br />

por 29 000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res <strong>en</strong> 2014 se hizo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que una estimación<br />

<strong>de</strong> ABI Research predijo que el número <strong>de</strong> suscriptores <strong>de</strong> abonados móviles<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nube alcanzaría casi mil millones ese año, repres<strong>en</strong>tando casi el 19% <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> abonados móviles (Bahl, 2011). Eso implica un gran aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

42,8 millones <strong>de</strong> suscriptores móviles <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> 2008. Los<br />

resultados <strong>de</strong> esas proyecciones por regiones se muestran <strong>en</strong> el gráfico X.10.<br />

Gráfico X.10<br />

Proyección <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube por región<br />

(En millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)<br />

35 000<br />

30 000<br />

25 000<br />

Millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res<br />

20 000<br />

15 000<br />

10 000<br />

5 000<br />

0 -<br />

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015<br />

Resto <strong>de</strong>l Mundo 736 946 1 051 1 156 1 471 1 576 1 891<br />

Asia -Pacífico 6 620 8 511 9 141 10 507 11 873 12 609 13 659<br />

Europa 2 312 2 732 3 047 3 572 3 783 3 993 4 413<br />

Norteamérica 4 623 5 569 6 830 8 091 9 457 10 822 11 558<br />

Fu<strong>en</strong>te: Bahl (2011) con base <strong>en</strong> datos y proyecciones <strong>de</strong> ABI Research.<br />

Pese a que <strong>la</strong>s predicciones indican un fuerte crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nube para aplicaciones móviles <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, su participación aún es<br />

pequeña. La proyección para el “resto <strong>de</strong>l mundo”, que incluye a África y<br />

<strong>la</strong> región, es <strong>de</strong> solo 1900 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res para el año 2015. No exist<strong>en</strong><br />

314


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

muchos datos adicionales sobre el uso actual o futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación<br />

móvil <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En todo caso, se <strong>de</strong>biera proyectar que, si <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia para el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube mediante un dispositivo<br />

móvil intelig<strong>en</strong>te (teléfono o tableta) es <strong>de</strong> 20% para el año 2014, <strong>en</strong>tonces<br />

una quinta parte <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

utilizarían <strong>la</strong> nube.<br />

F. “Todo” <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube: ¿realidad o utopía?<br />

La principal motivación para <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

es y continuará si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> utilizar como si fueran propios,<br />

recursos informáticos fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad o alcance <strong>de</strong>l usuario o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

empresa, sean éstos almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> datos, procesami<strong>en</strong>to, programas,<br />

bases <strong>de</strong> datos u otros. La premisa es que si se pue<strong>de</strong> contar con sufici<strong>en</strong>te<br />

capacidad <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> datos que sea a<strong>de</strong><strong>más</strong> confiable y <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

calidad, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas que usualm<strong>en</strong>te requier<strong>en</strong> mucha capacidad<br />

<strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to o almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to local pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>rivadas a <strong>la</strong> nube.<br />

Pero, ¿pue<strong>de</strong> realm<strong>en</strong>te “todo” ser <strong>en</strong>viado a <strong>la</strong> nube sin dificulta<strong>de</strong>s? En<br />

esta sección se examina <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que el procesami<strong>en</strong>to permita<br />

que los recursos computacionales estén verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te distribuidos <strong>en</strong><br />

forma ubicua y los usuarios puedan hacer uso <strong>de</strong> ellos tal cómo utilizan <strong>la</strong><br />

electricidad o el agua potable.<br />

1. Regreso al pasado<br />

Los sistemas computacionales han evolucionado <strong>de</strong> manera acelerada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas y su difusión también se aceleró gracias a <strong>la</strong> ubiquidad<br />

<strong>de</strong> Internet. La “red <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s” ha contribuido no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong><br />

información y el acceso al conocimi<strong>en</strong>to, sino que se ha creado otro concepto<br />

<strong>de</strong> sociedad gracias a <strong>la</strong> popu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> su uso <strong>en</strong> todo tipo <strong>de</strong> actividad.<br />

Sin embargo, surge <strong>la</strong> duda <strong>de</strong> si todos estos avances no están cerrando un<br />

ciclo que implicaría volver a una posición simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> décadas atrás. En<br />

el diagrama X.8 se muestra el cierre <strong>de</strong> ciclo que pue<strong>de</strong> producirse con el<br />

uso masivo <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube.<br />

315


CEPAL<br />

Diagrama X.8<br />

Evolución <strong>de</strong> tecnologías computacionales y <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s<br />

Década <strong>de</strong> los 80<br />

Mainframes y terminales “tontas”<br />

Década <strong>de</strong>l 2020<br />

¿Nube intelig<strong>en</strong>te y<br />

dispositivos “tontos”?<br />

2010 a <strong>la</strong> fecha<br />

Re<strong>de</strong>s WAN con conexiones<br />

ultrarápidas a <strong>la</strong> nube, tablets y<br />

smartphones con banda<br />

<strong>ancha</strong> móvil y cloud computing<br />

Década <strong>de</strong> los 90<br />

PC´s y <strong>la</strong>ptops “intelig<strong>en</strong>tes”<br />

<strong>en</strong> red<br />

Década <strong>de</strong>l 2000<br />

Notebooks y netbooks “intelig<strong>en</strong>tes”<br />

con acceso a Internet,<br />

servidores <strong>en</strong> red<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

En los años och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> estructura típica <strong>de</strong> los sistemas informáticos,<br />

utilizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, era <strong>la</strong> <strong>de</strong> computadores c<strong>en</strong>trales<br />

(mainframes), don<strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia residía fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terminales <strong>de</strong> acceso<br />

(<strong>de</strong> allí el término <strong>de</strong> “tontas”). Pese a que los computadores personales<br />

eran popu<strong>la</strong>res a mediados <strong>de</strong> esa década, no poseían sufici<strong>en</strong>te capacidad<br />

para ejecutar tareas muy complejas. Recién <strong>en</strong> los años nov<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s PC <strong>de</strong><br />

escritorio y portátiles intelig<strong>en</strong>tes se difundieron masivam<strong>en</strong>te, y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> áreas locales (LAN) se g<strong>en</strong>eralizaron. En todo caso, <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia ya no<br />

se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> equipos c<strong>en</strong>tralizados y <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los equipos<br />

individuales mejoraban cada vez <strong>más</strong>. A principios <strong>de</strong> este siglo, com<strong>en</strong>zaron<br />

a difundirse los dispositivos portátiles con acceso a Internet y también se<br />

volcó <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia a servidores <strong>en</strong> red. A principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te década<br />

<strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s comi<strong>en</strong>zan a apoyarse cada vez <strong>más</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> y <strong>en</strong> Internet<br />

y los dispositivos con conexión a banda <strong>ancha</strong> inalámbrica se popu<strong>la</strong>rizan.<br />

Es también <strong>la</strong> era <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> conexiones fijas<br />

como móviles, que propone que <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia migre a <strong>la</strong> nube y permita<br />

que dispositivos <strong>de</strong> acceso con capacida<strong>de</strong>s limitadas puedan aprovechar los<br />

b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> sistemas computacionales remotos y pot<strong>en</strong>tes.<br />

¿Qué se espera para <strong>la</strong> próxima década? Si bi<strong>en</strong> algunos consi<strong>de</strong>ran<br />

que <strong>la</strong> evolución no es cíclica y se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a una mejora pau<strong>la</strong>tina, <strong>la</strong> realidad<br />

se aproxima cada vez <strong>más</strong> a un esquema don<strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia no resi<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

los propios dispositivos o re<strong>de</strong>s, sino fuera <strong>de</strong> ellos. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>conectividad</strong> es cada vez mayor y no estar conectado a Internet equivale a<br />

316


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

estar ais<strong>la</strong>do, especialm<strong>en</strong>te cuando <strong>de</strong> dispositivos móviles se trata. Puesto<br />

que <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia es que cada persona t<strong>en</strong>ga uno o <strong>más</strong> dispositivos para<br />

conectarse, se espera que <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia vuelva a estar fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terminales<br />

individuales <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zándose a <strong>la</strong> nube. Se cerraría <strong>en</strong>tonces un ciclo y se<br />

volvería al concepto <strong>de</strong> terminales prácticam<strong>en</strong>te sin intelig<strong>en</strong>cia y una nube<br />

intelig<strong>en</strong>te y ubicua a <strong>la</strong> que todos acced<strong>en</strong> para almac<strong>en</strong>ar datos, correr<br />

procesos, manejar operaciones y realizar todo tipo <strong>de</strong> operación informática.<br />

2. Consi<strong>de</strong>raciones técnicas<br />

El concepto <strong>de</strong> que todo pueda ser almac<strong>en</strong>ado o ejecutado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube p<strong>la</strong>ntea retos técnicos que los arquitectos <strong>de</strong> estas estructuras buscan<br />

resolver mediante difer<strong>en</strong>tes métodos. Los retos principales para conseguir<br />

que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los procesos o el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to puedan migrar a <strong>la</strong> nube<br />

son: i) sincronización y secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos, ii) transporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> información,<br />

iii) manejo <strong>de</strong> retardos y iv) manejo <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to.<br />

Sincronización y secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos<br />

El manejo y procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información exige <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> procesos y <strong>la</strong> ejecución remota <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. La ejecución requiere que se<br />

sincronic<strong>en</strong> los procesos y que los datos procesados sean <strong>en</strong>tregados <strong>en</strong><br />

secu<strong>en</strong>cia. En muchos aspectos, <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta los<br />

mismos retos tecnológicos que <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> paralelo, con el agravante<br />

<strong>de</strong> que parte <strong>de</strong> los procesos pued<strong>en</strong> estar ocurri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el propio dispositivo<br />

<strong>de</strong>l usuario. Por otra parte, el manejo <strong>en</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y los<br />

procesos impone también cargas a <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, ya que se<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> duplicar recursos como memoria caché y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to temporal<br />

para garantizar que se mant<strong>en</strong>ga el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> los datos intermedios y los<br />

resultados. El manejo <strong>de</strong> información estructurada es una técnica que sirve<br />

para aliviar los efectos <strong>de</strong> manejar <strong>la</strong> sincronización <strong>de</strong> procesos, puesto que<br />

el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> archivos p<strong>la</strong>nos e información sin estructura impone<br />

requerimi<strong>en</strong>tos muy pesados <strong>en</strong> el procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y g<strong>en</strong>era<br />

problemas <strong>de</strong> sincronización. Otra forma <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> sincronización<br />

y secu<strong>en</strong>cia es el uso <strong>de</strong> servidores sumam<strong>en</strong>te veloces, que permit<strong>en</strong> el<br />

procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> tiempos m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> los que resultarían si el usuario<br />

utilizara sus propios recursos computacionales. Dicho <strong>de</strong> otra manera, el<br />

procesami<strong>en</strong>to <strong>más</strong> l<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>de</strong>be ser <strong>más</strong> veloz que el proceso <strong>más</strong><br />

rápido <strong>de</strong> los usuarios que utilizan sus propios recursos.<br />

317


CEPAL<br />

Transporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

El manejo <strong>de</strong> información y procesos <strong>en</strong> <strong>la</strong> red requiere transporte<br />

masivo <strong>de</strong> información <strong>de</strong> y a <strong>la</strong> nube por los usuarios. Las p<strong>la</strong>taformas <strong>de</strong><br />

comunicación ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>ormes variaciones no solo <strong>en</strong> cuanto a tecnología,<br />

sino también <strong>en</strong> lo referido a variedad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes lugares<br />

geográficos. Si se consi<strong>de</strong>ra que los servidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

pued<strong>en</strong> estar localizados <strong>en</strong> diversos países, cada uno con estándares variables<br />

no solo <strong>de</strong> velocidad contratada sino también <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> transmisión,<br />

el transporte <strong>de</strong> <strong>en</strong>ormes volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> datos podría sufrir todo tipo <strong>de</strong><br />

dificulta<strong>de</strong>s. El <strong>más</strong> complejo, por supuesto, es el <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r transmitir o<br />

recibir <strong>la</strong> información a tiempo y rebasar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> espera <strong>de</strong>l usuario.<br />

Esto es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te cierto <strong>en</strong> el procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> información <strong>en</strong> tiempo<br />

real o <strong>en</strong> aplicaciones <strong>de</strong> alto r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> línea. El tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conexiones<br />

<strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> a <strong>la</strong> nube y a sus compon<strong>en</strong>tes es crucial, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

para aplicaciones que manejan <strong>en</strong>ormes cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> datos.<br />

Administración <strong>de</strong> retardos<br />

El tema <strong>de</strong> manejar retardos está íntimam<strong>en</strong>te ligado al <strong>de</strong> manejo<br />

<strong>de</strong> información distribuida <strong>en</strong> <strong>la</strong> red. Diversas estructuras y arquitecturas<br />

<strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> red han sido diseñadas para proveer resist<strong>en</strong>cia<br />

ante retardos impre<strong>de</strong>cibles, incluy<strong>en</strong>do el <strong>de</strong> conservar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong><br />

aplicaciones s<strong>en</strong>sibles al retardo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los dispositivos <strong>de</strong>l usuario. Sin<br />

embargo, esto no siempre es posible, ya que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones principales<br />

para mover todo a <strong>la</strong> nube es precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong>l usuario para<br />

procesar <strong>en</strong> tiempo razonable los procesos <strong>en</strong> su propio sistema. El problema<br />

<strong>de</strong> administración <strong>de</strong> retardos está estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con el <strong>de</strong><br />

manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> sincronización, que es paliado mediante el uso <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>de</strong> velocidad cada vez mayor y <strong>la</strong> división <strong>de</strong> procesos <strong>en</strong> subprocesos<br />

que pued<strong>en</strong> ser ejecutados <strong>en</strong> paralelo <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes servidores. Los retardos<br />

son particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te complejos <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación móvil <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> nube, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s condiciones variables <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación inalámbrica.<br />

Manejo <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<br />

Conforme se difun<strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y procesami<strong>en</strong>to crec<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma casi expon<strong>en</strong>cial. Se<br />

observa <strong>en</strong>tonces una migración <strong>de</strong> esa capacidad repartida <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes<br />

usuarios <strong>en</strong> todo el mundo a unos cuantos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to que, por<br />

318


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

razones <strong>de</strong> seguridad, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er recursos duplicados (memoria, servidores,<br />

discos ópticos, etc.) para evitar retardos o pérdidas <strong>de</strong> información.<br />

Dos ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para el manejo <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<br />

acelerado son el sistema <strong>de</strong> correo electrónico <strong>de</strong> Gmail y Facebook. Ambos<br />

requier<strong>en</strong> capacida<strong>de</strong>s muy altas <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

distribuido que aum<strong>en</strong>tan diariam<strong>en</strong>te con requerimi<strong>en</strong>tos cada vez <strong>más</strong><br />

exig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los usuarios y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su número. Se verifica que los<br />

usuarios no necesitan almac<strong>en</strong>ar, a no ser temporalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> información<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> sus cu<strong>en</strong>tas, ya que está <strong>en</strong> algún lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube. Se<br />

<strong>de</strong>be <strong>en</strong>tonces contar con gran<strong>de</strong>s increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> recursos para satisfacer<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er “todo” <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. No obstante,<br />

esto pue<strong>de</strong> ser obt<strong>en</strong>ido tecnológicam<strong>en</strong>te al añadir y expandir los recursos<br />

computacionales o c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to conforme <strong>la</strong> migración<br />

continúa. El relevar al usuario <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er gran capacidad computacional o<br />

almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> sus dispositivos ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tonces un fuerte efecto <strong>de</strong><br />

sobrecargar <strong>la</strong> red, aunque los b<strong>en</strong>eficios sobrepasan a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s.<br />

3. Aspectos legales y <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to<br />

Como se indicó, los aspectos técnicos re<strong>la</strong>cionados con lograr que casi<br />

todos o por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los procesos y aplicaciones puedan ser<br />

transferidos a <strong>la</strong> nube pued<strong>en</strong> ser solucionados. La tecnología permite que<br />

<strong>en</strong> un futuro se pueda contar con una nube con capacidad sufici<strong>en</strong>te como<br />

para <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> procesos que actualm<strong>en</strong>te están fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Pero <strong>la</strong>s<br />

principales dificulta<strong>de</strong>s para implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> ubicuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube no son<br />

necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> técnico, ya que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayor peso los aspectos<br />

legales y <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to. Los factores que <strong>más</strong> afectan el traspaso total<br />

a un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nube global son: i) <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es jurídicos<br />

aplicables, ii) <strong>la</strong> responsabilidad por <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y iii) <strong>la</strong><br />

seguridad y <strong>la</strong> confid<strong>en</strong>cialidad.<br />

Diversidad <strong>de</strong> regím<strong>en</strong>es jurídicos aplicables<br />

La computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube no está circunscrita a un país o región, ya que<br />

pue<strong>de</strong> muy fácilm<strong>en</strong>te operar <strong>en</strong> una variedad <strong>de</strong> localida<strong>de</strong>s geográficas <strong>en</strong><br />

un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tiempo. Es <strong>en</strong>tonces cuando una difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to<br />

legal <strong>de</strong> una situación específica <strong>en</strong>tre países adquiere relevancia; por ejemplo,<br />

el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> información <strong>en</strong> un país pue<strong>de</strong> constituir un<br />

ilícito <strong>en</strong> otro. El almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y distribución <strong>de</strong> información personal<br />

319


CEPAL<br />

<strong>de</strong> usuarios como historiales médicos o imág<strong>en</strong>es pue<strong>de</strong> estar sujeta a un<br />

tratami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre países. Un caso sumam<strong>en</strong>te controversial es el<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> los Estados Unidos d<strong>en</strong>ominada Patriot Act o ley para interceptar<br />

y obstruir el terrorismo (Library of Congress, 2001), que permite a <strong>la</strong>s<br />

ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia revisar e interceptar cualquier información que<br />

pudiese estar re<strong>la</strong>cionada con activida<strong>de</strong>s terroristas. Esta ley se circunscribe<br />

<strong>en</strong> su aplicación al territorio <strong>de</strong> los Estados Unidos y legalm<strong>en</strong>te no podría<br />

aplicarse a información <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube que estuviese alojada fuera <strong>de</strong> ese país,<br />

aunque el usuario estuviese físicam<strong>en</strong>te localizado allí. Más complejo aún es<br />

el caso <strong>de</strong> un usuario <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>de</strong> un país tercer país que<br />

no t<strong>en</strong>ga i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los servidores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los Estados Unidos<br />

y no sospeche que su información esté sujeta a escrutinio por <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ese país. Esta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> mayor peso por <strong>la</strong><br />

que pot<strong>en</strong>ciales usuarios <strong>de</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube se resist<strong>en</strong> a utilizar el<br />

servicio al <strong>de</strong>sconocer <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> cual estarán sujet<br />

Responsabilidad por integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

Al estar involucrado <strong>más</strong> <strong>de</strong> un proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, <strong>la</strong> responsabilidad por <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información <strong>en</strong>tregada y procesada <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube pue<strong>de</strong> recaer fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>más</strong> <strong>de</strong> una persona. El proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube contrata a su vez<br />

los servicios <strong>de</strong> un proveedor <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> red o pue<strong>de</strong> también utilizar<br />

los servicios <strong>de</strong> otros proveedores adicionales. La responsabilidad por <strong>la</strong><br />

integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información es compartida y los problemas que se g<strong>en</strong>eran<br />

al no po<strong>de</strong>r id<strong>en</strong>tificar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te al responsable <strong>en</strong> un caso <strong>de</strong> problemas<br />

por pérdida <strong>de</strong> información o por corrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma son un obstáculo<br />

para una migración completa a <strong>la</strong> nube.<br />

Seguridad y confid<strong>en</strong>cialidad<br />

Un último aspecto crucial al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> migrar <strong>la</strong> información y los<br />

procesos a <strong>la</strong> nube es el <strong>de</strong> cuán segura y confid<strong>en</strong>cial se mant<strong>en</strong>drá <strong>la</strong> misma.<br />

Los problemas que han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado gran<strong>de</strong>s corporaciones y proveedores <strong>de</strong><br />

servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube al <strong>en</strong>contrar fugas <strong>en</strong> información confid<strong>en</strong>cial propia o<br />

<strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>eran una voz <strong>de</strong> alerta sobre <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> privacidad<br />

<strong>de</strong> los usuarios pudiese estar comprometida <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to. Si bi<strong>en</strong> es<br />

cierto que aún mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do los usuarios esa información d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus<br />

propios sistemas computacionales existe <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que pueda ser<br />

interceptada y extraída por extraños, ellos son responsables por asegurarse<br />

320


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

<strong>de</strong> que esto no ocurra. ¿Pero quién se hace responsable si esa información<br />

está <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>en</strong> cualquier lugar y el propio proveedor podría no saber con<br />

precisión su localización exacta? Este es sin duda alguna un obstáculo <strong>en</strong>orme<br />

para <strong>la</strong> adopción g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y es frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

citado como el elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir <strong>la</strong> migración.<br />

G. Mejores prácticas internacionales<br />

Al ser <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube un tema re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te nuevo, <strong>la</strong>s<br />

mejores prácticas se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> gestando reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> países que han sido<br />

pioneros <strong>en</strong> su <strong>de</strong>spliegue, <strong>de</strong>stacando Estados Unidos y Europa, a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong><br />

algunos países <strong>en</strong> Asia-Pacífico. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> hay esfuerzos incipi<strong>en</strong>tes<br />

para introducir esta tecnología y preparar el terr<strong>en</strong>o para su adopción masiva.<br />

El Foro Económico Mundial, <strong>en</strong> asociación con <strong>la</strong> consultora Acc<strong>en</strong>ture,<br />

ha preparado un comp<strong>en</strong>dio sobre <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nube y algunas directrices sobre <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> industria y el gobierno<br />

(World Economic Forum, 2011). Estas áreas <strong>de</strong> acción se indican <strong>en</strong> el diagrama<br />

X.9 y son el resultado <strong>de</strong> un análisis cuidadoso sobre los problemas y<br />

b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. En esta sección se transcrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

mejores prácticas indicadas <strong>en</strong> el estudio.<br />

Diagrama X.9<br />

Áreas <strong>de</strong> acción para promover <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube<br />

B<strong>en</strong>eficios<br />

• Acelerar <strong>la</strong> innovación<br />

• Servir mejor a los usuarios<br />

• Reducir los gastos organizacionales<br />

• Mejorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y flexibilidad <strong>de</strong> TI<br />

• Traer mejoras socio-económicas<br />

• Nive<strong>la</strong>r el campo <strong>de</strong> juego<br />

Áreas <strong>de</strong> problemas<br />

Problemas <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> datos<br />

Ubicación <strong>de</strong> datos y jurisdicción; privacidad y<br />

confid<strong>en</strong>cialidad; propiedad <strong>de</strong> datos<br />

Problemas <strong>de</strong> seguridad<br />

Interoperabilidad y portabilidad; confiabilidad;<br />

compromiso para nivel <strong>de</strong> servicio; madurez <strong>de</strong>l<br />

ecosistema<br />

Problemas <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> negocios<br />

Acceso autorizado; integridad y disponibilidad;<br />

pérdida <strong>de</strong> datos; <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> datos<br />

Áreas <strong>de</strong> acción<br />

1. Explorar b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube<br />

2. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r/manejar riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube<br />

3. Promover transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l servicio<br />

4. Ac<strong>la</strong>rar y mejorar <strong>la</strong> responsabilidad<br />

5. Asegurar portabilidad <strong>de</strong> datos<br />

6. Facilitar <strong>la</strong> interoperabilidad<br />

7. Adaptar y armonizar <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción<br />

8. Proveer sufici<strong>en</strong>te <strong>conectividad</strong><br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> World Economic Forum (2011).<br />

321


CEPAL<br />

Si bi<strong>en</strong> los problemas id<strong>en</strong>tificados <strong>en</strong> el gráfico son complejos y<br />

controversiales, ocho áreas <strong>de</strong> acción fundam<strong>en</strong>tales fueron seleccionadas<br />

por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los gobiernos y <strong>la</strong>s compañías, incluy<strong>en</strong>do muchos<br />

<strong>de</strong> los <strong>más</strong> gran<strong>de</strong>s proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> nube y los regu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong><br />

Europa y <strong>América</strong> <strong>de</strong>l Norte, y luego confirmados <strong>en</strong> una sesión llevada a<br />

cabo durante <strong>la</strong> Reunión Anual <strong>de</strong>l Foro Económico Mundial 2011. Estas<br />

áreas <strong>de</strong> acción se pres<strong>en</strong>tan como un proyecto para un mayor compromiso<br />

<strong>en</strong>tre los principales interesados. Su objetivo es formar una ag<strong>en</strong>da coher<strong>en</strong>te,<br />

que reúna a varias áreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que hay iniciativas exist<strong>en</strong>tes pero disímiles.<br />

Se estima que todo esto dará lugar a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria y el<br />

gobierno para <strong>de</strong>finir e implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s acciones necesarias para avanzar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da y acelerar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> nube.<br />

1. Explorar b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Los participantes <strong>de</strong>l ecosistema <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>de</strong>berían <strong>de</strong>dicar <strong>más</strong><br />

recursos a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios y <strong>la</strong> aceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> aplicaciones innovadoras <strong>de</strong> estas tecnologías. Los temas incluy<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> innovación <strong>de</strong> productos y procesos y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo, <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega amplia <strong>de</strong> TIC, <strong>la</strong> eficacia y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l gobierno,<br />

y otros b<strong>en</strong>eficios económicos.<br />

Detrás <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> los temas discutidos existe <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> que<br />

los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube (<strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> los re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong>s efici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TI) no se conoc<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>. Esto se manifiesta como<br />

un problema <strong>de</strong> dos maneras. En primer lugar, los usuarios pued<strong>en</strong> evitar<br />

migrar a <strong>la</strong> nube si percib<strong>en</strong> <strong>más</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te los riesgos que los b<strong>en</strong>eficios.<br />

En segundo lugar, los regu<strong>la</strong>dores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s para tomar <strong>de</strong>cisiones<br />

equilibradas que estén <strong>en</strong> consonancia con el principio <strong>de</strong> proporcionalidad<br />

jurídica si no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> cómo sus <strong>de</strong>cisiones podrían afectar<br />

los b<strong>en</strong>eficios macroeconómicos y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube, así como los riesgos.<br />

El principio <strong>de</strong> proporcionalidad argum<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong>tre otras disposiciones,<br />

que <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be afectar lo m<strong>en</strong>os posible los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> lo que<br />

se está regu<strong>la</strong>ndo.<br />

2. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r y manejar los riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube<br />

Las partes interesadas (proveedores y el gobierno) <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

investigación sobre los factores <strong>de</strong> riesgo únicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

322


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

nube e id<strong>en</strong>tificar posibles soluciones. La otra cara <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s posibles v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube es asegurar que <strong>la</strong>s percepciones <strong>de</strong> riesgo<br />

también estén basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad. Se pue<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tar que varias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s preocupaciones <strong>de</strong> los interesados se aplican <strong>en</strong> igual medida tanto al<br />

Internet público como a <strong>la</strong> nube, don<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos pued<strong>en</strong> ser<br />

protegidos por mecanismos <strong>de</strong> seguridad tan sofisticados que <strong>en</strong> realidad<br />

reduc<strong>en</strong> el riesgo <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tarlo. Si <strong>la</strong>s preocupaciones son, <strong>en</strong><br />

efecto, exageradas, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nube se fr<strong>en</strong>aría innecesariam<strong>en</strong>te.<br />

Las estrategias <strong>de</strong> mitigación <strong>de</strong> riesgos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abordar los difer<strong>en</strong>tes<br />

perfiles <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> distintos tipos <strong>de</strong> datos, tales como los personales y<br />

secretos comerciales. Los <strong>en</strong>foques innovadores para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l riesgo<br />

podrían incluir que los actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> códigos <strong>de</strong> conducta<br />

y sistemas <strong>de</strong> ayuda mutua mediante los cuales los proveedores se pongan<br />

<strong>de</strong> acuerdo para que uno asuma <strong>la</strong> responsabilidad por los compromisos<br />

<strong>de</strong> servicio <strong>de</strong>l otro <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> interrupciones o infracciones. Una mejor<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los riesgos facilitaría también el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

seguros que ofrezcan una comp<strong>en</strong>sación a los cli<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> pérdidas.<br />

3. Promover <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l servicio<br />

Los proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>de</strong>b<strong>en</strong> poner a disposición<br />

<strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes información acerca <strong>de</strong> cómo se prestan y funcionan sus<br />

servicios. Esto incluye informar a los cli<strong>en</strong>tes cómo sus datos son asegurados,<br />

dón<strong>de</strong> se almac<strong>en</strong>an o qué disposiciones jurisdiccionales se aplican, cómo<br />

y a través <strong>de</strong> quién se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso y cómo se pued<strong>en</strong> eliminar. Una<br />

mayor transpar<strong>en</strong>cia (es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> publicidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información) podría al<strong>la</strong>nar<br />

el camino hacia <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r los referidos a <strong>la</strong> privacidad y <strong>la</strong> confid<strong>en</strong>cialidad, <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong><br />

los datos, <strong>la</strong> seguridad, <strong>la</strong> responsabilidad y <strong>la</strong> confiabilidad. Información<br />

<strong>más</strong> c<strong>la</strong>ra y accesible sobre los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> nubes <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios<br />

y ofertas podría aceleraría el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mercado mediante <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong><br />

los niveles <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong> los usuarios y facilitaría <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> servicios<br />

globales ofrecidos por varios proveedores.<br />

4. Ac<strong>la</strong>rar y mejorar <strong>la</strong> responsabilidad<br />

La industria, los organismos regu<strong>la</strong>dores y terceros interesados <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

co<strong>la</strong>borar para crear y poner <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong>foques <strong>más</strong> coher<strong>en</strong>tes y globales<br />

323


CEPAL<br />

para <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas sobre <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se proporcionan los<br />

servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube. Como complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una mayor transpar<strong>en</strong>cia, una<br />

mayor c<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas podría acelerar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> tecnología por los usuarios pot<strong>en</strong>ciales, que actualm<strong>en</strong>te son r<strong>en</strong>u<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> confiar los servicios <strong>de</strong> misión crítica a <strong>la</strong> nube. Los usuarios quier<strong>en</strong><br />

saber quién es responsable si los niveles <strong>de</strong> servicio no son satisfactorios,<br />

si no pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er acceso a los datos que pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube o si personas<br />

no autorizadas o ag<strong>en</strong>cias gubernam<strong>en</strong>tales ganan acceso. En particu<strong>la</strong>r,<br />

los usuarios quier<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ridad sobre <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong><br />

servicios <strong>en</strong> situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los proveedores contratan a terceros como<br />

subcontratistas, son adquiridos por otras empresas o quiebran.<br />

5. Asegurar portabilidad <strong>de</strong> los datos<br />

Los proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube <strong>de</strong>b<strong>en</strong> proporcionar medios<br />

para que los usuarios recuper<strong>en</strong> fácilm<strong>en</strong>te los datos almac<strong>en</strong>ados a <strong>la</strong>s nubes<br />

sin cargos onerosos y <strong>de</strong> manera oportuna. El temor a ser capturado por un<br />

proveedor <strong>de</strong> tecnología <strong>de</strong>sanima a muchos usuarios pot<strong>en</strong>ciales, mi<strong>en</strong>tras<br />

que muchos actores gubernam<strong>en</strong>tales están preocupados por mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

competitividad <strong>en</strong> ese mercado. Estas preocupaciones se reduc<strong>en</strong> si llega a<br />

ser <strong>más</strong> rápido, <strong>más</strong> fácil y <strong>más</strong> económico para los usuarios el mover los<br />

datos y tal vez <strong>la</strong>s aplicaciones, <strong>en</strong>tre los proveedores <strong>de</strong> nube, así como <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l usuario y <strong>la</strong> nube. Sin embargo, los usuarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

consci<strong>en</strong>tes que, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

a <strong>la</strong>s arquitecturas <strong>de</strong> nubes, pue<strong>de</strong> no ser económicam<strong>en</strong>te factible el volver<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> nube a una solución local. El esfuerzo <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> portabilidad <strong>de</strong><br />

datos también <strong>de</strong>be estar alineado con el trabajo sobre <strong>en</strong>foques comunes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los datos, acceso a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley<br />

y <strong>la</strong> responsabilidad. El proporcionar metadatos e información <strong>de</strong> contexto,<br />

a<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> los datos reales introducidos, pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar significativam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s opciones disponibles a los usuarios.<br />

6. Facilitar <strong>la</strong> interoperabilidad<br />

Los operadores <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguir <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />

nube con el objetivo <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> interoperabilidad <strong>en</strong>tre nubes múltiples<br />

(privadas y públicas). Esto acelerará el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ecosistema. Ha habido<br />

un progreso notorio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ofertas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que permit<strong>en</strong> a los usuarios<br />

324


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

personalizar sus soluciones utilizando simultáneam<strong>en</strong>te los servicios <strong>de</strong><br />

múltiples proveedores <strong>de</strong> nube. Al igual que con <strong>la</strong> portabilidad <strong>de</strong> datos,<br />

cada paso hacia una mayor interoperabilidad ayuda a abordar preocupaciones<br />

<strong>de</strong> los interesados sobre <strong>la</strong> competitividad y <strong>la</strong> captura. Esto también pue<strong>de</strong><br />

acelerar <strong>la</strong> innovación y ayudar a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

privacidad y seguridad <strong>de</strong> datos. El fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> interoperabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nube probablem<strong>en</strong>te también se exti<strong>en</strong>da a una amplia gama <strong>de</strong> actores <strong>de</strong>l<br />

ecosistema, incluidos los proveedores <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> y los <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dores <strong>de</strong><br />

aplicaciones, que t<strong>en</strong>drán que adoptar arquitecturas relevantes y proporcionar<br />

servicios habilitantes, tales como <strong>conectividad</strong> <strong>de</strong> alta confiabilidad.<br />

7. Adaptar y normalizar el marco normativo<br />

Los gobiernos podrían buscar el adaptar y armonizar <strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones<br />

pertin<strong>en</strong>tes con el objetivo <strong>de</strong> mejorar su aplicabilidad y <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre jurisdicciones, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> madurez <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

industria <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Hay frustración <strong>en</strong>tre los participantes <strong>en</strong> el mercado<br />

sobre el marco regu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> privacidad y seguridad <strong>de</strong> datos. Las regu<strong>la</strong>ciones son a m<strong>en</strong>udo<br />

inconsist<strong>en</strong>tes, contradictorias y difíciles <strong>de</strong> aplicar por los usuarios y los<br />

proveedores que operan a nivel mundial. Esto fr<strong>en</strong>a a que los usuarios se<br />

tras<strong>la</strong>d<strong>en</strong> a <strong>la</strong> nube, ya que tem<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s disposiciones reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias no<br />

sean sufici<strong>en</strong>tes para proteger sus datos contra acceso in<strong>de</strong>bido por <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s o para evitar que sean ret<strong>en</strong>idos por los proveedores. Cuando<br />

<strong>la</strong>s regu<strong>la</strong>ciones obligan que los datos permanezcan d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras<br />

nacionales —ya sea directam<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong> imposición <strong>de</strong> restricciones<br />

a <strong>la</strong>s transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> datos fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción o indirectam<strong>en</strong>te a<br />

través <strong>de</strong> una falta <strong>de</strong> alineación <strong>en</strong>tre jurisdicciones—, esto impi<strong>de</strong> que<br />

los proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube puedan disfrutar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejoras<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> alcanzar economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> múltiples localida<strong>de</strong>s.<br />

8. Proveer sufici<strong>en</strong>te <strong>conectividad</strong><br />

La industria, el gobierno y <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias pertin<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar<br />

los requisitos <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube (cableados e<br />

inalámbricos) y promover el <strong>de</strong>spliegue masivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. Para utilizar <strong>la</strong><br />

computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube con confianza, los usuarios necesitan un acceso<br />

fácil. Necesitan garantías sobre <strong>la</strong> velocidad, <strong>la</strong> confiabilidad y <strong>la</strong> robustez<br />

325


CEPAL<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s, tanto fijas como móviles. En particu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mercado estarían cambiando <strong>más</strong> rápidam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong><br />

tecnología, los usuarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er certeza <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s actuales inversiones<br />

<strong>en</strong> telecomunicaciones serán sufici<strong>en</strong>tes para soportar los servicios futuros.<br />

Dado que <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube utiliza c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

capaces <strong>de</strong> manejar gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tráfico, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>be estar coordinada con <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> datos. El <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> un marco que <strong>de</strong>scriba los servicios que se pued<strong>en</strong> proporcionar según<br />

difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> <strong>conectividad</strong> podría ayudar a que los gobiernos<br />

nacionales promuevan y d<strong>en</strong> prioridad a <strong>la</strong>s inversiones que sust<strong>en</strong>tarán<br />

futuras oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to.<br />

Bibliografía<br />

Aepona Ltd. (2010), Mobile Cloud Computing - Solution Brief, noviembre.<br />

Akamai (2012), “El Estado <strong>de</strong> Internet”, Informe T2 2012, http://spanish.akamai.<br />

com/<strong>en</strong>es/stateoftheinternet/<br />

Bahl, Victor (2011);“Cloud in the Palm of your Hands”; 8 <strong>de</strong> Julio.<br />

Baran, Daya (2008), Cloud Computin gBasics, WEBGUILD, julio. http://www.webguild.<br />

org/20080729/cloud-computing-basics<br />

Belfort, Fernando (2012), “Panorama do mercado brasileiro <strong>de</strong> Cloud Computing”, Cloud Conf<br />

2012, Frost & Sullivan, agosto.<br />

Business Software Alliance (2011), BSA Global Cloud Computing Scorecard - A Blueprint for<br />

economic opportunity.<br />

Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Me<strong>de</strong>llín para Antioquia (2011), Computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Nube.<br />

C<strong>en</strong>tre for Economics and Business Research (2010), The Cloud Divid<strong>en</strong>d: Part One - The<br />

economic b<strong>en</strong>efits of cloud computing to business and the wi<strong>de</strong>r EMEA economy France,<br />

Germany, Italy, Spain and the UK, Report for EMC, diciembre.<br />

Comisión <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia y Acceso a <strong>la</strong> Información <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Nuevo León<br />

(2012), Cloud Computing y Protección <strong>de</strong> Datos <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, 27 <strong>de</strong> mayo. www.<br />

qumulos.com/tweets/ mexico-pionero-<strong>en</strong>-el-cloud-computing/<br />

Dinh, Hoang T., Chonho Lee, Dusit Niyatoy Ping Wang (2012), A Survey of Mobile Cloud<br />

Computing: Architecture, Applications, and Approaches, Wireless Communications and<br />

Mobile Computing–Wiley.<br />

Grava, Wilson (2012), Paths to the Cloud: Cloud Computing in Latin America and the New<br />

Channel Engagem<strong>en</strong>t Mo<strong>de</strong>l, 26-27 <strong>de</strong> abril, www.hawkeyechannel.com.<br />

Craig-Wood, Kate (2010), “I aaS vs. PaaS vs. SaaS Definition”, 18 <strong>de</strong> mayo, http://www.<br />

katescomm<strong>en</strong>t. com/iaas-paas-saas-<strong>de</strong>finition/<br />

IDC Worldwi<strong>de</strong> IT Public Cloud Services Forecast (2010)<br />

IT Industry Innovation Council, Australia (2011), Cloud Computing – Opportunities and<br />

Chall<strong>en</strong>ges, 11 <strong>de</strong> octubre.<br />

Krutz, Ronald L. y Rusell Dean Vines (2010), Cloud Security - A Compreh<strong>en</strong>sive Gui<strong>de</strong> to<br />

Secure Cloud Computing, Wiley Publishing.<br />

Library of Congress (2001), “Uniting and Str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ing America by Providing<br />

Appropriate Tools Required to Intercept and Obstruct Terrorism (USA Patriot<br />

326


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Act)”, http://thomas.loc.gov/cgi-bin/bdquery/z?d107:H.R.3162.<br />

Lockheed Martin Corporation (2011), Wh<strong>en</strong> the cloud makes s<strong>en</strong>se, The Download - Cloud<br />

Computing Research Study, 1105 Governm<strong>en</strong>t Information Group Custom Report.<br />

Martínez Fazza<strong>la</strong>ri, Raúl (2011), Aspectos Regu<strong>la</strong>torios - Los retos <strong>de</strong> Cloud Computing,<br />

Logicalis Now, julio.<br />

Mell, Peter y Timothy Grance (2011), The NIST Definition of Cloud Computing,<br />

Recomm<strong>en</strong>dations of the National Institute of Standards and Technology, septiembre.<br />

Moreira, Rafael H. R. (2012), “IT and Cloud Computing in Brazil: Public Policies”,<br />

CloudConf LATAM 2012, agosto, San Pablo, Brasil.<br />

National Institute of Standards and Technology (NIST) (2011a), Cloud Computing Synopsis<br />

and Recomm<strong>en</strong>dations”, Computer Security Division Information, Technology<br />

Laboratory, mayo.<br />

National Institute of Standards and Technology (NIST) (2011b), NIST US Governm<strong>en</strong>t<br />

Cloud Computing Technology Roadmap - Technical Consi<strong>de</strong>rations for USG Cloud Computing<br />

Deploym<strong>en</strong>t Decisions, noviembre.<br />

Qi, Han, y Abdul<strong>la</strong>h Gani (2011), Research on Mobile Cloud Computing: Review, Tr<strong>en</strong>d and<br />

Perspectives, Faculty of Computer Sci<strong>en</strong>ce and Information Technology, University<br />

of Ma<strong>la</strong>ya.<br />

Rueda, Francisco (2012), El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> computación <strong>en</strong> <strong>la</strong> nube (Cloud Computing), Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> Sistemas y Computación, Universidad <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s, Colombia.<br />

World Economic Forum in partnership with Acc<strong>en</strong>ture (2011), Advancing cloud computing:<br />

What to do now? Priorities for Industry and Governm<strong>en</strong>ts.<br />

World Economic Forum in partnership with Acc<strong>en</strong>ture (2010), Exploring the Future of<br />

Cloud Computing: Riding the Next Wave of Technology-Driv<strong>en</strong> Transformation.<br />

327


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

XI. El <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

y servicios over-the-top<br />

Juan José Ganuza y María Fernanda Viec<strong>en</strong>s 1<br />

A. Introducción<br />

Los operadores tradicionales <strong>de</strong> telecomunicaciones, que ofrec<strong>en</strong><br />

servicios <strong>de</strong> telefonía fija, telefonía móvil, banda <strong>ancha</strong> y TV por suscripción,<br />

<strong>en</strong>tre otros, están si<strong>en</strong>do invadidos por <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> línea<br />

(online) y lo que se conoce como aplicaciones, servicios y cont<strong>en</strong>idos over the<br />

top (OTT). Los ejemplos <strong>más</strong> conocidos son Skype, Whatsapp, vi<strong>de</strong>o juegos<br />

y pelícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> línea (Netflix, Pandora). Una característica fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

esta industria es que el proveedor <strong>de</strong> Internet (ISP) no r<strong>en</strong>tabiliza ni está<br />

implicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones, servicios y cont<strong>en</strong>idos<br />

OTT. A<strong>de</strong><strong>más</strong>, los proveedores <strong>de</strong> OTT, que necesitan <strong>la</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong>l proveedor <strong>de</strong> Internet para llegar al usuario, ofrec<strong>en</strong> productos que, por<br />

lo g<strong>en</strong>eral, compit<strong>en</strong> con los propios <strong>de</strong>l ISP (voz, m<strong>en</strong>sajería instantánea,<br />

online TV).<br />

La llegada <strong>de</strong> los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus<br />

precios y <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso han contribuido a impulsar<br />

el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los OTT <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunicaciones. Al mismo<br />

tiempo, el cambio tecnológico ha transformado <strong>la</strong>s industrias creativas y ha<br />

afectado su estructura <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> producción y suministro. Por ejemplo,<br />

1<br />

Juan José Ganuza es profesor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universitat Pompeu Fabra, Barcelona, y María Fernanda Viec<strong>en</strong>s es<br />

investigadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> San Andrés y el Consejo Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas y Técnicas<br />

(CONICET), Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />

329


CEPAL<br />

<strong>la</strong> digitalización ha reducido los costos <strong>de</strong> conservación, reproducción y<br />

distribución (Weeds, 2012), lo que ha promovido <strong>la</strong> explosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> línea.<br />

Al respecto, y paradójicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> que los operadores<br />

tradicionales prove<strong>en</strong> sirve como p<strong>la</strong>taforma para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos<br />

nuevos negocios que repres<strong>en</strong>tan una am<strong>en</strong>aza. Al mismo tiempo, los OTT<br />

g<strong>en</strong>eran un flujo creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tráfico y una <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ancho<br />

<strong>de</strong> banda que se traduce <strong>en</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> red.<br />

A pesar <strong>de</strong>l auge <strong>de</strong> los OTT, <strong>la</strong> literatura que estudia los inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong><br />

los operadores tradicionales a invertir <strong>en</strong> <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> infraestructura, y <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> nueva g<strong>en</strong>eración (NGAN, re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> fibra<br />

óptica), ha discutido poco <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> los OTT sobre los<br />

inc<strong>en</strong>tivos a invertir <strong>de</strong> los operadores tradicionales 2 .<br />

Por otro <strong>la</strong>do, y re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura,<br />

mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> cómo acercar <strong>la</strong><br />

fibra hasta el hogar (o, <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido análogo, <strong>en</strong> asegurar altas velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

acceso) 3 , <strong>la</strong>s estrategias e iniciativas <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> privilegian <strong>la</strong> corrección<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sequilibrios regionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> <strong>de</strong> primera<br />

g<strong>en</strong>eración, con metas <strong>de</strong> velocidad <strong>de</strong> acceso mucho <strong>más</strong> mo<strong>de</strong>stas. En otras<br />

pa<strong>la</strong>bras, cuando <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos se da prioridad al increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> los servicios, los factores que ori<strong>en</strong>tan los p<strong>la</strong>nes <strong>en</strong> <strong>la</strong> región son <strong>la</strong><br />

expansión geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> accesos<br />

(para un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región véase el capítulo<br />

Galperin, Mariscal y Viec<strong>en</strong>s <strong>en</strong> este libro). Al respecto, bajas velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

acceso o reducida cobertura para <strong>la</strong>s ofertas con altas velocida<strong>de</strong>s, podrían<br />

implicar una limitación al uso <strong>de</strong> los OTT <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>,<br />

o que <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso se reduzcan a los grupos con accesos <strong>de</strong> altas<br />

velocida<strong>de</strong>s (<strong>de</strong>terminados barrios y gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s).<br />

El objetivo <strong>de</strong> este capítulo es analizar el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e importancia<br />

<strong>de</strong>l mercado over-the-top <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. En particu<strong>la</strong>r, se discute cuáles<br />

2<br />

Como se m<strong>en</strong>ciona <strong>más</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> Ganuza y Viec<strong>en</strong>s (2012) se int<strong>en</strong>ta cubrir parte <strong>de</strong> ese vacío. Allí se<br />

analiza, con un mo<strong>de</strong>lo teórico <strong>de</strong> economía industrial, <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

NGN y el mercado <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos. Un importante número <strong>de</strong> trabajos c<strong>en</strong>tra sus análisis <strong>en</strong> los inc<strong>en</strong>tivos a<br />

invertir y <strong>en</strong> el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> acceso mayorista (Hoernig y otros, 2012) para una<br />

revisión <strong>de</strong> esta literatura). Otros <strong>en</strong> <strong>la</strong> elevada razón costos fijos-costos variables <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> una<br />

industria basada <strong>en</strong> fibra óptica (Noam, 2010).<br />

3<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Digital Europea p<strong>la</strong>ntea que, para 2020, 100% <strong>de</strong> los europeos <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er acceso<br />

a 30 Mbps <strong>de</strong> velocidad y 50% estar abonado a conexiones <strong>de</strong> 100 Mbps.<br />

330


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

son <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> los operadores tradicionales <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> como<br />

respuesta a <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> los OTT. El trabajo se organiza <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

manera: <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te sección se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> esos<br />

cont<strong>en</strong>idos, aplicaciones y servicios. Conjuntam<strong>en</strong>te se p<strong>la</strong>ntea el “dilema”<br />

o <strong>de</strong>safío que cada tipo <strong>de</strong> ellos repres<strong>en</strong>ta a los operadores tradicionales <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s; <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección C se revisa <strong>la</strong> literatura vincu<strong>la</strong>da al tema; <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección D<br />

se analiza el mercado <strong>de</strong> servicios y cont<strong>en</strong>idos OTT <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, así<br />

como su oferta y <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong>splegadas por operadores tradicionales; <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sección E se p<strong>la</strong>ntea una discusión sobre <strong>la</strong> situación actual y los interrogantes<br />

sin respon<strong>de</strong>r; <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección F se concluye.<br />

B. Caracterización <strong>de</strong> los servicios, aplicaciones<br />

y cont<strong>en</strong>idos over the top<br />

En esta sección, se caracterizan los servicios OTT, lo que es necesario<br />

para organizar <strong>la</strong> información disponible sobre el tema pero que no ha sido<br />

aún sistematizada. Al mismo tiempo, permitirá realizar un primer análisis<br />

sobre los <strong>de</strong>safíos que p<strong>la</strong>ntean los OTT a los operadores tradicionales <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s y servicios. Se usa un concepto que no restringido a los cont<strong>en</strong>idos<br />

over the top (que son los que primero dieron uso a <strong>la</strong> expresión OTT). En el<br />

cuadro XI.1, se pres<strong>en</strong>ta un esquema y se c<strong>la</strong>sifica los distintos tipos <strong>de</strong> OTT,<br />

así como ejemplos <strong>de</strong> los mismos y se id<strong>en</strong>tifican <strong>la</strong>s principales fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

“canibalización” <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong>l operador tradicional.<br />

Cuadro XI.1<br />

Caracterización <strong>de</strong> los over the top<br />

OTT<br />

Necesida<strong>de</strong>s<br />

mínimas <strong>de</strong><br />

velocidad para<br />

acceso <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

calidad<br />

Desafío para<br />

el operador<br />

tradicional<br />

Implicancias para el<br />

operador tradicional<br />

Servicios <strong>de</strong><br />

comunicación<br />

VoIP: Skype, chat con y sin<br />

vi<strong>de</strong>o <strong>de</strong> Gmail, Whatsapp<br />

1-2MBps<br />

Sustituto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

telefonía fija y móvil.<br />

Sustituto <strong>de</strong>l SMS.<br />

1 MBps Sustituto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

telefonía y el SMS<br />

Más compet<strong>en</strong>cia<br />

Pérdida <strong>de</strong> valor <strong>de</strong>l servicio<br />

propio.<br />

Más compet<strong>en</strong>cia<br />

Pérdida <strong>de</strong> valor <strong>de</strong>l servicio<br />

propio.<br />

Desintermediación por<br />

parte <strong>de</strong> proveedores <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos.<br />

Se reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación<br />

Pérdida <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong><br />

publicidad.<br />

Aplicaciones<br />

Re<strong>de</strong>s sociales: Facebook,<br />

LinkedIn<br />

Twitter<br />

Cont<strong>en</strong>idos<br />

OTT-TV, OTT-Vi<strong>de</strong>o<br />

streaming y vi<strong>de</strong>o on<br />

<strong>de</strong>mand (VoD): Netflix<br />

Netmovies, Hulu,<br />

Ultraviolet, Cuevana,<br />

YouTube<br />

Vi<strong>de</strong>os juegos <strong>en</strong> línea<br />

Música <strong>en</strong> línea<br />

6 – 10 MBps<br />

1 – 4 MBps<br />

1 – 3 MBps<br />

Sustituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> TV<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

331


CEPAL<br />

En el cuadro se reconoc<strong>en</strong> básicam<strong>en</strong>te tres tipos <strong>de</strong> OTT: los servicios<br />

<strong>de</strong> voz y m<strong>en</strong>sajería instantánea, <strong>la</strong>s aplicaciones vincu<strong>la</strong>das es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales y los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o y audio.<br />

En <strong>de</strong> Bijl y Peitz (2010), se p<strong>la</strong>ntea el profundo impacto que <strong>la</strong><br />

telefonía <strong>de</strong> voz sobre el protocolo <strong>de</strong> Internet (VoIP) ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el panorama<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> telecomunicaciones. Analizan <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un<br />

operador ya insta<strong>la</strong>do (incumb<strong>en</strong>te) que, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> un operador<br />

que ofrece telefonía VoIP, se ve forzado a ofrecer<strong>la</strong> también, a<strong>de</strong><strong>más</strong><br />

<strong>de</strong>l servicio provisto sobre <strong>la</strong> red telefónica pública conmutada. En este<br />

contexto, estudian el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l acceso a <strong>la</strong> red conmutada<br />

sobre <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y los inc<strong>en</strong>tivos a <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> VoIP. Sin embargo,<br />

restring<strong>en</strong> su análisis a lo que d<strong>en</strong>ominan VoIP “gestionada” y se abstra<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> “no gestionada”, como Skype. Por el contrario, <strong>en</strong> este capítulo al<br />

analizar los OTT, se consi<strong>de</strong>ran los servicios “no gestionados” <strong>de</strong> VoIP<br />

que conllevan mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> negocio difer<strong>en</strong>tes a los <strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong><br />

telefonía tradicional.<br />

Hay cuestionami<strong>en</strong>tos a lo que se <strong>de</strong>scribe <strong>en</strong> el cuadro <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

a que <strong>la</strong> m<strong>en</strong>sajería instantánea es un sustituto <strong>de</strong> los SMS 4 . Si bi<strong>en</strong> no se<br />

pue<strong>de</strong> suponer una sustitución perfecta, es innegable <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>sajería instantánea para minar los ingresos por SMS. Al respecto, Nikou<br />

y otros (2012) seña<strong>la</strong>n que los operadores europeos experim<strong>en</strong>tan una caída<br />

<strong>en</strong> sus ingresos como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> servicios OTT, como Whatsapp, y<br />

re<strong>de</strong>s sociales, como Facebook y Twitter. Adviert<strong>en</strong> que particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

los jóv<strong>en</strong>es están cambiando <strong>de</strong> manera masiva el uso <strong>de</strong>l SMS por el uso<br />

<strong>de</strong> estos servicios gratuitos basados <strong>en</strong> Internet 5 .<br />

El acceso a cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> línea o cont<strong>en</strong>idos OTT permite <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sintermediación, es <strong>de</strong>cir que, una vez que el acceso y uso <strong>de</strong> Internet<br />

sea g<strong>en</strong>eralizado y se disponga <strong>de</strong> altas velocida<strong>de</strong>s (posibilitadas por <strong>la</strong>s<br />

NGN), los dueños y gestores <strong>de</strong> ciertos cont<strong>en</strong>idos que hasta el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> negociar con operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones (o <strong>de</strong> televisión)<br />

para conseguir llegar a los consumidores, t<strong>en</strong>drán <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er<br />

4<br />

Véase, por ejemplo, http://www.pyramidresearch.com/points/item/120810.htm<br />

5<br />

OTT TV/Vi<strong>de</strong>o implica <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o o televisión por Internet directam<strong>en</strong>te a los usuarios conectados<br />

a algún dispositivo electrónico. Es difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> IPTV (Internet Protocol Television) que es también TV por IP<br />

pero <strong>de</strong> tipo “gestionada”. La IPTV requiere un cable <strong>de</strong> línea privada y utiliza el protocolo por Internet (se usa<br />

el mismo IP para proveer Internet) por lo que requiere cierto nivel mínimo <strong>de</strong> ancho <strong>de</strong> banda (al m<strong>en</strong>os 3-6<br />

MBps <strong>de</strong> bajada). Por su parte, <strong>la</strong> Web TV u OTT TV/Vi<strong>de</strong>o, requiere aún mejores condiciones <strong>de</strong> acceso (al<br />

m<strong>en</strong>os 6-10 MBps <strong>de</strong> bajada). Para alta <strong>de</strong>finición (HD), los requerimi<strong>en</strong>tos son aun mayores: 10-25 MBps<br />

para IPTV HD y 25-50 MBps para vi<strong>de</strong>o HD.<br />

332


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

que hacerlo y po<strong>de</strong>r re<strong>la</strong>cionarse con el consumidor directam<strong>en</strong>te a través<br />

<strong>de</strong> una página web 6 .<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>be notar que, <strong>en</strong> el cuadro, se han <strong>de</strong>stacado<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> “canibalización” <strong>de</strong> ingresos que implican <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los OTT para los operadores tradicionales. Sin embargo, no se<br />

m<strong>en</strong>ciona el hecho <strong>de</strong> que los OTT implican a<strong>de</strong><strong>más</strong> mayores costos <strong>de</strong><br />

gestión, congestión y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> infraestructura, por mayor uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> velocidad. Por ejemplo, el vi<strong>de</strong>o juego <strong>en</strong> línea y<br />

<strong>la</strong> música por streaming tal vez no repres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>safíos para los productos<br />

propios <strong>de</strong> los operadores pero sí un tráfico creci<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> red 7 .<br />

Con el objetivo <strong>de</strong> ofrecer una caracterización <strong>más</strong> acabada <strong>de</strong> los OTT,<br />

se concluye esta sección pres<strong>en</strong>tando un mapa <strong>de</strong> los principales ag<strong>en</strong>tes<br />

involucrados con los mismos (véase el diagrama XI.1).<br />

Diagrama XI.1<br />

Mapa <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />

Proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> comunicación, aplicaciones y cont<strong>en</strong>idos OTT<br />

Fabricantes <strong>de</strong> dispositivos<br />

• Smart TV<br />

• Vi<strong>de</strong>oconso<strong>la</strong>s<br />

• Set-top boxes<br />

• Smartphones<br />

• Tabletas<br />

• Computadoras y PC<br />

Operadores <strong>de</strong> red, <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones y <strong>de</strong> Internet<br />

Usuarios<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Para po<strong>de</strong>r disfrutar <strong>de</strong> los servicios OTT, los usuarios necesitan un<br />

dispositivo y acceso a Internet. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong><br />

los usuarios, los OTT, los dispositivos y el acceso a Internet son productos<br />

complem<strong>en</strong>tarios. Al mismo tiempo, como se muestra <strong>en</strong> el cuadro XI.1, los<br />

6<br />

Un ejemplo notorio <strong>de</strong> este hecho surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te anunciada p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> Internet Ultraviolet,<br />

www.uvvo.com, creada por los principales estudios cinematográficos <strong>de</strong> Hollywood (Paramount Pictures, Sony<br />

Pictures Entertainm<strong>en</strong>t, Tw<strong>en</strong>tieth C<strong>en</strong>tury Fox, Universal Pictures y Warner Bros <strong>en</strong>tre otros) para ofrecer a<br />

los consumidores una gran selección y libertad <strong>de</strong> compra <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s digitales, programas <strong>de</strong> televisión y<br />

otros <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>tos vía streaming. De manera simi<strong>la</strong>r, exist<strong>en</strong> p<strong>la</strong>taformas que permit<strong>en</strong> acce<strong>de</strong>r a ev<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>portivos también a través <strong>de</strong> streaming.<br />

7<br />

En <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> Telesemana.com (2012) a <strong>la</strong> pregunta ¿Dón<strong>de</strong> cree que impactan <strong>más</strong> negativam<strong>en</strong>te<br />

los OTTs?, 38% respondió que <strong>en</strong> los costos <strong>de</strong> gestión; 49%, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “canibalización” <strong>de</strong> ingresos y 13%, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ciones con los usuarios.<br />

333


CEPAL<br />

OTT ofrec<strong>en</strong> productos que son sustitutos cercanos <strong>de</strong> los ofrecidos por los<br />

proveedores <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones e Internet 8 . La vincu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes establece una compleja re<strong>la</strong>ción estratégica<br />

que <strong>de</strong>termina los precios y los inc<strong>en</strong>tivos a invertir <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes.<br />

En este capítulo, se analiza principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción estratégica <strong>en</strong>tre los OTT<br />

y los proveedores <strong>de</strong> Internet. Por su parte, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> dispositivos que pued<strong>en</strong><br />

ser conectados a Internet es amplia y variada y sus fabricantes compit<strong>en</strong> por<br />

atraer <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l usuario. Al respecto, si bi<strong>en</strong> los avances tecnológicos <strong>de</strong><br />

estos dispositivos están jugando un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los<br />

OTT, sólo se hará refer<strong>en</strong>cia tang<strong>en</strong>cial a los mismos 9 .<br />

C. Principales conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los OTT se vincu<strong>la</strong> es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te a dos <strong>de</strong>bates pres<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura sobre <strong>la</strong>s telecomunicaciones: los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />

valor fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> explosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>en</strong> línea y <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia o no <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> valor son una<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cambios tecnológicos y <strong>la</strong> fuerte innovación <strong>en</strong> el sector.<br />

Fr<strong>en</strong>te a estos cambios, el <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red es impulsado por<br />

los operadores tradicionales <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s que reconoc<strong>en</strong> los <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> valor, proceso <strong>en</strong> el que serían per<strong>de</strong>dores, lo que los<br />

obliga a recurrir a alternativas para revertirlo. A continuación, se discut<strong>en</strong> los<br />

principales resultados o preguntas sin respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura.<br />

1. Cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> valor y <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>en</strong> línea<br />

El surgimi<strong>en</strong>to y auge <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias basadas <strong>en</strong> Internet están<br />

significando importantes <strong>de</strong>safíos para algunos sectores tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía como <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> impresión, <strong>la</strong> música, <strong>la</strong> publicidad y los<br />

8<br />

Ch<strong>en</strong> y Nalebuff (2006) interpretan <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> servicios como Skype como un problema <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre servicios complem<strong>en</strong>tarios. Por un <strong>la</strong>do, el servicio <strong>de</strong> voz <strong>de</strong> Skype compite con el <strong>de</strong>l operador <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones. Pero, al mismo tiempo, se complem<strong>en</strong>ta con el operador <strong>de</strong> red <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />

<strong>de</strong>l usuario, ya que el mismo no pue<strong>de</strong> disfrutar <strong>de</strong> Skype si no dispone <strong>de</strong> una conexión a Internet. Este tipo<br />

<strong>de</strong> rivalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>spierta <strong>la</strong> preocupación <strong>de</strong> que el proveedor <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> pueda t<strong>en</strong>er inc<strong>en</strong>tivos para<br />

<strong>de</strong>gradar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> Skype con el fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar el atractivo <strong>de</strong> su propio servicio <strong>de</strong> telefonía.<br />

9<br />

Un tipo <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>te que ha com<strong>en</strong>zado a jugar un papel importante <strong>en</strong> este conjunto <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido (Cont<strong>en</strong>t Delivery o Distribution Networks, CDN) que funcionan como soluciones<br />

<strong>de</strong> infraestructura para una <strong>en</strong>trega <strong>más</strong> efectiva a los cli<strong>en</strong>tes. Algunos son propiedad <strong>de</strong> operadores <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s y otros <strong>de</strong> operadores como Akamai o Microsoft. Para una discusión <strong>más</strong> <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> los mismos y<br />

su impacto <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, véase <strong>de</strong> León (2012).<br />

334


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

medios <strong>de</strong> comunicación 10 . En este s<strong>en</strong>tido, los operadores tradicionales <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones no permanec<strong>en</strong> indifer<strong>en</strong>tes fr<strong>en</strong>te a los nuevos mercados<br />

y servicios que aparec<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso a<br />

Internet y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, fr<strong>en</strong>te a los servicios, aplicaciones y cont<strong>en</strong>idos OTT.<br />

Grove y Baumann (2012) seña<strong>la</strong>n que si bi<strong>en</strong> los operadores incumb<strong>en</strong>tes<br />

integrados (que prove<strong>en</strong> infraestructura y servicios propios) han int<strong>en</strong>tado<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r productos y servicios VoIP, portales <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o, comunida<strong>de</strong>s sociales<br />

y han aprovechado <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s que ofrece <strong>la</strong> IPTV, no han conseguido<br />

niveles <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to ni p<strong>en</strong>etración comparables a los que consigu<strong>en</strong><br />

servicios como YouTube o Netflix. Al respecto, se preguntan por qué estos<br />

operadores integrados son constantem<strong>en</strong>te superados por proveedores <strong>de</strong><br />

servicios basados puram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Internet (servicios OTT). Argum<strong>en</strong>tan que,<br />

<strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, un operador integrado podría conseguir un mejor <strong>de</strong>sempeño<br />

al contro<strong>la</strong>r ambos elem<strong>en</strong>tos (infraestructura y servicios) pero que, <strong>en</strong> el<br />

corto p<strong>la</strong>zo, un proveedor <strong>de</strong> servicios puro pue<strong>de</strong> mejorar su <strong>de</strong>sempeño<br />

con mayor rapi<strong>de</strong>z, ya que su configuración espacial <strong>de</strong>l producto es m<strong>en</strong>or.<br />

Dedrick y otros (2011) analizan el reparto <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> teléfonos móviles; sin embargo, no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el lugar<br />

que ocupan <strong>la</strong>s aplicaciones (que incluy<strong>en</strong> a los OTT), lo que implica una<br />

importante limitación <strong>de</strong>l estudio. Shin (2012) analiza el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> VoIP<br />

móvil (mVoIP). Al igual que lo que Nikou y otros (2012) seña<strong>la</strong>n para los<br />

operadores europeos, docum<strong>en</strong>ta cómo los operadores <strong>de</strong> telefonía móvil <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> República <strong>de</strong> Corea se han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado a una reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas <strong>de</strong><br />

voz <strong>de</strong>bido a los servicios <strong>de</strong> l<strong>la</strong>madas por Internet o aplicaciones basadas <strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>sajería <strong>de</strong> texto para teléfonos intelig<strong>en</strong>tes. Feijoo y otros (2012) analizan<br />

<strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> juegos <strong>en</strong> <strong>la</strong> telefonía móvil (mobile gaming).<br />

Seña<strong>la</strong>n que, <strong>en</strong> 2006, con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera o<strong>la</strong> <strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>la</strong>s conexiones <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> con f<strong>la</strong>t-rate, comi<strong>en</strong>za un cambio <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> mercado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong> red a los proveedores <strong>de</strong> aplicaciones y<br />

dispositivos. Sin embargo, remarcan también que fue <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l iPhone a fines<br />

<strong>de</strong> 2007 lo que cambió drásticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> mobile gaming 11 .<br />

En Ganuza y Viec<strong>en</strong>s (2012), se analizan <strong>la</strong>s opciones que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />

los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido (<strong>de</strong>portivos, pelícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Hollywood, etc.) al<br />

10<br />

Por ejemplo, Seamans y Zhu (2010) analizan empíricam<strong>en</strong>te el efecto sobre el mercado <strong>de</strong> los periódicos locales<br />

tradicionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> un sitio web que ofrece servicios <strong>de</strong> anuncios c<strong>la</strong>sificados; Athey y otros (2012)<br />

se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que Internet permite al consumidor moverse fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores.<br />

11<br />

En este mercado el mo<strong>de</strong>lo habitual <strong>de</strong> consumo es <strong>de</strong>scargar los juegos <strong>en</strong> el teléfono intelig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ti<strong>en</strong>da <strong>de</strong> aplicaciones (application store) (Feijoo y otros, 2012).<br />

335


CEPAL<br />

ofrecer sus productos a través <strong>de</strong> portales <strong>en</strong> línea (OTT-cont<strong>en</strong>ts), es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> llegar a los consumidores sin t<strong>en</strong>er que negociar con operadores<br />

intermediarios (<strong>de</strong>sintermediación). En ese artículo, se muestra que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s NGN, y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>tes altas velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso, resultará <strong>en</strong> una<br />

reasignación <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> valor. En<br />

particu<strong>la</strong>r, se dará una transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y<br />

servicios a los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos. La <strong>de</strong>sintermediación por parte <strong>de</strong><br />

los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos se traducirá <strong>en</strong> que los operadores <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones per<strong>de</strong>rán una importante fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación e<br />

ingresos, por lo serán obligados a <strong>en</strong>contrar nuevos recursos para competir.<br />

2. La discusión sobre <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />

Neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red significa que todo cont<strong>en</strong>ido, <strong>de</strong>l tipo u orig<strong>en</strong> que<br />

sea, es tratado por igual por el proveedor <strong>de</strong> infraestructura; <strong>la</strong> discusión sobre<br />

el tema es compleja y controvertida (véase el capítulo <strong>de</strong> R<strong>en</strong>é Bustillo <strong>en</strong> este<br />

libro). Algunos operadores <strong>de</strong> infraestructura protestan que los proveedores <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos se aprovechan <strong>de</strong>l uso gratuito <strong>de</strong> esa infraestructura y reconoc<strong>en</strong><br />

que se v<strong>en</strong> am<strong>en</strong>azados por <strong>la</strong>s nuevas posibilida<strong>de</strong>s e iniciativas que ofrec<strong>en</strong><br />

los OTT (Huertas Sánchez y otros, 2011) 12 . Gran<strong>de</strong>s proveedores <strong>de</strong> Internet<br />

han propuesto que los proveedores <strong>de</strong> aplicaciones y cont<strong>en</strong>idos pagu<strong>en</strong><br />

precios adicionales por el acceso a los cli<strong>en</strong>tes resid<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los ISP y tasas<br />

difer<strong>en</strong>ciales para dar prioridad a ciertos cont<strong>en</strong>idos. Por ejemplo, Shin (2012)<br />

seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> mVoIP <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ó el <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Republica Corea y que los operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>de</strong> este país se<br />

están movilizando para restringir <strong>la</strong>s aplicaciones <strong>de</strong> teléfonos intelig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

el uso <strong>de</strong> sus re<strong>de</strong>s para telefonía gratuita por Internet.<br />

La discusión sobre <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> red ha sido interpretada también<br />

como un <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre Estados Unidos (don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los<br />

principales proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos) y Europa (con fuertes operadores <strong>de</strong><br />

red incumb<strong>en</strong>tes). De hecho, <strong>la</strong>s empresas europeas pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ejercer presión<br />

sobre <strong>la</strong>s empresas que induc<strong>en</strong> a un uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

Apple y Google, para compartir el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma (Dedrick y otros, 2011).<br />

Por otra parte, los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Estados Unidos juegan un<br />

rol importante <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos a nivel mundial; cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong><br />

12<br />

En este s<strong>en</strong>tido es célebre <strong>la</strong> frase <strong>de</strong> Ed Whitacre, ex CEO <strong>de</strong> AT&T, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al uso <strong>de</strong> Google, MSN,<br />

Vonage y otros <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> AT&T: “Now what they would like to do is use my pipes free, but I ain’t<br />

going to let them do that because we have sp<strong>en</strong>t this capital and we have to have a return on it.” Business<br />

Week, 7 <strong>de</strong> noviembre, 2005.<br />

336


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> ser los first movers y se vincu<strong>la</strong>n estrecham<strong>en</strong>te con los proveedores<br />

lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> software y hardware (Noam, 2008).<br />

Economi<strong>de</strong>s (2011a) advierte sobre el efecto negativo que podría<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad el permitir que los operadores <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s cobr<strong>en</strong> precios<br />

adicionales a los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido. En su opinión, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s fuertes<br />

externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> red que dominan Internet, el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dos elem<strong>en</strong>tos: el número <strong>de</strong> usuarios (adopción) y<br />

el número <strong>de</strong> creadores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos. Al mismo tiempo, el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> red<br />

para los usuarios <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l número y calidad <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos, y el valor<br />

<strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos aum<strong>en</strong>ta con el número <strong>de</strong> usuarios. Los proveedores <strong>de</strong><br />

Internet no internalizan estos efectos <strong>de</strong> red; por consigui<strong>en</strong>te, al fijar precios,<br />

no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el efecto total <strong>de</strong> los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos sobre <strong>la</strong><br />

sociedad. Esto redundaría <strong>en</strong> el valor que los usuarios dan a <strong>la</strong> red, y el círculo<br />

virtuoso que ha caracterizados el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> Internet, se vería<br />

comprometido. La introducción <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> precios, y los correspondi<strong>en</strong>tes<br />

costos <strong>de</strong> transacción, sería particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te perjudicial para los ag<strong>en</strong>tes que<br />

han contribuido <strong>en</strong> <strong>la</strong> explosión <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido e innovación <strong>de</strong> los últimos<br />

años (pequeños negocios, start-ups y proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos individuales).<br />

A<strong>de</strong><strong>más</strong>, Economi<strong>de</strong>s (2011b) argum<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> ISP con alto<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> mercado y los costos que le significan a un usuario cambiarse <strong>de</strong><br />

operador, facilitarían <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> prácticas poco competitivas por parte <strong>de</strong><br />

los ISP <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> neutralidad. Por ejemplo, Ch<strong>en</strong> y Nalebuff<br />

(2006) seña<strong>la</strong>n el pot<strong>en</strong>cial problema <strong>de</strong> que un proveedor <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong><br />

podría t<strong>en</strong>er un inc<strong>en</strong>tivo para <strong>de</strong>gradar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> un OTT como Skype,<br />

con el fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar el atractivo <strong>de</strong> su propio servicio <strong>de</strong> telefonía 13 .<br />

Algunos proveedores <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> han afirmado que <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong>sal<strong>en</strong>taría <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s. Por consigui<strong>en</strong>te, uno <strong>de</strong> los<br />

argum<strong>en</strong>tos utilizados a favor <strong>de</strong> permitir que los operadores <strong>de</strong> red cobr<strong>en</strong><br />

por el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma a los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos, ha sido el <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar<br />

los inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> los primeros a invertir <strong>en</strong> <strong>la</strong> red (Krämer y Wiewiorra, 2009).<br />

Sin embargo, Economi<strong>de</strong>s (2011a) sosti<strong>en</strong>e que este argum<strong>en</strong>to es errado y<br />

seña<strong>la</strong> que, si se permite cobrar por dar prioridad <strong>en</strong> el acceso, cuanto <strong>más</strong><br />

congestionada esté <strong>la</strong> red, <strong>más</strong> alto será lo que puedan cobrar y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, no<br />

habrá inc<strong>en</strong>tivos a invertir para <strong>de</strong>scongestionar <strong>la</strong> red. De manera simi<strong>la</strong>r, el<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Ch<strong>en</strong>g, Bandyopadhyay y Guo (2010) predice que los inc<strong>en</strong>tivos<br />

<strong>de</strong>l proveedor <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> para ampliar su capacidad son mayores bajo<br />

13<br />

Sin embargo, su mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que un proveedor <strong>de</strong> Internet no ti<strong>en</strong>e inc<strong>en</strong>tivos para <strong>de</strong>gradar <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> un proveedor como Skype pues tales servicios dan valor a su red.<br />

337


CEPAL<br />

neutralidad. Más capacidad conduce a una m<strong>en</strong>or congestión y a servicios <strong>de</strong><br />

Internet <strong>más</strong> valorados, lo que se traduce <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios para los operadores.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, Choi y Kim (2010) pres<strong>en</strong>tan un análisis completo y formal sobre<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre neutralidad e inc<strong>en</strong>tivos a <strong>la</strong> inversión, y seña<strong>la</strong>n que no se<br />

pued<strong>en</strong> llegar a conclusiones g<strong>en</strong>erales no ambiguas sobre esa re<strong>la</strong>ción.<br />

D. El mercado over-the-top <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

1. Operadores tradicionales, estrategias y oferta <strong>de</strong> OTT<br />

Los <strong>de</strong>safíos y cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria llegan junto con el mercado <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>idos. El empaquetami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> paquetes<br />

que ofrec<strong>en</strong> TV, pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado como una “primera g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

estrategias” implem<strong>en</strong>tadas por los operadores para competir y mant<strong>en</strong>er<br />

cuotas <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva industria. Por ejemplo, <strong>la</strong> IPTV repres<strong>en</strong>ta una<br />

alternativa para competir fr<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> línea que ofrec<strong>en</strong> OTT como<br />

Netflix, lo que permitiría a un operador tradicional <strong>de</strong> ADLS contar con un<br />

sistema <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tabilización equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> televisión por cable. Se pue<strong>de</strong> también<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una “segunda g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> estrategias” que implican iniciativas,<br />

por los operadores tradicionales, con características <strong>de</strong> OTT o que incluy<strong>en</strong><br />

apuestas innovadoras, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que están<br />

acostumbrados esos operadores. En esta sección se analizan <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong><br />

“primera y segunda g<strong>en</strong>eración” <strong>de</strong> los operadores <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> “primera estrategia”, vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> oferta y<br />

empaquetami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> servicios propios con TV, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>la</strong> oferta se<br />

pres<strong>en</strong>ta con una amplia variedad <strong>de</strong> combinaciones <strong>de</strong> tecnologías y<br />

acuerdos para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> paquetes con TV. En este s<strong>en</strong>tido, exist<strong>en</strong><br />

operadores <strong>de</strong> cable (pioneros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ofertas <strong>de</strong> doble y triple-p<strong>la</strong>y) y<br />

operadores que, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada al mercado<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos, han recurrido a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> una tecnología difer<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> que usan para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> comunicaciones. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

algunos proveedores <strong>de</strong> ADSL han com<strong>en</strong>zado a ofrecer IPTV y otros están<br />

recurri<strong>en</strong>do a acuerdos con proveedores <strong>de</strong> TV satelital (DTH).<br />

En el cuadro XI.2, se pres<strong>en</strong>ta un panorama <strong>de</strong> los operadores que ofrec<strong>en</strong><br />

paquetes con televisión <strong>de</strong> pago, por país y tipo <strong>de</strong> tecnología. Se constata que<br />

<strong>en</strong> 18 <strong>de</strong> los 24 países consi<strong>de</strong>rados existe algún paquete que incluye TV paga.<br />

338


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

País<br />

Cuadro XI.2<br />

Empaquetami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> servicios con TV y estrategias <strong>de</strong> primera g<strong>en</strong>eración<br />

Triple-P<strong>la</strong>y<br />

con cable<br />

Double P<strong>la</strong>y<br />

(Internet –TV)<br />

con cable<br />

Double-P<strong>la</strong>y<br />

(Internet<br />

–TV) con<br />

ADSL+<br />

IPTV<br />

Triple-<br />

P<strong>la</strong>y con<br />

ADSL+<br />

IPTV<br />

Doble p<strong>la</strong>y<br />

y triple-p<strong>la</strong>y<br />

con mix <strong>de</strong><br />

tecnologías<br />

Doble p<strong>la</strong>y y triple-<br />

P<strong>la</strong>y con acuerdos<br />

<strong>en</strong>tre empresas<br />

Arg<strong>en</strong>tina Telec<strong>en</strong>tro<br />

Barbados<br />

Belice<br />

Bolivia (Estado<br />

Plurinacional <strong>de</strong>)<br />

Brasil NET NET Telefónica<br />

Chile VTR VTR Telsur<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Cuba<br />

Telefónica<br />

Telsur<br />

Corporación<br />

COMTECO<br />

GVT (DTH+IPTV)<br />

CTBC (DTH y<br />

cable) Oi (DTH) a<br />

Telefónica (DTH)<br />

C<strong>la</strong>ro (DTH y TV<br />

cable)<br />

C<strong>la</strong>ro (TV cable)<br />

Telefonica (DTH)<br />

Telefónica + DIRECTV<br />

Telecom + DIRECTV<br />

Fibertel+Cablevisión<br />

ETB (ADSL)<br />

+DIRECTV<br />

RACSA (cable)<br />

+Cablevisión<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Portal Grupo<br />

TV Cable<br />

C<strong>la</strong>ro (TV cable)<br />

C<strong>la</strong>ro (TV cable<br />

y DTH)<br />

Tigo (TV cable)<br />

Guatema<strong>la</strong> TVO Telecom<br />

Honduras<br />

Jamaica<br />

México<br />

Nicaragua<br />

Flow<br />

Jamaica<br />

Cablevisión<br />

Cablemas<br />

Cablecom<br />

Megacable<br />

Cablevisión<br />

Cablemas<br />

Cablecom<br />

Megacable<br />

C<strong>la</strong>ro (TV cable<br />

y DTH)<br />

C<strong>la</strong>ro (TV cable<br />

y DTH)<br />

Maxcom Maxcom Telmex+Dish<br />

C<strong>la</strong>ro (TV cable<br />

y DTH)<br />

Panamá Cable Onda<br />

Paraguay<br />

Perú StarGlobalCom Telefónica (DTH)<br />

República<br />

Dominicana<br />

Suriname<br />

TRICOM Aster C<strong>la</strong>ro<br />

C<strong>la</strong>ro (DTH)<br />

WIND Telecom<br />

(MMDS)<br />

Trinidad y Tabago Flow Flow<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República<br />

Bolivariana <strong>de</strong>)<br />

Intercable Intercable Telefónica (DTH)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> CETyS-U<strong>de</strong>SA (2012) y relevami<strong>en</strong>tos realizados por los autores.<br />

a<br />

Oi anunció que, a finales <strong>de</strong> 2012, ofrecería IPTV por FTTH <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> alta d<strong>en</strong>sidad.<br />

339


CEPAL<br />

Del cuadro, se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> IPTV está muy poco <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región, lo que contrasta con lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> países <strong>más</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

don<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> servicio lleva varios años <strong>en</strong> el mercado. Por ejemplo,<br />

<strong>en</strong> España, <strong>en</strong> 2005 Telefónica ya ofrecía IPTV (Imag<strong>en</strong>io) <strong>en</strong> todo el país,<br />

aunque <strong>la</strong>s primeras pruebas piloto se hicieron <strong>en</strong> 2000. France Telecom<br />

presta IPTV <strong>en</strong> Francia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2003 y Deustche Telecom <strong>en</strong> Alemania <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

2004. En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, el primer <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> IPTV lo hizo Maxcom<br />

<strong>en</strong> México <strong>en</strong> 2007. Telefónica ofrece IPTV con el nombre <strong>de</strong> Imag<strong>en</strong>io <strong>en</strong><br />

algunas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Chile y Brasil. También hay IPTV <strong>en</strong> algunas ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Chile ofrecida por Telefónica <strong>de</strong>l Sur (Telsur) y <strong>en</strong> algunas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

República Dominicana provista por C<strong>la</strong>ro (<strong>América</strong> Móvil-Telmex). En<br />

resum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> IPTV está pres<strong>en</strong>te solo <strong>en</strong> cuatro <strong>de</strong> los 24 países relevados.<br />

Destacan Arg<strong>en</strong>tina y México, dos <strong>de</strong> los mercados <strong>más</strong> significativos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas incumb<strong>en</strong>tes prove<strong>en</strong> paquetes triple-p<strong>la</strong>y<br />

mediante acuerdos con empresas <strong>de</strong> televisión satelital. Esto podría ser<br />

explicado por el hecho <strong>de</strong> que los marcos regu<strong>la</strong>torios (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, los<br />

contratos <strong>de</strong> concesión) no permit<strong>en</strong> que los operadores incumb<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red prest<strong>en</strong> servicios converg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> IPTV 14 .<br />

A<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> cable <strong>de</strong> cada país, dos marcas <strong>de</strong> empresas<br />

incumb<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia fuerte <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> TV <strong>en</strong> <strong>la</strong> región:<br />

Movistar TV <strong>de</strong> Telefónica y C<strong>la</strong>ro TV <strong>de</strong> <strong>América</strong> Móvil-Telmex. Movistar<br />

TV con televisión satelital está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Chile, Colombia, Perú y <strong>la</strong><br />

República Bolivariana <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (<strong>en</strong> este último país Telefónica ofrece<br />

todos los servicios, pero ninguno <strong>de</strong> manera empaquetada). C<strong>la</strong>ro TV, con<br />

cable o satelital, está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ocho países, sobre todo <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica.<br />

Ambas marcas coincid<strong>en</strong> solo <strong>en</strong> Chile y Colombia.<br />

En el cuadro XI.3 se muestra una lista no exhaustiva sobre estrategias<br />

<strong>de</strong> “segunda g<strong>en</strong>eración” que están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo operadores tradicionales<br />

con pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y que han sido <strong>la</strong>nzadas <strong>en</strong> el período<br />

2010-2012.<br />

14<br />

En México se discute <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambiar el contrato <strong>de</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> incumb<strong>en</strong>te Telmex para que<br />

pueda ofrecer IPTV. En Arg<strong>en</strong>tina, se permite a <strong>la</strong>s cooperativas locales que prest<strong>en</strong> IPTV, <strong>de</strong> hecho ya<br />

exist<strong>en</strong> algunos casos, pero <strong>de</strong> alcance local.<br />

340


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Operador<br />

Cuadro XI.3<br />

Estrategias <strong>de</strong> segunda g<strong>en</strong>eración<br />

Nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iniciativa<br />

Estrategia<br />

Países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

don<strong>de</strong> está activa<br />

Telefónica<br />

<strong>América</strong> Móvil-Telmex<br />

Telefónica<br />

Telefónica<br />

TU Me<br />

C<strong>la</strong>ro Mess<strong>en</strong>ger<br />

Shopping <strong>de</strong> Movistar<br />

Movistar vi<strong>de</strong>o<br />

L<strong>la</strong>madas gratis y m<strong>en</strong>sajería<br />

instantánea <strong>en</strong>tre usuarios.<br />

Servicio m<strong>en</strong>sajería instantánea para<br />

cli<strong>en</strong>tes C<strong>la</strong>ro.<br />

Los cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Movistar pued<strong>en</strong><br />

comprar música, juegos, equipos, etc.,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> web comercial <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa.<br />

Portal web <strong>de</strong> <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>tos que<br />

permite t<strong>en</strong>er acceso a cont<strong>en</strong>idos<br />

exclusivos. Gratuito para los cli<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> Movistar.<br />

Todo el mundo (dispositivos<br />

iPhone y Android)<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Perú, Panamá,<br />

República Dominicana,<br />

Guatema<strong>la</strong> y Honduras<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Telefónica On Vi<strong>de</strong>o Para cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Telefónica. Arg<strong>en</strong>tina<br />

Terra (Grupo Telefónica)<br />

<strong>América</strong> Móvil-Telmex<br />

Acuerdos con Samsung,<br />

LG y Philips.<br />

C<strong>la</strong>ro I<strong>de</strong>as<br />

Entret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

Aplicación <strong>de</strong> canales <strong>en</strong> vivo para<br />

Smart TV.<br />

Cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> línea para cli<strong>en</strong>tes.<br />

Telmex C<strong>la</strong>ro Vi<strong>de</strong>o Vi<strong>de</strong>os <strong>en</strong> línea para cli<strong>en</strong>tes. Colombia<br />

<strong>América</strong> Móvil-Telmex Portal UnoTV Cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> línea y streaming. México<br />

Totalp<strong>la</strong>y Total Movie Pelícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> línea México<br />

Oi<br />

Sky Brasil (grupo Direc TV)<br />

Sky Online<br />

Distribución <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o e implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> VOD<br />

Vi<strong>de</strong>o club <strong>en</strong> línea <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s, series<br />

y música al que pued<strong>en</strong> acce<strong>de</strong>r los<br />

abonados <strong>de</strong> Sky. Se podrá acce<strong>de</strong>r<br />

por suscripción m<strong>en</strong>sual a través <strong>de</strong><br />

Club Sky Online www.skyonline.com.br.<br />

Perú<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Perú, Uruguay y<br />

por ser <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> Chile<br />

A ser <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> Brasil.<br />

Brasil<br />

Cablevisión, Megacable,<br />

VTR, CableOnda,<br />

MovistarTV, Wind Telecom<br />

El operador incorpora<br />

Moviecity P<strong>la</strong>y a su oferta.<br />

Servicio VOD que permite ver por<br />

Internet cerca <strong>de</strong> 1200 títulos <strong>de</strong> este<br />

canal Premium. El abonado pue<strong>de</strong><br />

acce<strong>de</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier lugar <strong>de</strong><br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> ingresando a www.<br />

moviecityp<strong>la</strong>y.com con su nombre <strong>de</strong><br />

usuario y c<strong>la</strong>ve.<br />

Cablevisión <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />

Megacable <strong>en</strong> México,<br />

VTR <strong>en</strong> Chile, CableOnda<br />

<strong>en</strong> Panamá, MovistarTV<br />

<strong>en</strong> Perú, Wind Telecom <strong>en</strong><br />

República Dominicana.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> páginas web <strong>de</strong> los operadores.<br />

En el cuadro <strong>de</strong>stacan dos tipos <strong>de</strong> iniciativas: m<strong>en</strong>sajería instantánea<br />

vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> marca <strong>de</strong>l operador y oferta <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> línea. En re<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> primera, Nikou y otros (2012) muestran que los operadores europeos <strong>de</strong><br />

telefonía móvil basan su estrategia <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> proporcionar servicios <strong>más</strong><br />

seguros y confiables que los ofrecidos, por ejemplo, por Skype o Whatsapp.<br />

Estas apreciaciones son consist<strong>en</strong>tes con una <strong>en</strong>cuesta para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Telesemana.com (2012), don<strong>de</strong> se seña<strong>la</strong> que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

fortalezas con <strong>la</strong> que se reconoc<strong>en</strong> los operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

fr<strong>en</strong>te a los proveedores <strong>de</strong> OTT se vincu<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s garantías que pued<strong>en</strong> ofrecer<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> facturación y niveles <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> el servicio, elem<strong>en</strong>tos<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r importancia para los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alto nivel. Al mismo<br />

tiempo, es l<strong>la</strong>mativo que aplicaciones como TU Me y C<strong>la</strong>ro Mess<strong>en</strong>ger sean<br />

341


CEPAL<br />

exitosas <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> usuarios m<strong>en</strong>os exig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cuestiones <strong>de</strong> nivel<br />

y seguridad. El mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>sajería instantánea se caracteriza por <strong>la</strong>s<br />

fuertes externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> red por lo que, <strong>la</strong>s aplicaciones gratuitas, que no<br />

discriminan según tipo <strong>de</strong> red o dispositivo, ni requier<strong>en</strong> ningún tipo <strong>de</strong><br />

membrecía (como Whatsapp) aparec<strong>en</strong> como <strong>la</strong>s que li<strong>de</strong>rarán ese mercado.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> línea, <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>os<br />

(VOD) <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s y series, juegos, equipos. En todos los casos, solo los<br />

cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l operador ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso a los portales web con cont<strong>en</strong>idos, <strong>en</strong><br />

ocasiones exclusivos.<br />

A<strong>de</strong><strong>más</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s seña<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el cuadro, otras iniciativas <strong>de</strong> Telefónica<br />

incluy<strong>en</strong> BlueVía, una p<strong>la</strong>taforma abierta con <strong>la</strong> que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dores externos<br />

pued<strong>en</strong> interactuar para crear sus propias aplicaciones, y <strong>la</strong> participación<br />

<strong>en</strong> Wayra, un acelerador <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l sector TIC <strong>en</strong> el mundo imp<strong>la</strong>ntado<br />

<strong>en</strong> Europa y <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, patrocinado a<strong>de</strong><strong>más</strong> por empresas como<br />

Microsoft, Nokia y varios socios españoles.<br />

Algunos fabricantes <strong>de</strong> dispositivos están incursionando también <strong>en</strong><br />

nuevos mercados. Tal es el caso <strong>de</strong> LG con su p<strong>la</strong>taforma NetCast y <strong>de</strong> Sony,<br />

que ha <strong>la</strong>nzado Crackle <strong>en</strong> 17 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, una p<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>en</strong> línea <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos gratuitos. En este caso <strong>de</strong>staca el hecho <strong>de</strong> que el<br />

cont<strong>en</strong>ido es gratuito para <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia ya que el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocio se basa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad 15 .<br />

Noam (2008) seña<strong>la</strong> tres g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> TV: i) <strong>la</strong> TV <strong>de</strong><br />

radiodifusión, ii) <strong>la</strong> TV por cable, satelital y el vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> el hogar y iii) Internet<br />

TV y mobile TV. De lo expuesto <strong>en</strong> los cuadros anteriores, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir<br />

que <strong>la</strong> segunda g<strong>en</strong>eración tecnológica <strong>de</strong> TV ha posibilitado <strong>la</strong> primera<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada al mercado <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos por parte<br />

<strong>de</strong> los operadores tradicionales <strong>de</strong> telecomunicaciones. Luego, <strong>la</strong> tercera<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> TV habilita y está repres<strong>en</strong>tada por los cont<strong>en</strong>idos OTT,<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales am<strong>en</strong>azas con <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los operadores<br />

tradicionales. Como reacción, se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong>l cuadro XI.3 que los operadores<br />

tradicionales están abri<strong>en</strong>do sus propios canales <strong>de</strong> oferta <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />

línea, lo que se observa tanto <strong>en</strong> proveedores con tecnología ADSL como<br />

<strong>en</strong> los que cu<strong>en</strong>tan con tecnología <strong>de</strong> cable y satelital.<br />

15<br />

Nuevos ag<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>os vincu<strong>la</strong>dos al sector también están incursionando <strong>en</strong> el mundo OTT. Tal es el caso<br />

<strong>de</strong> Walmart que ha <strong>la</strong>nzado el servicio Vudu <strong>en</strong> México.<br />

342


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

2. Netflix, Skype y Whatsapp<br />

A continuación, se resume <strong>la</strong> aún escasa información exist<strong>en</strong>te para <strong>la</strong><br />

región sobre los tres OTT lí<strong>de</strong>res, cada uno <strong>en</strong> su segm<strong>en</strong>to.<br />

Skype cu<strong>en</strong>ta con <strong>más</strong> <strong>de</strong> 250 millones <strong>de</strong> usuarios <strong>en</strong> el mundo (que<br />

aum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> 54 millones al mes), aunque m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un 10% paga por<br />

utilizarlo 16 . Aproximadam<strong>en</strong>te 16% <strong>de</strong> estos usuarios están <strong>en</strong> Estados<br />

Unidos, 13% <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>América</strong> (por lo que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> es m<strong>en</strong>or a esa cifra) y 57% <strong>en</strong> Europa. En Estados Unidos <strong>más</strong><br />

<strong>de</strong> 9% <strong>de</strong> los <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> Internet utiliza Skype, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> cifra<br />

correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>América</strong> es 7% y <strong>en</strong> Europa 16% 17 . En<br />

septiembre <strong>de</strong> 2011 Skype fue adquirida por Microsoft por 8500 millones<br />

<strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />

Whatsapp nació <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 2009. Aunque no proporciona datos<br />

sobre su número <strong>de</strong> usuarios, se sabe que <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 2012 gestionaba<br />

cerca <strong>de</strong> dos mil millones <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes por día 18 . Se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>más</strong><br />

<strong>de</strong>scargadas <strong>en</strong> 40 países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, Asia, el Ori<strong>en</strong>te Próximo y<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. En Alemania li<strong>de</strong>ró el ranking <strong>de</strong> <strong>de</strong>scargas <strong>en</strong> 2011 y <strong>en</strong><br />

España ti<strong>en</strong>e <strong>más</strong> <strong>de</strong> seis millones <strong>de</strong> usuarios 19 .<br />

Netflix <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> recién <strong>en</strong> septiembre 2011, por lo que,<br />

si bi<strong>en</strong> lleva varios años <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> Estados Unidos, es un producto<br />

nuevo para los usuarios <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. La compañía cu<strong>en</strong>ta con <strong>más</strong><br />

<strong>de</strong> 27 millones <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Estados Unidos, Canadá, <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>,<br />

Reino Unido e Ir<strong>la</strong>nda, <strong>de</strong> los cuales poco <strong>más</strong> <strong>de</strong> un millón correspond<strong>en</strong><br />

a <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (ir.netflix.com). Los analistas consi<strong>de</strong>ran que los resultados<br />

<strong>de</strong> Netflix <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> son <strong>de</strong>cepcionantes ya que 10 meses <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to Netflix solo ha conseguido una p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> 0,75% <strong>de</strong><br />

los hogares. Esto contrasta fuertem<strong>en</strong>te con 6% <strong>de</strong> los hogares que se<br />

consiguió <strong>en</strong> Canadá nueve meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to, y 4% <strong>en</strong> el<br />

Reino Unido/Ir<strong>la</strong>nda seis meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to 20 .<br />

16<br />

Entrevista a Alejandro Arnaiz, ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía para <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (http://<br />

mundocontact.com/skype-va-por-mil-millones-<strong>de</strong>-suscriptores/).<br />

17<br />

http://skyp<strong>en</strong>umerology.blogspot.com.ar/.<br />

18<br />

http://www.cnnexpansion.com/tecnologia/2012/04/04/whatsapp-tumba-a-los-m<strong>en</strong>sajes-<strong>de</strong>-texto.<br />

19<br />

http://tecnologia.elpais.com/tecnologia/2012/07/03/actualidad/1341340111_145629.html<br />

20<br />

Véase http://www.pyramidresearch.com/points/item/120730.htm.<br />

343


CEPAL<br />

E. El <strong>de</strong>bate sobre estrategias y políticas<br />

La invasión <strong>de</strong>l sector por <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> línea y los<br />

servicios <strong>de</strong> comunicaciones VOIP no gestionados (OTT) será pot<strong>en</strong>ciada<br />

cuando <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción t<strong>en</strong>ga mejor acceso <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> velocidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga que le permitan una bu<strong>en</strong>a experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> los OTT.<br />

En este capítulo se ha mostrado que, para competir y mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> el<br />

mercado, <strong>la</strong>s estrategias que han y continúan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo los operadores<br />

tradicionales han sido fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te dos: empaquetami<strong>en</strong>to (bundling) <strong>de</strong><br />

servicios (telefonía fija y móvil, Internet y TV) y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aplicaciones<br />

propias que compit<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te con los OTT.<br />

La estrategia <strong>de</strong> empaquetami<strong>en</strong>to suele ser efectiva para tras<strong>la</strong>dar el<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong> un producto a otros. Sin embargo, es cuestionable<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> política <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, y algunos regu<strong>la</strong>dores<br />

nacionales podrían p<strong>la</strong>ntearse el limitar<strong>la</strong>. A<strong>de</strong><strong>más</strong>, <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> paquetes<br />

suele ser accesible solo para segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda con un alto po<strong>de</strong>r<br />

adquisitivo, muy s<strong>en</strong>sibles a <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios, con lo que el<br />

empaquetami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bería ser muy competitivo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong><br />

todos los productos que incluye. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

audiovisuales <strong>de</strong> los OTT (Netflix, etc.) es <strong>en</strong> una am<strong>en</strong>aza a <strong>la</strong>s ofertas <strong>de</strong><br />

empaquetami<strong>en</strong>to que incluy<strong>en</strong> TV <strong>de</strong> pago.<br />

La segunda estrategia parece muy arriesgada, ya que los operadores<br />

tradicionales no pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> principio ninguna v<strong>en</strong>taja competitiva <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> OTT. El mercado <strong>de</strong> los OTT es muy competitivo <strong>en</strong> innovación,<br />

es global y pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> característica <strong>de</strong> que “el ganador se lo lleva todo”.<br />

Estas condiciones hac<strong>en</strong> que los proveedores lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> OTT sean pocos,<br />

muy especializados y explot<strong>en</strong> importantes economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> (costos<br />

fijos <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos, etc.). Por el contrario,<br />

el operador tradicional no está especializado <strong>en</strong> un servicio o cont<strong>en</strong>ido<br />

específico y ti<strong>en</strong>e límites para explotar economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> pues está peor<br />

posicionado para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> mercados dominados por proveedores lí<strong>de</strong>res.<br />

Del cuadro XI.2, se <strong>de</strong>duce que los principales operadores incumb<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, Telefónica (Movistar) y <strong>América</strong> Móvil-Telmex (C<strong>la</strong>ro),<br />

han sido y son muy activos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias que incluy<strong>en</strong><br />

empaquetami<strong>en</strong>to. Ambos se han posicionado <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> TV paga,<br />

utilizando diversas tecnologías, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> IPTV (aunque aún <strong>de</strong> manera<br />

344


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

incipi<strong>en</strong>te) o firmando acuerdos con empresas <strong>de</strong> TV satelital. Destacan<br />

también los esfuerzos <strong>de</strong> Telefónica <strong>en</strong> el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevas aplicaciones<br />

o estrategias <strong>de</strong> segunda g<strong>en</strong>eración, algo que no sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>, dado que ya<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta mayores <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> sus mercados <strong>en</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conexión son <strong>más</strong> altas que <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, se observa que el 51% <strong>de</strong> los operadores <strong>de</strong> <strong>América</strong><br />

<strong>Latina</strong> <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> Telesemana.com (2012) reconoce que no ti<strong>en</strong>e<br />

como prioridad <strong>de</strong>splegar una estrategia fr<strong>en</strong>te a los OTT. Se argum<strong>en</strong>ta<br />

que esto se <strong>de</strong>be (al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> parte) a los bajos niveles <strong>de</strong> maduración<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> cuanto a teléfonos intelig<strong>en</strong>tes y se seña<strong>la</strong> que, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>etración está creci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> países como Arg<strong>en</strong>tina y Chile, <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s repres<strong>en</strong>ta todavía una limitante. Esto es consist<strong>en</strong>te con los<br />

resultados <strong>de</strong> Sabbag y otros (2012), don<strong>de</strong> se muestra que los niveles <strong>de</strong><br />

madurez <strong>en</strong> digitalización <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región son muy inferiores a<br />

los correspondi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> que hay auge <strong>de</strong> los OTT. De manera<br />

simi<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> baja velocidad media <strong>de</strong> conexión lleva a p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> región<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un estadio retrasado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los OTT.<br />

Al respecto, <strong>la</strong>s limitaciones <strong>en</strong> el ancho <strong>de</strong> banda y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l servicio<br />

indican que no está preparada para dar acceso <strong>de</strong> manera masiva a vi<strong>de</strong>os<br />

OTT. Al mismo tiempo, los pobres resultados <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> OTT como<br />

Netflix <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> podrían estar explicados, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> parte, por<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes regu<strong>la</strong>ciones y control a <strong>la</strong> piratería que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> región y<br />

los países don<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> estos OTT es consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>más</strong> alta.<br />

Al respecto, el usuario <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> interpreta que, una vez pagada <strong>la</strong><br />

conexión a Internet, todo lo que circu<strong>la</strong> por <strong>la</strong> red es gratuito y no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

aún razones para pagar por cont<strong>en</strong>idos que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra a precio cero y sin<br />

<strong>de</strong>masiado esfuerzo <strong>en</strong> <strong>la</strong> red 21 .<br />

Algunos autores argum<strong>en</strong>tan que <strong>en</strong> ciertas circunstancias adopciones<br />

tardías pued<strong>en</strong> acarrear v<strong>en</strong>tajas vincu<strong>la</strong>das a m<strong>en</strong>ores costos <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to o<br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros países, evitar quedar atrapado <strong>en</strong> estándares<br />

obsoletos (Dedrick y otros, 2011). En este s<strong>en</strong>tido, el retraso <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

podría significar, por ejemplo, que finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> IPTV no se <strong>de</strong>sarrolle <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región a los niveles <strong>de</strong> países <strong>más</strong> avanzados. De hecho, Huertas Sánchez y<br />

otros (2011) seña<strong>la</strong>n que algunos operadores <strong>en</strong>trantes europeos han <strong>de</strong>cidido<br />

abandonar <strong>la</strong> IPTV porque no pued<strong>en</strong> competir con los cont<strong>en</strong>idos OTT.<br />

21<br />

Véase, por ejemplo, el post “10 razones para no contratar a Netflix” publicado <strong>en</strong> Taringa, <strong>la</strong> mayor red social<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> hispano, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre los 10 sitios <strong>más</strong> visitados <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y con casi 20 millones <strong>de</strong><br />

miembros <strong>en</strong> <strong>la</strong> región.<br />

345


CEPAL<br />

De cualquier manera y subyac<strong>en</strong>te a toda esta discusión, persiste un<br />

problema fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que tar<strong>de</strong> o temprano <strong>de</strong>berán abordar<br />

los operadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Los OTT brindan a los usuarios <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er, a través <strong>de</strong> una simple conexión <strong>de</strong> Internet <strong>de</strong> alta velocidad, los<br />

mismos servicios (<strong>en</strong> algunos casos, <strong>de</strong> mayor calidad) que los que obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> los operadores tradicionales, y a un precio muy reducido, o incluso <strong>de</strong><br />

forma gratuita. Al mismo tiempo, el mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> Internet<br />

<strong>de</strong> altas velocida<strong>de</strong>s es muy competitivo. En primer lugar, no permite<br />

prácticam<strong>en</strong>te elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s empresas. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> los operadores tradicionales no son evid<strong>en</strong>tes, a<br />

m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> ofrecer un servicio difer<strong>en</strong>ciado. Por<br />

ejemplo, con <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> banda <strong>ancha</strong>, los operadores europeos <strong>de</strong> IPTV<br />

<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> televisión <strong>de</strong> pago ofreci<strong>en</strong>do cont<strong>en</strong>idos premium<br />

exclusivos para atraer suscriptores (Weeds, 2012). En ese caso, los cont<strong>en</strong>idos<br />

exclusivos fueron el mecanismo <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación. Con re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong><br />

alta velocidad que permitirán cont<strong>en</strong>idos OTT no exclusivos y g<strong>en</strong>eralizados,<br />

los operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones se verán obligados a innovar <strong>en</strong> sus<br />

estrategias empresariales (Ganuza y Viec<strong>en</strong>s, 2012). En segundo lugar, <strong>la</strong>s<br />

barreras <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada al mercado <strong>de</strong> proveedores <strong>de</strong> Internet, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción, podrían no ser altas, lo que increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />

<strong>de</strong> nuevos ag<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el mercado. Por ejemplo, dado que el <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s conlleva es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te una importante obra civil, <strong>la</strong>s empresas<br />

constructoras <strong>de</strong> infraestructura son candidatas naturales a convertirse <strong>en</strong><br />

el medio o <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> nuevos actores <strong>de</strong>l mercado. Todos estos factores<br />

pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> cuestión el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> negocio tradicional <strong>de</strong> los operadores y su<br />

r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> nuevas re<strong>de</strong>s. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista social, los OTT pued<strong>en</strong> reducir los inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> los operadores<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones tradicionales a invertir <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s que<br />

d<strong>en</strong> acceso a <strong>la</strong>s velocida<strong>de</strong>s necesarias para una bu<strong>en</strong>a experi<strong>en</strong>cia OTT.<br />

Se <strong>de</strong>be notar que esta apreciación es consist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> activa<br />

interv<strong>en</strong>ción pública que se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad a nivel internacional. Sin<br />

embargo, como se m<strong>en</strong>cionaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción, <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región dan prioridad a <strong>la</strong> expansión geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y al increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el número <strong>de</strong> accesos, y m<strong>en</strong>or importancia a <strong>la</strong> calidad/velocidad (véase<br />

el capítulo <strong>de</strong> Galperin, Mariscal y Viec<strong>en</strong>s <strong>en</strong> este libro). Por consigui<strong>en</strong>te,<br />

a corto y medio p<strong>la</strong>zo es previsible que, <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, el <strong>de</strong>spliegue<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> alta velocidad (y los servicios OTT que <strong>la</strong> requier<strong>en</strong>)<br />

se limite solo a países y regiones que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />

con alto po<strong>de</strong>r adquisitivo. Es <strong>más</strong>, dado el análisis anterior, es posible que<br />

346


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

incluso <strong>en</strong> estos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mercado, los operadores tradicionales no<br />

t<strong>en</strong>gan los inc<strong>en</strong>tivos sufici<strong>en</strong>tes para hacer los <strong>de</strong>spliegues. De cualquier<br />

manera, y por cuestiones redistributivas, sería discutible una interv<strong>en</strong>ción<br />

pública para subv<strong>en</strong>cionar el <strong>de</strong>spliegue selectivo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s hasta el hogar (los<br />

p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> contemp<strong>la</strong>n únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spliegues <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s troncales <strong>de</strong> fibra). No obstante, <strong>en</strong> el medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, inversiones<br />

dirigidas a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios públicos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad (escue<strong>la</strong>s,<br />

hospitales, administración pública) podrían t<strong>en</strong>er una r<strong>en</strong>tabilidad social<br />

muy alta. Por ejemplo, <strong>en</strong> Ganuza y Viec<strong>en</strong>s (2011) se analiza el proyecto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>spliegue <strong>en</strong>carado por <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Cataluña (España) que prevé una<br />

inversión por el gobierno que acerca <strong>la</strong> fibra a todas <strong>la</strong>s se<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Comunidad Autónoma, para garantizar a los ciudadanos el acceso a altas<br />

velocida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> alta r<strong>en</strong>tabilidad social, tales como <strong>la</strong> educación,<br />

salud, seguridad, etc. Por el contrario, <strong>de</strong>sembolsos <strong>de</strong> dinero público a ser<br />

<strong>de</strong>stinados para llevar altas velocida<strong>de</strong>s a los hogares estarían difícilm<strong>en</strong>te<br />

justificados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista social, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el uso <strong>en</strong> los<br />

hogares <strong>de</strong> conexiones <strong>de</strong> alta calidad se <strong>de</strong>stina casi sólo a ocio y recreación<br />

(vi<strong>de</strong>os y pelícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> alta <strong>de</strong>finición).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, dado que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los servicios OTT solo requier<strong>en</strong><br />

velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hasta 2Mbps, garantizar el acceso a los mismos se vuelve un<br />

objetivo <strong>más</strong> factible para los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el mediano<br />

p<strong>la</strong>zo. Esto podría suponer una oportunidad para reducir los costos <strong>de</strong> los<br />

servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones, garantizando el acceso a los servicios <strong>de</strong><br />

comunicación y aplicaciones OTT. Al mismo tiempo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista regu<strong>la</strong>torio, <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios a través <strong>de</strong> OTT simplifica <strong>la</strong><br />

comparación <strong>de</strong> vectores <strong>de</strong> precios, dado que lo importante es el costo<br />

básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> datos. Esta simplificación podría ayudar a que<br />

países con autorida<strong>de</strong>s regu<strong>la</strong>torias débiles puedan e<strong>la</strong>borar políticas efectivas.<br />

De esta manera, un objetivo factible <strong>en</strong> el medio p<strong>la</strong>zo con alta<br />

r<strong>en</strong>tabilidad social para los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región consistiría <strong>en</strong> asegurar el<br />

acceso masivo a servicios <strong>de</strong> comunicación y aplicaciones OTT (con<br />

i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te 2 Mbps <strong>de</strong> velocidad) y <strong>de</strong>jar al sector privado <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong>l<br />

acceso a velocida<strong>de</strong>s superiores que asegur<strong>en</strong> el disfrute <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos OTT<br />

(r<strong>en</strong>tabilidad social m<strong>en</strong>os c<strong>la</strong>ra). Finalm<strong>en</strong>te, ciertos servicios públicos<br />

como <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud podrían justificar el uso <strong>de</strong> fondos públicos<br />

para el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> alta velocidad que garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mejor calidad <strong>de</strong> estos servicios.<br />

347


CEPAL<br />

F. Conclusiones<br />

El mo<strong>de</strong>lo tradicional <strong>de</strong> ingresos basado <strong>en</strong> suscripciones y servicios<br />

medidos pres<strong>en</strong>ta señales <strong>de</strong> estar llegando a su fin. Al mismo tiempo,<br />

servicios <strong>de</strong> comunicaciones <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to, como Skype y WhatsApp, que<br />

no aportan ningún tipo <strong>de</strong> ingresos a los proveedores <strong>de</strong> acceso, ocupan<br />

sus re<strong>de</strong>s y compit<strong>en</strong> con sus propios servicios. A<strong>de</strong><strong>más</strong>, <strong>la</strong>s empresas que<br />

emerg<strong>en</strong> con <strong>la</strong> nueva industria (como Google y Yahoo) aprovechan nuevas<br />

posibilida<strong>de</strong>s para obt<strong>en</strong>er ingresos, explotan <strong>la</strong> característica two-si<strong>de</strong>d <strong>de</strong><br />

sus mercados y, <strong>en</strong> muchos casos, basan sus ingresos principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

publicidad 22 . Los operadores tradicionales no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong><br />

este mo<strong>de</strong>lo y muestran dificulta<strong>de</strong>s para adaptarse (Huig<strong>en</strong> y otros, 2008).<br />

Al mismo tiempo, su po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> mercado es erosionado por <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y<br />

se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za hacia los proveedores <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido. De mant<strong>en</strong>erse <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

actual, podría llegar el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que el usuario solo <strong>de</strong>man<strong>de</strong> para el hogar<br />

una conexión a Internet con velocida<strong>de</strong>s que le permitan acceso a servicios<br />

<strong>de</strong> calidad. ¿Cómo se posicionan <strong>en</strong> esta nueva industria los operadores<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones? En un extremo, algunos autores p<strong>la</strong>ntean que los<br />

operadores <strong>de</strong> infraestructura <strong>de</strong>berían focalizarse exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su rol<br />

<strong>de</strong> “tubería <strong>de</strong> bits” <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse como empresas integradas que<br />

prove<strong>en</strong> servicios e infraestructura (Grove y Baumann, 2012). El <strong>de</strong>bate<br />

está abierto, sobre todo <strong>en</strong> países cuya infraestructura permite ofrecer a<br />

los consumidores cobertura y re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te altas velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso.<br />

Uno <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> este capítulo ha sido analizar cómo se pres<strong>en</strong>tan<br />

estas circunstancias <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y discutir <strong>en</strong> qué se difer<strong>en</strong>cian los<br />

<strong>de</strong>safíos y posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> comparación con lo que se observa<br />

<strong>en</strong> regiones o países <strong>más</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

Parte <strong>de</strong> esta discusión pue<strong>de</strong> parecer lejana para <strong>la</strong> región <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que no se disponga <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y <strong>la</strong> tecnología necesarias para<br />

asegurar servicios y cont<strong>en</strong>idos OTT <strong>de</strong> calidad. El ancho <strong>de</strong> banda y <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> los servicios actuales están muy lejos <strong>de</strong> constituirse <strong>en</strong> una vía<br />

<strong>de</strong> acceso a vi<strong>de</strong>o streaming <strong>de</strong> calidad, por ejemplo. Por consigui<strong>en</strong>te, queda<br />

aún camino por recorrer para que los operadores <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se si<strong>en</strong>tan<br />

verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azados por OTT tales como Web TV/OTT TV.<br />

22<br />

Se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> two-si<strong>de</strong>d markets/p<strong>la</strong>tforms cuando <strong>la</strong>s empresas crean valor facilitando <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> dos<br />

grupos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> consumidores. El éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> manera crucial <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong><br />

precios que establece para cada <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l mercado, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s externalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> red g<strong>en</strong>eradas por<br />

cada <strong>la</strong>do. Por ejemplo, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma Google, los dos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l mercado son los usuarios y<br />

los anunciantes.<br />

348


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Distinto podría ser el caso <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> voz IP no gestionados,<br />

como Skype o vi<strong>de</strong>o-chat <strong>de</strong> Gmail, que pued<strong>en</strong> ser aprovechados con<br />

velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso m<strong>en</strong>ores, aunque también es necesario contar con<br />

un mínimo <strong>de</strong> velocidad para asegurar un servicio razonable. WhatsApp sí<br />

es un <strong>de</strong>safío c<strong>la</strong>ro a los m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> texto e inclusive a <strong>la</strong> voz, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> los teléfonos intelig<strong>en</strong>tes. Sin embargo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad no hay una preocupación g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> los operadores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> región sobre estos OTT 23 .<br />

En este contexto, ¿qué implicaciones o recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política<br />

económica se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>ducir? En <strong>la</strong> sección anterior, se ha indicado que un<br />

objetivo <strong>de</strong> medio p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>bería ser asegurar el acceso masivo a servicios <strong>de</strong><br />

comunicación y aplicaciones OTT (con i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te 2Mbps <strong>de</strong> velocidad) y<br />

<strong>de</strong>jar al sector privado <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong>l acceso a velocida<strong>de</strong>s superiores que<br />

asegur<strong>en</strong> el disfrute <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos OTT (con m<strong>en</strong>os r<strong>en</strong>tabilidad social).<br />

Por otro <strong>la</strong>do, es importante t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to el hecho<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s altas velocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso a Internet, <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s<br />

mismas ofrec<strong>en</strong> al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> negocios como los OTT<br />

y <strong>la</strong>s implicancias para los operadores <strong>de</strong> telecomunicaciones, respond<strong>en</strong><br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te a una revolución tecnológica. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, toda<br />

revolución tecnológica ha t<strong>en</strong>ido “ganadores” y “per<strong>de</strong>dores”, y lo que<br />

finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be ser t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta es el efecto sobre el bi<strong>en</strong>estar agregado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 24 . Por consigui<strong>en</strong>te, los gobiernos <strong>de</strong>berían facilitar este<br />

proceso y no instrum<strong>en</strong>tar medidas que pudieran <strong>en</strong>torpecerlo. Entonces,<br />

<strong>de</strong>cisiones como <strong>la</strong>s vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> neutralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomadas<br />

con una perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y no como respuesta a <strong>la</strong> presión <strong>de</strong><br />

partes interesadas u objetivos <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo. Internet, y los nuevos servicios<br />

y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> negocio que le acompañan han aum<strong>en</strong>tado el bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong>tre<br />

los consumidores. La variedad <strong>de</strong> servicios y productos, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

que conduce a precios <strong>más</strong> bajos, el acortami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distancias y <strong>la</strong><br />

consigui<strong>en</strong>te disminución <strong>en</strong> los costos <strong>de</strong> transporte a los que acce<strong>de</strong> un<br />

usuario <strong>de</strong> Internet, son factores que repercut<strong>en</strong> muy positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<br />

bi<strong>en</strong>estar. Una bu<strong>en</strong>a política económica y regu<strong>la</strong>toria <strong>de</strong>bería, sin duda,<br />

asegurar y pot<strong>en</strong>ciar estas posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

23<br />

Por ejemplo, a <strong>la</strong> pregunta <strong>en</strong> Telesemana.com (2012) “¿Cree que los over the top (OTT), como Google,<br />

Twitter, WhatsApp, son una am<strong>en</strong>aza para su negocio <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> móvil?”, 42% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados<br />

respondió que no, 8% dijo no estar seguro y 50% contestó que sí.<br />

24<br />

Está bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tado el efecto positivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> banda <strong>ancha</strong> sobre el crecimi<strong>en</strong>to, véase Czernich y otros<br />

(2011) y Koutroumpis (2009), así como el capítulo <strong>de</strong> Raúl Katz <strong>en</strong> este libro.<br />

349


CEPAL<br />

Bibliografía<br />

Athey, S; E. Calvano y J. S. Gans (2012): The Impact of the Internet on Advertising<br />

Markets for News Media, docum<strong>en</strong>to no publicado.<br />

CETyS-U<strong>de</strong>SA (2012), Relevami<strong>en</strong>to p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> banda <strong>ancha</strong> fija segm<strong>en</strong>to resid<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

principales operadores <strong>de</strong> cada país <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

Ch<strong>en</strong>, M. K. y B. Nalebuff (2006), One-Way Ess<strong>en</strong>tial Complem<strong>en</strong>ts, Working Papers<br />

on Economic Applications and Policy No. 22, Yale School of Managem<strong>en</strong>t,<br />

Research Paper Series.<br />

Ch<strong>en</strong>g, H. K., S. Bandyopadhyay y H. Guo (2010), The Debate on Net Neutrality: A<br />

Policy Perspective, Information Systems Research, 22, pp. 60 - 82.<br />

Czernich, N., O. Falck, T. Kretschmer y L. Wößmann (2011), Broadband Infrastructure<br />

and Economic Growth, The Economic Journal, 121, 505-532.<br />

Koutroumpis, P. (2009). The economic impact of broadband on growth: A simultaneous<br />

approach, Telecommunications Policy, 33, 471-485.<br />

Choi, J. P. y B.-C. Kim (2010), Net neutrality and investm<strong>en</strong>t inc<strong>en</strong>tives. The RAND<br />

Journal of Economics, 41: 446–471.<br />

<strong>de</strong> Bijl, P.W.J. y M. Peitz (2010), Regu<strong>la</strong>tory legacy, VoIP adoption, and investm<strong>en</strong>t<br />

inc<strong>en</strong>tives, Telecommunications Policy, 34, 596–605.<br />

<strong>de</strong> León, O. (2012), Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong> nacional y regional <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>,<br />

Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Proyecto, CEPAL-Naciones Unidas.<br />

Dedrick,J. Kraemer, K.L. y G. Lind<strong>en</strong> (2011), The distribution of value in the mobile<br />

phone supply chain, Telecommunications Policy, 35, 505–521.<br />

Economi<strong>de</strong>s, N. (2011a), Why Imposing New Tolls on Third-Party Cont<strong>en</strong>t and<br />

Applications Threat<strong>en</strong>s Innovation and Will Not Improve Broadband Provi<strong>de</strong>rs’<br />

Investm<strong>en</strong>t. Net Neutrality: Contributions to the Debate. Ed. Martinez, J. P.<br />

Fundación Telefónica. 86-103.<br />

Economi<strong>de</strong>s, N. (2011b), Broadband Op<strong>en</strong>ness Rules Are Fully Justified by Economic<br />

Research, Communications and Strategies 84, 4, 1-25.<br />

Feijoo, C., J. L. Gómez-Barroso, J. M. Aguado y S. Ramos (2012), Mobile gaming:<br />

Industry chall<strong>en</strong>ges and policy implications, Telecommunications Policy, 36, 3,<br />

212–221.<br />

Ganuza, J.J. y M.F.Viec<strong>en</strong>s (2012), Exclusive cont<strong>en</strong>t and the Next G<strong>en</strong>erations<br />

Networks, Information Economics and Policy (<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa).<br />

Ganuza, J.J. y M.F. Viec<strong>en</strong>s (2011), Deploym<strong>en</strong>t of high-speed broadband infrastructures<br />

during the economic crisis. The case of Xarxa Oberta, Telecommunications Policy, 35,<br />

9-10, 855-870.<br />

Grove, N. y O. Baumann (2012), Complexity in the telecommunications industry: Wh<strong>en</strong><br />

integrating infrastructure and services backfires, Telecommunications Policy, 36, 40-50.<br />

Hoernig, S., S. Jay, K.H. Neumann, M. Peitz, T. Plueckebaum e I. Vogelsang (2012),<br />

“The impact of differ<strong>en</strong>t fibre access network technologies on cost, competition<br />

and welfare”, Telecommunications Policy, 36, 96-112.<br />

Huertas Sánchez, J.C. Domínguez, J. Lacasa y V. Sanz Fernán<strong>de</strong>z (2011), Mo<strong>de</strong>los over<br />

the top (OTT): regu<strong>la</strong>ción y compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los nuevos mercados <strong>de</strong> Internet.<br />

Revista GEER Nº 6, Telefónica.<br />

Huig<strong>en</strong>, J. y M. Cave (2008), Regu<strong>la</strong>tion and the promotion of investm<strong>en</strong>t in next<br />

g<strong>en</strong>eration networks—A European dilemma, Telecommunications Policy, 32, 713-721.<br />

350


<strong>Banda</strong> <strong>ancha</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>: <strong>más</strong> <strong>allá</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conectividad</strong><br />

Krämer, J. y L. Wiewiorra (2009). Innovation through Discrimination!? A Formal Analysis<br />

of the Net Neutrality Debate. Avai<strong>la</strong>ble at http://ssrn.com/abstract=1444423.<br />

Noam, E. (2010). Regu<strong>la</strong>tion 3.0 for Telecom 3.0, Telecommunications Policy, 34, 4-10.<br />

Noam, E. (2008). If fiber is the medium, what is the message? Next-G<strong>en</strong>eration<br />

Cont<strong>en</strong>t for Next-G<strong>en</strong>eration Networks, Communications and Strategies, Special<br />

Issue, noviembre.<br />

Nikou, S., H. Bouwmany y M. <strong>de</strong> Reuver (2012), The pot<strong>en</strong>tial of converged mobile<br />

telecommunications services: A conjoint analysis, info, 14,5, 21-35.<br />

Sabbag. K., R. Friedrich, B. El-Darwiche, M. Singh, S. Ganediwal<strong>la</strong> y R. Katz (2012),<br />

Maximizing the Impact of Digitization, <strong>en</strong> S. Dutta y B. Bilbao-Osorio. The Global<br />

Information Technology Report. World Economic Forum e Insead. Ginebra.<br />

Seamans, R. y F. Zhu (2010), Technology Shocks in Multi-Si<strong>de</strong>d Markets: The Impact of<br />

Craigslist on Local Newspapers, NET Institute Working Paper No. 10-11.<br />

Telesemana.com (2012), Encuesta OTT 2012, Re<strong>la</strong>ción estratégica que mant<strong>en</strong>drán los<br />

operadores con los proveedores OTT.<br />

Shin, D-H. (2012), What makes consumers use VoIP over mobile phones? Free riding<br />

or consumerization of new service, Telecommunications Policy, 36, 311-323.<br />

Weeds, H. (2012), Superstars and the Long Tail: The Impact of Technology on Market<br />

Structure in Media Industries, Information Economics and Policy, 24, 1, 60-68.<br />

351

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!