Organización sanitaria y de la higiene pública en la provincia de ...
Organización sanitaria y de la higiene pública en la provincia de ...
Organización sanitaria y de la higiene pública en la provincia de ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
UNIVERSITAT DE VALÈNCIA<br />
FACULTAT DE MEDICINA<br />
Departam<strong>en</strong>t d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciència i Docum<strong>en</strong>tació<br />
<strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1854-1936)<br />
TESIS DOCTORAL<br />
PRESENTADA POR:<br />
Carm<strong>en</strong> Barona Vi<strong>la</strong>r<br />
DIRIGIDA POR:<br />
Dr. Josep Lluís Barona Vi<strong>la</strong>r<br />
Val<strong>en</strong>cia, 2002<br />
1
Josep Lluís Barona Vi<strong>la</strong>r, catedrático <strong>de</strong> Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universitat <strong>de</strong> València,<br />
CERTIFICO:<br />
Que Carm<strong>en</strong> Barona Vi<strong>la</strong>r ha realizado bajo mi dirección su<br />
memoria <strong>de</strong> tesis doctoral titu<strong>la</strong>da “<strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1854-1936)”.<br />
Lo que certifico <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, a dos <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> dos mil dos<br />
Firmado: Josep Lluís Barona Vi<strong>la</strong>r<br />
3
Quiero mostrar mi agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a todas aquel<strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong><br />
alguna manera han contribuido a que este proyecto se hiciera<br />
realidad y especialm<strong>en</strong>te:<br />
A Ana Ful<strong>la</strong>na y Eduardo Plá, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dierección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud<br />
Pública, por su apoyo incondicional como compañeros y<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> archivo.<br />
A Ferran Martínez Navarro, <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Salud Carlos III, por<br />
su <strong>en</strong>orme accesibilidad y el valioso interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />
que me aportó.<br />
A Joan Micó, <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>t d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia i<br />
Docum<strong>en</strong>tació, por <strong>la</strong> acertada ori<strong>en</strong>tación que me proporcionó<br />
para realizar el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l.<br />
A todos los participantes <strong>en</strong> les Troba<strong>de</strong>s sobre Salut i Ma<strong>la</strong>tia<br />
<strong>en</strong> els Municipis Val<strong>en</strong>cians, porque <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución individual<br />
<strong>de</strong> cada uno he podido rescatar pequeños o gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>talles para<br />
completar este trabajo. Especialm<strong>en</strong>te a Josep Bernabeu, Enrique<br />
Perdiguero y Mª José Bágu<strong>en</strong>a que me han aportado difer<strong>en</strong>tes<br />
perspectivas para estudiar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong><br />
val<strong>en</strong>ciana.<br />
A mi hermano y director <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo, que ha estado<br />
siempre ahí <strong>de</strong> manera incondicional y ha sabido transmitirme su<br />
<strong>en</strong>tusiasmo por <strong>la</strong> investigación.<br />
A mis hijas y mi marido, a los que he robado tantos minutos<br />
mi<strong>en</strong>tras trabajaba <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nador.<br />
5
A MANOLO, NURIA Y SANDRA<br />
7
SUMARIO<br />
9
1.- INTRODUCCIÓN.................................................................................................15<br />
1.1. P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to y objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación................................................17<br />
1.2. Material y métodos.........................................................................................20<br />
1.3. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición.............................................................................26<br />
2.- LA HISTORIOGRAFÍA SOBRE HISTORIA DE LA SANIDAD......................29<br />
3.- LA EVOLUCIÓN HISTÓRICA DEL MODELO SANITARIO<br />
ESPAÑOL (1855-1936).........................................................................................37<br />
3.1. La construcción <strong>de</strong>l marco legis<strong>la</strong>tivo global..................................................39<br />
3.2. Las instituciones..............................................................................................49<br />
3.2.1. El órgano rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s Inspecciones G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad.................49<br />
3.2.2. Otras instituciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral:<br />
<strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad.......56<br />
3.2.3. Las juntas <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad....................................63<br />
3.2.4. Los institutos municipales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>......................................................69<br />
3.2.5. Los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>......................................................71<br />
3.3. La asist<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>pública</strong> a <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social..........................75<br />
3.4. Las líneas prioritarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>..................................................93<br />
3.4.1. La sanidad exterior o marítima................................................................93<br />
3.4.2. Las priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>......................................103<br />
3.4.2.1. La lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas...............................103<br />
3.4.2.2. Las campañas <strong>de</strong> vacunación.........................................................108<br />
3.4.2.3. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios........................................................113<br />
3.4.2.4. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos............................................................116<br />
3.4.2.5. Las campañas <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas............119<br />
3.4.3. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>..................................................137<br />
11
3.5. La organización profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>...........................................140<br />
3.5.1. Los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad.................................................................140<br />
3.5.2. El cuerpo <strong>de</strong> sanidad marítima..............................................................145<br />
3.5.3. El cuerpo <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res.............................................................................148<br />
3.5.4. Los inspectores <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad........................157<br />
4.- LA ORGANIZACIÓN DE LA HIGIENE PÚBLICA VALENCIANA<br />
(1882-1936)...........................................................................................................163<br />
4.1. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal (1882-1916)..................169<br />
4.1.1. Marco legis<strong>la</strong>tivo...................................................................................169<br />
4.1.2. La constitución <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública y<br />
Salubridad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia..........................................................................175<br />
4.1.3. Las casas <strong>de</strong> socorro..............................................................................178<br />
4.1.4. El <strong>la</strong>boratorio químico...........................................................................184<br />
4.1.5. Las inspecciones <strong>sanitaria</strong>s y <strong>la</strong> brigada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección......................189<br />
4.1.6. El <strong>la</strong>boratorio bacteriológico.................................................................195<br />
4.1.7. El instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>...........................................................206<br />
4.1.8. El Boletín Sanitario Municipal (1905-1913).........................................209<br />
4.2. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l: el Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia [IPHV] (1916-1936)..............................212<br />
4.2.1. El marco legis<strong>la</strong>tivo estatal....................................................................213<br />
4.2.2. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong>l IPHV..............................................221<br />
4.2.3. La financiación <strong>de</strong>l IPHV......................................................................227<br />
4.2.4. La se<strong>de</strong> <strong>de</strong>l IPHV...................................................................................234<br />
4.2.5. El Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1927-1936)............................................................................................237<br />
4.2.6. La actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el IPHV...................................................240<br />
4.3. Otras instituciones que conformaban <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>provincia</strong>l.......................................................................................................290<br />
4.3.1. De los disp<strong>en</strong>sarios a los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>......................290<br />
4.3.2. Los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos...............................................................296<br />
12
4.3.3. Los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos.........................................................314<br />
4.3.4. Los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos........................................................337<br />
4.3.5. La Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y el<br />
disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil...............................................................349<br />
5.- LA ORGANIZACIÓN DE LA ASISTENCIA SANITARIA<br />
VALENCIANA (1854-1936)..............................................................................371<br />
5.1. El contexto <strong>de</strong>mográfico y socioeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.....................................................................................................373<br />
5.2. El mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia: <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>...............................376<br />
5.3. El papel <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial (1854-1936).........380<br />
5.3.1. La configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849..................................................................380<br />
5.3.2. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y finalidad <strong>de</strong>l hospital...................................................386<br />
5.3.3. Estructura administrativa <strong>de</strong>l hospital...................................................395<br />
5.3.4. El personal sanitario <strong>de</strong>l hospital...........................................................398<br />
5.3.5. La actividad asist<strong>en</strong>cial..........................................................................409<br />
5.4. El sistema asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l..........................426<br />
5.4.1. La Casa <strong>de</strong> Misericordia........................................................................429<br />
5.4.2. La Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia........................................................................438<br />
5.5. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria (1854-1936)...................448<br />
5.5.1. El punto <strong>de</strong> partida: <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong><br />
los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1854...................................451<br />
5.5.2. Los sucesivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y el resultado <strong>de</strong> su aplicación <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.........................................................................454<br />
5.5.3. La asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> 1877.......................467<br />
5.5.4. El caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.............................................................................471<br />
5.5.5. La asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong><br />
1928: una organización consolidada......................................................473<br />
5.5.6. La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia...................................................478<br />
13
6.- CONCLUSIONES...............................................................................................493<br />
6.1. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal (1882-1916)..................495<br />
6.2. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l: El Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1936)..........................................497<br />
6.3. Otras instituciones que conformaban <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>provincia</strong>l......................................................................................................500<br />
6.4. El papel <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial<br />
(1854-1936)..................................................................................................502<br />
6.5. El sistema asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l<br />
(1854-1936)..................................................................................................505<br />
6.6. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria (1854-1936)...................506<br />
7.- BIBLIOGRAFÍA.................................................................................................509<br />
7.1. Fu<strong>en</strong>tes históricas..........................................................................................511<br />
7.1.1. Fu<strong>en</strong>tes legis<strong>la</strong>tivas................................................................................511<br />
7.1.2. Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> archivo.................................................................................525<br />
7.1.3. Fu<strong>en</strong>tes impresas...................................................................................527<br />
Publicaciones periódicas.............................................................................527<br />
Trabajos monográficos (impresos y manuscritos)......................................528<br />
7.2. Bibliografía secundaria.................................................................................554<br />
8.- ANEXO I. MATERIAL ICONOGRÁFICO.......................................................575<br />
9.- ANEXO II. MATERIAL DOCUMENTAL........................................................631<br />
14
1.- INTRODUCCIÓN<br />
15
1.1. P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to y objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que cada sociedad pone <strong>en</strong> marcha para<br />
interv<strong>en</strong>ir sobre el proceso <strong>de</strong> salud-<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, permite <strong>de</strong>finir el<br />
mo<strong>de</strong>lo sanitario que <strong>la</strong> caracteriza <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico y <strong>en</strong> un espacio<br />
concretos. Des<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, los sistemas <strong>de</strong> salud<br />
se consi<strong>de</strong>ran un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica social, <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong> una<br />
interre<strong>la</strong>ción mutua <strong>en</strong>tre los sistemas sanitario, social, económico y cultural, que<br />
acaban <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or eficacia <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />
curación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
El l<strong>en</strong>to establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estado liberal que tuvo lugar <strong>en</strong> España a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>de</strong>finió un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> sociedad estructurado <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses sociales, que<br />
proc<strong>la</strong>maba <strong>en</strong> su i<strong>de</strong>ario <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los ciudadanos. La nueva<br />
m<strong>en</strong>talidad conllevó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> iniciar nuevas fórmu<strong>la</strong>s para interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> el<br />
proceso <strong>de</strong> salud-<strong>en</strong>fermedad, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> proporcionar una mayor protección<br />
social fr<strong>en</strong>te al proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar. De este modo, los po<strong>de</strong>res públicos com<strong>en</strong>zaron<br />
progresivam<strong>en</strong>te a asumir responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, que poco a poco fueron adquiri<strong>en</strong>do el cariz <strong>de</strong> actuación<br />
política, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo que hoy se conoce como <strong>la</strong><br />
administración <strong>pública</strong> <strong>sanitaria</strong>.<br />
Las medidas colectivas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> promovidas por parte <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />
públicos, dieron lugar a un importante <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, que se p<strong>la</strong>smó <strong>en</strong> su<br />
institucionalización a nivel municipal y <strong>provincia</strong>l. A ello contribuyó <strong>de</strong> manera<br />
importante <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas ci<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tales, así como el<br />
cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los riesgos para <strong>la</strong> salud y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los<br />
ciudadanos. La asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> especificidad etiológica ganó terr<strong>en</strong>o,<br />
como producto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> microbiología, e incorporó <strong>la</strong> nueva concepción<br />
<strong>de</strong>l contagio animado a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as etiológicas <strong>de</strong> corte ambi<strong>en</strong>talista y químico<br />
imperantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa anterior. Esta pau<strong>la</strong>tina transformación <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y<br />
métodos <strong>de</strong> investigación, reforzada por una m<strong>en</strong>talidad social favorable, resultaron<br />
elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cisivos para que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r político se vislumbrara <strong>la</strong> investigación<br />
17
ci<strong>en</strong>tífica como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> progreso y dominación. De este modo, <strong>la</strong><br />
asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y <strong>la</strong> “<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio” <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong>, dio pie a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los primeros institutos y<br />
<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
Las crisis económicas que atravesó <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> durante el último<br />
tercio <strong>de</strong>l siglo XIX, agravaron <strong>la</strong>s ya <strong>de</strong> por sí p<strong>en</strong>osas condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
c<strong>la</strong>ses sociales más <strong>de</strong>sfavorecidas, y condicionaron importantes increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
morbimortalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas y car<strong>en</strong>ciales,<br />
directam<strong>en</strong>te asociadas a <strong>la</strong>s condiciones sociales <strong>de</strong>sfavorables -tuberculosis,<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, fiebre tifoi<strong>de</strong>a, tracoma, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infantiles. Ello movió<br />
a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dirig<strong>en</strong>tes a promover medidas <strong>de</strong> política <strong>sanitaria</strong> para garantizar una<br />
fuerza <strong>de</strong> trabajo sana, capaz <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s crisis económicas, al tiempo que se<br />
establecían elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> negociación y conflictos sociales con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera, que<br />
reivindicaba mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> trabajo. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina social <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
adaptar <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> para abordar estos problemas no sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te<br />
terapéutica, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva que incorporase <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />
<strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong>, dando lugar a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />
dirigir <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes luchas <strong>sanitaria</strong>s. La vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios a los<br />
institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, constituyó el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong><br />
salud <strong>pública</strong>, organizada <strong>en</strong> torno al ámbito territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, que culminó<br />
<strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y c<strong>en</strong>tros<br />
secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el medio rural, para poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong>s campañas fr<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales.<br />
Este importante <strong>de</strong>sarrollo observado <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, no resultó<br />
equiparable al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico<strong>sanitaria</strong><br />
que imp<strong>la</strong>ntó el liberalismo <strong>de</strong>cimonónico, t<strong>en</strong>ía el objetivo <strong>de</strong> establecer<br />
una política <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos, para combatir el <strong>de</strong>sarraigo,<br />
<strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> marginalidad. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que <strong>de</strong>paró el siglo XIX,<br />
precisam<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia social basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> caridad, propia <strong>de</strong>l<br />
Antiguo Régim<strong>en</strong>, por el sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. En <strong>la</strong> nueva sociedad liberal se<br />
18
hacía incómoda <strong>la</strong> caridad como ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acción social, y se requería que el Estado<br />
asumiese <strong>la</strong>s funciones asist<strong>en</strong>ciales que había <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> Iglesia,<br />
especialm<strong>en</strong>te tras los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización impulsados por los liberales.<br />
La b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> apostó por un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> carácter<br />
<strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong> el cual el hospital contó con <strong>la</strong> hegemonía absoluta. Un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
hospital concebido más como lugar <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> los pobres, que como c<strong>en</strong>tro para<br />
el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, que sólo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX<br />
inició un cierto proceso <strong>de</strong> transformación, para dar respuesta a <strong>la</strong>s expectativas que<br />
esta institución <strong>de</strong>spertaba <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social comunitaria y ante <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo médico. Por su parte, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />
domiciliaria, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones progresistas <strong>de</strong>l liberalismo <strong>en</strong> un<br />
contexto municipalizador, no ocupó un lugar prepon<strong>de</strong>rante <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong>.<br />
Estas son <strong>la</strong>s coor<strong>de</strong>nadas que <strong>de</strong>terminan el objeto <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> este<br />
trabajo, cuyo objetivo principal consiste <strong>en</strong> analizar <strong>en</strong> el contexto val<strong>en</strong>ciano, el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un marco normativo sobre salud <strong>pública</strong>, asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
social, y su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad socio-<strong>sanitaria</strong> val<strong>en</strong>ciana, a través <strong>de</strong> nuevas<br />
instituciones y nuevas políticas <strong>de</strong> salud. Se trata <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> respuesta social y<br />
política que subyace <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> transición <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong>mográfica, que <strong>de</strong><br />
manera tan drástica transformó los patrones <strong>de</strong> vida y salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
val<strong>en</strong>ciana.<br />
La investigación que ahora pres<strong>en</strong>tamos, se integra <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas<br />
principales que sigue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace años el Departam<strong>en</strong>t d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciència i<br />
Docum<strong>en</strong>tació <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València, <strong>la</strong> cual respon<strong>de</strong> a una ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
gran auge <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía médica: <strong>la</strong> que se ocupa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia social, <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> sanidad y los procesos <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> el<br />
contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas. Sobre su vig<strong>en</strong>cia historiográfica nos<br />
ocuparemos <strong>en</strong> un capítulo posterior.<br />
El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> val<strong>en</strong>cianas, durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer<br />
tercio <strong>de</strong>l siglo XX, vi<strong>en</strong>e a ll<strong>en</strong>ar un hueco historiográfico, puesto que los<br />
numerosos estudios monográficos sobre epi<strong>de</strong>mias o políticas municipales carecían<br />
19
<strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> un contexto g<strong>en</strong>eral previo, que s<strong>en</strong>tara <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> esos estudios<br />
monográficos más específicos y otros comparados posteriores.<br />
1.2. Material y métodos<br />
Para po<strong>de</strong>r llevar a cabo el estudio <strong>de</strong>l primer gran capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis, La<br />
evolución histórica <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario español, resultó <strong>de</strong> especial interés el<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong>, como fiel reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>.<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> emanada <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos<br />
compet<strong>en</strong>tes, lo hemos realizado utilizando como principales fu<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> Colección<br />
Legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> España (1848-1891), edición oficial <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gracia y<br />
Justicia, el Diccionario <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Aranzadi (1951) y el Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Administración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Martínez Alcubil<strong>la</strong> (1914-1936), que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el<br />
texto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes disposiciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho sobre cada materia y <strong>en</strong> cada edición<br />
refun<strong>de</strong> los apéndices <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores y va añadi<strong>en</strong>do los textos importantes que se<br />
van g<strong>en</strong>erando. Junto a ello, <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Oyuelos (1895), que aborda<br />
específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> medicina, con com<strong>en</strong>tarios sobre los difer<strong>en</strong>tes<br />
compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong>, nos ha resultado <strong>de</strong> gran interés para analizar<br />
<strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX.<br />
La legis<strong>la</strong>ción resultó una herrami<strong>en</strong>ta útil para conocer hacia don<strong>de</strong> iban<br />
<strong>en</strong>caminadas <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> los que p<strong>la</strong>nteaban <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>, sin embargo esta<br />
fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bía contrastarse con el estudio <strong>de</strong> los efectos reales <strong>de</strong> su aplicación. Con<br />
este objetivo consultamos diversas fu<strong>en</strong>tes oficiales que ponían <strong>de</strong> manifiesto el<br />
importante retraso sanitario <strong>en</strong> que vivía <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX y que no logró remontar hasta <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l siglo XX. Entre<br />
el<strong>la</strong>s nos fue <strong>de</strong> utilidad <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> diversas memorias y discursos e<strong>la</strong>borados por<br />
algunos <strong>de</strong> los higi<strong>en</strong>istas con vincu<strong>la</strong>ción profesional a <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong>, y<br />
<strong>de</strong> otros técnicos extranjeros 1 . A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes publicaciones oficiales que<br />
impulsó <strong>la</strong> dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad a partir <strong>de</strong> 1879 <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> Boletines<br />
20
(1879-1884; 1888-1896; 11899-1901; 1909-1912; 1916-1917) y Anuarios (1921-<br />
1924), que recogían una estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> e incorporaban algunas<br />
memorias sobre los establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éfico-sanitarios, vacunaciones, sanidad<br />
marítima, etc. La culminación <strong>de</strong> todas el<strong>la</strong>s resultó <strong>en</strong> el Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1926-1931), que a partir <strong>de</strong> 1932 pasó a <strong>de</strong>nominarse<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública. El vaciado exhaustivo <strong>de</strong> esta publicación<br />
hasta 1936, nos ha permitido realizar una aproximación a <strong>la</strong> percepción que se t<strong>en</strong>ía<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los principales<br />
problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>. La ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />
trabajos aparecidos <strong>en</strong> esta revista se fundam<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> criterios epi<strong>de</strong>miológicos y se<br />
p<strong>la</strong>nteaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y <strong>la</strong> medicina social. Su análisis<br />
ofrece pues un fiel reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión que t<strong>en</strong>ían los profesionales con <strong>de</strong>dicación a<br />
esta rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina –epi<strong>de</strong>miólogos, higi<strong>en</strong>istas, inspectores <strong>provincia</strong>les y<br />
municipales <strong>de</strong> sanidad- sobre los principales problemas <strong>de</strong> salud, al tiempo que<br />
permite vislumbrar <strong>la</strong>s estrategias que proponían para abordarlos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong>. Así, <strong>la</strong> gestación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales campañas <strong>de</strong> lucha<br />
contra el paludismo, tracoma, tuberculosis o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, o el proceso <strong>de</strong><br />
constitución <strong>de</strong> los primeros c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> algunos puntos <strong>de</strong><br />
España, constituy<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>os ejemplos <strong>de</strong> ello.<br />
Para abordar el capítulo correspondi<strong>en</strong>te a La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana, <strong>en</strong> primer lugar recurrimos a varios trabajos previos que<br />
abordaban el proceso <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
capital val<strong>en</strong>ciana 2 , <strong>en</strong> su mayoría fundam<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Archivo Municipal<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Ello resultó es<strong>en</strong>cial para dim<strong>en</strong>sionar <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />
municipal al <strong>de</strong>sarrollo institucional global <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana. Por otro<br />
<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una publicación oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución municipal, nos ha<br />
permitido acercarnos a <strong>la</strong> realidad epi<strong>de</strong>miológica y <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> que vivía<br />
una ciudad <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o proceso <strong>de</strong> cambio y transformación. En este s<strong>en</strong>tido, cabe<br />
1 Algunos ejemplos los <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> Mén<strong>de</strong>z Álvaro (1853); Pulido (1902); Murillo (1909 y<br />
1918); Martín Sa<strong>la</strong>zar (1913) y Hapke (1929).<br />
2 Sa<strong>la</strong>vert, V.; Navarro, J. (1992); Magraner, A. (1993); Canet, MA; Martínez, Valor, J (1996);<br />
Navarro, J. (1996 y 1997); Bágu<strong>en</strong>a, MJ. (1999 y 2000).<br />
21
seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong>l Boletín Sanitario Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1905-1913) y<br />
<strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922), al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />
estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, como herrami<strong>en</strong>ta necesaria para<br />
realizar el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación higiénico-<strong>sanitaria</strong>. De manera complem<strong>en</strong>taria,<br />
también contribuyó a ello el análisis <strong>de</strong>l periodismo médico val<strong>en</strong>ciano <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, a<br />
través <strong>de</strong>l cual hemos podido realizar el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todo el proceso.<br />
La pr<strong>en</strong>sa médica constituye <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te histórica para aportar información<br />
sobre <strong>la</strong> posición i<strong>de</strong>ológica, <strong>la</strong>s interpretaciones médicas <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar y<br />
<strong>la</strong>s propuestas prev<strong>en</strong>tivas y terapéuticas p<strong>la</strong>nteadas por los médicos. Fr<strong>en</strong>te a<br />
cualquier otro tipo <strong>de</strong> literatura más estable, como <strong>la</strong>s monografías o los libros, <strong>la</strong>s<br />
revistas <strong>de</strong> medicina permit<strong>en</strong>, por su periodicidad, tomar el pulso <strong>de</strong> los médicos <strong>en</strong><br />
torno a los problemas sanitarios <strong>de</strong> mayor relevancia y que a su vez preocupan más a<br />
<strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Durante el período <strong>en</strong> el que hemos c<strong>en</strong>trado nuestro<br />
estudio, se publicaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> revistas <strong>de</strong> nivel<br />
ci<strong>en</strong>tífico aceptable <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> su tiempo. Por lo g<strong>en</strong>eral, se<br />
trataba <strong>de</strong> publicaciones que reunían los trabajos originales <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad médica<br />
val<strong>en</strong>ciana, al tiempo que abordaban <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> trabajos extranjeros y<br />
publicaban noticias sobre acontecimi<strong>en</strong>tos relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina internacional.<br />
Solían ofrecer una bu<strong>en</strong>a actualización <strong>de</strong> los saberes médicos y sus avances,<br />
disponi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as hemerotecas <strong>de</strong> publicaciones europeas -italianas, francesas,<br />
inglesas, alemanas...- y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aca<strong>de</strong>mias médicas y ci<strong>en</strong>tíficas. A continuación<br />
<strong>en</strong>unciamos <strong>la</strong>s revistas consultadas.<br />
El Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano era <strong>la</strong> revista más antigua, pues se<br />
publicaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos y mantuvo su<br />
vig<strong>en</strong>cia hasta finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l siglo XX. Si bi<strong>en</strong> durante el siglo<br />
XIX fue <strong>la</strong> principal revista médica val<strong>en</strong>ciana, durante su última etapa <strong>de</strong>cayó<br />
bastante su importancia, al constituirse otros núcleos ci<strong>en</strong>tíficos más activos. La<br />
Crónica Médica quizás sea <strong>la</strong> revista que <strong>en</strong> mayor medida repres<strong>en</strong>te al movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina experim<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, hecho que pue<strong>de</strong> estar<br />
influido por <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración que <strong>en</strong> el<strong>la</strong> realizaban los más <strong>de</strong>stacados miembros <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. Se publicó con carácter quinc<strong>en</strong>al <strong>en</strong> los años 1877-1894,<br />
1907-1919 y 1928-1939, aunque <strong>la</strong> última etapa fue más ocasional y car<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
22
continuidad. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana era otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas publicadas durante los<br />
años 1901-1924. Fundada por Miguel Orel<strong>la</strong>na y dirigida por Ramón Gómez Ferrer,<br />
t<strong>en</strong>ía carácter m<strong>en</strong>sual y llevaba el subtítulo <strong>de</strong> “Periódico m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> Medicina y<br />
Cirugía”. La Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Tuberculosis, publicada a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período<br />
1905-1936, fue fundada por José Chabás, qui<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> su<br />
dirección, daba <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> su revista a un colectivo significativo y muy activo <strong>de</strong>l<br />
movimi<strong>en</strong>to higi<strong>en</strong>ista val<strong>en</strong>ciano. La publicación t<strong>en</strong>ía una periodicidad m<strong>en</strong>sual y<br />
cont<strong>en</strong>ía una separata que <strong>de</strong>nominaba “Boletín M<strong>en</strong>sual” o “Páginas <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e”.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, publicada <strong>en</strong>tre 1899-1920.<br />
Junto a <strong>la</strong>s revistas <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias médicas también hemos consultado el Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana (1919-1936) como publicación conjunta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes asociaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>sanitaria</strong>s (médicos, veterinarios, farmacéuticos,<br />
practicantes y matronas), para tomar el pulso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s corporativas<br />
p<strong>la</strong>nteadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el colectivo sanitario.<br />
A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearnos analizar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción que tuvo <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, nos llevó a indagar <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l archivo <strong>de</strong> esta institución (A.D.P.V.). De este modo, el seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actas realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación<br />
Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, nos ha permitido conocer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones tomadas <strong>en</strong><br />
mom<strong>en</strong>tos que resultaron c<strong>la</strong>ves para el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, tales como su<br />
constitución <strong>en</strong> 1916, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> 1921 y <strong>de</strong>l servicio<br />
sanitario <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> 1925, o <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong>l instituto que vivió <strong>la</strong><br />
diputación <strong>en</strong> 1931.<br />
Sin embargo, esta fu<strong>en</strong>te no resultaba lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rica como para<br />
vislumbrar otros aspectos <strong>de</strong> interés como podían ser los recursos materiales y<br />
humanos vincu<strong>la</strong>dos al instituto, su financiación, emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, y sobre todo <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>sarrolló y su repercusión sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Para ello recurrimos a otra fu<strong>en</strong>te proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l A.D.P.V. consist<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s memorias anuales que e<strong>la</strong>boraba <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuales se resumía <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes capítulos <strong>la</strong> actividad anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. En este<br />
s<strong>en</strong>tido, hemos revisado <strong>de</strong> manera sistemática el capítulo <strong>de</strong>dicado a “B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
23
y Sanidad” <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s memorias compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 1916 y 1936. Ello nos ha<br />
permitido reconstruir <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad llevada a cabo por el Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y resaltar los acontecimi<strong>en</strong>tos e interv<strong>en</strong>ciones<br />
más <strong>de</strong>stacables llevados a cabo por esta institución. De manera complem<strong>en</strong>taria,<br />
hemos analizado el papel que jugó <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
publicaciones aparecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s revistas médicas val<strong>en</strong>cianas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época que ya<br />
hemos <strong>de</strong>scrito con anterioridad.<br />
La llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> <strong>de</strong>svinculó<br />
administrativam<strong>en</strong>te al instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l.<br />
Ello <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación a partir <strong>de</strong> 1931 <strong>de</strong>jaran <strong>de</strong><br />
cont<strong>en</strong>er información sobre <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>. De este<br />
modo, para llevar a cabo <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período republicano, recurrimos al análisis <strong>de</strong> otras dos fu<strong>en</strong>tes. La primera<br />
proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, publicación <strong>de</strong> carácter<br />
m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, que vio <strong>la</strong> luz <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1927<br />
y que, <strong>en</strong> una segunda época a partir <strong>de</strong> 1930, pasó a <strong>de</strong>nominare Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Su análisis nos ha <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>do <strong>la</strong>s<br />
disposiciones <strong>sanitaria</strong>s establecidas por el gobierno <strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong>s actuaciones<br />
llevadas a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes servicios sanitarios <strong>provincia</strong>les -instituto<br />
<strong>provincia</strong>l, disp<strong>en</strong>sarios, brigada <strong>sanitaria</strong>, c<strong>en</strong>tros sanitarios rurales- <strong>la</strong> estadística<br />
<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, a lo que se sumaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> última etapa <strong>de</strong> su<br />
publicación artículos <strong>de</strong> divulgación <strong>sanitaria</strong>, notas y consejos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con <strong>la</strong>s distintas luchas profilácticas y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, con todo aquello que<br />
tuviera re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> sanidad. En segundo lugar, nos ha resultado <strong>de</strong> gran utilidad <strong>la</strong><br />
completa memoria dirigida por Tomás Peset Alexandre 3 , como inspector <strong>provincia</strong>l<br />
<strong>de</strong> sanidad, correspondi<strong>en</strong>te a 1933, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva se<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
Para completar nuestro análisis <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario val<strong>en</strong>ciano, hemos<br />
abordado un tercer capítulo <strong>de</strong>dicado a La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>. El<br />
importante peso concedido a <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
3 Peset Alexandre, T. (1933g); Barona, C. (2002).<br />
24
<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, nos ha llevado <strong>de</strong> nuevo a investigar <strong>en</strong> el A.D.P.V. con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />
vislumbrar cuales fueron <strong>la</strong>s instituciones sobre <strong>la</strong>s que recayó el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia -hospital, asilos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y asist<strong>en</strong>cia domiciliaria- y <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> su actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana. En el caso <strong>de</strong>l Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, hemos podido seguir su actividad a través <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los distintos<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que regu<strong>la</strong>ron su funcionami<strong>en</strong>to, así como <strong>de</strong> diversas memorias<br />
e<strong>la</strong>boradas sobre el establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos. El<br />
seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, sus recursos <strong>de</strong> personal,<br />
secciones <strong>en</strong> que estaba dividido y el perfil <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos que asistía, lo hemos<br />
llevado a cabo analizando <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>en</strong> su capítulo<br />
correspondi<strong>en</strong>te a “B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia”, así como a través <strong>de</strong> los estadillos que recogían <strong>la</strong>s<br />
estadísticas anuales <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to correspondi<strong>en</strong>te a los tres <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l<br />
hospital: <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, el manicomio y <strong>la</strong> inclusa.<br />
Los asilos constituyeron otro <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo liberal, con el objetivo c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> miseria y <strong>la</strong><br />
incapacidad. Los dos gran<strong>de</strong>s asilos <strong>de</strong> que disponía <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia –<strong>la</strong>s Casas<br />
<strong>de</strong> Misericordia y <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia-, con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 adquirieron<br />
el carácter <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> ámbito <strong>provincia</strong>l. La exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el A.D.P.V. <strong>de</strong> un<br />
apartado específico que recogía toda <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación administrativa re<strong>la</strong>tiva a los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, nos ha permitido conocer <strong>la</strong> evolución<br />
que sufrieron estas instituciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio<br />
<strong>de</strong>l siglo XX. El análisis <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos por los que se rigieron, su<br />
capacidad asist<strong>en</strong>cial, el perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción acogida por edad y sexo y <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>finitiva cuales fueron los principios doctrinales que regían <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología asi<strong>la</strong>r, los<br />
hemos <strong>de</strong>ducido a partir <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, memorias, expedi<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>erales y<br />
estadísticas <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acogidos. Ello a<strong>de</strong>más lo contrastamos con <strong>la</strong>s<br />
memorias anuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>en</strong> su capítulo correspondi<strong>en</strong>te a “B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia”.<br />
Hemos podido constatar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el A.D.P.V., como son <strong>la</strong>s actas <strong>en</strong>viadas por los<br />
alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a su gobernador, <strong>en</strong> su apartado<br />
<strong>de</strong>stinado a “Expedi<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad”. La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia resultó l<strong>en</strong>ta,<br />
25
tal como hemos podido comprobar a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> personal<br />
sanitario contratado por los municipios –médicos, cirujanos, veterinarios y<br />
farmacéuticos-, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong> su cualificación profesional. En este s<strong>en</strong>tido<br />
hemos analizado el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los profesionales que ejercían <strong>en</strong> los municipios<br />
val<strong>en</strong>cianos <strong>en</strong> tres períodos <strong>de</strong> tiempo difer<strong>en</strong>tes. La información re<strong>la</strong>tiva a 1854 y<br />
1877 proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> los registros que e<strong>la</strong>boraba el gobierno civil, a partir <strong>de</strong> los informes<br />
<strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina, farmacia y veterinaria, como órgano compet<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s, formando parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación que conserva el apartado <strong>de</strong> “Sanidad” <strong>de</strong>l A.D.P.V. En el caso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos médicos <strong>en</strong> que se hal<strong>la</strong>ba<br />
dividida <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> 1928, su inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>la</strong> hizo <strong>pública</strong> <strong>en</strong><br />
su órgano <strong>de</strong> difusión oficial, el Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Junto<br />
a estas fu<strong>en</strong>tes, el periodismo médico nos ha servido para conocer <strong>la</strong> postura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>se médica fr<strong>en</strong>te a unas propuestas organizativas que no favorecían a aquellos que<br />
optaban por el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> su profesión <strong>en</strong> el medio rural. Especialm<strong>en</strong>te el<br />
Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana (1919-1936), como órgano <strong>de</strong> difusión<br />
corporativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s –médicos, practicantes, matronas- se hacía<br />
eco <strong>de</strong> los importantes problemas que vivía <strong>la</strong> zona rural val<strong>en</strong>ciana.<br />
Esta combinación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales (véase el capítulo correspondi<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía), fu<strong>en</strong>tes legis<strong>la</strong>tivas y fu<strong>en</strong>tes impresas (periodismo, memorias,<br />
anuarios, etc...), nos ha permitido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una perspectiva transversal y dinámica,<br />
<strong>en</strong>tre lo legis<strong>la</strong>tivo y lo cotidiano, <strong>en</strong>tre el marco normativo y <strong>la</strong> realidad social. La<br />
importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, no hace falta <strong>de</strong>cirlo, ha sido<br />
difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada caso y <strong>de</strong> su análisis hemos int<strong>en</strong>tado ofrecer una visión plural e<br />
integradora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad val<strong>en</strong>ciana y <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
durante <strong>la</strong> época estudiada.<br />
1.3. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />
Tras llevar a cabo <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> reconstrucción histórica y <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> los<br />
materiales obt<strong>en</strong>idos acerca <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario val<strong>en</strong>ciano <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, hemos dividido <strong>la</strong> tesis <strong>en</strong> siete apartados. El<br />
26
primero <strong>de</strong> ellos, este <strong>en</strong> el que estamos, aporta una introducción al interés <strong>de</strong>l tema<br />
objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación metodológica que lo ha guiado. El<br />
segundo apartado estará <strong>de</strong>dicado a analizar <strong>la</strong> actualidad historiográfica <strong>de</strong> los<br />
estudios históricos sobre <strong>la</strong> sanidad y <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el período<br />
que nos ocupa. Para po<strong>de</strong>r compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, resultaba necesario contextualizarlo <strong>en</strong> el<br />
marco g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo que emanaba <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Estado, y ese fue el<br />
propósito <strong>de</strong>l tercer capítulo, <strong>en</strong> el cual abordaremos el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución<br />
histórica <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario español <strong>en</strong>tre 1855 y 1936. El cuarto capítulo<br />
analizará <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana (1882-1936) <strong>en</strong> su doble<br />
verti<strong>en</strong>te municipal y <strong>provincia</strong>l, valorando el papel que jugaron <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
instituciones implicadas y <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron. Para completar<br />
nuestro análisis <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario val<strong>en</strong>ciano, el quinto capítulo estará <strong>de</strong>dicado a<br />
analizar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> (1854-1936), a través <strong>de</strong> sus tres<br />
ejes <strong>de</strong> apoyo: el hospital <strong>provincia</strong>l, los gran<strong>de</strong>s asilos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l<br />
y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria. La tesis finaliza con el preceptivo capítulo <strong>de</strong><br />
conclusiones. La investigación incluye <strong>en</strong> su parte final un apartado <strong>de</strong> bibliografía,<br />
que recoge tanto <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales como impresas que hemos utilizado, así<br />
como <strong>la</strong> bibliografía secundaria más relevante sobre el tema.<br />
27
2.- LA HISTORIOGRAFÍA SOBRE HISTORIA DE LA<br />
SANIDAD<br />
29
Los estudios históricos sobre <strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, han<br />
atravesado diversas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y ori<strong>en</strong>taciones a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XX. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
tradicional erudición bio-bibliográfica característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción más clásica<br />
vig<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, se <strong>de</strong>sarrolló a mediados <strong>de</strong>l siglo<br />
XX una tradición filológica, <strong>de</strong> lectura y análisis <strong>de</strong> los textos clásicos, vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong><br />
l<strong>la</strong>mada historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as ci<strong>en</strong>tíficas o <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico. Sin duda, <strong>la</strong> figura<br />
más <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong> dicha corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro país ha sido Pedro Laín Entralgo.<br />
Erudición bio-bibliográfica e historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as ll<strong>en</strong>aron bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historiografía médica, con una ori<strong>en</strong>tación que primaba sobre todo <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico, <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y los gran<strong>de</strong>s personajes<br />
que, <strong>de</strong>ntro o fuera <strong>de</strong> España, habían contribuido a su <strong>de</strong>sarrollo. Estas dos<br />
corri<strong>en</strong>tes historiográficas fueron <strong>la</strong>s predominantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s revistas histórico-médicas<br />
especializadas y también <strong>en</strong> los congresos <strong>de</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina hasta <strong>en</strong>trada <strong>la</strong><br />
segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia social y cultural marcaron una etapa<br />
<strong>de</strong> inflexión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que estos <strong>en</strong>foques más tradicionales abrieron ori<strong>en</strong>taciones más<br />
cercanas a <strong>la</strong> antropología y a <strong>la</strong> historia social. Con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> indudable<br />
importancia <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico y <strong>de</strong> los logros históricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, los<br />
historiadores empezaron a resaltar que salud, <strong>en</strong>fermedad y muerte son factores <strong>de</strong><br />
primera magnitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos.<br />
Factores que están sujetos a una multitud <strong>de</strong> variables que van mucho más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
propia evolución <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>sanitaria</strong>s.<br />
Consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esa importancia, <strong>la</strong> historiografía <strong>de</strong>l último cuarto <strong>de</strong> siglo ha<br />
propiciado un fuerte <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ciertos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
medicina, que han <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado el tradicional peso académico <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia intelectual<br />
o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as ci<strong>en</strong>tíficas. Las concepciones sobre <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, los<br />
movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación ci<strong>en</strong>tífica o los estudios sobre <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s figuras o <strong>la</strong>s<br />
gran<strong>de</strong>s etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico han dado paso a una mayor<br />
preocupación por otros aspectos tradicionalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os tomados <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración:<br />
el <strong>en</strong>fermo como ciudadano, <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> respuesta<br />
social y política, a <strong>la</strong>s crisis <strong>de</strong>mográficas provocadas por <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, o <strong>la</strong>s<br />
dim<strong>en</strong>siones culturales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermar.<br />
31
Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, un cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estas características implica no<br />
sólo una m<strong>en</strong>talidad difer<strong>en</strong>te por parte <strong>de</strong>l historiador, sino también un cambio<br />
profundo <strong>en</strong> los métodos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> investigación. Fr<strong>en</strong>te al predominio casi<br />
abrumador <strong>de</strong> una historiografía basada principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el texto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> erudición<br />
bio-bibliográfica y <strong>en</strong> el análisis internalista o intelectual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as ci<strong>en</strong>tíficas a<br />
partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación filológica <strong>de</strong> impresos o manuscritos, <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te<br />
historiografía ha procurado un mayor acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermar y a sus<br />
espacios. La historia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, el análisis <strong>de</strong> los espacios <strong>de</strong><br />
interacción <strong>en</strong>tre el médico y el <strong>en</strong>fermo, rec<strong>la</strong>man un acercami<strong>en</strong>to basado no tanto<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> erudición filológica y bibliográfica como <strong>en</strong> todas esas fu<strong>en</strong>tes que nos<br />
informan <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, <strong>de</strong>l sufrimi<strong>en</strong>to individual y <strong>de</strong> <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia social<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> muerte. En este caso, son principalm<strong>en</strong>te los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong>s memorias personales, los informes técnicos y otros<br />
docum<strong>en</strong>tos clínicos o <strong>de</strong> diversa índole, poco consi<strong>de</strong>rados por <strong>la</strong> historiografía<br />
médico-<strong>sanitaria</strong> tradicional, los que pue<strong>de</strong>n dar luz sobre estas cuestiones. Por eso,<br />
<strong>la</strong> última historiografía médica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra más re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> su discurso y su<br />
l<strong>en</strong>guaje con <strong>la</strong> historia social y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong> historia económica, <strong>la</strong> historia<br />
cultural, <strong>la</strong> antropología, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía histórica o <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología histórica.<br />
Difícilm<strong>en</strong>te podría hacerse <strong>de</strong> otro modo una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad o un análisis<br />
histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>fermas sin consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> compleja trama <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
y re<strong>la</strong>ciones que confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica interna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. Y no hay que<br />
olvidar que <strong>la</strong>s manifestaciones específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
organización <strong>sanitaria</strong> o <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> son, <strong>en</strong> cada pob<strong>la</strong>ción y<br />
mom<strong>en</strong>to histórico, una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todo ello.<br />
Por todas estas razones, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>mografía <strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones constituy<strong>en</strong> una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes predominantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía médica actual. A ese ámbito se<br />
han consagrado algunos <strong>de</strong> los últimos congresos internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> European<br />
Association for the History of Medicine and Public Health, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se ha<br />
creado una red específica <strong>de</strong> ámbito europeo <strong>de</strong>dicada al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>,<br />
que el año pasado celebró <strong>en</strong> Ginebra un congreso internacional sobre historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud infantil (2001). Algo semejante pue<strong>de</strong> apuntarse con respecto a publicaciones<br />
32
periódicas como <strong>la</strong> británica Social History of Medicine o <strong>la</strong> españo<strong>la</strong> Dynamis, que<br />
<strong>de</strong>dica <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> su espacio a trabajos o monográficos <strong>de</strong> esta ori<strong>en</strong>tación.<br />
En nuestro país el auge <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> sanidad ha t<strong>en</strong>ido<br />
cuatro principales núcleos <strong>de</strong> difusión <strong>en</strong> Granada, Madrid, Alicante y Val<strong>en</strong>cia, que<br />
han confluido <strong>en</strong> iniciativas como los Encu<strong>en</strong>tros Marcelino Pascua celebrados a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años 1990, proyectos interuniversitarios sobre historia <strong>de</strong>l paludismo <strong>en</strong><br />
España o <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud nacionales o internacionales, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s<br />
auspiciadas por <strong>la</strong> Fundación Rockefeller, sin olvidar, una fructífera co<strong>la</strong>boración<br />
con <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Demografía Histórica o estudios <strong>de</strong> ámbito nacional y<br />
municipal como <strong>la</strong>s sucesivas Troba<strong>de</strong>s sobre Salut i Ma<strong>la</strong>tia <strong>en</strong> els Municipis<br />
Val<strong>en</strong>cians.<br />
Han sido varias <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> España, que han<br />
contribuido con trabajos <strong>de</strong> historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> sanidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> perspectivas<br />
difer<strong>en</strong>tes. Entre el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>stacamos <strong>la</strong> que se consagra al análisis histórico <strong>de</strong>l sistema<br />
sanitario español, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo aspectos como el marco sanitario normativo e<br />
institucional <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos históricos, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y <strong>la</strong><br />
organización médica para su <strong>de</strong>sarrollo o <strong>la</strong> respuesta político-social ante situaciones<br />
<strong>de</strong> crisis epidémicas 4 . Otro p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>te es el que aborda el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
sistema sanitario adoptado <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico concreto, consi<strong>de</strong>rando como<br />
factores explicativos <strong>de</strong> mayor interés <strong>la</strong>s posiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura social y política<br />
<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to. En este s<strong>en</strong>tido, el discurso i<strong>de</strong>ológico y <strong>la</strong>s iniciativas políticas o <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas fuerzas sociales, adquier<strong>en</strong> una relevancia<br />
incuestionable 5 . Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo abiertas es <strong>la</strong> que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una visión próxima a <strong>la</strong> historia cultural y<br />
antropológica, tomando <strong>en</strong> especial consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> modificación<br />
4 Bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> esta línea <strong>de</strong> trabajo resultan, <strong>en</strong>tre otros, los trabajos <strong>de</strong> Rodríguez Ocaña (1987.88,<br />
1992a, 1992b, 1994a, 1994b, 2000, 2001); Marset Campos (1998); Marset Campos; Rodríguez Ocaña;<br />
Sáez Gómez (1998); Marset Campos; Sáez Gómez; Martínez Navarro (1995); Martínez Navarro<br />
(1977, 1994); Porras Gallo (1993, 1994, 1998); Perdiguero (1997, 2001); Perdiguero; Bernabeu;<br />
Robles (1994); Bernabeu Mestre (1991b, 1992b, 1994, 2000); Bernabeu Mestre; Gascón Pérez (1995);<br />
Barona, J.L.; Barona, C. (1998); Barona; Bernabeu; Moncho (1999); Barona; Lloret (2000, 2002);<br />
Barona, C. (1999, 2000, 2002) y Barona, Martínez (1997, 2000).<br />
5 Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones que se <strong>en</strong>marcan bajo esta perspectiva son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Huertas García-<br />
Alejo (1993, 1994a, 1994b, 2000) y Huertas; Campos (1992); Jiménez Luc<strong>en</strong>a (1997, 1998a, 1998b);<br />
33
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y cre<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pue<strong>de</strong> suponer <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> mayores<br />
niveles <strong>de</strong> salud. Los estudios sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ante <strong>la</strong>s<br />
campañas <strong>de</strong> vacunación, <strong>la</strong> medicina doméstica, <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> o <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>ctancia natural son algunos ejemplos 6 . El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía y<br />
epi<strong>de</strong>miología históricas ha <strong>de</strong>splegado otro punto <strong>de</strong> vista <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> muerte pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones y los sistemas <strong>de</strong> salud. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad y sus manifestaciones repres<strong>en</strong>ta una tarea multidisciplinar <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los<br />
datos puram<strong>en</strong>te estadísticos se han <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar con otros <strong>de</strong> carácter<br />
cualitativo proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los múltiples aspectos que integran el comportami<strong>en</strong>to<br />
humano 7 . Finalm<strong>en</strong>te queremos <strong>de</strong>stacar otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo p<strong>la</strong>nteadas<br />
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que toma como refer<strong>en</strong>cia el ámbito local <strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />
políticas <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong>s instituciones para poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica, <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción y su manera <strong>de</strong> vivir los aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Se trata <strong>de</strong> una aproximación a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los municipios<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva multidisciplinar, que integra <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> historiadores,<br />
archiveros, médicos e historiadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina 8 .<br />
El estudio que ahora pres<strong>en</strong>tamos se integra, pues, <strong>en</strong> un contexto como éste,<br />
que toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración el marco histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> una etapa<br />
pl<strong>en</strong>a <strong>de</strong> cambios sociales, económicos y políticos, sus leyes y administración, para<br />
c<strong>en</strong>trarse más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
organización <strong>sanitaria</strong> municipal y <strong>provincia</strong>l, que pue<strong>de</strong> servir <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia a otros<br />
estudios españoles y extranjeros. El trabajo abarca una parte sustancial <strong>de</strong>l período<br />
consi<strong>de</strong>rado por los historiadores como característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica y<br />
Barona, J.L. (1998b); Barona; Lloret (1998); Bernabeu; Barona (2001); Molero Mesa; Jiménez<br />
Luc<strong>en</strong>a (2000) y Molero Mesa (1998).<br />
6 Citaremos a modo <strong>de</strong> ejemplo los trabajos <strong>de</strong> Perdiguero (1995, 2000) y Perdiguero; Bernabeu (1996,<br />
1999).<br />
7 En este s<strong>en</strong>tido son importantes <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> Bernabeu Mestre (1991a, 1992a, 1995);<br />
Martínez Navarro (1992); Bernabeu Mestre; Perdiguero Gil (1996); Robles González; Bernabeu<br />
Mestre; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s (1996a); Robles González; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s; Bernabeu Mestre (1996b);<br />
Bernabeu Mestre; Robles González (2000); Barona; Barea (1996a, 1996b) y Barona, J.L. (2000b).<br />
8 Una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> los municipios val<strong>en</strong>cianos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra recopi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
monografías sobre el proceso <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong>fermedad, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong>, y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> salud. Barona; Micó (1996); Bernabeu;<br />
34
<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> nuestro país, caracterizado por un cambio <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong>mográficos y<br />
epi<strong>de</strong>miológicos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> morbilidad y<br />
mortalidad, propios <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mográfico tradicional. Un período<br />
<strong>de</strong> expansión social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> políticas <strong>sanitaria</strong>s<br />
promovidas por el Estado, pero <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das legis<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te y ejecutadas casi<br />
siempre <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>provincia</strong>l y municipal y <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> una estadística<br />
<strong>de</strong>mográfica y <strong>sanitaria</strong> que aportará información fi<strong>de</strong>digna <strong>de</strong> forma sistemática.<br />
El trabajo que ahora pres<strong>en</strong>tamos es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />
línea <strong>de</strong> investigación sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea, que<br />
ha t<strong>en</strong>ido sus principales <strong>de</strong>sarrollos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana contemporánea. Se<br />
trata <strong>de</strong> una <strong>la</strong>bor que se vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo durante el último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>en</strong> el<br />
Departam<strong>en</strong>t d'Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciència i Docum<strong>en</strong>tació, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
dirigida principalm<strong>en</strong>te por los Profesores M.J. Bágu<strong>en</strong>a y J.L. Barona. Ha t<strong>en</strong>ido<br />
diversos esc<strong>en</strong>arios y dim<strong>en</strong>siones: <strong>la</strong> <strong>de</strong> seminario <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura y<br />
doctorado, <strong>la</strong> <strong>de</strong> proyecto <strong>de</strong> investigación formalizado y también ha propiciado<br />
cuatro simposios sobre "Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians (1813-1939)"<br />
celebrados <strong>en</strong> Forcall (1995), B<strong>en</strong>issa (1997), Alcoi (1998) y Sueca (2000),<br />
organizados con <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, A<strong>la</strong>cant y Miguel Hernán<strong>de</strong>z que<br />
abordaron aspectos técnicos y metodológicos, epi<strong>de</strong>miológicos, <strong>la</strong>s infraestructuras<br />
<strong>sanitaria</strong>s y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre medio ambi<strong>en</strong>te y salud.<br />
El pres<strong>en</strong>te trabajo aspira a ocupar un lugar <strong>en</strong> ese rico contexto<br />
historiográfico que se proyecta transversalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los más concretos estudios<br />
monográficos sobre <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana, hasta estudios <strong>de</strong> carácter internacional.<br />
Espulgues; Robles (1997); B<strong>en</strong>eito; B<strong>la</strong>y; Lloret (1999b); Barona, J.L (2000a, 2002); Barona;<br />
Perdiguero (2001).<br />
35
3.-LA EVOLUCIÓN HISTÓRICA DEL MODELO<br />
SANITARIO ESPAÑOL (1855-1936)<br />
37
3.1. La construcción <strong>de</strong>l marco legis<strong>la</strong>tivo global<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> vivió gran<strong>de</strong>s transformaciones<br />
que afectaron tanto a su sistema político, como a su estructura social. Estas<br />
transformaciones tuvieron lugar <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l estado liberal, una<br />
<strong>de</strong> cuyas características más relevantes fue <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> una sociedad estam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong>finida por el estatus, propia <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, por otra basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses y<br />
dinamizada por <strong>la</strong> burguesía como grupo social emerg<strong>en</strong>te.<br />
En el terr<strong>en</strong>o sanitario, el siglo XIX también se constituyó <strong>en</strong> un período <strong>de</strong><br />
importantes cambios, que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva tuvieron como objetivo contribuir a una<br />
mayor protección social fr<strong>en</strong>te al proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones más<br />
importantes <strong>de</strong> este siglo, fue <strong>la</strong> progresiva <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>bía <strong>en</strong>trar a<br />
formar parte <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> lo público y, por lo tanto, quedaba <strong>en</strong>globado <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera<br />
<strong>de</strong>l estado, fr<strong>en</strong>te a lo que escaparía a sus compet<strong>en</strong>cias y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bía<br />
asumirse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el sector privado. C<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> lo público, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or estatalización <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo propuesto según <strong>la</strong> opción política <strong>de</strong><br />
cada mom<strong>en</strong>to, se fue perfi<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> una manera progresiva el marco <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s diversas administraciones <strong>de</strong>l estado. Por una parte, los cont<strong>en</strong>idos que <strong>de</strong>bía<br />
asumir <strong>la</strong> administración periférica, repres<strong>en</strong>tada por los municipios y diputaciones<br />
<strong>provincia</strong>les, y por el otro, los que eran responsabilidad exclusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
administración c<strong>en</strong>tral, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>l ministerio u otros órganos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />
gobierno c<strong>en</strong>tral. En <strong>de</strong>finitiva, se fue produci<strong>en</strong>do una progresiva asunción, y<br />
or<strong>de</strong>nación administrativa, <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> actuaciones <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>pública</strong>, que hasta ese mom<strong>en</strong>to habían t<strong>en</strong>ido un carácter esporádico, y básicam<strong>en</strong>te<br />
c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o epidémico, y que <strong>de</strong> manera costosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX, y más int<strong>en</strong>sa tras el “movimi<strong>en</strong>to reg<strong>en</strong>eracionista” que tuvo sus albores<br />
ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo, fueron adoptando el cariz <strong>de</strong> actuación política 9 .<br />
Los continuos vaiv<strong>en</strong>es políticos acaecidos <strong>en</strong> España a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
ochoci<strong>en</strong>tos, se tradujeron <strong>en</strong> períodos alternos <strong>de</strong> aceleración y <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> transición <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong> y <strong>de</strong> sus estructuras, repres<strong>en</strong>tadas por el<br />
Protomedicato y por <strong>la</strong> Junta Suprema <strong>de</strong> Sanidad, hacia el mo<strong>de</strong>lo propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
9 Díez Rodríguez, F. (1993: 13-18).<br />
39
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología liberal. Ya <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong>l siglo, <strong>la</strong>s propuestas y proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Cortes <strong>de</strong> Cádiz, integraron <strong>la</strong>s primeras t<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l gobierno absolutista <strong>de</strong> Fernando VII <strong>en</strong> 1814, truncó <strong>la</strong> posibilidad<br />
<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica su iniciativa <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar el primer código sanitario español. Este<br />
int<strong>en</strong>to volvió a verse frustrado durante el “Tri<strong>en</strong>io Liberal”, ahora a<strong>de</strong>más con <strong>la</strong><br />
participación <strong>en</strong> su e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacadas figuras, tanto por su ta<strong>la</strong>nte progresista,<br />
como por sus aportaciones a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong> 10 .<br />
Hubo <strong>de</strong> acercarse el siglo a sus años c<strong>en</strong>trales para po<strong>de</strong>r dar a luz, <strong>de</strong> nuevo<br />
<strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> un período político dominado por los progresistas, al primer texto<br />
legis<strong>la</strong>tivo sanitario <strong>de</strong> rango superior, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad, que vio <strong>la</strong> luz el 28 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 1855. No obstante, ya <strong>en</strong> los años que precedieron a su publicación, se<br />
había ido abonando el terr<strong>en</strong>o, con el Real Decreto Orgánico <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong><br />
marzo <strong>de</strong> 1847, que acabó con <strong>la</strong>s estructuras <strong>sanitaria</strong>s heredadas <strong>de</strong>l Antiguo<br />
Régim<strong>en</strong>. Si bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad sufrió pequeñas modificaciones <strong>en</strong> años<br />
sucesivos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> varios int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> sustitución <strong>en</strong> los últimos años <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turia,<br />
que permitieran adaptar su cont<strong>en</strong>ido a los a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos ci<strong>en</strong>tíficos, estos int<strong>en</strong>tos no<br />
llegaron a consolidar, por lo que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 fue el eje alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />
cual giró <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario <strong>de</strong>cimonónico 11 .<br />
El mo<strong>de</strong>lo organizativo que se <strong>de</strong>sarrolló a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 1855, se basó<br />
<strong>en</strong> una c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su órgano rector, repres<strong>en</strong>tado por<br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación. Esta<br />
c<strong>en</strong>tralización se vio perpetuada a nivel <strong>provincia</strong>l con <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong><br />
los gobernadores civiles, <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre política <strong>sanitaria</strong>. Sin<br />
embargo, <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los gobiernos <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong><br />
adopción <strong>de</strong> estrategias <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> fue muy limitada, y <strong>en</strong><br />
cualquier caso tute<strong>la</strong>da por el gobierno c<strong>en</strong>tral. Ni qué <strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e, <strong>la</strong> escasa<br />
capacidad concedida al po<strong>de</strong>r municipal para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r iniciativas <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />
sanitario, hecho que <strong>en</strong> más <strong>de</strong> una ocasión constituyó motivo <strong>de</strong> discrepancias, e<br />
incluso <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los distintos niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración.<br />
10 Entre el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> <strong>de</strong> Mateo Seoane, como bi<strong>en</strong> refleja <strong>la</strong> monografía que sobre este autor<br />
pres<strong>en</strong>ta López Piñero, J.Mª. (1984: 9-26).<br />
11 Granjel, L.S. (1974: 87-136).<br />
40
Dado que <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1855 <strong>de</strong>dicaba escasa at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos 12 , sus atribuciones no sufrieron variaciones importantes respecto a <strong>la</strong>s<br />
que estableciera ya <strong>en</strong> 1813 <strong>la</strong> Instrucción para el gobierno económico-político <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, c<strong>en</strong>tradas básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> garantizar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes verti<strong>en</strong>tes, que abarcaban <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana, <strong>en</strong>cargada<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles y p<strong>la</strong>zas <strong>pública</strong>s, mercados, hospitales, cárceles y casas<br />
<strong>de</strong> caridad; <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos mediante el control <strong>de</strong>l sacrificio <strong>de</strong>l ganado y<br />
<strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> carne; <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios, así como el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas<br />
tanto <strong>de</strong> bebida, como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancadas o nocivas para <strong>la</strong> salud 13 . Aunque durante el<br />
período revolucionario vieron <strong>la</strong> luz una ley municipal y una <strong>provincia</strong>l, ambas<br />
publicadas con fecha <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1868, su aportación no supuso novedad<br />
alguna <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, como tampoco lo<br />
supusieron <strong>la</strong>s nuevas leyes municipales y <strong>provincia</strong>les promulgadas <strong>en</strong> los años<br />
set<strong>en</strong>ta 14 .<br />
En el panorama organizativo propuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad también cabe<br />
<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad –éstas <strong>en</strong> los<br />
pueblos con más <strong>de</strong> 1.000 almas-, presididas por el gobernador o el alcal<strong>de</strong><br />
respectivam<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong>s que se atribuía el papel <strong>de</strong> organismos consultivos, ayudando a<br />
tomar <strong>de</strong>cisiones para resolver <strong>de</strong>terminados problemas sanitarios c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> o el municipio. Sin embargo, su papel fue cuestionado por algunos<br />
prestigiosos higi<strong>en</strong>istas como Pedro Felipe Mon<strong>la</strong>u, qui<strong>en</strong> reivindicaba <strong>la</strong><br />
profesionalización <strong>de</strong> estas instituciones, criticando el carácter honorífico <strong>de</strong> sus<br />
miembros, así como el hecho <strong>de</strong> que su presi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> ost<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> los gobernadores y<br />
alcal<strong>de</strong>s, qui<strong>en</strong>es carecían <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos técnicos especializados y favorecían el<br />
ejercicio <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r 15 .<br />
Y para completar <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> periférica, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad<br />
<strong>de</strong>finió <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y cirugía, farmacia y veterinaria,<br />
12 El artículo 98 establecía que <strong>la</strong>s normas higiénicas a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían sujetarse todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
constituirían el objeto <strong>de</strong> un próximo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a e<strong>la</strong>borar por el gobierno.<br />
13 Perdiguero, E. (1997: 21).<br />
14 Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1870, que sufrieron modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />
16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1876 y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1877.<br />
15 Mon<strong>la</strong>u, P.F. (1862: 1153-1154).<br />
41
también como cargos honoríficos, para apoyar a los gobernadores civiles y llevar un<br />
control <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s.<br />
Si bi<strong>en</strong> el panorama organizativo <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Sanidad interior o<br />
terrestre quedaba establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 1855 <strong>de</strong> manera escueta, tal como hemos<br />
com<strong>en</strong>tado, si existe realm<strong>en</strong>te un aspecto tratado y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do con amplitud <strong>en</strong><br />
el<strong>la</strong>, éste es el que hacía refer<strong>en</strong>cia al servicio sanitario marítimo, que abarcaba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ley los capítulos IV al X y los artículos 12 al 51, constituy<strong>en</strong>do un fiel reflejo <strong>de</strong>l<br />
énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras marítimas como estrategia para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>trada y propagación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otros países. En<br />
estos 40 artículos <strong>de</strong>dicados al servicio sanitario marítimo, se establecía <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> crear <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los directores especiales <strong>de</strong> sanidad marítima, como<br />
responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos -éstos quedaban c<strong>la</strong>sificados<br />
<strong>en</strong> tres categorías <strong>de</strong> acuerdo con su importancia mercantil y <strong>sanitaria</strong>-, aunque <strong>la</strong><br />
dotación presupuestaria necesaria para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> estos puestos no se haría<br />
efectiva hasta 1867.<br />
La obligación <strong>de</strong> realizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos <strong>la</strong><br />
visita <strong>de</strong> naves, los expurgos, <strong>la</strong>s cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían someterse <strong>la</strong>s naves<br />
con pat<strong>en</strong>te sucia, los tipos <strong>de</strong> <strong>la</strong>zaretos y <strong>de</strong> pat<strong>en</strong>tes, y los <strong>de</strong>rechos sanitarios<br />
marítimos a satisfacer por los buques que llegaban a los puertos, completaban unas<br />
propuestas para los servicios <strong>de</strong> sanidad marítima cuyo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>bería disponerse<br />
<strong>en</strong> un supuesto reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, que no llegó a publicarse hasta 1887. Esta falta <strong>de</strong> apoyo<br />
al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas sobre sanidad marítima cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley, fueron<br />
<strong>la</strong>s responsables <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>eralizado mal funcionami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s continuas<br />
transgresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> buques que se<br />
producían <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los puertos españoles, hasta que ya casi <strong>en</strong> <strong>la</strong> última<br />
década <strong>de</strong>l siglo vio <strong>la</strong> luz el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Marítima.<br />
A <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambio y mo<strong>de</strong>rnización que com<strong>en</strong>zaba a hacerse pat<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX, bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los países más<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno europeo, se unió el cambio <strong>en</strong> los riesgos para <strong>la</strong><br />
salud, y el concepto <strong>de</strong> especificidad etiológica ganó terr<strong>en</strong>o, como producto <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> microbiología, e incorporó <strong>la</strong> nueva concepción <strong>de</strong>l contagio<br />
animado a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as etiológicas <strong>de</strong> corte ambi<strong>en</strong>talista y químico características <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
42
etapa anterior. Estos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar,<br />
condujeron irremediablem<strong>en</strong>te a una serie <strong>de</strong> variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias para<br />
prev<strong>en</strong>ir y combatir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. La organización <strong>sanitaria</strong> y el papel <strong>de</strong> los<br />
profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tampoco pudieron mant<strong>en</strong>erse al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> estas<br />
innovaciones, y ello justificó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> crear un nuevo marco legal capaz <strong>de</strong><br />
dar respuesta al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una nueva administración <strong>sanitaria</strong>, minuciosam<strong>en</strong>te<br />
or<strong>de</strong>nada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>cretada <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1904, y que a<br />
pesar <strong>de</strong> no disponer <strong>de</strong> un rango legis<strong>la</strong>tivo superior, su cont<strong>en</strong>ido y aplicación<br />
constituyeron un verda<strong>de</strong>ro cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong>,<br />
con una c<strong>la</strong>ra inspiración <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los organizativos vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Francia e Italia 16 .<br />
La Instrucción <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 no fue más que <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> una<br />
serie <strong>de</strong> t<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, iniciadas a partir <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Restauración Borbónica <strong>de</strong> 1875, que habían resultado estériles. La primera fue el<br />
Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1882, que no llegó a consolidar por los sucesivos<br />
cambios ministeriales coinci<strong>de</strong>ntes con su tramitación, y que <strong>de</strong>jó transcurrir doce<br />
años hasta dar paso a un segundo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad, con el<br />
Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> 1894, el cual a pesar <strong>de</strong> haber obt<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> aprobación<br />
por el S<strong>en</strong>ado no llegaría a obt<strong>en</strong>er luz ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> el congreso. Ello se <strong>de</strong>bió <strong>en</strong> parte al<br />
increm<strong>en</strong>to presupuestario que llevaba implícita <strong>la</strong> nueva propuesta legis<strong>la</strong>tiva, y el<br />
tercer int<strong>en</strong>to frustrado se produjo <strong>en</strong> 1899 con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación ante el s<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> un<br />
nuevo Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido por Ángel Pulido y<br />
Fernán<strong>de</strong>z-Caro, y que siguió <strong>la</strong> misma suerte que el anterior 17 . Ante estos<br />
antece<strong>de</strong>ntes y con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> evitar un nuevo fracaso, <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad no fue tramitada como una ley sometida a aprobación par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria, sino<br />
que <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vigor como un <strong>de</strong>creto-ley, que aunque pret<strong>en</strong>didam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bía t<strong>en</strong>er<br />
carácter provisional, <strong>la</strong> realidad fue que mantuvo su vig<strong>en</strong>cia hasta 1944 18 .<br />
El mo<strong>de</strong>lo por el<strong>la</strong> propuesto <strong>de</strong>finió tres compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva estructura<br />
administrativa. En primer lugar, el nivel ejecutivo lo integraba el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
16 Sobre el <strong>de</strong>sarrollo normativo y <strong>la</strong>s distintas etapas que dieron pie a <strong>la</strong> formación y consolidación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo XX, véanse los trabajos <strong>de</strong> Perdiguero (1997),<br />
Marset (1998) y Rodríguez Ocaña (2001).<br />
17 García Caeiro (1998).<br />
18 Ibí<strong>de</strong>m, 106-107.<br />
43
Gobernación y los gobiernos civiles, como <strong>de</strong>legaciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> éste. En<br />
segundo lugar, mantuvo el nivel consultivo heredado <strong>de</strong>l siglo anterior, y<br />
repres<strong>en</strong>tado por el Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>les y<br />
municipales. Por último, el tercer nivel y principal aportación, fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un<br />
organismo técnico repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong>s inspecciones <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />
niveles administrativos g<strong>en</strong>eral, <strong>provincia</strong>l y municipal. Hay que seña<strong>la</strong>r, que <strong>la</strong><br />
nueva propuesta organizativa diseñada por <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, no<br />
disfrutó <strong>de</strong> inmediata efectividad, tomando todavía algún tiempo hasta llegar a<br />
hacerse efectiva 19 .<br />
Vemos, por tanto, que <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el período que hemos<br />
c<strong>en</strong>trado nuestro trabajo -1855 a 1936-, va a pivotar sobre dos gran<strong>de</strong>s textos<br />
legis<strong>la</strong>tivos: <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, y <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />
1904. La primera, supuso <strong>la</strong> ruptura con <strong>la</strong>s estructuras características <strong>de</strong>l Antiguo<br />
Régim<strong>en</strong>, y <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un sistema sanitario acor<strong>de</strong> con el prototipo <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>talidad liberal, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asunción por el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas actuaciones<br />
<strong>sanitaria</strong>s inespecíficas, <strong>en</strong>caminadas básicam<strong>en</strong>te a combatir el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
epidémico, y <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />
régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los huérfanos pobres y m<strong>en</strong>esterosos, que se<br />
complem<strong>en</strong>taba con el libre ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción.<br />
Esta bipo<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia, p<strong>la</strong>nteada más que como obligación, como<br />
resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad hacia los pobres y miserables <strong>en</strong>fermos, hacia <strong>la</strong> impot<strong>en</strong>cia<br />
s<strong>en</strong>il y el <strong>de</strong>samparo infantil, que exigían <strong>la</strong> mano b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, no<br />
sufrió variación alguna a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el período estudiado. No ocurrió lo mismo<br />
con <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación dada a los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, que sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />
conce<strong>de</strong>r importancia a <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> 1904, vio<br />
int<strong>en</strong>sificadas <strong>la</strong>s acciones higiénico-<strong>sanitaria</strong>s al incorporar los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
bacteriología y <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio”. A ello se sumó el creci<strong>en</strong>te interés por<br />
<strong>la</strong> información <strong>sanitaria</strong> obt<strong>en</strong>ida mediante <strong>la</strong> cuantificación <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística<br />
19 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Rodríguez Ocaña, E. (1994a) y <strong>de</strong> Martínez Navarro, J.F. (1994).<br />
44
<strong>de</strong>mográfica y <strong>sanitaria</strong>, elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve por otra parte, para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social. También cabe <strong>de</strong>stacar, el estímulo que supuso <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica,<br />
tanto <strong>provincia</strong>l como municipal.<br />
A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad p<strong>la</strong>nteó una importante<br />
propuesta <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>,<br />
realm<strong>en</strong>te fue a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos cuando com<strong>en</strong>zaron a<br />
hacerse pat<strong>en</strong>tes los primeros cambios organizativos, materializándose tras <strong>la</strong><br />
publicación <strong>de</strong> los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Sanidad Municipal y Provincial 20 que, a pesar <strong>de</strong><br />
haber sido gestados <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a dictadura <strong>de</strong> Primo <strong>de</strong> Ribera, repres<strong>en</strong>taban una<br />
importante r<strong>en</strong>ovación y ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong> los niveles<br />
administrativos municipal y <strong>provincia</strong>l respectivam<strong>en</strong>te, y por otra parte ori<strong>en</strong>taban<br />
sus propuestas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad higi<strong>en</strong>ista más avanzada<br />
<strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to.<br />
El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal establecía <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>bían<br />
asumir los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, resultando especialm<strong>en</strong>te<br />
interesantes <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua potable -artículos 5º<br />
al 8º-, eliminación y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> excretas y aguas residuales -artículos 9º al 15º-,<br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das -artículos 16º al 18º-, insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> industrias -artículo 19º-,<br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria -artículos 20º al 24º- o prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> infecciones y epi<strong>de</strong>mias -<br />
artículos 25º al 36º-. A<strong>de</strong>más asignaba a los municipios <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong><br />
mant<strong>en</strong>er a su cargo al cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, como personal<br />
técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración local, y <strong>de</strong> proporcionar asist<strong>en</strong>cia médica gratuita a <strong>la</strong>s<br />
familias pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> su municipio, mediante <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> médicos y<br />
farmacéuticos titu<strong>la</strong>res, matronas o parteras para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
embarazadas pobres y practicantes, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus funciones propias, servirían<br />
<strong>de</strong> auxiliares a los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad 21 . Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> este<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, fueron <strong>en</strong>salzados y observados con muy bu<strong>en</strong> ojo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los países<br />
vecinos más avanzados, tal como quedó <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el estudio realizado por el<br />
20 Éstos se publicaron <strong>en</strong> los Reales Decretos-Ley <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero y <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925,<br />
respectivam<strong>en</strong>te.<br />
21 Sección VII <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal titu<strong>la</strong>da “Servicios <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica”.<br />
45
Dr. Hapke, que como funcionario médico <strong>de</strong> Prusia viajó por España durante dos<br />
meses a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1927, resaltando <strong>en</strong>tre sus observaciones <strong>la</strong> importante aportación<br />
que suponía para España <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal:<br />
“[...] Mis estudios se refier<strong>en</strong> a España, porque este país ha cristalizado y<br />
ha sabido utilizar <strong>en</strong> un amplio Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal, todos<br />
los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> reunidos y adquiridos hasta el pres<strong>en</strong>te por<br />
<strong>la</strong>s naciones civilizadas, promulgando una ley que está a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> los<br />
tiempos actuales. Este Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to impone a los municipios una serie <strong>de</strong><br />
obligaciones y at<strong>en</strong>ciones precisas, notablem<strong>en</strong>te mayor que <strong>la</strong>s nuestras.<br />
Se me ocurrió, <strong>en</strong>tonces, averiguar sobre el terr<strong>en</strong>o si esta ley se<br />
practicaba y se cumplía ya <strong>en</strong> toda su amplitud <strong>en</strong> los pueblos y lugares<br />
seña<strong>la</strong>dos, o si sólo o hasta qué punto era <strong>en</strong> realidad efectiva sobre el<br />
papel [...]” 22 .<br />
Las observaciones realizadas por este médico prusiano, al parecer eran un fiel<br />
reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, pues se realizaron <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> un<br />
viaje por cu<strong>en</strong>ta propia, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> lo que podría esperarse <strong>de</strong> un viaje oficial<br />
previam<strong>en</strong>te notificado o realizado <strong>en</strong> comisión, con una cierta preparación <strong>de</strong>l<br />
terr<strong>en</strong>o. Él mismo afirmaba “mi objeto era sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, especialm<strong>en</strong>te el<br />
funcionami<strong>en</strong>to diario y el trabajo cotidiano, para observar hasta don<strong>de</strong> alcanzaba <strong>en</strong><br />
realidad <strong>la</strong> ley españo<strong>la</strong>, tan perfectam<strong>en</strong>te concebida y redactada” 23 .<br />
En el ámbito <strong>provincia</strong>l, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial 24 v<strong>en</strong>ía a<br />
establecer <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> esta <strong>de</strong>marcación territorial, perpetuando a los<br />
gobernadores civiles como máxima autoridad <strong>sanitaria</strong>, contando con el apoyo<br />
técnico <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les y <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad,<br />
<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> asesorar, informar, cumplir <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes y ejecutar los acuerdos <strong>de</strong>l<br />
gobernador respecto a los servicios <strong>de</strong> sanidad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. El capítulo III <strong>de</strong>l<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to –artículos 13 al 36- se <strong>de</strong>dica por completo a <strong>de</strong>scribir <strong>de</strong> manera<br />
exhaustiva y con <strong>de</strong>talle, <strong>la</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los institutos<br />
22 Hapke (1929: 7).<br />
23 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
24 Real Decreto-Ley <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925.<br />
46
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. A continuación se ocupaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico<strong>sanitaria</strong><br />
<strong>provincia</strong>l, a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones, <strong>de</strong>dicando varios artículos a <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> que tanto <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos como <strong>en</strong> los hospitales, se<br />
organizas<strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos infecciosos y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, y <strong>en</strong><br />
los hospitales servicio <strong>de</strong> rayos X para mejorar el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
cáncer, una sa<strong>la</strong> o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> hospitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices <strong>en</strong>fermas, y<br />
una sa<strong>la</strong> especial para <strong>en</strong>fermos avanzados <strong>de</strong> tuberculosis pulmonar –artículos 37 al<br />
44-. A continuación se ocupaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> carácter social -<br />
capítulo V, que compr<strong>en</strong>día los artículos 45 al 60- <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que hacía m<strong>en</strong>ción<br />
expresa a los disp<strong>en</strong>sarios, ori<strong>en</strong>tados a luchar contra <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s preval<strong>en</strong>tes<br />
como <strong>la</strong> tuberculosis y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s regiones don<strong>de</strong><br />
resultaran <strong>en</strong>démicos el tracoma o <strong>la</strong> lepra, también proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
disp<strong>en</strong>sarios específicos para abordar estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. La lucha contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis se complem<strong>en</strong>taba con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> sanatorios antituberculosos, o <strong>en</strong><br />
su <strong>de</strong>fecto concertando estos servicios con otras <strong>provincia</strong>s. Por último, <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong> mortalidad infantil tuvo su expresión <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong> puericultura y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia infantil.<br />
Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, no hicieron más que ratificarse <strong>la</strong>s<br />
propuestas que v<strong>en</strong>ían funcionando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1925 <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> sanidad municipal,<br />
e incluso se fortalecieron al alcanzar rango <strong>de</strong> ley 25 . Pero <strong>la</strong> principal aportación<br />
legis<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> esta etapa, fue sin duda <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Coordinación<br />
Sanitaria <strong>de</strong> 1934, y los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935 para su <strong>de</strong>sarrollo 26 , que<br />
al tiempo que creaba <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> municipios, establecía unas normas <strong>de</strong><br />
co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los tres niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, c<strong>en</strong>tral, <strong>provincia</strong>l y<br />
municipal, <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> racionalizar los recursos tanto higiénico-sanitarios como<br />
asist<strong>en</strong>ciales. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como línea estratégica <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l gobierno<br />
republicano, se reflejó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un ministerio <strong>de</strong> sanidad,<br />
aunque no fue hasta 1933 con Alejandro Lerroux como presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l consejo <strong>de</strong><br />
25 Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1931, que recibió fuerza <strong>de</strong> ley el 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1931.<br />
26 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to económico-administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
técnico <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />
cuerpos <strong>de</strong> médicos municipales, inspectores farmacéuticos e inspectores veterinarios municipales,<br />
matronas y practicantes municipales.<br />
47
ministros, cuando se produjo un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />
<strong>sanitaria</strong>, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sanidad y b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Trabajo. La adscripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a<br />
gobernación, cont<strong>en</strong>ía innegables reminisc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l papel policial y represivo<br />
achacado a veces a <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. Aunque <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un<br />
ministerio <strong>de</strong> sanidad autónomo contó con muchos seguidores, no faltaron qui<strong>en</strong>es<br />
consi<strong>de</strong>raron más pertin<strong>en</strong>te agrupar compet<strong>en</strong>cias. Finalm<strong>en</strong>te se produjo una<br />
transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> subsecretaría <strong>de</strong> sanidad y b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia ubicada <strong>en</strong> el Ministerio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, <strong>en</strong> otra <strong>de</strong>l mismo rango <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> sanidad y previsión, que<br />
pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Trabajo, Sanidad y Previsión. Un <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong><br />
abril <strong>de</strong> 1933 estableció <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> adscripción <strong>de</strong> sanidad a trabajo 27 .<br />
27 Sobre el <strong>de</strong>bate que suscitó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un ministerio <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l primer tercio<br />
<strong>de</strong>l siglo XX, véanse los trabajos <strong>de</strong> Huertas, R. (1993 y 1994b).<br />
48
3.2. Las instituciones<br />
3.2.1. El órgano rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s Inspecciones G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad<br />
La Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad se creó por Real Decreto Orgánico <strong>de</strong><br />
Sanidad <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1847, al tiempo que se daba por finalizada <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l<br />
órgano rector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>sanitaria</strong>s durante el siglo XVIII, <strong>la</strong> Junta Suprema<br />
<strong>de</strong> Sanidad, que no era sino un apéndice <strong>de</strong>l propio Consejo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual<br />
se habían dirigido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1720 <strong>la</strong>s acciones <strong>sanitaria</strong>s, ori<strong>en</strong>tadas casi exclusivam<strong>en</strong>te<br />
a prev<strong>en</strong>ir e impedir <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>de</strong> carácter<br />
epidémico y a combatir los focos ya exist<strong>en</strong>tes. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta, que no<br />
t<strong>en</strong>ía asignación presupuestaria específica y cuyos miembros no percibían<br />
remuneración alguna, tuvieron un carácter puram<strong>en</strong>te administrativo, basado <strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>tralizar <strong>la</strong> información sobre el lugar y mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> estas<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, para posteriorm<strong>en</strong>te dictar normas totalm<strong>en</strong>te inespecíficas <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as, ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>tos y cordones sanitarios. Por otro <strong>la</strong>do, su composición a<br />
cargo <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los ministros <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, con aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos<br />
<strong>en</strong> su s<strong>en</strong>o, le obligaba a recurrir al Protomedicato cuando necesitaba asesorami<strong>en</strong>to<br />
técnico <strong>de</strong> los profesionales 28 .<br />
Inspirándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra <strong>de</strong> 1848, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad<br />
españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1855 también apostó por mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />
como una estructura <strong>pública</strong> estable capaz <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los asuntos sanitarios que se<br />
ubicó <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, por consi<strong>de</strong>rar asunto <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n público el<br />
problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias, principal problema sanitario y social <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. El<br />
artículo 1º <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, al reafirmar el carácter c<strong>en</strong>tralizador <strong>de</strong> los<br />
gobiernos isabelinos, concedió a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>la</strong> potestad <strong>de</strong><br />
dirigir <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l país, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to una doble perspectiva<br />
a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear sus difer<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> lo que se refiere<br />
estrictam<strong>en</strong>te al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> –excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s propiam<strong>en</strong>te médicoasist<strong>en</strong>ciales-,<br />
mediante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> actuaciones difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> lo que se<br />
28 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Rodríguez Ocaña, E. (1987-88) y Peset, J.L.; Peset, M. (1972).<br />
49
<strong>de</strong>nominó sanidad exterior ó marítima y sanidad interior o terrestre. Esta doble<br />
verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> actuación, se mantuvo prácticam<strong>en</strong>te inalterada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
propuestas y cambios <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras administrativas c<strong>en</strong>trales,<br />
aunque no <strong>de</strong> una manera equilibrada, pues el mo<strong>de</strong>lo propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />
Sanidad <strong>de</strong> 1855 apostaba por conce<strong>de</strong>r un mayor peso a los aspectos re<strong>la</strong>cionados<br />
con <strong>la</strong> sanidad marítima respecto a <strong>la</strong> terrestre. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> fácilm<strong>en</strong>te que el control<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras marítimas se convirtiera <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta prioritaria para prev<strong>en</strong>ir<br />
<strong>la</strong> importación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas. Este <strong>de</strong>sequilibrio se reflejó muy bi<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>finida por el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para<br />
el régim<strong>en</strong> interior <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1889, <strong>en</strong> el<br />
que <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad quedaba dividida <strong>en</strong> tres<br />
secciones, dos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral y particu<strong>la</strong>r, y <strong>la</strong> tercera se<br />
dividía <strong>en</strong> un negociado para los temas <strong>de</strong> sanidad terrestre, y otro para los <strong>de</strong><br />
sanidad marítima. Los aspectos que abarcaba cada una <strong>de</strong> estos negociados eran:<br />
“[...] Negociado 2º: Sanidad marítima: Formación <strong>de</strong> los presupuestos-<br />
Creación y supresión <strong>de</strong> direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los puertos y <strong>la</strong>zaretos<br />
sucios- Servicio farmacéutico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas- Impresiones- Visitas <strong>de</strong><br />
inspección a <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los puertos y <strong>la</strong>zaretos sucios-<br />
Formación <strong>de</strong> los estados anuales <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> buques y<br />
recaudación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos- Partes sanitarios <strong>de</strong>l extranjero- Dec<strong>la</strong>raciones<br />
<strong>de</strong> puertos sucios, <strong>de</strong> observación o sospechosos- Consultas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s- Cuerpo diplomático y consu<strong>la</strong>r, y porm<strong>en</strong>ores sobre<br />
tratami<strong>en</strong>to sanitario <strong>de</strong> buques- Dec<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong>l comercio y <strong>de</strong> los<br />
repres<strong>en</strong>tantes extranjeros- Recomposición o construcción <strong>de</strong> casetas,<br />
botes o falúas- Gastos <strong>de</strong> escritorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los<br />
puertos y <strong>la</strong>zaretos sucios- Obras, gastos, imprevistos y extraordinarios-<br />
In<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> sanidad marítima- Personal <strong>de</strong> sanidad marítima y sus<br />
inci<strong>de</strong>ncias- Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> y extranjera sobre<br />
sanidad marítima.<br />
Negociado 1º: Sanidad terrestre: Higi<strong>en</strong>e <strong>pública</strong>- Vacuna- Nuevos<br />
remedios- Epi<strong>de</strong>mias- Epizootias- Cem<strong>en</strong>terios- Inhumaciones,<br />
50
exhumaciones y tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cadáveres- Asuntos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> baños y<br />
aguas minerales- Estadística balnearia- Juntas municipales y <strong>provincia</strong>les<br />
<strong>de</strong> sanidad- Sub<strong>de</strong>legados- Inspectores <strong>de</strong> carnes- Inspectores <strong>de</strong> géneros<br />
medicinales [...]”.<br />
La supresión temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1892, por razones <strong>de</strong> economía <strong>en</strong> el presupuesto, <strong>de</strong>terminó que<br />
<strong>la</strong> sección <strong>de</strong> sanidad pasase a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Subsecretaría <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, aunque sin afectar a los cometidos que v<strong>en</strong>ía<br />
<strong>de</strong>sempeñando 29 . Hubo <strong>de</strong> llegar el verano <strong>de</strong> 1899, para que esta institución volviese<br />
a recuperar el rango <strong>de</strong> dirección g<strong>en</strong>eral, hecho que se vio forzado por el <strong>de</strong>safío <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> peste <strong>en</strong> el vecino Portugal y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que España pres<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salubridad y <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, situación que <strong>la</strong> colocó<br />
<strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> mira <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más países europeos. Así fue como Francisco Silve<strong>la</strong>,<br />
que accedió al po<strong>de</strong>r para liquidar los rescoldos <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra colonial e iniciar una<br />
política <strong>de</strong> reconstrucción, se percató <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad contraída y <strong>de</strong>l peligro<br />
que se cernía, <strong>de</strong>legando <strong>en</strong> el ministro Eduardo Dato <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong><br />
invasión epidémica. Éste creó <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, a cuyo<br />
fr<strong>en</strong>te situó al higi<strong>en</strong>ista Carlos María Cortezo, cuyo paso por <strong>la</strong> administración<br />
c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>jaría una importante huel<strong>la</strong>, no sólo por <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> dos inspecciones<br />
g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> fronteras como medida inmediata para afrontar <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica,<br />
situando a su cargo a Ángel Pulido y Amalio Gim<strong>en</strong>o, sino porque a<strong>de</strong>más fue el<br />
inspirador <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>sanitaria</strong> que unos años más tar<strong>de</strong> quedaría p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Efectivam<strong>en</strong>te, Cortezo fue nombrado director por Real Decreto <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong><br />
agosto <strong>de</strong> 1899 y cesado el 5 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1900, pero dos años más tar<strong>de</strong> volvió a <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1902 al 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />
1904 -esta vez si<strong>en</strong>do ministro <strong>de</strong> gobernación Maura-, año <strong>en</strong> que se promulgó <strong>la</strong><br />
Instrucción <strong>de</strong> Sanidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que él mismo apostó por suprimir el cargo que<br />
<strong>de</strong>sempeñaba, para sustituirlo por dos inspecciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad, a <strong>la</strong>s que<br />
les concedía un carácter emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te técnico. La finalidad no era otra que evitar<br />
29 Oyuelos, R. (1895).<br />
51
los continuos cambios <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> un órgano rector sometido a <strong>la</strong>s constantes<br />
influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l juego político. En sólo cinco años, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1899 hasta <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong><br />
1904, <strong>de</strong>sempeñaron este cargo cuatro titu<strong>la</strong>res, ya que <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Cortezo fue<br />
continuada por Francisco Cortejarana, que tomó posesión el 5 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1900<br />
si<strong>en</strong>do ministro Dato, y dimitió el 10 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1901, si<strong>en</strong>do ministro Segismundo<br />
Moret 30 . Éste apostó por Ángel Pulido para cubrir <strong>la</strong> vacante durante un período que<br />
no superó los dos años 31 , pues, como ya se ha com<strong>en</strong>tado, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Maura al<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gobernación supuso <strong>de</strong> nuevo el acceso <strong>de</strong> Cortezo a <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral.<br />
En <strong>la</strong> nueva estructura organizativa que se p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong> 1904, <strong>la</strong> Inspección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior asumió <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> todos los servicios <strong>de</strong> puertos,<br />
aduanas, importación y exportación <strong>de</strong> ganados y mercancías, vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong><br />
transportes, estadística <strong>sanitaria</strong>, cooperación <strong>sanitaria</strong> internacional y cuanto atañese<br />
a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> con países extranjeros. A <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />
Interior correspondía ve<strong>la</strong>r por todos los servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> g<strong>en</strong>eral, municipal y<br />
<strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> vacunación e inocu<strong>la</strong>ciones prev<strong>en</strong>tivas, personal y establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
aguas minerales, cem<strong>en</strong>terios y policía mortuoria, así como <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia médica tanto a nivel domiciliario como hospita<strong>la</strong>rio, y <strong>de</strong> instituciones<br />
b<strong>en</strong>éficas.<br />
En un primer mom<strong>en</strong>to ambos cargos fueron ocupados por Manuel Alonso<br />
Sañudo y Eloy Bejarano, respectivam<strong>en</strong>te. A <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong>l primero, el cargo <strong>de</strong><br />
inspector <strong>de</strong> sanidad exterior fue ocupado por Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar, qui<strong>en</strong> más<br />
tar<strong>de</strong> asumió <strong>la</strong> única dirección resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión temporal <strong>de</strong> ambas<br />
inspecciones g<strong>en</strong>erales por Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1916, hasta que los<br />
servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> c<strong>en</strong>tral sufrieron una nueva división <strong>en</strong> 1919,<br />
quedando estructurados <strong>en</strong> tres subinspecciones, <strong>de</strong> interior, exterior e instituciones<br />
<strong>sanitaria</strong>s -que ocuparon Leonardo Rodrigo Lavín, Manuel Romero y Francisco<br />
30 En el Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad aparec<strong>en</strong> dos trabajos <strong>en</strong> los que se hab<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación realizada por Cortezo y <strong>en</strong> los que se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> 1899, fue el primer paso para <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> España a <strong>la</strong> ruta marcada <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> por Alemania, Ing<strong>la</strong>terra, EEUU, Francia, Italia y Escandinavia. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad (1929b y 1929c).<br />
52
Murillo respectivam<strong>en</strong>te-. A el<strong>la</strong>s se añadió un cuarta, administrativa, al promulgarse<br />
su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to el 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1920. Esta situación duró hasta febrero <strong>de</strong> 1922, <strong>en</strong><br />
que <strong>de</strong> nuevo se creó <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s subinspecciones se<br />
transformaron <strong>en</strong> inspecciones g<strong>en</strong>erales, y algo más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> subdirecciones<br />
g<strong>en</strong>erales, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do sus compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> manera invariable tanto a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dictadura <strong>de</strong> Primo <strong>de</strong> Rivera como con el gobierno provisional republicano.<br />
Durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> dictadura, estuvo al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />
Francisco Murillo Pa<strong>la</strong>cios, que ya <strong>en</strong> 1909 se había hecho cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />
exterior y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias, experi<strong>en</strong>cia<br />
que seguram<strong>en</strong>te le resultó <strong>de</strong> gran valor <strong>en</strong> esta nueva etapa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se gestaron<br />
los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Sanidad Municipal y Provincial <strong>en</strong> 1925, primer impulso<br />
importante para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad periférica. También favoreció <strong>la</strong><br />
constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> 1926 y fue obra suya<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura y <strong>de</strong>l Servicio Epi<strong>de</strong>miológico<br />
C<strong>en</strong>tral, ambos <strong>en</strong> 1927, así como el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra el tracoma y <strong>la</strong><br />
pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ya iniciadas luchas contra el paludismo, <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong> lepra y<br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas 32 . Durante <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> se produjeron<br />
numerosos cambios estructurales c<strong>en</strong>trales, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad sufrió variaciones <strong>de</strong> ubicación <strong>en</strong>tre los ministerios <strong>de</strong> gobernación y<br />
trabajo, hasta que <strong>en</strong> 1934 se creó el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, unido a los <strong>de</strong> Trabajo y<br />
Previsión y que <strong>en</strong> 1935 pasó a <strong>de</strong>nominarse <strong>de</strong> Justicia, Trabajo y Sanidad.<br />
31 García Guerra, D.; Álvarez Antuña, V. (1994).<br />
32 Murillo también fue el fundador <strong>de</strong>l Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
cuyas páginas se r<strong>en</strong>día un hom<strong>en</strong>aje a su obra y se recordaba cual era el panorama sanitario español<br />
cuando llego a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1930c).<br />
53
Sin duda merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar durante esta etapa <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada por<br />
Marcelino Pascua, qui<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1931 sustituyó a José Antonio<br />
Pa<strong>la</strong>nca al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, para poner <strong>en</strong> marcha una<br />
importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong>, apostando por <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura administrativa y <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad local<br />
–pot<strong>en</strong>ció los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y creó una red <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros secundarios<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el ámbito municipal- para llevar a cabo un programa que c<strong>en</strong>traba sus<br />
principales esfuerzos <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> salud materno-infantil, elevar el nivel <strong>de</strong><br />
educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, garantizar una a<strong>de</strong>cuada <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación, int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong> lucha antituberculosa y antiv<strong>en</strong>érea y organizar <strong>la</strong> lucha<br />
antitracomatosa. Sin duda para llevar a cabo tan ambicioso programa, contó con un<br />
nutrido grupo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boradores, que <strong>en</strong> muchos casos t<strong>en</strong>ían vincu<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Sanidad y a <strong>la</strong> Rockefeller Fundation, como es el caso <strong>de</strong> Julio Bravo,<br />
Román García Durán, o Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong> 33 .<br />
Los importantes y sucesivos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura administrativa <strong>de</strong>l<br />
órgano rector acaecidos fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l siglo<br />
XX, implicaron cambios <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación y creación <strong>de</strong> nuevos servicios que<br />
hicieron crecer y consolidar <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> c<strong>en</strong>tral. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> los avances ci<strong>en</strong>tíficos aportados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica, convirtieron esta etapa <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> inflexión<br />
a partir <strong>de</strong>l cual el lugar prefer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong> pasó a ocuparlo el<br />
interés y <strong>la</strong> preocupación por el estado habitual <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
preocupación por <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza externa que resultó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a dominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad<br />
<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es tomaban <strong>la</strong> iniciativa <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> épocas<br />
prece<strong>de</strong>ntes. En este s<strong>en</strong>tido, es necesario <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia no sólo <strong>de</strong> los que<br />
ost<strong>en</strong>taron cargos <strong>de</strong> responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>pública</strong> c<strong>en</strong>tral, como los<br />
ya m<strong>en</strong>cionados Cortezo, Pulido, Alonso Sañudo, Martín Sa<strong>la</strong>zar, Amalio Gim<strong>en</strong>o,<br />
Francisco Murillo o Marcelino Pascua y Eloy Bejarano, sino que a<strong>de</strong>más asistimos a<br />
un período <strong>de</strong> gran efervesc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l “movimi<strong>en</strong>to higi<strong>en</strong>ista”. Ello aportó una<br />
importante difusión <strong>de</strong>l higi<strong>en</strong>ismo a través <strong>de</strong>l periodismo ci<strong>en</strong>tífico, que jugó un<br />
33 La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> Pascua al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad ha sido minuciosam<strong>en</strong>te analizada<br />
54
papel trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> sectores sociales con influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />
<strong>pública</strong>.<br />
La progresiva incorporación <strong>de</strong> los avances ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />
aparición <strong>de</strong> nuevas vacunas y perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ya exist<strong>en</strong>tes, impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
medidas <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis y <strong>de</strong>sinfección, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong> y su<br />
aplicación al análisis epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud, etc., impulsó <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> hacia un proceso <strong>de</strong> irremediable<br />
mo<strong>de</strong>rnización, que se tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> institutos municipales y <strong>provincia</strong>les<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, disp<strong>en</strong>sarios específicos para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
preval<strong>en</strong>tes, etc y que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva fueron el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> una<br />
administración <strong>sanitaria</strong> periférica capaz <strong>de</strong> impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una política<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el ámbito local.<br />
La estructura interna <strong>de</strong>l órgano rector también hubo <strong>de</strong> adaptarse a este<br />
proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización, <strong>de</strong> manera que observando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1920 34 , vemos cómo a <strong>la</strong>s ya clásicas<br />
subinspecciones <strong>de</strong> sanidad exterior e interior, sumó otra <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> e instituciones <strong>sanitaria</strong>s, que se perpetuó con <strong>la</strong> creación dos años <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa republicana, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad sufrió una nueva reorganización 35 con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> adaptar su<br />
estructura a <strong>la</strong>s líneas estratégicas <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l nuevo gobierno, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> nuevos servicios capaces <strong>de</strong> alcanzar los objetivos incluidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
priorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. De esta forma, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />
quedaba estructurada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro sigui<strong>en</strong>tes secciones:<br />
• Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Interior con los sigui<strong>en</strong>tes servicios:<br />
Epi<strong>de</strong>miología g<strong>en</strong>eral -Estadística <strong>sanitaria</strong>- Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Alim<strong>en</strong>tación- Higi<strong>en</strong>e Infantil- Lucha antiv<strong>en</strong>érea- Higi<strong>en</strong>e rural-<br />
Comisaría <strong>sanitaria</strong>- Aguas mineromedicinales- Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
cem<strong>en</strong>terios- Higi<strong>en</strong>e <strong>provincia</strong>l y municipal- profesiones <strong>sanitaria</strong>s-<br />
por Bernabeu, J. (2000).<br />
34 Real Decreto <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1920 aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
55
Inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad- Institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e.<br />
• Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior y comunicaciones y<br />
transportes, con los sigui<strong>en</strong>tes servicios: Régim<strong>en</strong> sanitario <strong>de</strong> puertos<br />
y fronteras- Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> marina civil- Emigración- Higi<strong>en</strong>e social<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas marítimas- Transporte- Sanidad internacional y colonial.<br />
• Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias, con los sigui<strong>en</strong>tes<br />
servicios: Lucha contra <strong>la</strong> lepra- Lucha contra el paludismo- Lucha<br />
contra el tracoma- Lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis- Higi<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>tal-<br />
Propaganda <strong>sanitaria</strong>- Ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>- Instituto Nacional <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e- Hospital Nacional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas- Instituto <strong>de</strong><br />
farmacobiología- Instituto <strong>de</strong>l cáncer- Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad-<br />
Instituto <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ereología- Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura-<br />
Comisión <strong>de</strong> Investigaciones Sanitarias.<br />
• Sección <strong>de</strong> contabilidad.<br />
3.2.2. Otras instituciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral:<br />
<strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad<br />
Junto a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad se fueron constituy<strong>en</strong>do una serie <strong>de</strong><br />
instituciones, también <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l estado. Su<br />
finalidad era apoyar e impulsar algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales líneas estratégicas <strong>de</strong><br />
actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>, tales como <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y administración <strong>de</strong><br />
vacunas, que llevó a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Vacunación <strong>en</strong> los años<br />
set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, y que con el transcurso <strong>de</strong>l tiempo cambió <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación<br />
al adquirir nuevas compet<strong>en</strong>cias, para adaptarse a los importantes cambios ci<strong>en</strong>tíficos<br />
<strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Este instituto, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar, distribuir y administrar <strong>la</strong> vacuna<br />
antivariólica, se convirtió más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, que ejerció<br />
como un importante c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l estado para apoyar y combatir los<br />
diversos focos epidémicos que pudieran hacer su aparición, utilizando los métodos<br />
35 Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1933, adaptando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1920 a <strong>la</strong>s<br />
56
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y esterilización <strong>en</strong> boga, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
aportados por <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio 36 .<br />
La necesidad <strong>de</strong> difundir los nuevos conocimi<strong>en</strong>tos y técnicas <strong>en</strong> este campo,<br />
fueron los que <strong>de</strong>terminaron que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su andadura -<strong>en</strong>tre 1894 y 1924-, el<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e también empezara a asumir compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el campo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, para formar al personal <strong>de</strong> unos institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
cada vez mas imp<strong>la</strong>ntados. Este cometido acabó convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> función<br />
primordial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad, institución <strong>en</strong> <strong>la</strong> que quedó<br />
transformado el Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong> 1924. A su cargo quedaba<br />
<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> todos los sanitarios funcionarios <strong>de</strong>l estado y <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> los<br />
conocimi<strong>en</strong>tos necesarios para <strong>de</strong>sempeñar los puestos <strong>de</strong> inspectores <strong>de</strong> sanidad.<br />
También <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>de</strong>terminados problemas <strong>de</strong> salud<br />
cuyo abordaje se consi<strong>de</strong>raba prioritario, no sólo para el cuerpo médico sino también<br />
para el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y auxiliar.<br />
Los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e se sitúan <strong>en</strong> el Instituto<br />
C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Vacunación, creado por Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1871, por el<br />
Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to, pero con <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Nacional <strong>de</strong><br />
Medicina. El objetivo primordial <strong>de</strong> esta institución, creada a imag<strong>en</strong> y semejanza <strong>de</strong><br />
otras ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ciuda<strong>de</strong>s europeas, consistió <strong>en</strong> propagar <strong>la</strong><br />
vacunación antivariólica y erigirse <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para los institutos y<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> vacunación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong>l estado español. Su cometido<br />
consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> linfa vacunal, proporcionada <strong>de</strong><br />
manera gratuita a todas aquel<strong>la</strong>s personas capaces <strong>de</strong> acreditar su condición <strong>de</strong><br />
“pobre”, o <strong>en</strong> caso contrario, a unos precios que eran <strong>de</strong> 2,5 pesetas por una<br />
vacunación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ternera <strong>de</strong> brazo a brazo, <strong>de</strong> 3 pesetas por un tubo <strong>de</strong> linfa<br />
animal o humanizada, <strong>de</strong> 2 pesetas por un cristal <strong>de</strong> características simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong><br />
anterior y <strong>de</strong> 15 pesetas por una costra seca <strong>de</strong> ternera 37 .<br />
En 1894, por Real Decreto <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre, pasó a <strong>de</strong>nominarse Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII, que aunque inicialm<strong>en</strong>te mantuvo el hilo<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos servicios y organizaciones que aquél no pudo prever.<br />
36 Porras, I. (1998).<br />
37 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Vacunación publicado el 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1876.<br />
57
conductor <strong>de</strong> su pre<strong>de</strong>cesor 38 , con el tiempo no c<strong>en</strong>tró su cometido exclusivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas, sino que int<strong>en</strong>tó dar respuesta a <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio. Sin embargo, <strong>de</strong>bieron pasar algunos años para que este objetivo<br />
pudiera llevarse a efecto 39 , pues ello exigía <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo edificio<br />
capaz <strong>de</strong> albergar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias necesarias. Así, <strong>en</strong> 1912, si<strong>en</strong>do inspector g<strong>en</strong>eral<br />
Eloy Bejarano y director <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, Santiago Ramón y Cajal, se<br />
inauguró el nuevo edificio dotado <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios para albergar <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong><br />
análisis químico y bacteriológico, para “[...] ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus actuales funciones a un<br />
cometido que cada día se está haci<strong>en</strong>do más necesario poner <strong>en</strong> práctica y es a saber:<br />
<strong>la</strong> verificación o contraste <strong>de</strong> sueros, vacunas y preparados medicam<strong>en</strong>tosos<br />
específicos <strong>de</strong> todas c<strong>la</strong>ses, que hoy circu<strong>la</strong>n librem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el comercio, sin que nadie<br />
pueda respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> su preparación conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> su inocuidad [...]” 40 . A ello se<br />
sumó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología, dotada <strong>de</strong> material y personal<br />
propios, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir ante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cualquier brote epidémico y<br />
<strong>de</strong> estudiar su naturaleza, para establecer <strong>la</strong>s medidas precisas para su extinción y, <strong>en</strong><br />
caso necesario, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse hasta aquel punto <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> el que hubiese hecho su<br />
aparición el foco epidémico, con el material transportable necesario, para estudiarlo y<br />
combatirlo lo más precozm<strong>en</strong>te posible.<br />
38 El capítulo XV <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 <strong>de</strong>dicado a los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
e institutos <strong>de</strong> vacunación, establecía <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Instituto Alfonso XIII a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad Interior, y le <strong>en</strong>com<strong>en</strong>daba <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong> linfa vacuna.<br />
39 El Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1911 disponía que el instituto <strong>de</strong>bía consagrarse a los trabajos<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, y <strong>de</strong> manera especial a <strong>la</strong> vacunación contra <strong>la</strong><br />
virue<strong>la</strong>, inocu<strong>la</strong>ciones antirrábicas, preparación y expedición <strong>de</strong> vacunas, sueros y productos<br />
bacteriológicos, análisis <strong>de</strong> bebidas y alim<strong>en</strong>tos, medicam<strong>en</strong>tos y productos morbosos.<br />
40 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 119-125).<br />
58
Con el objeto <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar, custodiar y conservar <strong>en</strong> condiciones apropiadas<br />
el material necesario para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los brotes epidémicos –barracas <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to con<br />
su complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> camas y mobiliario, estufas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, material <strong>de</strong><br />
esterilización <strong>de</strong> aguas, <strong>la</strong>boratorio transportable para análisis químico- se constituyó<br />
el <strong>de</strong>nominado Parque C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Sanidad Civil, como una sección <strong>de</strong>l Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, y se albergó <strong>en</strong> un edificio propio, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> servir<br />
también como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas más mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección y esterilización 41 . La asignación <strong>de</strong> presupuestos extraordinarios <strong>en</strong><br />
1912 para <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> material <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, hizo posible que este c<strong>en</strong>tro<br />
estuviese dotado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su inauguración <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección más mo<strong>de</strong>rnos, “así están adquiridas <strong>la</strong>s estufas Schmidt, Alliot,<br />
H<strong>en</strong>neberg, Averly, Hartmant, llegando el perfeccionami<strong>en</strong>to a punto tal, que exist<strong>en</strong><br />
algunas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los vapores <strong>de</strong> formol se recuperan por con<strong>de</strong>nsación” 42 . Del<br />
mismo modo, <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> esterilizadores por calor, capaces <strong>de</strong> someter al agua a<br />
105º <strong>de</strong> temperatura tras haber<strong>la</strong> filtrado, constituyeron una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />
utilizadas para potabilizar el agua, vehículo predilecto <strong>de</strong> infecciones epidémicas<br />
como el cólera o <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a.<br />
En 1919, por Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, el Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Alfonso XIII pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias,<br />
<strong>de</strong>l mismo modo que lo hicieron los sanatorios marítimos y leproserías, así como <strong>la</strong><br />
Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral. Ésta última institución, por su carácter ambu<strong>la</strong>nte,<br />
quedaba adscrita mi<strong>en</strong>tras permaneciera <strong>en</strong> su se<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> Madrid, bi<strong>en</strong> al<br />
Instituto <strong>de</strong> Alfonso XIII, bi<strong>en</strong> al Hospital <strong>de</strong>l Rey o al Parque C<strong>en</strong>tral, <strong>de</strong> acuerdo<br />
con <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cias <strong>sanitaria</strong>s y según criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección g<strong>en</strong>eral 43 .<br />
41 Des<strong>de</strong> aquí se impartían cursos, tanto para médicos, como para maquinistas y <strong>de</strong>sinfectores. Así,<br />
primero por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1911 y más tar<strong>de</strong> por <strong>la</strong> <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1914 se<br />
convocaron cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza práctica <strong>de</strong> los aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>en</strong> uso, para obt<strong>en</strong>er el título<br />
<strong>de</strong> maquinista <strong>de</strong>sinfector.<br />
42 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 125-134).<br />
43 El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral se publicó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />
1921, estableci<strong>en</strong>do su p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> personal a base <strong>de</strong> un subjefe médico y tres ayudantes médicos, un<br />
auxiliar con título <strong>de</strong> practicante, dos mecánicos y tres <strong>de</strong>sinfectores, puestos todos ellos a cubrir por<br />
concurso oposición. También establecía este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>la</strong> dotación material con <strong>la</strong> que contaría <strong>la</strong><br />
brigada y que básicam<strong>en</strong>te estaba compuesta <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> aparatos, unos <strong>de</strong> movilización ligera que<br />
constituían <strong>la</strong> dotación fija <strong>de</strong> material <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, y otros a utilizar <strong>en</strong> ocasiones puntuales, <strong>de</strong><br />
movilización m<strong>en</strong>os rápida y que se obt<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>l Parque C<strong>en</strong>tral.<br />
59
Por Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1924 se creó <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />
Sanidad, a partir <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII y <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong>l<br />
Rey, para dar respuesta a <strong>la</strong> reivindicación ampliam<strong>en</strong>te compartida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversos<br />
sectores re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> sanidad, <strong>de</strong> proporcionar un cierto grado <strong>de</strong><br />
especialización al personal sanitario, <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. La<br />
utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos instituciones preexist<strong>en</strong>tes permitirían un ahorro consi<strong>de</strong>rable a<br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s, al aportar por un <strong>la</strong>do los <strong>la</strong>boratorios apropiados para <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> microbiología, serología, <strong>de</strong>sinfección y <strong>la</strong>s materias <strong>de</strong> física y<br />
química aplicadas a <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y por otro un hospital para estudiar los procesos<br />
infecciosos preval<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> abordarlos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva médicosocial<br />
44 . De esta forma, <strong>la</strong> misión atribuida a esta institución <strong>en</strong> el artículo 1º <strong>de</strong>l<br />
Decreto por el que se creaba era:<br />
1. Instruir y formar el cuerpo <strong>de</strong> funcionarios médicos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
2. Dar <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y preparación conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes a cada uno <strong>de</strong> los<br />
grupos auxiliares hoy reconocidos y a los que <strong>en</strong> lo sucesivo se<br />
constituyan, empezando por los practicantes, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />
<strong>sanitaria</strong>s, los <strong>de</strong>sinfectores y el personal subalterno utilizable <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
profi<strong>la</strong>xis antipalúdica y antipestosa.<br />
3. Establecer cursos especiales <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza higiénico-<strong>sanitaria</strong> para<br />
arquitectos, ing<strong>en</strong>ieros, médicos libres, farmacéuticos y veterinarios.<br />
4. Iniciar <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> un museo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y at<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo y<br />
gobernarlo, por ser institución indisp<strong>en</strong>sable para el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
escue<strong>la</strong>.<br />
5. Difundir los principios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y divulgar sus prácticas,<br />
organizando sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> propaganda, con auxilio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes<br />
y recursos que <strong>la</strong> industria ci<strong>en</strong>tífica ofrece <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />
Sin embargo, esta ambiciosa propuesta inicial <strong>de</strong> objetivos hubo <strong>de</strong> adaptarse<br />
a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los presupuestos, cuya limitación hizo necesario priorizar<br />
44 Bernabeu, J. (1994).<br />
60
inicialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los médicos funcionarios 45 , <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> primera<br />
promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> dio como resultado <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> 12 alumnos para <strong>la</strong><br />
obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> “oficial sanitario” <strong>en</strong> 1925, proporción que se fue ampliando<br />
<strong>en</strong> años sucesivos. La aprobación <strong>de</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 1930 46 , marcó el inicio <strong>de</strong> una<br />
nueva etapa que supuso su consolidación al quedar constituida como un organismo<br />
autónomo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l<br />
catedrático <strong>de</strong> parasitología Gustavo Pittaluga. La figura <strong>de</strong> Pittaluga fue c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> el<br />
impulso adquirido por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> esta etapa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a <strong>la</strong> ya clásica doc<strong>en</strong>cia<br />
dirigida a los médicos que aspiraban a obt<strong>en</strong>er el título <strong>de</strong> oficial sanitario, se<br />
sumaron otras como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
alim<strong>en</strong>taria, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> veterinarios y farmacéuticos o <strong>la</strong> creación y formación<br />
<strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras. De este modo, <strong>en</strong> 1930 <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> contaba con<br />
un nutrido grupo <strong>de</strong> profesores para hacerse cargo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n doc<strong>en</strong>te estructurado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas 47 :<br />
• Bacteriología, inmunología y serología, a cargo <strong>de</strong>l profesor<br />
Rodríguez Illera, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII.<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s infecciosas y su clínica, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> M. Tapia,<br />
director <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong>l Rey.<br />
• Parasitología y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los países cálidos, organizada por D.<br />
Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> parasitología <strong>de</strong>l Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII.<br />
• Estadística <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong>mografía, a cargo <strong>de</strong> M. Pascua, jefe <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estadística <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad.<br />
• Epi<strong>de</strong>miología g<strong>en</strong>eral y técnica epi<strong>de</strong>miológica, cuyo <strong>en</strong>cargado<br />
también era M. Pascua.<br />
45 Así lo reconocía el propio Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, Francisco Murillo Pa<strong>la</strong>cios, al proponer que<br />
el primer curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> estuviese dirigido a los médicos sanitarios oficiales. Ibí<strong>de</strong>m, 69.<br />
46 Real Decreto <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1930.<br />
47 La <strong>en</strong>señanza y profesorado <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro doc<strong>en</strong>te apareció publicado <strong>en</strong> el Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad (1930).<br />
61
• Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l trabajo industrial y profesional, a cargo <strong>de</strong> A. Oller,<br />
director <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Reeducación Profesional.<br />
• Higi<strong>en</strong>e g<strong>en</strong>eral privada y <strong>pública</strong>, cuyo responsable era el <strong>en</strong>tonces<br />
director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, J. A. Pa<strong>la</strong>nca.<br />
• Higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r, organizada por L. De Hoyos Sáinz, director <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> Superior <strong>de</strong> Magisterio y catedrático <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r y<br />
antropología fisiológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma escue<strong>la</strong>.<br />
• Ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong> e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana, a cargo <strong>de</strong> D. Lázaro Urra,<br />
profesor <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong><br />
Caminos.<br />
• Medicina social y legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong>, cuyo <strong>en</strong>cargado era R. García<br />
Durán, inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad interior.<br />
• Administración <strong>sanitaria</strong> y sanidad internacional, organizada por F.<br />
Mestre Peón, ex inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad exterior y jefe <strong>de</strong>l<br />
Parque C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
• Museo, iconografía y propaganda y ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> cultura <strong>sanitaria</strong>, a<br />
cargo <strong>de</strong> Víctor María Cortezo, inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> instituciones<br />
<strong>sanitaria</strong>s y ex jefe <strong>de</strong>l Parque C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
• Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y técnica bromatológica,<br />
sin asignación <strong>de</strong> profesores todavía.<br />
Como resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te correspondi<strong>en</strong>te al curso 1931-32, <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad, a través <strong>de</strong>l curso <strong>de</strong> oficiales sanitarios expidió 19<br />
títulos, y a<strong>de</strong>más realizó dos cursos especiales dirigidos a ing<strong>en</strong>ieros y arquitectos,<br />
un curso <strong>de</strong> parasitología y patología tropical y otro para alumnos <strong>de</strong> sexto curso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> especial <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong> caminos. A<strong>de</strong>más participó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong><br />
aptitud para concursar a p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l cuerpo médico <strong>de</strong> sanidad nacional, <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> viajes <strong>de</strong> prácticas y excursiones y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un ciclo <strong>de</strong><br />
confer<strong>en</strong>cias a cargo <strong>de</strong> un nutrido grupo <strong>de</strong> profesores tanto españoles como<br />
extranjeros 48 .<br />
48 Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad (1933).<br />
62
Antes <strong>de</strong> iniciarse <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong> se produjeron nuevos cambios que<br />
afectaron a <strong>la</strong> estructura y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. El primero <strong>en</strong> 1932, si<strong>en</strong>do<br />
director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad Marcelino Pascua, consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> un<br />
nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 49 que obe<strong>de</strong>cía fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar un<br />
ajuste presupuestario y <strong>en</strong> cierto modo supuso una merma <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía que el<br />
anterior reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to le había otorgado. El segundo cambio tuvo lugar <strong>en</strong> 1934 al<br />
constituirse el Instituto Nacional <strong>de</strong> Sanidad, quedando integrada <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />
<strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> estudios sanitarios <strong>de</strong> dicho instituto 50 . En <strong>de</strong>finitiva, el<br />
proyecto iniciado con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad repres<strong>en</strong>tó<br />
un importante progreso para <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, al contribuir <strong>de</strong><br />
manera primordial a formar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a los profesionales que <strong>en</strong> aquellos<br />
mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bían <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong>s tareas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> España.<br />
3.2.3. Las juntas <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad<br />
Las juntas <strong>de</strong> sanidad fueron instituciones concebidas <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
administración <strong>sanitaria</strong> borbónica <strong>de</strong>l siglo XVIII, como estructuras <strong>de</strong>dicadas a<br />
proteger <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> invasión externa <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
epidémicas. La am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> que <strong>la</strong> peste <strong>de</strong> Marsel<strong>la</strong> pudiera ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse hasta tierras<br />
españo<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>terminó que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1720 el Consejo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> albergase una Suprema<br />
Junta <strong>de</strong> Sanidad, formada por algunos <strong>de</strong> los ministros <strong>de</strong> aquel alto organismo.<br />
Des<strong>de</strong> esta institución, emanaban <strong>de</strong> forma c<strong>en</strong>tralizada <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones sobre<br />
<strong>la</strong>s medidas que <strong>de</strong>bían adoptarse a nivel <strong>provincia</strong>l y local y <strong>de</strong>finía el orig<strong>en</strong><br />
sospechoso <strong>de</strong> personas y mercancías a vigi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong> mar 51 .<br />
Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Suprema <strong>en</strong> el siglo XVIII quedaron restringidas a<br />
medidas exclusivam<strong>en</strong>te administrativas, basadas <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong><br />
dón<strong>de</strong> y cuándo aparecían <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s mortíferas. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos <strong>en</strong><br />
su s<strong>en</strong>o, <strong>de</strong>terminó el carácter g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y recom<strong>en</strong>daciones<br />
propuestas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este organismo que, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza fuese<br />
49 Decreto <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1932 aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Sanidad.<br />
50 Bernabeu, J. (1994).<br />
63
<strong>de</strong> peste, fiebre amaril<strong>la</strong> o <strong>de</strong> cólera, se basaban una y otra vez <strong>en</strong> ais<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones afectas mediante el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cordones sanitarios y <strong>la</strong><br />
imposición <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as.<br />
Para completar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
epi<strong>de</strong>mias, <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> borbónica estableció juntas <strong>en</strong> los principales<br />
puertos <strong>de</strong> mar, que actuaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1720 como <strong>de</strong>legadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Suprema. A<br />
partir <strong>de</strong> 1800, el temor a <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre amaril<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l<br />
interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, creó una situación <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma que <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización<br />
<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> juntas <strong>sanitaria</strong>s. Así, por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1800, se<br />
estableció el mandato <strong>de</strong> formar juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong><br />
y pueblos cabeza <strong>de</strong> partido, imitando a <strong>la</strong>s ya habituales <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong> mar. Éstas<br />
se formaban y <strong>de</strong>saparecían <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> coyuntura epidémica, hasta que por fin<br />
obtuvieron su sanción <strong>de</strong>finitiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 52 .<br />
La supresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Suprema <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1847 53 , como cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estructura piramidal <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>, dio paso a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad como órgano ejecutivo y <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong>l<br />
Reino como órgano consultivo. Pero a nivel periférico no se produjeron cambios, ya<br />
que se mantuvo <strong>la</strong> estructura jerárquica <strong>de</strong> juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>les, <strong>de</strong> cabeza<br />
<strong>de</strong> partido y municipales. El capítulo XI <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 estableció <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>provincia</strong>les y municipales. Las<br />
primeras, presididas por el gobernador civil, establecía <strong>la</strong> ley que contaran a<strong>de</strong>más<br />
con un diputado <strong>provincia</strong>l como vicepresi<strong>de</strong>nte, el alcal<strong>de</strong>, el capitán <strong>de</strong>l puerto <strong>en</strong><br />
su caso, un arquitecto o ing<strong>en</strong>iero civil, dos profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> medicina,<br />
dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> farmacia y uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> cirugía, un veterinario y tres vecinos<br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad, <strong>la</strong> industria y el comercio. Las juntas municipales,<br />
presididas por el alcal<strong>de</strong>, <strong>de</strong>bían contar también con un profesor <strong>de</strong> medicina, otro <strong>de</strong><br />
farmacia y otro <strong>de</strong> cirugía, un veterinario y tres vecinos.<br />
La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad resultaba presumiblem<strong>en</strong>te bu<strong>en</strong>a, pues<br />
teóricam<strong>en</strong>te permitiría que aquellos <strong>en</strong> cuyas manos estaba <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> tomar<br />
51 Peset, M. y Peset, J.L (1972: 175).<br />
52 Rodríguez Ocaña, E. (1987-88).<br />
53 Real Decreto Orgánico <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1847.<br />
64
<strong>de</strong>cisiones sobre política <strong>sanitaria</strong> -alcal<strong>de</strong>s y gobernadores civiles-, contas<strong>en</strong> con un<br />
órgano consultivo integrado por expertos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> sanidad, capaces <strong>de</strong><br />
recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia necesarias <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia 54 . Sin embargo,<br />
<strong>la</strong> efectividad real <strong>de</strong> estas instituciones parece que no resultó muy gran<strong>de</strong>, a juzgar<br />
por <strong>la</strong>s opiniones que <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se fueron emiti<strong>en</strong>do. Sobre todo se criticaba su<br />
excesiva <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l nivel político y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> autonomía y capacidad <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis epidémicas. A<strong>de</strong>más se consi<strong>de</strong>raba que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> juntas <strong>en</strong> todos los municipios podía ser excesiva, p<strong>la</strong>nteando como alternativa<br />
una reducción <strong>de</strong> su número y una garantía <strong>de</strong> su mayor nivel ci<strong>en</strong>tífico-técnico. Así<br />
fue precisam<strong>en</strong>te como se pronunció <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina y Cirugía <strong>de</strong><br />
Barcelona <strong>en</strong> el informe que emitió con fecha 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1871:<br />
“[...] La comisión no pue<strong>de</strong> m<strong>en</strong>os que recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong>l<br />
capítulo XI, que trata <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> Sanidad. Si éstas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s épocas<br />
normales son simples corporaciones consultivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, es<br />
preciso que <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia goc<strong>en</strong> <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia autónoma y<br />
t<strong>en</strong>gan facultad <strong>de</strong> iniciativa y <strong>de</strong> ejecución. Refúndanse <strong>en</strong> una so<strong>la</strong><br />
Junta <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l y <strong>la</strong> municipal que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong><br />
<strong>provincia</strong> para evitar perjudiciales dualismos, déseles una organización<br />
ci<strong>en</strong>tífica que responda completam<strong>en</strong>te a su objetivo y revístaseles, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el mom<strong>en</strong>to que am<strong>en</strong>aza una epi<strong>de</strong>mia, <strong>de</strong> faculta<strong>de</strong>s discrecionales, y<br />
es bi<strong>en</strong> seguro que <strong>la</strong> sociedad no t<strong>en</strong>drá porqué arrep<strong>en</strong>tirse <strong>de</strong> confiar<br />
sus intereses a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, que prefiere siempre prev<strong>en</strong>ir el mal a<br />
combatirlo, pero que cuando llega tristem<strong>en</strong>te este caso, <strong>de</strong>be ser<br />
completam<strong>en</strong>te libre <strong>en</strong> su esfera <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> sus medidas <strong>de</strong><br />
ejecución para llegar a un resultado positivo, rápido y completo [...]” 55 .<br />
Las juntas <strong>de</strong> sanidad también recibieron <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los más<br />
significados higi<strong>en</strong>istas <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Mén<strong>de</strong>z Álvaro<br />
54 Tanto <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les como <strong>la</strong>s municipales t<strong>en</strong>ían una vig<strong>en</strong>cia bianual. La elección <strong>de</strong> sus<br />
miembros se hacía <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> mayo para que com<strong>en</strong>zas<strong>en</strong> a ejercer con fecha <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> julio <strong>de</strong>l año<br />
<strong>en</strong> cuestión. Así lo establecía <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong><br />
octubre <strong>de</strong> 1879.<br />
55 Giné y Partagás, J. (1871: 208-213).<br />
65
consi<strong>de</strong>raba innecesaria y poco operativa <strong>la</strong> excesiva proliferación <strong>de</strong> estas<br />
instituciones y proponía que se establecies<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los municipios gran<strong>de</strong>s,<br />
pero concediéndoles atribuciones ejecutivas para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
comisiones <strong>de</strong> salubridad establecidas <strong>en</strong> los pueblos más pequeños 56 . Por su parte,<br />
Mon<strong>la</strong>u criticaba <strong>la</strong> condición altruista con que prestaban su servicio los miembros<br />
que componían <strong>la</strong>s juntas y proponía pot<strong>en</strong>ciar el carácter técnico <strong>de</strong> estas<br />
instituciones mediante el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> unos inspectores <strong>de</strong> salubridad local o<br />
médicos higi<strong>en</strong>istas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s más pob<strong>la</strong>das:<br />
“[...] Estos cuerpos consultivos podrían prestar gran<strong>de</strong>s servicios si<br />
tuvies<strong>en</strong> un jefe especial y técnico, y si sus individuos fues<strong>en</strong> retribuidos<br />
con una leve remuneración siquiera con un módico tanto por cada sesión<br />
a que asistiese. Si<strong>en</strong>do, empero, como son puram<strong>en</strong>te honoríficos y<br />
gratuitos esos cargos, y si<strong>en</strong>do los jefes y presi<strong>de</strong>ntes natos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas<br />
los Gobernadores y los Alcal<strong>de</strong>s, sobre cuyos funcionarios pesan todos<br />
los ramos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>pública</strong>, <strong>la</strong>s Corporaciones <strong>de</strong> que se trata<br />
no dan los resultados que son <strong>de</strong> apetecer. O no hac<strong>en</strong> nada, lo cual es <strong>de</strong><br />
doler, o hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>masiado, pasando <strong>de</strong> Cuerpos meram<strong>en</strong>te consultivos a<br />
directivos y ejecutivos, lo cual, muchas veces es todavía más <strong>de</strong> <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar<br />
[...]” 57 .<br />
En <strong>la</strong> nueva propuesta organizativa emanada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad <strong>de</strong> 1904, se siguió contando con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> juntas <strong>provincia</strong>les -éstas<br />
coincidirían con <strong>la</strong>s municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>- y municipales. A <strong>la</strong><br />
tradicional composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras se sumaron los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />
sanidad, actuando como secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l, a cuyo cargo quedaba <strong>la</strong><br />
dirección técnica, organización y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> capital respectiva. También se le atribuyó a <strong>la</strong> comisión perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> establecer un <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para realizar,<br />
como mínimo, los análisis <strong>de</strong> sustancias alim<strong>en</strong>ticias y con dotación <strong>de</strong> material <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección. Por último, también se hizo responsable a esta misma comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
56 Mén<strong>de</strong>z Álvaro, F. (1853: 36).<br />
57 Mon<strong>la</strong>u, P.F. (1869).<br />
66
organización <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> vacunación, capaz <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>. Respecto a <strong>la</strong>s juntas municipales <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> aquellos municipios <strong>de</strong><br />
más <strong>de</strong> 25.000 almas <strong>de</strong>bían constituirse <strong>de</strong>l mismo modo y t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s mismas<br />
atribuciones que <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>les. Entre sus obligaciones también se estableció <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios municipales <strong>de</strong> análisis y <strong>de</strong>sinfección, pero se les eximió <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong> vacunación.<br />
Es posible que <strong>la</strong>s críticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que habían sido objeto <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX sirvieran para reori<strong>en</strong>tar su papel, que al parecer<br />
adoptó un cariz más técnico a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, bajo el<br />
estímulo <strong>de</strong> los nuevos preceptos legis<strong>la</strong>tivos que fueron <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do el panorama<br />
organizativo municipal y <strong>provincia</strong>l. Así, los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Sanidad Municipal y<br />
Provincial <strong>de</strong> 1925, también contribuyeron a <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong><br />
sanidad. A <strong>la</strong>s municipales se les atribuyó el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> redactar un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
sanidad municipal, <strong>en</strong> el cual quedaran recogidas <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y condiciones<br />
especiales <strong>de</strong> su término municipal. También estaban <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r el estado<br />
higiénico-sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> circunscripción y <strong>de</strong> proponer <strong>la</strong> medidas y reformas que<br />
consi<strong>de</strong>rase conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes para mejorarlos. Las funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les se<br />
c<strong>en</strong>traron, por un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> apoyar, vigi<strong>la</strong>r y servir <strong>de</strong> consultoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />
municipales, y por otro, <strong>en</strong> ve<strong>la</strong>r por una a<strong>de</strong>cuada organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong><br />
<strong>en</strong> el marco <strong>provincia</strong>l. En este s<strong>en</strong>tido, quedaba bajo su responsabilidad <strong>la</strong> custodia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>pública</strong>s y <strong>de</strong>l suministro y conducción <strong>de</strong> aguas, cuidar <strong>de</strong>l<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>sanitaria</strong>s y <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia –<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables, mujeres embarazadas, expósitos-, así como<br />
interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización técnica y administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> contra<br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> una<br />
comisión perman<strong>en</strong>te y comisiones o subcomisiones especiales, fue <strong>la</strong> forma más<br />
común que adoptaron estas instituciones para su funcionami<strong>en</strong>to.<br />
Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong>l cometido llevado a cabo por estas instituciones, <strong>de</strong><br />
acuerdo con lo establecido <strong>en</strong> los preceptos legis<strong>la</strong>tivos m<strong>en</strong>cionados, lo<br />
<strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
67
Val<strong>en</strong>cia 58 redactado por su junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y aprobado por el ministro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> gobernación <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1926. En él se establecían con <strong>de</strong>talle exhaustivo, <strong>la</strong>s<br />
principales normas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> que <strong>de</strong>bían seguirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, dirigidas a<br />
<strong>la</strong> atmósfera, el terr<strong>en</strong>o, <strong>la</strong>s aguas, <strong>la</strong> vía <strong>pública</strong>, <strong>la</strong>s habitaciones, <strong>la</strong>s construcciones,<br />
los alim<strong>en</strong>tos y bebidas, <strong>la</strong>s pana<strong>de</strong>rías, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> leche, <strong>la</strong>s vaquerías y cabrerías,<br />
los <strong>la</strong>va<strong>de</strong>ros y baños, <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das económicas para obreros, <strong>la</strong>s fondas, posadas y<br />
casas <strong>de</strong> dormir, <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s e internados, los templos, los cafés, tabernas, casas <strong>de</strong><br />
comidas, etc, <strong>la</strong>s fábricas, establecimi<strong>en</strong>tos insalubres, peligrosos e incómodos, los<br />
teatros, cinematógrafos y círculos <strong>de</strong> recreo, los cem<strong>en</strong>terios, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa contra <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas, <strong>la</strong> vacunación, <strong>la</strong>s peluquerías y barberías, los<br />
ferrocarriles, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas <strong>de</strong> los animales y <strong>la</strong><br />
hidrofobia. A<strong>de</strong>más, cabe <strong>de</strong>stacar que el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> todos estos epígrafes <strong>de</strong>l<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to respondían a los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos más avanzados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> imperantes<br />
<strong>en</strong> esos mom<strong>en</strong>tos. Baste para confirmar esta aseveración el análisis <strong>de</strong>l capítulo IV<br />
refer<strong>en</strong>te al agua, al que le <strong>de</strong>dicaba 16 artículos, a través <strong>de</strong> los cuales se establecían<br />
<strong>la</strong>s condiciones para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua potable, <strong>la</strong>s características que <strong>de</strong>bían<br />
reunir sus conducciones y <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> que fuera sometida a controles<br />
bacteriológicos y químicos periódicos <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Se prohibía<br />
el uso como potable <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> <strong>la</strong>s balsas, pozos y aljibes, hasta que se hubiera<br />
certificado su potabilidad, y se prohibía <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pozos negros, haci<strong>en</strong>do<br />
obligatorio el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> alcantaril<strong>la</strong>do para el vertido <strong>de</strong> aguas<br />
residuales. A<strong>de</strong>más p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> que todo proyecto <strong>de</strong> evacuación <strong>de</strong><br />
aguas negras y materias residuales se completase con un sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración<br />
a<strong>de</strong>cuado.<br />
En respuesta a lo establecido por el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial, <strong>la</strong><br />
Junta Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia también se hizo cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />
un disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo, para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> cuantos lo solicitaran.<br />
Manuel Aubán, Mauro Guillén y Fernando Medina fueron los médicos <strong>en</strong>cargados<br />
<strong>de</strong> este disp<strong>en</strong>sario, que a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er que trabajar <strong>en</strong> condiciones poco v<strong>en</strong>tajosas,<br />
58 Si<strong>en</strong>do inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad Miguel Trallero y gobernador civil <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia José<br />
Álvarez, <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad aprobó el 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1925 el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
para <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1926a).<br />
68
y <strong>en</strong> unos locales cuyas insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>jaban mucho que <strong>de</strong>sear, pusieron <strong>en</strong> práctica<br />
los principios terapéuticos y profilácticos que caracterizaban <strong>la</strong> función propia <strong>de</strong> los<br />
nuevos establecimi<strong>en</strong>tos 59 . La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> informes re<strong>la</strong>tivos a problemas <strong>de</strong> salud<br />
concretos y específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia -fiebres tifoi<strong>de</strong>as, vacunación<br />
antidiftérica, gripe…- y <strong>la</strong> sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong> adjudicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos<br />
titu<strong>la</strong>res contratados <strong>en</strong> los pueblos, completaban los cometidos <strong>de</strong> su junta<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad.<br />
En resum<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong> afirmarse que <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong>s<br />
juntas <strong>de</strong> sanidad fueron organismos <strong>de</strong> consulta <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político, que actuaban<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te emiti<strong>en</strong>do informes y recom<strong>en</strong>daciones sobre todo cuando hacía<br />
su aparición un brote epidémico. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, su actuación pasó <strong>de</strong> lo<br />
esporádico a mant<strong>en</strong>er un cierto grado <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ridad, y con una c<strong>la</strong>ra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a ver<br />
pot<strong>en</strong>ciado su perfil ci<strong>en</strong>tífico-técnico.<br />
3.2.4. Los institutos municipales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
La progresiva incorporación <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
“<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio” que v<strong>en</strong>ía ya si<strong>en</strong>do una realidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l<br />
ochoci<strong>en</strong>tos, experim<strong>en</strong>tó un importante impulso con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l nuevo siglo,<br />
haci<strong>en</strong>do necesaria <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas estructuras <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica, para dar apoyo a <strong>la</strong> fuerte int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s acciones higiénico-<strong>sanitaria</strong>s que se vivían <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nueva visión que aportaba <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica sobre el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar<br />
y <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias terapéuticas y profilácticas 60 .<br />
De este modo, los <strong>la</strong>boratorios químicos, que ya habían com<strong>en</strong>zado a<br />
constituirse a finales <strong>de</strong>l siglo XIX como núcleos pioneros <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
actuaciones higiénicas, tales como <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> análisis químicos y<br />
bacteriológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas y alim<strong>en</strong>tos, con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l nuevo siglo ampliaron<br />
progresivam<strong>en</strong>te sus funciones hasta convertirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorios microbiológicos e<br />
59 Disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos (1931).<br />
60<br />
El proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización ci<strong>en</strong>tífica iniciado a finales <strong>de</strong>l siglo XIX <strong>en</strong> España, incorporó <strong>la</strong>s<br />
ci<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tales, dando rig<strong>en</strong> a una nueva explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles.<br />
Barona, J.L. (1992b y 2001).<br />
69
institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. La publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889,<br />
estableci<strong>en</strong>do el traspaso <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos<br />
civiles a los ayuntami<strong>en</strong>tos, fue el principal motor <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los primeros<br />
<strong>la</strong>boratorios 61 , <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong>s principales capitales dispusieron <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios<br />
químicos municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos. Así, el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Madrid fundó <strong>en</strong> 1878 su <strong>la</strong>boratorio químico municipal, y Barcelona contó con un<br />
<strong>la</strong>boratorio municipal <strong>de</strong> microbiología <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1886 62 , cuya dirección fue asignada<br />
inicialm<strong>en</strong>te a Jaime Ferrán con el móvil <strong>de</strong> aplicar <strong>la</strong> vacuna antirrábica, dando pie a<br />
<strong>la</strong> constitución <strong>en</strong> 1891 <strong>de</strong>l primer instituto municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, bajo <strong>la</strong> dirección<br />
<strong>de</strong> Luis Com<strong>en</strong>ge Ferrer 63 . Sigui<strong>en</strong>do este mismo proceso, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
también fue consolidando pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te los servicios municipales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> su <strong>la</strong>boratorio químico <strong>en</strong> 1881, al que se sumó a partir <strong>de</strong> 1894 un<br />
<strong>la</strong>boratorio bacteriológico, formando parte <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que dio<br />
paso <strong>en</strong> 1911 al instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 64 .<br />
Estos ejemplos eran los que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el órgano rector se pret<strong>en</strong>dían g<strong>en</strong>eralizar a<br />
todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>de</strong> manera que tras <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad se volvió a publicar una disposición <strong>en</strong> 1908 65 , <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se recordaba que<br />
los municipios que fues<strong>en</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y aquellos ayuntami<strong>en</strong>tos con más<br />
<strong>de</strong> 10.000 almas <strong>de</strong>berían disponer ineludiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios, y los <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>berían asociarse para costear <strong>en</strong>tre todos un <strong>la</strong>boratorio. Sin<br />
embargo, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> estos preceptos legis<strong>la</strong>tivos no <strong>de</strong>bió ser absoluta, pues<br />
nueve años más tar<strong>de</strong> fue necesario reiterar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta obligación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
61 Este mismo año también se publicaron dos Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre y 31 <strong>de</strong> diciembre<br />
estableci<strong>en</strong>do el modo <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios químicos<br />
municipales -incluy<strong>en</strong>do el programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oposiciones- y resolvi<strong>en</strong>do que los ing<strong>en</strong>ieros químicos<br />
industriales pudies<strong>en</strong> optar a el<strong>la</strong>s, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
62 Roca Rosell, A. (1988).<br />
63 En <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad jugaron un importante papel <strong>la</strong>s opiniones e<br />
informes e<strong>la</strong>borados por el prestigioso catedrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina Juan Giné i Partagàs,<br />
c<strong>la</strong>ro repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva medicina “<strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio”. Roca Rosell, A. (1991).<br />
64 Sobre el proceso que siguió <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
véanse los trabajos <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>vert, V.; Navarro, J. (1992), Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, V. (1996) y<br />
Navarro Pérez, J. (1996).<br />
65 Real Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908 dictando <strong>la</strong>s disposiciones oportunas a fin <strong>de</strong> evitar el<br />
frau<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias alim<strong>en</strong>ticias.<br />
70
capitales y pob<strong>la</strong>ciones importantes 66 , obligación que se reafirmó con <strong>la</strong> publicación<br />
<strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal <strong>en</strong> 1925. Su artículo 61 establecía como<br />
funciones <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros:<br />
“[...] Analizar a diario o con <strong>la</strong> mayor frecu<strong>en</strong>cia posible <strong>la</strong>s aguas<br />
potables, y <strong>la</strong>s que no siéndolo, sirvan para usos domésticos e<br />
industriales, dando cu<strong>en</strong>ta inmediata al alcal<strong>de</strong> para c<strong>la</strong>usurar <strong>la</strong>s que<br />
result<strong>en</strong> contaminadas o sospechosas, analizar el suelo y subsuelo,<br />
estudiando <strong>la</strong> composición, humedad, porosidad, circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> gases y<br />
<strong>de</strong> agua, osci<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l agua telúrica, flora bacteriana, etc., organizar <strong>la</strong><br />
inspección y análisis <strong>de</strong> toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y bebidas; verificar el<br />
exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> productos patológicos, drogas, materias y productos<br />
industriales; organizar y cumplir los servicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección,<br />
conservando siempre <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> uso el material y aparatos que constituyan<br />
su parque, y contribuir con su actuación y sus informes a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong><br />
los problemas higiénico-sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> urbe, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se<br />
refiere a <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> excretas y aguas residuales, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> vías<br />
<strong>pública</strong>s, saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> edificios y terr<strong>en</strong>os, acarreo y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
basuras, policía <strong>de</strong> mercados, ferias, etc. Los servicios que prest<strong>en</strong> a<br />
instancia <strong>de</strong> parte, serán retribuidos con <strong>la</strong>s tasas que el ayuntami<strong>en</strong>to<br />
establezca [...]”.<br />
Al mismo tiempo, establecía como refer<strong>en</strong>tes para el apoyo y el intercambio<br />
ci<strong>en</strong>tífico al Instituto Nacional <strong>de</strong> Bacteriología e Higi<strong>en</strong>e, y a los correspondi<strong>en</strong>tes<br />
institutos <strong>provincia</strong>les.<br />
3.2.5. Los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
La iniciativa surgida <strong>en</strong> el ámbito municipal, re<strong>la</strong>tiva al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
primeras estructuras con activida<strong>de</strong>s específicas <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> se<br />
acompañó, aunque con un cierto <strong>de</strong>sfase <strong>en</strong> el tiempo, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras <strong>de</strong><br />
66 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1918 disponi<strong>en</strong>do se cump<strong>la</strong>n inmediatam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s disposiciones<br />
re<strong>la</strong>tivas al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios.<br />
71
carácter <strong>provincia</strong>l, que empezaron a prosperar a partir <strong>de</strong>l segundo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo<br />
y tomaron auge tras <strong>la</strong> aprobación <strong>en</strong> 1925 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial.<br />
Mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> muchos casos por <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les y <strong>en</strong> otros por<br />
mancomunida<strong>de</strong>s municipales, estas estructuras <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l fueron<br />
sumando importancia con el transcurso <strong>de</strong>l tiempo, hasta alcanzar su mayor grado <strong>de</strong><br />
autonomía y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el período republicano.<br />
Los primeros institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se crearon <strong>en</strong> torno a los años<br />
veinte, por ejemplo Val<strong>en</strong>cia contaba con esta institución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1916 67 y Alicante a<br />
partir <strong>de</strong> 1924 68 . A partir <strong>de</strong> 1921 se sumó una nueva iniciativa promovida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
administración c<strong>en</strong>tral, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral <strong>en</strong><br />
Madrid y <strong>de</strong> brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> 69 . Éstas eran<br />
organizaciones ambu<strong>la</strong>ntes, dotadas para prestar apoyo técnico a aquel<strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones don<strong>de</strong> se hiciera necesario combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>démicas o<br />
epidémicas. La Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l subinspector <strong>de</strong><br />
instituciones <strong>sanitaria</strong>s y actuaba apoyando <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l Instituto Alfonso XIII,<br />
Hospital <strong>de</strong>l Rey y Parque C<strong>en</strong>tral, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Su<br />
p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>la</strong> integraban un subjefe médico y tres ayudantes médicos, un auxiliar con<br />
título <strong>de</strong> practicante, dos mecánicos y tres <strong>de</strong>sinfectadores 70 .<br />
La creación <strong>de</strong> brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong>terminó que <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s<br />
<strong>provincia</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ya existían institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se vincu<strong>la</strong>se su<br />
actividad a <strong>la</strong> <strong>de</strong> éstos 71 . Su funcionami<strong>en</strong>to se produjo <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
mancomunidad municipal a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> un pequeño porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l<br />
presupuesto <strong>de</strong> cada ayuntami<strong>en</strong>to, y con juntas administrativas que poseían<br />
personalidad jurídica.<br />
67 Barona, C. (1999).<br />
68 Perdiguero, E.; Bernabeu, J.; Robles, E. (1994).<br />
69 La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1921 <strong>en</strong>cargaba a los gobernadores <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> brigadas<br />
<strong>sanitaria</strong>s, dotadas <strong>de</strong>l personal y material necesario para acudir a cualquier punto <strong>en</strong> que pudieran<br />
producirse casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, o existiese riesgo <strong>de</strong> expansión epidémica.<br />
70 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 1921.<br />
71 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1922.<br />
72
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> concretar el tanto por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l presupuesto municipal<br />
que estaban dispuestos los ayuntami<strong>en</strong>tos a <strong>de</strong>dicar para <strong>la</strong> creación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> este servicio, cada gobernador <strong>de</strong>bía promover una asamblea con los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su <strong>provincia</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que a<strong>de</strong>más habría <strong>de</strong> salir una comisión<br />
administrativa que contara como presi<strong>de</strong>nte y vicepresi<strong>de</strong>nte con el gobernador y el<br />
presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación, respectivam<strong>en</strong>te 72 . En <strong>la</strong> práctica, este proceso no fue<br />
inmediato ni homogéneo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s que integraban el territorio<br />
español y, mi<strong>en</strong>tras algunas como Cáceres, Burgos o Sevil<strong>la</strong> contaron con una<br />
brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1921, otras como Val<strong>en</strong>cia, Castellón y Albacete vieron<br />
<strong>de</strong>morada su constitución a 1924, año <strong>en</strong> que muchas <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s todavía<br />
no contaban con este servicio 73 .<br />
Con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>en</strong> 1925, se inició<br />
una nueva etapa al quedar atribuida a <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>la</strong> responsabilidad<br />
<strong>de</strong> organizar y sost<strong>en</strong>er todos los servicios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l -brigadas <strong>sanitaria</strong>s<br />
y <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a cargo <strong>de</strong> mancomunida<strong>de</strong>s municipales- refundi<strong>en</strong>do<br />
todos estos servicios <strong>en</strong> uno que se <strong>de</strong>nominaría instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, cuya<br />
dirección técnica se ponía <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad 74 . Así,<br />
los artículos 13 al 36 <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to estaban <strong>de</strong>dicados a regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
constitución, dirección técnica, régim<strong>en</strong> administrativo y composición <strong>de</strong> los<br />
institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Tres eran <strong>la</strong>s secciones mínimas con que <strong>de</strong>bían<br />
contar estas instituciones, una <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>de</strong>sinfección, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> todo lo<br />
re<strong>la</strong>cionado con el diagnóstico y <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas. Una<br />
segunda sección <strong>de</strong> análisis ori<strong>en</strong>tada hacia los estudios <strong>de</strong> carácter higiénico,<br />
incluy<strong>en</strong>do los bacteriológicos, serológicos, histológicos y clínicos, los <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos,<br />
bebidas, condim<strong>en</strong>tos, productos industriales, drogas, medicam<strong>en</strong>tos y materiales<br />
consi<strong>de</strong>rados peligrosos para <strong>la</strong> salud. La tercera sección o <strong>de</strong> vacunación, quedaba<br />
<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> organizar los servicios <strong>de</strong> vacunación e inocu<strong>la</strong>ciones prev<strong>en</strong>tivas,<br />
dando prefer<strong>en</strong>cia a los antirrábicos, antivariólicos y antitíficos. El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
también asignaba a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> dos tareas importantes como<br />
72 Real Or<strong>de</strong>n. Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1921.<br />
73 Éste era el caso <strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>contraban por ejemplo Á<strong>la</strong>va, Baleares, Ciudad Real, Coruña,<br />
Murcia o Navarra. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1925: 141-158).<br />
73
eran, <strong>la</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong> dirigida a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral, y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
formación continuada <strong>de</strong> los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />
Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> se <strong>de</strong>volvió <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
administrativa <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s<br />
municipales <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong> 75 , régim<strong>en</strong> que se vio<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te consolidado con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> Coordinación<br />
Sanitaria el 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934 y <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y<br />
administrativo <strong>de</strong> los Institutos Provinciales <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e 76 , por el que se asignaba a<br />
estas instituciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> el ámbito <strong>provincia</strong>l el<br />
programa <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>pública</strong>. En él se daba<br />
prioridad a <strong>la</strong> salud materno-infantil y <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera infancia, a <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables y a <strong>la</strong> medicina social, <strong>en</strong>tre otras. Para po<strong>de</strong>r llevar a cabo<br />
este cometido, el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> los servicios técnicos<br />
necesarios <strong>en</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, agrupados <strong>en</strong> cinco secciones técnicas<br />
comunes a todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s: epi<strong>de</strong>miología y estadística <strong>sanitaria</strong>, análisis<br />
higiénico-sanitarios, tuberculosis, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y v<strong>en</strong>éreo y lepra, a <strong>la</strong>s que<br />
podrían sumarse otras secciones <strong>de</strong> carácter especializado, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los<br />
problemas sanitarios preval<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>: sección <strong>de</strong> paludismo, tracoma,<br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> m<strong>en</strong>tal, ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> industrial <strong>de</strong>l trabajo, o <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación. A<strong>de</strong>más, los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, pasaban a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> los<br />
institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con una <strong>de</strong>marcación y una pob<strong>la</strong>ción a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
que <strong>de</strong>bería establecer el inspector <strong>provincia</strong>l, y con unos servicios comunes<br />
integrados por <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
social, y otros <strong>de</strong> carácter especializado compuestos por los servicios <strong>de</strong> paludismo y<br />
<strong>de</strong> tracoma.<br />
74 Perdiguero, E. (2001).<br />
75 Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931.<br />
76 Éste era uno más <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos publicados <strong>en</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935 por el Ministerio <strong>de</strong><br />
Trabajo, Sanidad y Previsión, para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria, y al que<br />
acompañaban otros seis reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos más tales como el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to económico-administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
mancomunida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les, los <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> inspectores farmacéuticos y veterinarios,<br />
<strong>de</strong> médicos y <strong>de</strong> practicantes <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, así como <strong>de</strong> matronas titu<strong>la</strong>res<br />
municipales.<br />
74
3.3. La asist<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>pública</strong> a <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos, una<br />
política <strong>de</strong> acción social, para combatir ese f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o tan frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España que<br />
constituía <strong>la</strong> pobreza. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, proporcionó una<br />
parte sustancial tanto <strong>de</strong> sus instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, como <strong>de</strong> sus principios <strong>de</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asist<strong>en</strong>cial, lo cierto es que <strong>la</strong> principal<br />
aportación <strong>de</strong>l estado liberal, fue <strong>la</strong> progresiva <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
los sectores público y privado <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción social. La organización<br />
asist<strong>en</strong>cial característica <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, estaba integrada por <strong>la</strong> combinación<br />
<strong>de</strong> instituciones diversas <strong>en</strong> cuanto a su dirección y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />
mezc<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> distintos grados <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l municipio, <strong>la</strong> iglesia, el<br />
estado y, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> organizaciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> tipo caritativo y <strong>de</strong><br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los grupos sociales <strong>de</strong>stacados por el privilegio y <strong>la</strong> riqueza. Una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que <strong>de</strong>paró el siglo XIX fue <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> estas<br />
instituciones heredadas, <strong>en</strong> <strong>pública</strong>s y privadas, c<strong>la</strong>sificación que <strong>en</strong> algunos casos<br />
resultó conflictiva, tal como lo fue el diseño legal dirigido a articu<strong>la</strong>r ambos tipos <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
El mo<strong>de</strong>lo que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te imp<strong>la</strong>ntó el liberalismo <strong>de</strong>cimonónico, se<br />
caracterizó por una voluntad c<strong>en</strong>tralizadora, que apostó por <strong>la</strong>s diputaciones<br />
<strong>provincia</strong>les para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>, <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> sus manos todo lo<br />
re<strong>la</strong>cionado con su p<strong>la</strong>nificación, financiación y administración directa. Por otro<br />
<strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema se hicieron pat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
administración c<strong>en</strong>tral para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral, así como<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s graves dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
municipal. Efectivam<strong>en</strong>te, hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado el siglo XIX, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal<br />
pa<strong>de</strong>ció <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una posición <strong>de</strong>bilitada, <strong>en</strong> el marco g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> un<br />
sistema que se <strong>de</strong>cantó por una int<strong>en</strong>sa <strong>provincia</strong>lización, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
recursos <strong>de</strong> una administración que tuvo seriam<strong>en</strong>te limitada su capacidad <strong>de</strong> gasto.<br />
75
La falta <strong>de</strong> unos recursos estables e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, obligó a sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia<br />
municipal <strong>en</strong> el voluntarismo caritativo o fi<strong>la</strong>ntrópico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes posibles 77 .<br />
En el transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong> política <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia había discurrido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s alternativas municipalizadora y<br />
<strong>provincia</strong>lizadora, opciones acor<strong>de</strong>s con los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos liberales progresistas y<br />
mo<strong>de</strong>rados, respectivam<strong>en</strong>te. El int<strong>en</strong>to frustrado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> Cádiz, <strong>de</strong> dar<br />
protagonismo al municipio <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, sufrió una<br />
nueva t<strong>en</strong>tativa <strong>en</strong> los años <strong>de</strong>l Tri<strong>en</strong>io Liberal, con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l una Ley <strong>de</strong><br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1822, que apostaba radicalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> opción municipalizadora. No<br />
obstante, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>finitivo imp<strong>la</strong>ntado por el liberalismo <strong>de</strong>cimonónico <strong>en</strong><br />
España, quedó caracterizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, que int<strong>en</strong>taba<br />
armonizar el sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong>s leyes orgánicas <strong>de</strong> ayuntami<strong>en</strong>tos y<br />
diputaciones <strong>de</strong> 1845, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se traslucía un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fuerte c<strong>en</strong>tralización<br />
estatal. Sin embargo, convi<strong>en</strong>e subrayar que, tanto el liberalismo progresista como el<br />
mo<strong>de</strong>rado, concedieron un papel muy <strong>de</strong>bilitado a <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l<br />
Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>, apostando <strong>en</strong> cualquier caso<br />
por vincu<strong>la</strong>r<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s administraciones locales. El punto <strong>en</strong> el que ambas opciones<br />
políticas dis<strong>en</strong>tían, era precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> administración local que <strong>de</strong>bía<br />
asumir el papel prepon<strong>de</strong>rante <strong>en</strong> esta materia. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> política <strong>de</strong><br />
<strong>provincia</strong>lización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia propuesta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones mo<strong>de</strong>radas <strong>de</strong>l<br />
liberalismo, era <strong>la</strong> mejor manera <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r este servicio público <strong>en</strong> un marco<br />
c<strong>en</strong>tralizado, dada <strong>la</strong> estricta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> los<br />
gobiernos civiles. De esta manera, se <strong>de</strong>legaban <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiación<br />
y gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les –sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l todo el control c<strong>en</strong>tral-,<br />
evitando el compromiso y <strong>la</strong> responsabilidad directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l<br />
estado sobre <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> 78 .<br />
77 Véase el trabajo <strong>de</strong> Díez Rodríguez, F. (1993) <strong>en</strong> el cual se pres<strong>en</strong>ta un exhaustivo análisis <strong>de</strong> los<br />
fundam<strong>en</strong>tos conceptuales <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia propio <strong>de</strong>l Estado Liberal <strong>de</strong>l siglo XIX,<br />
parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese<br />
período histórico.<br />
78 A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> división <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> España <strong>en</strong> 1833, <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> se convirtió <strong>en</strong> un importante<br />
resorte <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tralización, transformándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>marcación territorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el gobierno c<strong>en</strong>tral<br />
<strong>de</strong>legaba el po<strong>de</strong>r, a través <strong>de</strong>l gobernador civil como hombre <strong>de</strong> confianza.<br />
76
La Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1849 y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para su<br />
ejecución, publicado <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1852, c<strong>la</strong>sificaron este<br />
tipo <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> privados y públicos, y a su vez éstos últimos podrían ser<br />
g<strong>en</strong>erales, <strong>provincia</strong>les y municipales. Como establecimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia se incluyeron los <strong>de</strong>stinados a prestar asist<strong>en</strong>cia a los locos,<br />
sordomudos, ciegos, impedidos y <strong>de</strong>crépitos. Se <strong>de</strong>finieron como establecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia “todos aquellos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por objeto el alivio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
humanidad doli<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes, <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong> m<strong>en</strong>esterosos<br />
incapaces <strong>de</strong> un trabajo personal que sea sufici<strong>en</strong>te para proveer a su subsist<strong>en</strong>cia, el<br />
amparo y <strong>la</strong> educación, hasta el punto que puedan vivir por sí propios, <strong>de</strong> los que<br />
carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> su familia” 79 , e incluyó <strong>en</strong> este grupo a los hospitales <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos, <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> misericordia, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> maternidad y expósitos y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> huérfanos<br />
y <strong>de</strong>samparados. Por último, a los establecimi<strong>en</strong>tos municipales <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia se<br />
les atribuyó el papel <strong>de</strong> socorrer <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s acci<strong>de</strong>ntales, tras<strong>la</strong>dar a los pobres<br />
resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> su municipio a los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>provincia</strong>les, y proporcionarles<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> su hogar para el alivio <strong>de</strong> sus dol<strong>en</strong>cias. A tal fin c<strong>la</strong>sificó <strong>en</strong> esta<br />
modalidad asist<strong>en</strong>cial a <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> refugio y hospitalidad pasajera y a <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria.<br />
Vemos pues, que el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> liberal,<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> España a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que ocurrieron a mitad <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX, se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> una asist<strong>en</strong>cia a cargo <strong>de</strong>l Estado, dirigida<br />
exclusivam<strong>en</strong>te a los pobres, bajo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el Estado <strong>de</strong>bía interv<strong>en</strong>ir<br />
directam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su mano protectora y caritativa a <strong>la</strong> infancia huérfana o<br />
abandonada, a <strong>la</strong> vejez <strong>de</strong>svalida y al pobre <strong>de</strong>samparado, que al <strong>en</strong>fermar <strong>de</strong>jaba <strong>de</strong><br />
ganarse honradam<strong>en</strong>te con el trabajo su propio sust<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> manera que mediante esta<br />
interv<strong>en</strong>ción el pobre vería restablecida su salud y volvería a ser productivo para sí y<br />
<strong>la</strong> sociedad.<br />
La B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos se p<strong>la</strong>nteó bajo una doble<br />
verti<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> cerrado, repres<strong>en</strong>tados por los<br />
hospitales, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia u hospitalidad domiciliaria. A ellos se<br />
79 Artículo 3º <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852 para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849.<br />
77
unió un tercer soporte constituido por el sistema asi<strong>la</strong>r, para el acogimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pobres<br />
con condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización -infancia <strong>de</strong>svalida, disminuidos físicos,<br />
vejez y viu<strong>de</strong>dad- y para el <strong>en</strong>cierro <strong>de</strong> m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos” <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />
La polémica y el <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hacer pivotar <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria versus <strong>en</strong> <strong>la</strong> domiciliaria, fue una<br />
her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los círculos reformistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l seteci<strong>en</strong>tos, que perduró<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX. No obstante, es necesario apuntar que el triunfo finalm<strong>en</strong>te<br />
recayó <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo que pot<strong>en</strong>ciaba <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong> los hospitales y que respondía a<br />
<strong>la</strong> propuesta <strong>provincia</strong>lizadora más conservadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te liberal. La int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> limitar <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s establecimi<strong>en</strong>tos, únicam<strong>en</strong>te fue c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> el<br />
mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> ta<strong>la</strong>nte progresista propugnado por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1822,<br />
<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Tri<strong>en</strong>io Liberal, que por otra parte atribuía al municipio el papel<br />
hegemónico <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, y pot<strong>en</strong>ciaba <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
mediante <strong>la</strong> actuación domiciliaria 80 . Por el contrario, <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo que resultó <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Leyes <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 y <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria<br />
quedó relegada a un papel secundario. Si algo cabe <strong>de</strong>stacar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> modalidad domiciliaria, fue <strong>la</strong> limitada visión que<br />
ofrecía <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, al consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> exclusivam<strong>en</strong>te como una forma <strong>de</strong> proporcionar<br />
socorros a los pobres <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> especie, a <strong>la</strong> que cabe sumar <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad financiera<br />
<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> limosnas y suscripciones voluntarias. Es compr<strong>en</strong>sible<br />
que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria no hal<strong>la</strong>se <strong>en</strong> esta ley el marco apropiado para su<br />
<strong>de</strong>sarrollo.<br />
El marco legis<strong>la</strong>tivo que ofreció soporte a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia médica<br />
domiciliaria, fue <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 -texto que cristalizó el mo<strong>de</strong>lo sanitario<br />
liberal <strong>en</strong> España- pero cuya preocupación fundam<strong>en</strong>tal se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> preservar <strong>la</strong><br />
salud <strong>pública</strong>, por medio <strong>de</strong> medidas <strong>en</strong>caminadas a evitar <strong>la</strong>s invasiones epidémicas,<br />
basadas <strong>en</strong> un ext<strong>en</strong>so y minucioso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />
marítima. Por contra, el <strong>de</strong>sarrollo y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica<br />
domiciliaria no disfrutó <strong>de</strong>l mismo espacio <strong>en</strong> esta ley, que con escasa firmeza, <strong>en</strong> su<br />
80 A propuesta <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tonces diputado Mateo Seoane se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> que los ayuntami<strong>en</strong>tos<br />
proporcionas<strong>en</strong> los facultativos necesarios para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres a cargo <strong>de</strong> los fondos<br />
públicos municipales, tal como re<strong>la</strong>ta Peset, J.B (1876: 199).<br />
78
artículo 64, se limitaba a proponer a los ayuntami<strong>en</strong>tos el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, al <strong>de</strong>cir que “<strong>la</strong>s Juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad invitarán a<br />
los Ayuntami<strong>en</strong>tos a que establezcan <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria”, sin imponer un<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización obligatorio. Este hecho, seguram<strong>en</strong>te contribuyó al retraso<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta modalidad <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, si<strong>en</strong>do necesaria <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong><br />
hasta cuatro reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los años que restaron hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l<br />
nuevo siglo, para po<strong>de</strong>r observar el tímido <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial 81 .<br />
La polémica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria y <strong>la</strong> domiciliaria, con sus<br />
respectivos <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores y <strong>de</strong>tractores, permaneció como una constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX. Uno <strong>de</strong> los aspectos que provocaban el rechazo <strong>de</strong> los hospitales era <strong>de</strong><br />
or<strong>de</strong>n moral y hacía refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> mayor estigmatización que implicaba <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
b<strong>en</strong>éfica hospita<strong>la</strong>ria para qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> recibía: “[...] <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l nosocomio <strong>de</strong>spierta <strong>en</strong> el<br />
ánimo <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong>sgraciados un horror inv<strong>en</strong>cible y exagerado[...]. La vergü<strong>en</strong>za<br />
que inspira el estado <strong>de</strong> miseria ocasionada muchas veces por un cambio <strong>de</strong> posición<br />
ó un revés <strong>de</strong> fortuna, <strong>en</strong>cierran <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> oscuridad <strong>de</strong> cuatro pare<strong>de</strong>s a infelices que<br />
sucumb<strong>en</strong> víctimas <strong>de</strong>l rubor que les causa el acto <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rgar <strong>la</strong> mano para implorar<br />
<strong>la</strong> caridad <strong>pública</strong> [...]” 82 .<br />
Otro <strong>de</strong> los argum<strong>en</strong>tos utilizados <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>tractores <strong>de</strong> los hospitales, era<br />
su consi<strong>de</strong>ración como fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> infección 83 . Amparados <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría miasmática <strong>de</strong>l<br />
contagio, los vapores nocivos que emanaban <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo y sus <strong>de</strong>shechos orgánicos,<br />
los convertían <strong>en</strong> lugares insalubres. Si a ello se añadía <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to<br />
que pa<strong>de</strong>cían <strong>en</strong> su mayoría y que impedía el necesario ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes<br />
con <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>la</strong>s insufici<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis,<br />
y el excesivo tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s que alojaban a los <strong>en</strong>fermos, todas estas<br />
condiciones explicaban <strong>la</strong> elevada letalidad hospita<strong>la</strong>ria y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con que los<br />
81 Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1864, <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, mandando que se cump<strong>la</strong><br />
el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>. Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />
1868, <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres y<br />
organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>. Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1873, <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos<br />
pobres. Real <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1891, <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, que conti<strong>en</strong>e el<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el servicio b<strong>en</strong>éfico-sanitario <strong>de</strong> los pueblos.<br />
82 López Ramón, V. (1873).<br />
83 Este argum<strong>en</strong>to se sust<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad que pres<strong>en</strong>taban los <strong>en</strong>fermos que<br />
ingresaban <strong>en</strong> el hospital. Carasa, P. (1985).<br />
79
paci<strong>en</strong>tes contraían <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s que habían constituido el motivo<br />
<strong>de</strong> ingreso 84 .<br />
Entre los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los hospitales como<br />
instrum<strong>en</strong>tos imprescindibles para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>la</strong> investigación, se combinaba con<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> importantes reformas para sustituir los hospitales <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />
tradicional. El prototipo <strong>de</strong> hospital que funcionaba a finales <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayor parte <strong>de</strong>l estado español, no se ajustaba al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital mo<strong>de</strong>rno que ya<br />
proliferaba <strong>en</strong> otros países como Francia y Alemania, <strong>de</strong> pequeño tamaño, con sa<strong>la</strong>s<br />
regu<strong>la</strong>res con reducido número <strong>de</strong> camas, con mucha vegetación a su alre<strong>de</strong>dor y<br />
ubicados fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. Así es como lo expresaba Vic<strong>en</strong>te López Ramón<br />
<strong>en</strong> su discurso ante <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina y Cirugía <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia:<br />
“[...] Cuando veamos abandonar los gran<strong>de</strong>s hospitales colocados <strong>en</strong> los<br />
suburbios, para edificarlos pequeños, <strong>en</strong>tre jardines y más allá <strong>de</strong>l radio<br />
habitado, separándolos <strong>de</strong> éste gran<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones o alguna colina, y<br />
que se <strong>de</strong>stin<strong>en</strong> a 150 o 200 <strong>en</strong>fermos. Cuando veamos sustituir <strong>la</strong> forma<br />
<strong>de</strong> sa<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> crucero por pequeños edificios rectangu<strong>la</strong>res y<br />
ais<strong>la</strong>dos, disponiéndose como <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> una H u otra análoga, con sa<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> techo abovedado y <strong>de</strong> cuatro metros a cinco <strong>de</strong> elevación, <strong>de</strong>stinadas<br />
tan sólo a 25 o 30 camas, que a su vez reciban pocas varieda<strong>de</strong>s<br />
patológicas. Cuando <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ahora se sustituya por un<br />
medio o sistema que permita <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> 20 metros cúbicos <strong>de</strong> aire por<br />
hora y por individuo, con el objeto <strong>de</strong> que el ácido carbónico no pase <strong>de</strong>l<br />
dos por mil según el cálculo <strong>de</strong> Poumet ó 46 según T<strong>en</strong>on, o finalm<strong>en</strong>te<br />
60 según <strong>la</strong> administración francesa que calcu<strong>la</strong> <strong>en</strong> un doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />
sano <strong>la</strong> cubicación atmosférica <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong>fermo. Cuando se<br />
proporcione temperatura graduada por medio <strong>de</strong> estufas, se <strong>de</strong>struya <strong>la</strong><br />
aptitud <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s y <strong>en</strong>seres <strong>de</strong> impregnarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias orgánicas<br />
ferm<strong>en</strong>ticibles, se <strong>de</strong>scompongan éstas por <strong>de</strong>sinfectantes apropiados,<br />
84 Las <strong>en</strong>ormes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema hospita<strong>la</strong>rio vig<strong>en</strong>te, también fueron<br />
<strong>de</strong>nunciadas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias que se observaban <strong>en</strong> el Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, don<strong>de</strong><br />
al parecer se vivía una situación <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos especiales capaces <strong>de</strong><br />
80
etc, se c<strong>la</strong>sifiqu<strong>en</strong> y coloqu<strong>en</strong> aparte <strong>la</strong>s diversas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y aún se<br />
separ<strong>en</strong> los individuos por eda<strong>de</strong>s. Cuando finalm<strong>en</strong>te los hospitales<br />
<strong>de</strong>j<strong>en</strong> <strong>de</strong> ser exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l gobierno para pert<strong>en</strong>ecer más a <strong>la</strong><br />
caridad particu<strong>la</strong>r, y se confíe su dirección a un médico honrado y sabio,<br />
<strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hospitales llegará a <strong>la</strong> cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> perfección y<br />
será respetada por los mismos <strong>de</strong>tractores que actualm<strong>en</strong>te pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
extinguir<strong>la</strong> sustituyéndo<strong>la</strong> por <strong>la</strong> domiciliaria [...]” 85 .<br />
La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> modalidad domiciliaria se sust<strong>en</strong>taba fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> evitar a los <strong>en</strong>fermos los riesgos e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
atribuibles a <strong>la</strong> hospitalización, les reportaría <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> ser at<strong>en</strong>didos por los<br />
facultativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, con los mismos medios que <strong>en</strong> el hospital, y <strong>de</strong><br />
disfrutar <strong>de</strong> los cuidados que les disp<strong>en</strong>sara su propia familia. En su contra se<br />
argum<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes condiciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas<br />
obreras, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el hacinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> luz y <strong>de</strong> sol, <strong>la</strong> humedad y <strong>la</strong> falta<br />
<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>saconsejaban como lugar para que el pobre pudiera recuperar su<br />
salud: “[...] Si el pobre habitara un cuarto bi<strong>en</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>do y soleado, si <strong>la</strong> pobreza no<br />
tuviera siempre por compañera <strong>la</strong> indol<strong>en</strong>cia, si dispusiera <strong>de</strong> los medios para <strong>la</strong><br />
limpieza, si separados <strong>de</strong> los peores sitios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocuparan bu<strong>en</strong>as vivi<strong>en</strong>das<br />
<strong>en</strong> los proyectados barrios obreros, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia se congratu<strong>la</strong>ría triunfando <strong>de</strong> sus<br />
dol<strong>en</strong>cias bajo el techo <strong>de</strong> su hogar; mi<strong>en</strong>tras esto no suceda, <strong>la</strong> cuestión queda a mi<br />
juicio muy dudosa [...]” 86 .<br />
En <strong>la</strong> práctica, po<strong>de</strong>mos afirmar que <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria que sugería <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 resultó ser un<br />
verda<strong>de</strong>ro fracaso, ya que no com<strong>en</strong>zó a dar frutos hasta <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo y,<br />
aunque <strong>de</strong> manera irregu<strong>la</strong>r, su <strong>de</strong>sarrollo se vio más favorecido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el medio rural.<br />
A finales <strong>de</strong> siglo, muchos municipios t<strong>en</strong>ían contratados facultativos titu<strong>la</strong>res para<br />
hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres -aunque también era frecu<strong>en</strong>te<br />
el incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichos contratos <strong>en</strong> lo que se refiere a su remuneración-, que<br />
proporcionar el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos infecciosos, y todo ello agravado por <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
personal, tanto facultativo como <strong>de</strong> practicantes y <strong>en</strong>fermeros. Lechón (1879).<br />
85 López Ramón, V. (1873: 41-42).<br />
86 Ibí<strong>de</strong>m, 113.<br />
81
por otro <strong>la</strong>do ofrecían también asist<strong>en</strong>cia al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que ejercían,<br />
mediante un sistema <strong>de</strong> contrato particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>nominado igua<strong>la</strong> 87 .<br />
El tercer elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se sust<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> era el<br />
sistema asi<strong>la</strong>r. Los asilos constituían instituciones para el acogimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pobres con<br />
condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización, tales como niños huérfanos, disminuidos<br />
físicos, ancianos y viudas, a los que había que sumar los m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos”.<br />
Este era básicam<strong>en</strong>te el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asilo heredado <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, un asilo que<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, fundam<strong>en</strong>taba su actuación <strong>en</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia y represión.<br />
Era un complem<strong>en</strong>to necesario para conseguir el i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da y <strong>la</strong> persecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza consi<strong>de</strong>rada perversa. Sin<br />
embargo, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX esta filosofía <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis, y <strong>la</strong> preocupación por<br />
acabar con <strong>la</strong> dualidad <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong>l asilo se fue haci<strong>en</strong>do cada vez más pat<strong>en</strong>te.<br />
Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l siglo se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> duplicar <strong>la</strong>s<br />
instituciones <strong>en</strong> asilos u hospicios con un objetivo estrictam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial, y<br />
correccionales para el internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aquellos que añadían a su pobreza una nota<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación moral 88 .<br />
Entre los principios <strong>de</strong> actuación que rigieron <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
mitad <strong>de</strong>l XIX, prevalecieron algunos <strong>de</strong> los heredados <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, tales<br />
como <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pobres como medio privilegiado para <strong>la</strong><br />
utilización sistemática <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y reeducación, basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
instrucción religiosa, el trabajo forzoso y <strong>la</strong> disciplina horaria. Con <strong>la</strong>s primeras se<br />
pret<strong>en</strong>día preservar a los asi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida que podían favorecer <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>sviaciones morales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se fundam<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> pobreza “falsa”, y mediante <strong>la</strong>s<br />
segundas el objetivo era proporcionar a los asi<strong>la</strong>dos un modo <strong>de</strong> vida acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong><br />
condición <strong>de</strong> una pobreza honrada. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos principios, el cambio <strong>de</strong><br />
ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos aportó una importante novedad, que<br />
consistió <strong>en</strong> asignar un papel relevante a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los asilos.<br />
87 Hemos podido constatar que <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se produjo <strong>de</strong> manera tardía e irregu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el último tercio <strong>de</strong>l siglo XIX,<br />
mejorando sustancialm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> llegada y avance <strong>de</strong>l nuevo siglo, hasta quedar como un mo<strong>de</strong>lo<br />
consolidado <strong>en</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos. Barona, C. (2000).<br />
88 Diez Rodríguez, F. (1993: 130-156).<br />
82
En los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos e<strong>la</strong>borados a finales <strong>de</strong>l siglo XIX para regu<strong>la</strong>r el<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos asi<strong>la</strong>res, quedaban reflejados todos los<br />
principios que regían <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r. Así, por ejemplo, vemos cómo <strong>en</strong> el artículo<br />
2º <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, se <strong>de</strong>jaba bi<strong>en</strong><br />
pat<strong>en</strong>te el carácter exclusivam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución cuando establecía que<br />
“No pue<strong>de</strong> admitirse <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to ningún pobre ni otra persona con el<br />
carácter <strong>de</strong> corrección”. La Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia constituía un asilo para acoger<br />
básicam<strong>en</strong>te a huérfanos <strong>en</strong>tre 7 y 13 años <strong>de</strong> ambos sexos, y el hecho <strong>de</strong> ser un asilo<br />
<strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te creación -se había fundado <strong>en</strong> 1826- favoreció que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios los<br />
principios que rigieron <strong>la</strong> institución tuvieran asimi<strong>la</strong>dos los conceptos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nueva m<strong>en</strong>talidad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos. El importante papel concedido a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, y a<br />
una a<strong>de</strong>cuada formación religiosa quedaban pat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el artículo 6º <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to al afirmar que “A todos los pobres admitidos se les <strong>de</strong>dicará <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego,<br />
a instruirse <strong>en</strong> los preceptos religiosos y a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria elem<strong>en</strong>tal, sin po<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>stinarles a <strong>la</strong>s artes y oficios que al efecto ti<strong>en</strong>e el establecimi<strong>en</strong>to, sin que antes<br />
estén perfeccionados <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> instrucción”. Para una institución que t<strong>en</strong>ía por<br />
objeto básicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> peligrosidad social, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> pasó pues a<br />
constituir el elem<strong>en</strong>to más importante para <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> valores y<br />
actitu<strong>de</strong>s que predicaba <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología asi<strong>la</strong>r a partir <strong>de</strong> los años 30 <strong>de</strong>l siglo XIX. No<br />
obstante, para un consi<strong>de</strong>rable número <strong>de</strong> internos, el asilo no pasó <strong>de</strong> constituir una<br />
estancia transitoria, mi<strong>en</strong>tras su familia lograba superar <strong>la</strong>s circunstancias críticas que<br />
atravesaba, o le <strong>en</strong>contraba un mejor acomodo. No olvi<strong>de</strong>mos el carácter<br />
estigmatizante <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> instituciones, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización y los<br />
cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r acaecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo.<br />
Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> imperante necesidad <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar <strong>la</strong><br />
sociedad españo<strong>la</strong> y <strong>de</strong> mejorar los niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción que se hal<strong>la</strong>ba<br />
castigada por unas elevadas tasas <strong>de</strong> morbi-mortalidad, <strong>la</strong> hizo receptiva para<br />
incorporar <strong>la</strong>s nuevas corri<strong>en</strong>tes ci<strong>en</strong>tíficas, y <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> ello, adaptar <strong>la</strong>s antiguas<br />
estructuras asist<strong>en</strong>ciales y crear otras nuevas <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s.<br />
La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana <strong>de</strong>l contagio, y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los nuevos<br />
conceptos <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis y <strong>de</strong>sinfección contribuyeron notablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> los hospitales ya exist<strong>en</strong>tes y a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> otros nuevos,<br />
83
que adaptaron su estructura a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s impuestas por <strong>la</strong> nueva m<strong>en</strong>talidad<br />
etiopatogénica.<br />
La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s que v<strong>en</strong>ían imparti<strong>en</strong>do los estudios <strong>de</strong><br />
medicina, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los primeros años <strong>de</strong>l siglo XX se p<strong>la</strong>ntearon <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
r<strong>en</strong>ovar sus insta<strong>la</strong>ciones e incluir <strong>en</strong> los proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas faculta<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> hospitales clínicos anejos, para facilitar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
reformas académicas y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s médicas<br />
que <strong>la</strong> integraban. La primera <strong>en</strong> conseguir este objetivo fue Barcelona, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l curso 1906 a 1907 abandonó <strong>la</strong>s viejas insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> su facultad <strong>de</strong><br />
medicina junto al Hospital <strong>de</strong> Santa Creu, inaugurando edificio propio y hospital<br />
clínico. El c<strong>la</strong>ustro <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia ya<br />
había hecho explícito <strong>en</strong> 1893 su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> construir un nuevo edificio que tuviera<br />
anejo un hospital clínico, si bi<strong>en</strong> los obstáculos <strong>de</strong> carácter económico que se fueron<br />
sucedi<strong>en</strong>do no permitieron el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong>l nuevo edificio hasta 1928.<br />
Algo simi<strong>la</strong>r ocurrió <strong>en</strong> Madrid, don<strong>de</strong> se aprobó <strong>en</strong> 1911 <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una<br />
nueva facultad <strong>de</strong> medicina con su hospital clínico correspondi<strong>en</strong>te, proyecto que<br />
tampoco se consumo hasta 1928 89 .<br />
La mo<strong>de</strong>rnización hospita<strong>la</strong>ria conllevó <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />
doc<strong>en</strong>te, investigadora y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia profiláctica y educación <strong>sanitaria</strong>, que<br />
contribuyeron notablem<strong>en</strong>te a mejorar <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong>l hospital. El papel <strong>de</strong>l<br />
hospital <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza médica adquirió relevancia a partir <strong>de</strong> 1902 90 <strong>en</strong> que,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medicina, se incorporaron a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza clínica <strong>de</strong> los<br />
futuros médicos, los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral, <strong>provincia</strong>l y<br />
municipal. En 1931, refiriéndonos sólo a hospitales civiles, había <strong>en</strong> España 1.529<br />
hospitales g<strong>en</strong>erales y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes, a los que había que agregar otros<br />
tantos hospitales especiales, cuya c<strong>la</strong>sificación resumimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 91 :<br />
89 El proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>en</strong> España ha sido objeto <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> el trabajo<br />
coordinado por Danón, J. (1998), <strong>en</strong> el que se ofrece a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes capítulos un panorama <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s, Madrid, Val<strong>en</strong>cia,<br />
Sevil<strong>la</strong>, Barcelona y Santiago.<br />
90 Reales Decretos <strong>de</strong> Instrucción Pública y <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre y <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 1902.<br />
91 B<strong>la</strong>nco Gran<strong>de</strong>, P. (1931).<br />
84
Tab<strong>la</strong> I<br />
C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los hospitales exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el año 1931<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y características<br />
Tipo<br />
Número<br />
Por <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia:<br />
Hospitales <strong>de</strong>l Estado 29<br />
Hospitales <strong>provincia</strong>les 103<br />
Hospitales municipales 209<br />
Hospitales privados 232<br />
Por edad <strong>de</strong> los acogidos:<br />
Hospital-asilo <strong>de</strong> ancianos 12<br />
Hospital-asilo <strong>de</strong> niños 6<br />
Hospital <strong>de</strong> expósitos 3<br />
Hospital <strong>de</strong> huérfanos 3<br />
Por sexo:<br />
Hospital <strong>de</strong> mujeres 4<br />
Por estado civil:<br />
Hospital <strong>de</strong> viudas 1<br />
Por situación social:<br />
H. para pobres vergonzantes 1<br />
Por profesión:<br />
H. <strong>de</strong> jornaleros 2<br />
H. <strong>de</strong> mineros 8<br />
H. para sacerdotes 7<br />
H. <strong>de</strong> misioneros 1<br />
H. cívico-militares 7<br />
Por vecindad:<br />
H. para transeúntes 8<br />
H. <strong>de</strong> peregrinos 11<br />
Por nacionalidad:<br />
H. para extranjeros 5<br />
Epilepsia:<br />
H. <strong>de</strong> epilépticos 1<br />
Infecciosos:<br />
H. <strong>de</strong> epidémicos 3<br />
Lazaretos para <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
infecciosas<br />
4<br />
H. <strong>de</strong> infecciosos 4<br />
Lepra<br />
Leproserías 2<br />
H. <strong>de</strong> San Lázaro 19<br />
Departam<strong>en</strong>tos para leprosos<br />
<strong>en</strong> los hospitales<br />
3<br />
85
Tuberculosis<br />
Sanatorios antituberculosos 26<br />
Sanatorios para niños<br />
raquíticos y escrofulosos<br />
3<br />
Enfermerías para<br />
tuberculosos<br />
14<br />
Prev<strong>en</strong>torios antituberculosos 2<br />
Sífilis<br />
Sifilicomios 8<br />
Cáncer<br />
H. para cancerosos 1<br />
Afecciones ocu<strong>la</strong>res:<br />
H. oftálmicos 1<br />
Psicopatías:<br />
Manicomios 1<br />
Casas <strong>de</strong> salud para<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s nerviosas<br />
10<br />
Casas <strong>de</strong> observación y<br />
<strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes<br />
7<br />
Sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> observación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> hospitales<br />
4<br />
Período <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad:<br />
H. <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s agudas y<br />
crónicas curables<br />
2<br />
Hospitales-asilos para<br />
impedidos e incurables<br />
12<br />
Casas y Hospitales <strong>de</strong><br />
convaleci<strong>en</strong>tes<br />
13<br />
Sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> convalec<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
hospitales<br />
3<br />
Especialización terapéutica:<br />
Hospitalidad a pobres <strong>en</strong><br />
balnearios<br />
4<br />
H. homeopáticos 1<br />
In<strong>de</strong>terminados:<br />
Hospitales-asilo 22<br />
H. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Roja 9<br />
Clínicas y <strong>en</strong>fermerías 10<br />
Función doc<strong>en</strong>te:<br />
H. Clínicos 10<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por B<strong>la</strong>nco Gran<strong>de</strong><br />
(1931).<br />
86
La llegada <strong>de</strong>l siglo XX también comportó cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
estrategias <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, que hicieron necesaria <strong>la</strong> incorporación<br />
<strong>de</strong> nuevas estructuras asist<strong>en</strong>ciales, para hacer posible <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, que por su elevada preval<strong>en</strong>cia y por<br />
su vincu<strong>la</strong>ción a los estratos sociales más <strong>de</strong>sfavorecidos, se convirtió <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
principales priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> 92 . La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong><br />
morbilidad y mortalidad, confeccionadas y publicadas con una frecu<strong>en</strong>cia cada vez<br />
mayor, ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> tomar medidas fr<strong>en</strong>te al paludismo, <strong>la</strong><br />
tuberculosis, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas o <strong>la</strong> mortalidad infantil, todos ellos<br />
problemas <strong>de</strong> salud que respondían a esa vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre pobreza y <strong>en</strong>fermedad<br />
que ya resultaba un concepto perfectam<strong>en</strong>te incorporado al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico <strong>de</strong><br />
comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo XX. De este modo, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social, que com<strong>en</strong>zó a ganar<br />
a<strong>de</strong>ptos y a fortalecerse <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong>l nuevo siglo, hizo pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> establecer una lucha organizada fr<strong>en</strong>te a todas aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
que pres<strong>en</strong>taban un especial arraigo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora y <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />
sectores marginados 93 .<br />
La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te europea que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día <strong>la</strong> etiología social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, tuvo su impronta <strong>en</strong> España a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX,<br />
con notables seguidores <strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>contraban Luis Com<strong>en</strong>ge, Philip Hauser,<br />
Francisco Mén<strong>de</strong>z Álvaro, Pedro Felipe Mon<strong>la</strong>u, Andrés Larra y Cerezo, y otros con<br />
<strong>de</strong>dicación profesional a <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> como Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar,<br />
Carlos María Cortezo, Francisco Murillo Pa<strong>la</strong>cios, Gustavo Pittaluga o Marcelino<br />
Pascua 94 . Ello hizo posible que el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> incorporase a los<br />
servicios públicos unos establecimi<strong>en</strong>tos nuevos, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar el objetivo<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>fermas para conseguir su curación, agregaron <strong>la</strong>s nuevas<br />
i<strong>de</strong>as sobre profi<strong>la</strong>xis, prev<strong>en</strong>ción y educación <strong>sanitaria</strong>.<br />
92 La precaria situación <strong>sanitaria</strong> que vivía España <strong>en</strong> los años <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> siglo fue <strong>de</strong>nunciada <strong>en</strong><br />
varias ocasiones por nuestros higi<strong>en</strong>istas más ilustres, como Pulido (1902), Martín Sa<strong>la</strong>zar (1913), o<br />
Murillo (1918).<br />
93 El adjetivo “social” como calificativo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se <strong>de</strong>bía a los tratadistas franceses <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />
1880, y un poco más tar<strong>de</strong> fue asimi<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre los alemanes. Ros<strong>en</strong>, G. (1947).<br />
94 Rodríguez Ocaña, E. (1987).<br />
87
Nos estamos refiri<strong>en</strong>do a los disp<strong>en</strong>sarios, estructuras asist<strong>en</strong>ciales ya<br />
<strong>en</strong>sayadas <strong>en</strong> otros países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos como Francia o Ing<strong>la</strong>terra, y <strong>de</strong>stinadas<br />
a combatir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas, cuyo paradigma resultó <strong>la</strong> tuberculosis. En<br />
Francia se creó <strong>en</strong> 1919 una “oficina <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social” que impulsó <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, cuya <strong>la</strong>bor lo colocaba <strong>en</strong> el primer es<strong>la</strong>bón <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>la</strong> mortalidad infantil. “[...] La<br />
<strong>la</strong>bor que estos c<strong>en</strong>tros ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada es <strong>de</strong> una importancia social <strong>en</strong>orme;<br />
respecto al niño, aún antes <strong>de</strong> nacer empiezan a ejercer sobre él una int<strong>en</strong>sísima<br />
profi<strong>la</strong>xis mediante <strong>la</strong>s consultas para embarazadas, no cesando su vigi<strong>la</strong>ncia hasta <strong>la</strong><br />
terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad esco<strong>la</strong>r; para los adultos también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un ext<strong>en</strong>so programa<br />
<strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis, investigación y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
v<strong>en</strong>éreas [...]” 95 . La elevada frecu<strong>en</strong>cia que repres<strong>en</strong>taban estos problemas sanitarios,<br />
hacía <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario el lugar más apropiado para su abordaje, pues el tratami<strong>en</strong>to<br />
ambu<strong>la</strong>torio <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes suponía un coste económico mucho más lleva<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>l<br />
que significaba el tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el medio hospita<strong>la</strong>rio.<br />
En España, <strong>la</strong> apuesta por poner <strong>en</strong> marcha un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización<br />
simi<strong>la</strong>r a los países <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno, se vio reflejada <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Provincial <strong>de</strong> 1925, cuyo capítulo V estaba <strong>de</strong>dicado a “<strong>la</strong>s organizaciones <strong>sanitaria</strong>s<br />
<strong>de</strong> carácter social”, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que incluía los disp<strong>en</strong>sarios, los sanatorios y los<br />
institutos <strong>de</strong> puericultura y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia infantil. La organización <strong>de</strong> esta nueva red<br />
asist<strong>en</strong>cial también recayó, tal como lo había hecho el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>pública</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>provincia</strong>l. Así, <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les tuvieron<br />
asignada <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> organizar consultorios públicos gratuitos<br />
antituberculosos y antiv<strong>en</strong>éreos, at<strong>en</strong>didos por personal técnico especializado, y con<br />
una misión médico-social. La lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis se completaba con <strong>la</strong><br />
constitución <strong>de</strong> sanatorios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> colonias <strong>de</strong><br />
niños <strong>en</strong>fermos, para llevarles a los sanatorios marítimos o <strong>de</strong> montaña. La lucha<br />
contra <strong>la</strong> lepra también recayó bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>l mismo modo que <strong>la</strong><br />
puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios específicos para combatir el tracoma, <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s<br />
regiones como el levante español, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que resultaba particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te. Por<br />
95 De Pa<strong>la</strong>cios, J.; Cortinas, G. (1930).<br />
88
último, <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil requería, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> mejorar los<br />
cuidados <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestante, elevar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres sobre<br />
puericultura e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, para lo cual también fue <strong>la</strong> estructura administrativa<br />
<strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> crear disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil e institutos <strong>de</strong><br />
puericultura.<br />
La importancia que fue adquiri<strong>en</strong>do el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios <strong>en</strong> los años<br />
sucesivos, como catalizador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales luchas <strong>sanitaria</strong>s, <strong>de</strong>terminó que a<br />
finales <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> España<br />
dispusieran <strong>de</strong> una red asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, organizada <strong>en</strong> torno a los institutos<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, bajo <strong>la</strong> dirección técnica <strong>de</strong> su inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
sanidad. No obstante, <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales, <strong>de</strong>jaba<br />
<strong>de</strong>sat<strong>en</strong>dida a una gran proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que vivía <strong>en</strong> el medio rural. Este<br />
hecho, que resultaba común a muchos países con pob<strong>la</strong>ción emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rural,<br />
<strong>de</strong>terminó que a partir <strong>de</strong> los años treinta, los esfuerzos se ori<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> a organizar<br />
campañas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el medio rural. De esta forma, el Comité <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Sociedad <strong>de</strong> Naciones, aprobó <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> una reunión que tuvo lugar <strong>en</strong><br />
Budapest <strong>de</strong>l 27 al 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1930, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se estableció <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
crear c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el medio rural. Los c<strong>la</strong>sificaba, <strong>de</strong> acuerdo con su ámbito<br />
<strong>de</strong> actuación y los servicios disponibles, <strong>en</strong> primarios y secundarios, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre ellos y con los c<strong>en</strong>tros terciarios exist<strong>en</strong>tes a nivel<br />
<strong>provincia</strong>l.<br />
Más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural, convocada por <strong>la</strong><br />
Sociedad <strong>de</strong> Naciones y celebrada <strong>en</strong> Ginebra, hizo suyas <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
preliminar <strong>de</strong> Budapest, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />
primarios y secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Los primeros, repres<strong>en</strong>taban el es<strong>la</strong>bón más<br />
pequeño capaz <strong>de</strong> dar respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s higiénicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona rural y su<br />
programa <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>bía incluir, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
preval<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> cobertura, <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y <strong>de</strong>l niño hasta <strong>la</strong><br />
edad esco<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> educación popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los casos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia. Los c<strong>en</strong>tros secundarios, como<br />
coordinadores y refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los primarios, <strong>de</strong>bían establecer <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis y contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, <strong>la</strong><br />
89
protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a preesco<strong>la</strong>res y esco<strong>la</strong>res, acción<br />
educativa, saneami<strong>en</strong>to y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio simples. A<strong>de</strong>más estos c<strong>en</strong>tros<br />
secundarios serían utilizados como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito y distribución <strong>de</strong> los institutos<br />
c<strong>en</strong>trales o <strong>provincia</strong>les 96 .<br />
En España, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> hizo posible llevar a <strong>la</strong><br />
práctica <strong>la</strong>s reformas organizativas necesarias para poner <strong>en</strong> marcha el p<strong>la</strong>n<br />
propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Naciones. De esta forma, se pot<strong>en</strong>ciaron los<br />
institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> como órganos <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ellos, se crearon c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para<br />
hacer fr<strong>en</strong>te a aquellos problemas <strong>de</strong> salud que, <strong>de</strong> acuerdo con los estudios<br />
epi<strong>de</strong>miológicos, resultaban más preval<strong>en</strong>tes -tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />
mortalidad infantil, paludismo, tracoma-. La creación <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros secundarios<br />
hizo posible iniciar <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>ización al medio rural, pues<br />
actuando como <strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les, permitieron acercar a su<br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia no sólo <strong>la</strong>s medidas profilácticas y terapéuticas necesarias<br />
para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, sino que a<strong>de</strong>más sumaron una importante tarea <strong>de</strong><br />
educación <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong> socialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. El último es<strong>la</strong>bón <strong>de</strong> el<br />
panorama organizativo lo constituyeron los c<strong>en</strong>tros primarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, cuya puesta<br />
<strong>en</strong> marcha pasó por un importante esfuerzo <strong>de</strong> formación y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />
médicos titu<strong>la</strong>res, <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 97 .<br />
Algunos ejemplos prácticos <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo adquirido por este mo<strong>de</strong>lo<br />
organizativo, los <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones realizadas, <strong>en</strong> primer lugar por el<br />
director <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Jaca, sobre el mo<strong>de</strong>lo propuesto <strong>en</strong> una<br />
zona <strong>de</strong> montaña emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rural 98 , que complem<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> este<br />
c<strong>en</strong>tro secundario con <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> siete c<strong>en</strong>tros primarios. Su inspector<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, explicaba el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Córdoba, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> tres sectores, <strong>de</strong> los cuales el<br />
c<strong>en</strong>tral era <strong>en</strong> el que estaba ubicado el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
96 Gim<strong>en</strong>o <strong>de</strong> San<strong>de</strong>, A. (1933).<br />
97 Tanto <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad como los propios institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, actuaron<br />
cómo c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> estos profesionales sanitarios, para lo cual recibieron asignaciones<br />
presupuestarias tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad como <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rockefeller Fundation.<br />
98 Pintor, A. (1933).<br />
90
varios c<strong>en</strong>tros primarios. Los sectores norte y sur disponían cada uno <strong>de</strong> su<br />
correspondi<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tro secundario, <strong>de</strong>l cual pasaron a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r los c<strong>en</strong>tros primarios<br />
correspondi<strong>en</strong>tes 99 . El inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia también había<br />
propuesto ya <strong>en</strong> 1931, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización basado <strong>en</strong> tres niveles a los que <strong>de</strong>nominó brigadas, subbrigadas<br />
y puestos <strong>de</strong> auxilio sanitario. La mayor o m<strong>en</strong>or dotación <strong>de</strong> recursos sería<br />
el criterio para c<strong>la</strong>sificar estos c<strong>en</strong>tros que “[...] darán vida <strong>sanitaria</strong> a los elem<strong>en</strong>tos<br />
rurales, servirán <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vulgarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y serán<br />
pequeñas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> campañas para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
v<strong>en</strong>éreas, paludismo, tracoma, lepra y <strong>en</strong><strong>de</strong>mias tan pertinaces <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> como<br />
<strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a y <strong>la</strong> fiebre <strong>de</strong> malta [...]” 100 .<br />
El significativo increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos sanitarios que tuvo lugar a partir<br />
<strong>de</strong> 1931, se <strong>de</strong>bió a <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme s<strong>en</strong>sibilidad mostrada por el nuevo gobierno<br />
republicano fr<strong>en</strong>te a los problemas sanitarios <strong>de</strong>l país, que se tradujo <strong>en</strong> un sustancial<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong>stinados a mejorar su organización <strong>sanitaria</strong>. Así,<br />
el director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, Marcelino Pascua, al explicar cuáles habían sido <strong>la</strong>s<br />
inversiones realizadas con el presupuesto <strong>de</strong> 1932, hacía refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> primer lugar, a<br />
<strong>la</strong> pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> 25 nuevos disp<strong>en</strong>sarios<br />
antituberculosos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s, y el inicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> dos<br />
nuevos prev<strong>en</strong>torios infantiles. Otro <strong>de</strong> los objetivos alcanzados fue <strong>la</strong> creación y<br />
organización <strong>de</strong> 15 c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural, a cuyo fr<strong>en</strong>te se situaba un<br />
oficial sanitario médico <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> sanidad nacional, que al tiempo que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día<br />
<strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, <strong>de</strong>bía prestar una <strong>de</strong>dicación íntegra y exclusiva<br />
<strong>en</strong> dicha jefatura. Sus funciones eran efectuar los trabajos técnicos <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong><br />
actuación, por <strong>de</strong>legación <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong>tre los que estarían<br />
compr<strong>en</strong>didos los estudios <strong>de</strong>mográfico-sanitarios, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social, propaganda<br />
higiénica, lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables 101 . A<strong>de</strong>más, el<br />
estado se hizo cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, merced al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
presupuestos <strong>de</strong>stinados a el<strong>la</strong>, reforzó <strong>la</strong> lucha antitracomatosa mediante <strong>la</strong> creación<br />
99 B<strong>en</strong>zo, M. (1933).<br />
100 Ferret, G. (1931b).<br />
101 C<strong>en</strong>tros Secundarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1932).<br />
91
<strong>de</strong> 10 nuevos disp<strong>en</strong>sarios, inició <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil mediante <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> dos disp<strong>en</strong>sarios móviles <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, y <strong>de</strong>dicó una mo<strong>de</strong>sta<br />
cantidad a iniciar el programa <strong>de</strong> propaganda y educación higiénica 102 .<br />
En los años que se sucedieron hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil, continuaron<br />
pot<strong>en</strong>ciándose <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación ya iniciadas, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos<br />
c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> una red <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil 103 , adscritos a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
Hay que apuntar que los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> vivieron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos<br />
años su etapa <strong>de</strong> mayor expansión, <strong>de</strong>bido <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> su<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les 104 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te<br />
ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> sus directores técnicos, los inspectores<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> organización y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
política <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l. La publicación <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong> los institutos<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> 1935, corroboró el papel coordinador <strong>de</strong> estas<br />
instituciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong> nacional 105 .<br />
En <strong>de</strong>finitiva, po<strong>de</strong>mos afirmar que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre<br />
1931-1936, <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> disfrutó <strong>de</strong> un importante impulso que condujo<br />
al sistema sanitario español a adquirir un notable <strong>de</strong>sarrollo. Ello hizo posible que los<br />
niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> vieran reducidas sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
distancias que le separaban <strong>de</strong> los disfrutados por sus países vecinos más<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Pero, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te esta esca<strong>la</strong>da se vio forzosam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida con<br />
<strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil.<br />
102 Entre 1931 y 1933, el presupuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad se había triplicado, ya que<br />
<strong>de</strong> los 9.990.982 <strong>de</strong> pesetas <strong>en</strong> 1931, se pasó a 31.432.690 pesetas <strong>en</strong> 1933. Pascua, M. (1932a).<br />
103 Disp<strong>en</strong>sarios (1933).<br />
104 El Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931, <strong>de</strong>volvió <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> los Institutos<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s municipales <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>.<br />
105 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e,<br />
publicado el 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935.<br />
92
3.4. Las líneas prioritarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong><br />
3.4.1. La sanidad exterior o marítima<br />
De acuerdo con los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855<br />
y, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como objetivo casi monográfico <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y control <strong>de</strong> nuestras fronteras<br />
para evitar <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedad epidémica -no olvi<strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> propia<br />
Ley se publicó <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a epi<strong>de</strong>mia colérica-, durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos<br />
el órgano rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> manifestó un interés prefer<strong>en</strong>te por pot<strong>en</strong>ciar<br />
los servicios <strong>de</strong> sanidad exterior o marítima. Para ello proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
estructuras <strong>sanitaria</strong>s específicas ubicadas <strong>en</strong> los puertos, <strong>de</strong>nominadas direcciones<br />
especiales <strong>de</strong> sanidad marítima, cuya finalidad <strong>de</strong>bía ser el control <strong>de</strong> mercancías y<br />
pasajeros que hicieran su llegada a dicho puerto, adoptando <strong>en</strong> caso necesario <strong>la</strong>s<br />
medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to necesarias para evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas. En <strong>la</strong> propuesta realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad, los<br />
servicios <strong>de</strong> sanidad marítima establecidos <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes puertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong><br />
se complem<strong>en</strong>tarían con <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los <strong>la</strong>zaretos, sucios y <strong>de</strong> observación,<br />
<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> hacer cumplir <strong>la</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a a aquellos buques que llevas<strong>en</strong> pat<strong>en</strong>te<br />
sucia.<br />
Prueba <strong>de</strong>l interés prefer<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>spertaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral el<br />
a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> sanidad marítima, fue <strong>la</strong> gran cantidad<br />
<strong>de</strong> disposiciones legis<strong>la</strong>tivas publicadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />
ochoci<strong>en</strong>tos, aunque <strong>en</strong> muchas ocasiones no tuvieran el fruto esperado, y cuya<br />
finalidad no era otra que <strong>la</strong> <strong>de</strong> establecer <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y preceptos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que habría <strong>de</strong><br />
basarse el régim<strong>en</strong> sanitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, estancia y salida <strong>de</strong> buques <strong>en</strong> los puertos y<br />
<strong>la</strong>zaretos. Por el contrario, no resultó igualm<strong>en</strong>te prolífica <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong>s<br />
funciones y servicios a <strong>de</strong>sempeñar por los difer<strong>en</strong>tes niveles administrativos con<br />
compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sanidad marítima, <strong>de</strong>jando transcurrir treinta y dos años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Ley <strong>de</strong> Sanidad hasta hacerse efectivo el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Marítima, el 12 <strong>de</strong><br />
octubre <strong>de</strong> 1887. Este vacío legal tuvo, como pue<strong>de</strong> presuponerse, consecu<strong>en</strong>cias<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te negativas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> c<strong>la</strong>rificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones y<br />
compet<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>bería asumir cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales, <strong>provincia</strong>les y<br />
c<strong>en</strong>trales, lo cual abocó con gran frecu<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> ineficacia y el fracaso <strong>en</strong> el<br />
93
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l objetivo final para el que se habían constituido los servicios <strong>de</strong><br />
sanidad marítima.<br />
Hay que <strong>de</strong>stacar el año 1867 por ser especialm<strong>en</strong>te prolífico <strong>en</strong> disposiciones<br />
para <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos servicios, que al parecer <strong>en</strong> gran medida respondía al<br />
int<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> reconducir <strong>la</strong> situación caótica y<br />
francam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>gradada <strong>en</strong> que funcionaban <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />
La finalidad última <strong>de</strong> todas estas disposiciones, no era otra que <strong>de</strong>tectar<br />
precozm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedad contagiosa <strong>de</strong> carácter epidémico,<br />
que con sus irreparables consecu<strong>en</strong>cias había conducido con tanta frecu<strong>en</strong>cia a<br />
mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis y <strong>de</strong>so<strong>la</strong>ción. Sin embargo, el empeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />
c<strong>en</strong>tral por garantizar un a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio sanitario marítimo,<br />
no era óbice para que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos se produjese una<br />
continua trasgresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas establecidas, tal y como se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> una circu<strong>la</strong>r<br />
emanada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se queja <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>sanitaria</strong>s vig<strong>en</strong>tes:<br />
“[...] Que <strong>en</strong> algunos puertos se comete <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> no recoger <strong>la</strong>s pat<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> los buques que no permanec<strong>en</strong> anc<strong>la</strong>dos más <strong>de</strong> veinticuatro horas,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más como no <strong>en</strong>trados los que sal<strong>en</strong> antes <strong>de</strong> dicho tiempo,<br />
los cuales no se registran <strong>en</strong> los libros, con cuya omisión no es posible<br />
hacer una estadística exacta; ni se les refr<strong>en</strong>dan <strong>la</strong>s pat<strong>en</strong>tes; usándose <strong>la</strong><br />
misma práctica abusiva con los buques que por cualquier motivo son<br />
<strong>de</strong>spedidos, y con los que <strong>en</strong>tran <strong>de</strong> arribada por malos temporales, a<br />
pesar <strong>de</strong> haber permanecido alguno <strong>de</strong> aquellos fon<strong>de</strong>ado tres o cuatro<br />
días, perjudicando <strong>de</strong> ese modo los ingresos por <strong>de</strong>rechos sanitarios, con<br />
infracción manifiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones vig<strong>en</strong>tes [...]” 106 .<br />
106 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1866.<br />
94
Esta <strong>la</strong>xitud y apar<strong>en</strong>te falta <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong><br />
control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> barcos, fue <strong>la</strong> que <strong>en</strong> reiteradas ocasiones y <strong>en</strong> tanto<br />
no se constituyera el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sanidad marítima, condujo al director g<strong>en</strong>eral,<br />
José Mª Ró<strong>de</strong>nas, a dirigirse a los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s para que “[...] a<br />
fuerza <strong>de</strong> celo y perseverancia cort<strong>en</strong> <strong>de</strong> raíz cuantos abusos puedan cometerse por<br />
los empleados <strong>de</strong>l ramo: no basta dictar medidas, conminar con p<strong>en</strong>as, ni exigir<br />
multas por faltas <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un servicio, es necesario estudiar don<strong>de</strong> está,<br />
don<strong>de</strong> pueda existir el mal, y extirparlo sin t<strong>en</strong>er consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> ningún género<br />
[...]” 107 . Esto llevó a <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral a protocolizar <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da el<br />
modo <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes opciones que podían pres<strong>en</strong>tarse ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />
<strong>de</strong> un nuevo buque <strong>en</strong> el puerto. El modo <strong>de</strong> actuación ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> un buque<br />
con pat<strong>en</strong>te sucia o proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> un punto <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado sucio o sospechoso, los<br />
requisitos a cumplir por los <strong>la</strong>zaretos <strong>de</strong> observación, <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> los<br />
directores <strong>de</strong> sanidad marítima, médico <strong>de</strong>l <strong>la</strong>zareto, médico <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves,<br />
secretario e intérprete, el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a y expurgos, así como <strong>la</strong><br />
obligatoriedad <strong>de</strong> registrar a diario el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> buques y m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te un<br />
resum<strong>en</strong> para ser remitido a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, eran algunos <strong>de</strong> los<br />
aspectos que recogía esta circu<strong>la</strong>r.<br />
Como vemos, 1867 fue un año <strong>en</strong> el que se produjeron int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong><br />
el servicio sanitario marítimo, impulsados <strong>de</strong> nuevo por <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica, que<br />
por otra parte y según pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l propio ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación, respondían a<br />
“[...] <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar el sistema sanitario <strong>en</strong> nuestros puertos y <strong>la</strong>zaretos,…<br />
ya que <strong>en</strong> el último año hemos estado expuestos a que el país fuese invadido por<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, que como <strong>en</strong> los principales pueblos <strong>de</strong> Europa y<br />
América, habrían causado infinidad <strong>de</strong> víctimas [...]” 108 . Precisam<strong>en</strong>te será <strong>en</strong> este<br />
año cuando se sustituirán <strong>la</strong>s clásicas juntas litorales <strong>de</strong> sanidad, que v<strong>en</strong>ían<br />
funcionando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1475, por <strong>la</strong>s direcciones especiales <strong>de</strong> sanidad marítima, que<br />
habían sido propuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, concediéndoles una asignación<br />
presupuestaria <strong>de</strong> 17.566 escudos para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personal y material. Del<br />
mismo modo, se establecía <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> e is<strong>la</strong>s<br />
107 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867.<br />
95
adyac<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> acuerdo a su importancia mercantil y <strong>sanitaria</strong>, <strong>en</strong> cuatro c<strong>la</strong>ses, y<br />
bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> un “director especial facultativo” 109 :<br />
• De primera c<strong>la</strong>se: Alicante, Barcelona, Cádiz, Má<strong>la</strong>ga, Santan<strong>de</strong>r,<br />
Cartag<strong>en</strong>a y Val<strong>en</strong>cia.<br />
• De segunda c<strong>la</strong>se: Almería, Coruña, Bilbao, Tarragona, Sevil<strong>la</strong> y<br />
Vigo.<br />
• De tercera c<strong>la</strong>se: Algeciras, Palma <strong>de</strong> Mallorca, Mahón, Las Palmas,<br />
Sta. Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife, San Sebastián, Torrevieja y Águi<strong>la</strong>s.<br />
• De cuarta c<strong>la</strong>se: Todos los <strong>de</strong>más que no se hall<strong>en</strong> habilitados ni<br />
compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> anterior división.<br />
Unos meses más tar<strong>de</strong> 110 se estableció el servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>zaretos <strong>de</strong> observación<br />
<strong>en</strong> los principales puertos <strong>de</strong> España -Barcelona, Cádiz, Cartag<strong>en</strong>a, Alicante, Má<strong>la</strong>ga,<br />
Val<strong>en</strong>cia, Santan<strong>de</strong>r, etc-, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>rse el radio don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bía practicarse <strong>la</strong><br />
observación, por medio <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>ro<strong>la</strong>s amaril<strong>la</strong>s, zona <strong>en</strong> <strong>la</strong> que todo buque sometido<br />
a observación <strong>de</strong>bería permanecer al m<strong>en</strong>os ses<strong>en</strong>ta y dos horas. Y ahondando <strong>en</strong> el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>arias a practicar, tanto <strong>en</strong> los <strong>la</strong>zaretos <strong>de</strong><br />
observación como <strong>en</strong> los sucios o <strong>de</strong> rigor, se publicaron dos nuevas disposiciones<br />
legales pocos años <strong>de</strong>spués 111 , con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> recordar el trato sanitario al que<br />
<strong>de</strong>bía someterse a los buques, tripu<strong>la</strong>ción, pasajeros y cargam<strong>en</strong>to. Estas<br />
disposiciones se vieron reforzadas pocos años <strong>de</strong>spués por otra 112 que establecía <strong>la</strong><br />
manera <strong>en</strong> que el médico, el secretario y el intérprete <strong>de</strong>bían practicar <strong>la</strong> visita <strong>de</strong><br />
naves, así como <strong>la</strong>s multas que <strong>de</strong>berían serles impuestas por el incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
sus funciones. El proceso <strong>de</strong> fumigación <strong>en</strong> los <strong>la</strong>zaretos sucios y <strong>de</strong> observación,<br />
para <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección tanto <strong>de</strong> los buques como <strong>de</strong> sus pasajeros, se regu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1879, proponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s<br />
cloradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fumigaciones <strong>de</strong>l buque y para <strong>la</strong>s mercancías y ropas que no se<br />
alteras<strong>en</strong> por los gases.<br />
108 Real Decreto <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867.<br />
109 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867.<br />
110 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1867.<br />
111 Reales Or<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> marzo y 5 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1872.<br />
112 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1880.<br />
96
La reorganización <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> sanidad marítima 113 que, mediante concurso,<br />
dotó <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones especiales <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> los puertos y<br />
<strong>la</strong>zaretos sucios, dio por fin paso a <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Marítima, <strong>en</strong> 1887. Hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> comprobar cómo hasta este mom<strong>en</strong>to,<br />
<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y preceptos para el régim<strong>en</strong> sanitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada,<br />
estancia y salida <strong>de</strong> buques <strong>de</strong> los puertos y <strong>la</strong>zaretos, había sido prolífica, pero no<br />
así sobre <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> funciones a los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración con<br />
compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima. La finalidad <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to era<br />
establecer, por una parte <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral, repres<strong>en</strong>tada por<br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, el Consejo <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l, a través <strong>de</strong> los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, juntas<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad e inspección <strong>provincia</strong>l, así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />
local, a través <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s, juntas municipales <strong>de</strong> sanidad e inspección local.<br />
Obviam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>cisiones como <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> puertos sucios,<br />
sospechosos o limpios, <strong>la</strong> creación y supresión <strong>de</strong> direcciones <strong>de</strong> sanidad, <strong>la</strong><br />
supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia e inspección <strong>de</strong> todos los servicios sanitarios marítimos,<br />
o <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> los puestos vacantes <strong>en</strong> este ramo, quedaban bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> y<br />
responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
El papel <strong>de</strong>l nivel <strong>provincia</strong>l consistiría, por una parte, <strong>en</strong> actuar <strong>de</strong> hilo<br />
conductor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices emanadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a <strong>la</strong>s<br />
direcciones <strong>de</strong> sanidad marítima <strong>de</strong> su <strong>provincia</strong>, <strong>de</strong>volvi<strong>en</strong>do a su vez al nivel<br />
c<strong>en</strong>tral, con carácter m<strong>en</strong>sual, información estadística <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> buques,<br />
recaudación y estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas <strong>en</strong> los puertos y <strong>la</strong>zaretos <strong>de</strong><br />
observación y sucios, trimestralm<strong>en</strong>te información sobre el personal, material e<br />
inversiones, y anualm<strong>en</strong>te una memoria sobre observaciones meteorológicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
topografía médica <strong>de</strong>l puerto. Por otro <strong>la</strong>do, al gobierno civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> se le<br />
113 El Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1886 estableció que los empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong><br />
sanidad <strong>de</strong> los puertos y <strong>de</strong> los <strong>la</strong>zaretos, constituyes<strong>en</strong> el cuerpo <strong>de</strong> sanidad marítima, <strong>en</strong> el que sólo<br />
podría ingresarse probando <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>cia mediante una serie <strong>de</strong> ejercicios. Los directores y secretarios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>zaretos y <strong>de</strong> direcciones <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong> primera, segunda y tercera c<strong>la</strong>se, así como los directores <strong>de</strong><br />
cuarta, <strong>de</strong>bían ser médicos. Los secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> cuarta c<strong>la</strong>se, serían médicos o<br />
farmacéuticos. Era requisito indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> unos y otros, hab<strong>la</strong>r francés, y circunstancia meritoria,<br />
poseer otras l<strong>en</strong>guas. Para tomar visita <strong>de</strong> naves y secretario, era requisito indisp<strong>en</strong>sable ser español y<br />
llevar cinco años <strong>de</strong> antigüedad <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />
97
asignaba <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong>l personal que trabajaba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad<br />
marítima <strong>de</strong> su <strong>provincia</strong> -concesión <strong>de</strong> permisos y lic<strong>en</strong>cias, nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
interinos, establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> correctivos…-, y siempre contando con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad. Ante este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tralizador, el<br />
papel <strong>de</strong>l municipio quedaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te relegado a auxiliar a <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong><br />
sanidad marítima <strong>en</strong> caso necesario, proponer al gobernador <strong>la</strong>s mejoras que<br />
consi<strong>de</strong>rase oportunas, con el auxilio <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta local <strong>de</strong> sanidad, y poco más 114 .<br />
La Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> todos los servicios <strong>de</strong> puertos, aduanas,<br />
importación y exportación <strong>de</strong> ganados y mercancías, vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong><br />
transportes, estadística <strong>sanitaria</strong>, cooperación <strong>sanitaria</strong> internacional y cuanto atañese<br />
a <strong>la</strong> coordinación <strong>sanitaria</strong> con países extranjeros. Y precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />
otros países, reflejada <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios sanitarios internacionales<br />
<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y el comercio, firmados por diversos países <strong>en</strong>tre los<br />
que se <strong>en</strong>contraba España, así como <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva visión <strong>de</strong> los<br />
riesgos sanitarios con un giro <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas prev<strong>en</strong>tivas y terapéuticas<br />
contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, condujo al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pautas<br />
internacionales <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to respecto a <strong>la</strong> peste y el cólera (1903), fiebre<br />
amaril<strong>la</strong> (1912), virue<strong>la</strong> y tifus exantemático (1926), y fue el elem<strong>en</strong>to que precipitó<br />
un importante proceso <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad exterior españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong><br />
siglo.<br />
La estructura propia <strong>de</strong> sanidad exterior heredada <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />
XIX hubo <strong>de</strong> adaptarse a <strong>la</strong>s nuevas exig<strong>en</strong>cias, hecho que se materializó <strong>en</strong> 1909<br />
con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> este servicio 115 ,<br />
<strong>en</strong> virtud <strong>de</strong>l cual se crearon tres niveles difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
fronteras terrestres –<strong>de</strong> primera, <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vadas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías férreas<br />
internacionales, <strong>de</strong> segunda, dispuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> intersección fronteriza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />
carreteras y <strong>de</strong> tercera, situadas <strong>en</strong> los lugares vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera línea <strong>de</strong><br />
114 Real Decreto <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1887. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to orgánico provisional <strong>de</strong> Sanidad marítima.<br />
115 Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero aprobando con carácter provisional el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Exterior.<br />
98
comunicación con Portugal y Francia- 116 y se mejoraron los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
estaciones <strong>sanitaria</strong>s marítimas.<br />
La creación <strong>de</strong> estaciones <strong>sanitaria</strong>s fronterizas, <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong><br />
importación por tierra <strong>de</strong> posibles epi<strong>de</strong>mias prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> países vecinos, fue una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas impulsadas por los acuerdos internacionales para sustituir los arcaicos<br />
cordones sanitarios, cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as y fumigaciones, int<strong>en</strong>tando minimizar a lo<br />
estrictam<strong>en</strong>te necesario <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y el<br />
intercambio <strong>de</strong> productos comerciales. El compromiso adquirido a través <strong>de</strong>l<br />
Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> París <strong>de</strong> 1903, reforzado por <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong>l cólera iniciada <strong>en</strong> Rusia <strong>en</strong><br />
1907, precipitaron <strong>en</strong> España <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> créditos extraordinarios para el<br />
Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar y ampliar <strong>la</strong>s<br />
insta<strong>la</strong>ciones y el personal <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> sanidad exterior 117 , ya que según testimonio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s: “[...] Cuando <strong>en</strong> el verano <strong>de</strong> 1907 apareció<br />
int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te el cólera <strong>en</strong> Rusia, el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> nuestro país contra<br />
<strong>la</strong> invasión <strong>de</strong> una epi<strong>de</strong>mia exótica cualquiera, no podía ser más <strong>de</strong>plorable: <strong>la</strong>s<br />
fronteras terrestres se hal<strong>la</strong>ban totalm<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas y <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los puertos<br />
carecían <strong>de</strong> los medios más elem<strong>en</strong>tales para impedir que fuéramos invadidos por vía<br />
marítima <strong>de</strong> tan terrible p<strong>la</strong>ga [...]” 118 . De esta manera, se dio paso a <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> dos estaciones fronterizas terrestres <strong>de</strong> nueva p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera francesa, Irún y<br />
Port-Bou, cinco <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Portugal, Badajoz, Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Alcántara, Freg<strong>en</strong>eda,<br />
Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Oñoro y Tuy, y una <strong>en</strong> <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Concepción <strong>de</strong>l Campo <strong>de</strong> Gibraltar.<br />
Con este presupuesto a<strong>de</strong>más se mejoró <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> medios materiales <strong>de</strong> carácter<br />
sanitario <strong>de</strong> muchos puertos, que sumado a <strong>la</strong>s mejoras realizadas por <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong><br />
obras <strong>de</strong> los puertos a instancias <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to realizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
116 El material sanitario insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> primera lo integraban una o dos<br />
estufas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, una cámara <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección al formal<strong>de</strong>hído, lejiadoras y aparatos<br />
pulverizadores <strong>de</strong> sustancias antisépticas. En cuanto al personal, éste lo formaba un equipo a cuyo<br />
fr<strong>en</strong>te figuraba como director un inspector facultativo, ayudado por uno o más subinspectores médicos<br />
y un veterinario, apoyados por un jefe administrativo, dos escribi<strong>en</strong>tes, un maquinista y un mozo<br />
fogonero, así como <strong>de</strong>sinfectores, mozos <strong>de</strong> carga, <strong>en</strong>fermeros y matronas. Véase Murillo, F. (1909:<br />
37-46).<br />
117 El ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación Juan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cierva y Peñafiel fue el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> administrar los dos<br />
millones concedidos por el crédito, <strong>de</strong> los cuales un millón y medio se utilizó para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />
edificios y adquisición <strong>de</strong> material, y <strong>la</strong>s quini<strong>en</strong>tas mil pesetas restantes para personal. Obra <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 10).<br />
118 Ibí<strong>de</strong>m, 9.<br />
99
Gobernación, contribuyeron a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> importantes mejoras <strong>en</strong> este<br />
servicio 119 .<br />
La estrategia g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a sanidad exterior, sufrió una<br />
reori<strong>en</strong>tación como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana <strong>de</strong>l contagio, que c<strong>en</strong>tró <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> los casos sospechosos -exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> salud a los viajeros e<br />
inci<strong>de</strong>ncias <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong>l viaje- así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección a bordo <strong>de</strong> los barcos. Sirvan <strong>de</strong> ejemplo para ilustrar estos cambios, <strong>la</strong>s<br />
instrucciones dadas <strong>en</strong> 1910 por Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> inspector<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad exterior, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que comi<strong>en</strong>za “[...] fijando ciertas i<strong>de</strong>as sobre<br />
algunos puntos nuevos, surgidos últimam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l progreso incesante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
microbiología, respecto a los medios <strong>de</strong> propagación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cólera [...]” 120 ,<br />
para continuar refiriéndose a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s personas<br />
consi<strong>de</strong>radas como portadoras <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> los barcos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> puntos<br />
infestados, ya sea porque hubieran pa<strong>de</strong>cido el cólera y siguieran conservando los<br />
vibriones coléricos <strong>en</strong> su intestino, con el consigui<strong>en</strong>te riesgo <strong>de</strong> contaminar a otros<br />
individuos por medio <strong>de</strong> sus heces, ya sea porque hubies<strong>en</strong> vivido <strong>en</strong> contacto con<br />
los <strong>en</strong>fermos y se hubies<strong>en</strong> convertido <strong>en</strong> portadores asintomáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
Ante <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>io internacional sobre <strong>la</strong>s medidas a adoptar fr<strong>en</strong>te a<br />
los portadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, el inspector g<strong>en</strong>eral establecía que:<br />
“[...] Cuando un buque traiga a bordo un individuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tripu<strong>la</strong>ción o <strong>de</strong>l<br />
pasaje que haya pa<strong>de</strong>cido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el cólera, se consi<strong>de</strong>rará tal<br />
individuo como un foco posible <strong>de</strong> contagio y se seguirá con él <strong>la</strong><br />
conducta sigui<strong>en</strong>te:<br />
Se hará, si es posible y hay materiales para ello, el exam<strong>en</strong> bacteriológico<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s heces para llegar a conocer si conti<strong>en</strong><strong>en</strong> aún bacillus vírgu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Koch; se someterá a vigi<strong>la</strong>ncia y se impedirán <strong>en</strong> cuanto sea posible su<br />
contacto o re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s personas o cosas que puedan contaminar,<br />
especialm<strong>en</strong>te los alim<strong>en</strong>tos y el agua <strong>de</strong> bebida, por un período <strong>de</strong><br />
119 A esta época correspon<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción y <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> obras tan importantes como <strong>la</strong> estación<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> Las Palmas, Val<strong>en</strong>cia, Ceuta y Algeciras. Ibí<strong>de</strong>m, 11.<br />
120 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior dictando instrucciones para evitar <strong>la</strong><br />
invasión <strong>de</strong>l cólera proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Rusia.<br />
100
tiempo discrecional; se <strong>de</strong>sinfectarán sus heces y <strong>la</strong> ropa interior y <strong>de</strong><br />
cama que pueda ser manchada con aquél<strong>la</strong>s [...]” 121 .<br />
La <strong>de</strong>sinfección como medida <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas se convirtió <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />
actuación <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su relevante<br />
papel <strong>en</strong> este campo dio pie al Conv<strong>en</strong>io Sanitario Internacional <strong>de</strong> París <strong>de</strong> 1912, <strong>en</strong><br />
el que se estableció que los barcos <strong>de</strong>bían ser sometidos a <strong>de</strong>sratizaciones periódicas<br />
al m<strong>en</strong>os una vez cada seis meses, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l estado sanitario <strong>de</strong> los<br />
puertos que hubies<strong>en</strong> tocado durante dicho período. Basándose <strong>en</strong> esta<br />
recom<strong>en</strong>dación internacional, también fue Martín Sa<strong>la</strong>zar, <strong>en</strong> 1914, qui<strong>en</strong> recordó a<br />
los directores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sratizar a<br />
su llegada, con aparato C<strong>la</strong>yton o Marot, todo barco proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> algún puerto<br />
infecto <strong>de</strong> peste, y <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> utilizar esta práctica <strong>de</strong> manera periódica<br />
cada seis meses, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l estado sanitario <strong>de</strong> los puertos que hubies<strong>en</strong><br />
tocado 122 .<br />
Otro ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia concedida a <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, lo<br />
<strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te al tifus exantemático, <strong>de</strong> cuya<br />
nueva concepción etiológica <strong>de</strong>rivó un tipo especial <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis l<strong>la</strong>mado<br />
“<strong>de</strong>spiojami<strong>en</strong>to”, aplicado tanto a <strong>la</strong>s personas como a los objetos. De nuevo fue<br />
Martín Sa<strong>la</strong>zar, <strong>en</strong> 1916, qui<strong>en</strong> estableció el abordaje <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> tres<br />
direcciones que incluían, por un <strong>la</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>sparasitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que llegaran<br />
<strong>en</strong> barco con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad mediante el baño con <strong>en</strong>jabonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cabeza y<br />
cuerpo con posterior fricción con vinagre cali<strong>en</strong>te y aplicación <strong>de</strong> algún parasiticida -<br />
aceite alcanforado, alcohol alcanforado, aceite <strong>de</strong> trem<strong>en</strong>tina, agua clorofórmica...<br />
Por otro <strong>la</strong>do <strong>la</strong>s ropas y objetos personales <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos se cerrarían <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>te<br />
hermético con b<strong>en</strong>cina, cuyos vapores mataban a los parásitos, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sparasitación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa se completaría mediante ebullición o vapor a presión <strong>en</strong> <strong>la</strong> estufa. En<br />
121 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
122 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior, re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> barcos que<br />
hagan frecu<strong>en</strong>tes viajes a países don<strong>de</strong> reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hubiera existido <strong>la</strong> peste.<br />
101
tercer lugar, el recinto <strong>en</strong> el que hubieran permanecido los <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong>bía someterse<br />
a una <strong>de</strong>sinfección completa con anhídrido sulfuroso 123 .<br />
Ante <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te preocupación por <strong>la</strong> importante inci<strong>de</strong>ncia que empezaban a<br />
adquirir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una política g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> lucha<br />
contra este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior<br />
también se impulsó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s<br />
<strong>de</strong> los puertos, dirigidos tanto a los tripu<strong>la</strong>ntes como a los pasajeros <strong>de</strong> los barcos 124 .<br />
La subv<strong>en</strong>ción emitida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación para acondicionar <strong>la</strong>s<br />
insta<strong>la</strong>ciones y dotar<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l material necesario, permitió que a partir <strong>de</strong> 1923 todas <strong>la</strong>s<br />
estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos com<strong>en</strong>zas<strong>en</strong> a disponer <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios<br />
antiv<strong>en</strong>éreos. Unos años más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> 1929, este hecho sería constatado por un<br />
médico alemán, el Dr. Hapke que, como consejero médico <strong>de</strong> Freiburg viajó por<br />
España, y como observador externo <strong>de</strong> su organización <strong>sanitaria</strong> pudo constatar que<br />
“[...] En todos los puertos se ha creado, con arreglo a <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ción internacional <strong>de</strong><br />
lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sexuales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mar, un servicio <strong>de</strong><br />
profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea [...]” 125 .<br />
La necesidad <strong>de</strong> hacer más efectiva <strong>la</strong> vacunación antivariólica, como medida<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, también condujo a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad Exterior a pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong>l estado inmunitario fr<strong>en</strong>te a esta<br />
<strong>en</strong>fermedad tanto <strong>de</strong> los tripu<strong>la</strong>ntes como <strong>de</strong> los pasajeros <strong>de</strong> los barcos, disp<strong>en</strong>sando<br />
<strong>la</strong> vacuna <strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> que estuviera indicado. El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Exterior <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1909 exigía que para formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tripu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
cualquier barco español <strong>de</strong>bería acreditarse estar vacunado o revacunado, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
período <strong>de</strong> los siete años anteriores a <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que se solicitara el <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />
Por otra parte, los directores <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos,<br />
“[...] ya sea <strong>en</strong> los actos para admisión a libre plática, ya <strong>en</strong> los <strong>de</strong> <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> salida<br />
123 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior ampliando <strong>la</strong>s medidas profilácticas que con<br />
respecto al tifus exantemático establece el artículo 181 <strong>de</strong>l vig<strong>en</strong>te Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Exterior.<br />
124 Por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1922 se dispuso, <strong>de</strong> acuerdo con lo solicitado por <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />
Naciones, que el personal médico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos prestas<strong>en</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
gratuita a los tripu<strong>la</strong>ntes afectos <strong>de</strong> formas ambu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> v<strong>en</strong>éreo-sífilis, y que <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios<br />
anexos a aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias se practicas<strong>en</strong> los análisis clínicos precisos para el diagnóstico y<br />
ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, (1923: 25).<br />
125 Hapke (1929: 129).<br />
102
<strong>de</strong> barcos, procurarán conocer <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rse o no vacunados los individuos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tripu<strong>la</strong>ciones respectivas, exigi<strong>en</strong>do a los capitanes <strong>la</strong> exhibición <strong>de</strong> los<br />
certificados <strong>de</strong> que se trata. Cuando result<strong>en</strong> individuos no vacunados o revacunados<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l período que se seña<strong>la</strong>, <strong>la</strong> vacunación o revacunación les será practicada<br />
por los funcionarios médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos<br />
gratuitam<strong>en</strong>te [...]” 126 . Del mismo modo se establecía como función <strong>de</strong> los servicios<br />
sanitarios <strong>de</strong> los puertos, <strong>la</strong> vacunación gratuita <strong>de</strong> los pasajeros que llegas<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
barcos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> países <strong>en</strong> los que <strong>en</strong> fecha reci<strong>en</strong>te se hubies<strong>en</strong> producido<br />
numerosos casos <strong>de</strong> virue<strong>la</strong>, o in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su proce<strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> los barcos<br />
<strong>en</strong> que se hubiese producido algún caso <strong>de</strong> virue<strong>la</strong> o hubies<strong>en</strong> transportado gran<strong>de</strong>s<br />
aglomeraciones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>de</strong>fectuosas condiciones higiénicas.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, pue<strong>de</strong> afirmarse que el proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />
españo<strong>la</strong> que com<strong>en</strong>zó con el siglo XX, fue <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que <strong>de</strong> manera<br />
casi exclusiva se había c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima como estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, hacia un mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> el cual com<strong>en</strong>zaría a<br />
adquirir un creci<strong>en</strong>te interés el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas <strong>sanitaria</strong>s pot<strong>en</strong>ciadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sanidad interior, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estructuras propias capaces <strong>de</strong> poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />
práctica.<br />
3.4.2. Las priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong><br />
3.4.2.1. La lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, sin<br />
per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista el continuo azote epidémico que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> el cólera morbo su más<br />
frecu<strong>en</strong>te expon<strong>en</strong>te, c<strong>en</strong>tró gran parte <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong> dictar recom<strong>en</strong>daciones<br />
para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad. Cuando hacía su aparición una<br />
nueva epi<strong>de</strong>mia, perpetuando <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, esta<br />
institución c<strong>en</strong>tral establecía <strong>la</strong>s directrices a seguir por los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>provincia</strong>s, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cordones sanitarios, ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />
campaña <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los epi<strong>de</strong>miados <strong>en</strong><br />
126 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1914 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación sobre <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vacunación a los tripu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> los buques.<br />
103
hospitales especiales improvisados al efecto, fumigaciones <strong>de</strong> mercancías y pasajeros<br />
que viajas<strong>en</strong> <strong>en</strong> tr<strong>en</strong>, o <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>s “visitas médicas prev<strong>en</strong>tivas” <strong>en</strong><br />
el domicilio <strong>de</strong> los pobres.<br />
Una reacción casi inmediata y constante ante <strong>la</strong> irrupción <strong>de</strong> un nuevo brote<br />
epidémico era <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> juntas <strong>de</strong> inspección higiénica, así como <strong>la</strong> emisión<br />
<strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> carácter higiénico y sanitario, dirigidas<br />
por una parte a mejorar el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones para acabar con los<br />
posibles focos <strong>de</strong> infección -eliminación <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos orgánicos <strong>en</strong> <strong>de</strong>scomposición y<br />
<strong>de</strong> aguas corrompidas, v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas, utilización <strong>de</strong> soluciones cloradas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habitaciones-. No hay que olvidar que <strong>la</strong> teoría ambi<strong>en</strong>talista<br />
miasmática <strong>de</strong>l contagio era <strong>la</strong> que imperaba <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, atribuy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong><br />
suciedad y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica, <strong>la</strong> producción y liberación <strong>de</strong><br />
miasmas que se transmitirían por el aire. De ahí el interés <strong>de</strong> que éste se mantuviese<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mejores condiciones <strong>de</strong> pureza. De acuerdo con esta concepción<br />
etiopatogénica, <strong>la</strong> basura, <strong>la</strong>s aguas negras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acequias, los cadáveres <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios o <strong>la</strong>s aguas estancadas, constituirían <strong>la</strong> principal<br />
fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> los miasmas.<br />
Junto a estas normas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> colectiva, también solían emitirse <strong>de</strong> manera<br />
casi constante otras que afectaban a <strong>la</strong> esfera individual, invitando a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a<br />
sustituir algunos hábitos alim<strong>en</strong>tarios, a mejorar su <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> personal, o a practicar<br />
<strong>de</strong>terminados hábitos consi<strong>de</strong>rados saludables como el ejercicio físico o el <strong>de</strong>scanso<br />
nocturno 127 . En el fondo <strong>de</strong> estos consejos higiénicos se vislumbraba un cierto aire<br />
paternalista y protector hacia los pobres y miserables, que no trasluce más que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> asociar <strong>la</strong> pobreza a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
Un aspecto que p<strong>en</strong>samos que merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a resaltar <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />
epi<strong>de</strong>mias <strong>en</strong> esta etapa, es que <strong>la</strong> estrategia política <strong>de</strong> actuación era constante e<br />
invariable, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cual fuese <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad responsable –cólera,<br />
127 En este s<strong>en</strong>tido po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s Reg<strong>la</strong>s prev<strong>en</strong>tivas y curativas contra el cólera morbo,<br />
publicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1854, <strong>la</strong>s Medidas higiénicas o <strong>de</strong> sanificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones: Focos <strong>de</strong> infección, cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1866, y <strong>en</strong> el mismo año<br />
<strong>la</strong>s Medidas para prev<strong>en</strong>ir el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una epi<strong>de</strong>mia o <strong>en</strong>fermedad contagiosa, cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio, <strong>la</strong>s Prev<strong>en</strong>ciones para evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong>l tifus, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 28<br />
<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1869, o <strong>la</strong>s Medidas prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>l cólera que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> tres Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong><br />
junio <strong>de</strong> 1890, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1890.<br />
104
fiebre amaril<strong>la</strong>, tifus exantemático...- y sus mecanismos <strong>de</strong> transmisión. En cualquier<br />
caso se g<strong>en</strong>eraba una situación <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma y crisis social ante <strong>la</strong> cual, ni el gobierno<br />
c<strong>en</strong>tral ni los gobiernos municipales disponían <strong>de</strong> capacidad ni <strong>de</strong> medios para<br />
afrontar, poniéndose <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> manera frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre<br />
los difer<strong>en</strong>tes órganos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> política <strong>sanitaria</strong>. La rapi<strong>de</strong>z con que se<br />
difundían estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, afectando <strong>en</strong> un <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> tiempo corto a gran cantidad<br />
<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción –con mayor afectación <strong>de</strong> los grupos socialm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong>sfavorecidosy<br />
<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> capaz <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad, hacían tambalear una y otra vez un sistema inoperante que basaba su<br />
estrategia <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> comisiones municipales <strong>de</strong> salubridad, para garantizar el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y juntas<br />
parroquiales para promover <strong>la</strong> ayuda ciudadana a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad cristiana, <strong>en</strong> el<br />
s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>sanitaria</strong> basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> caridad. Por<br />
lo tanto se trataba <strong>de</strong> un sistema inefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
<strong>sanitaria</strong> y g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma social, tal como se pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> los<br />
numerosos estudios realizados <strong>en</strong> diversas pob<strong>la</strong>ciones al respecto 128 .<br />
La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana <strong>de</strong>l contagio y el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> posibles portadores capaces <strong>de</strong> transmitir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad sin<br />
pa<strong>de</strong>cer<strong>la</strong>, aportó nuevas luces al conocimi<strong>en</strong>to epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
infecciosas, que sirvieron <strong>de</strong> base para el diagnóstico y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas<br />
profilácticas a adoptar. De esta manera, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio se<br />
convirtió <strong>en</strong> el núcleo c<strong>en</strong>tral para abordar el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que fueron<br />
apareci<strong>en</strong>do ya <strong>en</strong> el siglo XX, que sumó a <strong>la</strong>s ya clásicas medidas <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los <strong>en</strong>fermos, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los gérm<strong>en</strong>es a través <strong>de</strong> estudios microbiológicos,<br />
así como <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. Valgan <strong>de</strong><br />
ejemplo los testimonios realizados por Gustavo Pittaluga, Francisco Murillo,<br />
Wistano Roldán y Miguel Trallero, sobre <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
128 A modo <strong>de</strong> ejemplo citaremos algunos <strong>de</strong> los trabajos realizados <strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>t d’ Història <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Ciència <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València, sobre algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que vivió <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
segunda mitad <strong>de</strong>l XIX y primer tercio <strong>de</strong>l XX, tales como los trabajos <strong>de</strong> Irles, Mª Á. y Bágu<strong>en</strong>a, Mª<br />
J. (1996) sobre <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera <strong>de</strong> 1860, el<br />
estudio que realizamos Barona, J. L. y C. (1988) sobre <strong>la</strong> fiebre amaril<strong>la</strong>, o el que sobre <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />
gripe <strong>de</strong> 1918 realizó Martínez Pons, M. (1999).<br />
105
epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera que invadió <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones cata<strong>la</strong>nas <strong>en</strong> 1911 129 , y que consistió<br />
<strong>en</strong> el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> ropas,<br />
<strong>en</strong>seres y casas <strong>de</strong> los afectados, así como <strong>de</strong> los retretes y estercoleros <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
casas con periodicidad diaria, adopción <strong>de</strong> medidas <strong>sanitaria</strong>s sobre los<br />
manipu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, con especial vigi<strong>la</strong>ncia sobre <strong>la</strong>s pana<strong>de</strong>rías, y<br />
recom<strong>en</strong>daciones para evitar aquellos alim<strong>en</strong>tos y frutas capaces <strong>de</strong> albergar el<br />
germ<strong>en</strong>, sin olvidar uno <strong>de</strong> los puntos más importantes que era el control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida. Todo ello fue posible merced al <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dos<br />
brigadas <strong>sanitaria</strong>s, al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se pusieron los profesores <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />
Alfonso XIII Francisco Murillo y Gustavo Pittaluga, provistas <strong>de</strong> material <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección, <strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>tos para ais<strong>la</strong>r a los <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong> esterilización <strong>de</strong> agua y<br />
<strong>de</strong> medios <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio para llevar a cabo <strong>la</strong>s investigaciones epi<strong>de</strong>miológicas<br />
pertin<strong>en</strong>tes. Este material estaba compuesto <strong>de</strong> barracas Doecker para el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />
y asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, estufas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección locomóviles <strong>de</strong> vapor a presión y<br />
uso <strong>de</strong> formal<strong>de</strong>hido, esterilizadoras <strong>de</strong> agua mo<strong>de</strong>lo H<strong>en</strong>neberg, que daban 500<br />
litros <strong>de</strong> agua esterilizada por hora, y un <strong>la</strong>boratorio bacteriológico transportable 130 .<br />
Todas estas actuaciones que se c<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> aquellos lugares don<strong>de</strong> había<br />
hecho su aparición <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, se veían rápidam<strong>en</strong>te acompañadas <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong><br />
disposiciones legis<strong>la</strong>tivas que pret<strong>en</strong>dían evitar su ext<strong>en</strong>sión, y <strong>en</strong> cualquier caso<br />
garantizar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> necesarias para su<br />
<strong>de</strong>tección precoz.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, ya <strong>en</strong> 1901 131 se estableció <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> que todos los<br />
médicos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ras<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s los casos sospechosos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> peste, fiebre amaril<strong>la</strong>, cólera, lepra, virue<strong>la</strong>,<br />
sarampión, escar<strong>la</strong>tina, difteria, tifus, fiebre tifoi<strong>de</strong>a y tuberculosis, ampliándose esta<br />
lista por Decreto <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1919 a otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como el tifus<br />
exantemático, dis<strong>en</strong>tería, varice<strong>la</strong>, sarampión, m<strong>en</strong>ingitis cerebro-espinal, septicemia<br />
-especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> puerperal-, coqueluche, gripe, parálisis infantil, tracoma y <strong>la</strong>s<br />
129 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 28-58).<br />
130 Ibí<strong>de</strong>m, 22.<br />
131 Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1901.<br />
106
esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> parasitario 132 . El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> estas<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s era <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección temprana <strong>de</strong> cualquier proceso epidémico que hiciera<br />
posible iniciar el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Sin embargo, <strong>la</strong><br />
percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> cumplir con <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar tardaría<br />
bastante <strong>en</strong> formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los médicos españoles, a pesar <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s reiteradas disposiciones publicadas con carácter recordatorio, tanto <strong>en</strong> los<br />
boletines estatales como <strong>en</strong> los <strong>provincia</strong>les y municipales.<br />
El innegable avance que <strong>de</strong>terminadas medidas habían supuesto <strong>en</strong> el control<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, sufrió un impresionante revés cuando <strong>en</strong> 1918-19<br />
hizo su aparición una pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe, que fue capaz <strong>de</strong> romper <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad atribuible a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas iniciada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
principios <strong>de</strong> siglo XX 133 . La gripe puso <strong>en</strong> jaque tanto a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s<br />
que se vieron sobrepasadas <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> reacción respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia<br />
sin innovación alguna respecto a epi<strong>de</strong>mias prece<strong>de</strong>ntes, como a los repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong>l mundo ci<strong>en</strong>tífico, que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban a un tipo <strong>de</strong> microorganismo <strong>de</strong>sconocido,<br />
ante el cual no eran válidas <strong>la</strong>s estrategias aplicadas para combatir <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias<br />
bacterianas predominantes hasta esos mom<strong>en</strong>tos 134 .<br />
La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 supuso un c<strong>la</strong>ro prece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l nuevo rumbo<br />
que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces tomó <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica, resultando <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> una<br />
serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> etiología viral que ya bi<strong>en</strong> a<strong>de</strong>ntrados <strong>en</strong> el siglo XX<br />
culminó con <strong>la</strong> pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> SIDA, constituy<strong>en</strong>do un nuevo reto para <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
disciplinas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se aborda <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas –<br />
epi<strong>de</strong>miología, clínica, microbiología, terapéutica....<br />
132 Porras, I. (1993).<br />
133 Este hecho queda c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te constatado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad promovió Marcelino Pascua. Pascua, M. (1935).<br />
134 La importancia <strong>de</strong> esta epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe se hace pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el primordial papel que ocupan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
historiografía médica los estudios sobre este acontecimi<strong>en</strong>to. A modo <strong>de</strong> ejemplo y c<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong><br />
los estudios sobre <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> España citaremos los <strong>de</strong> Tomas, J. (1982) sobre <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad mallorquina <strong>de</strong> Llucmajor, el <strong>de</strong> Elespuru, E. (1984) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bilbao; el <strong>de</strong> Carrillo, J.L.,<br />
Castel<strong>la</strong>nos, J. y Ramos, M.D. (1985) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga, el <strong>de</strong> Urquía, J.M. (1986) <strong>en</strong><br />
Guipúzcoa, March J. y Sa<strong>la</strong>s, P. (1989) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Poll<strong>en</strong>ça, Rodríguez F.C. y Gavira, J. (1990)<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Córdoba, Bernabeu, J. (1991b) y Pa<strong>la</strong>zón, S. (1991) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alicante, García<br />
Faria, F.J. (1991) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Zamora, Rodríguez Ocaña, E. (1991) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Barcelona,<br />
Lluch Dobón, F.D. (1991) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Baleares, S<strong>en</strong>a Espinel, M.P. (1992) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca,<br />
Echevarri Dávi<strong>la</strong>, B. (1993) sobre <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> España, Porras, I. (1994) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Madrid y<br />
Martínez Pons, M. (1995) sobre <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
107
3.4.2.2. Las campañas <strong>de</strong> vacunación<br />
La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antivariólica fue otro <strong>de</strong> los aspectos sanitarios<br />
que suscitó interés a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Aunque ésta ya había<br />
recibido una gran acogida <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong>l siglo 135 , este interés no tuvo <strong>la</strong><br />
fortuna <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, hecho que algunos<br />
autores atribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un marco legis<strong>la</strong>tivo e institucional capaz <strong>de</strong><br />
garantizar <strong>la</strong> práctica vacunal 136 . La Real Cédu<strong>la</strong> publicada <strong>en</strong> 1805 para obligar <strong>la</strong><br />
apertura <strong>de</strong> una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> vacunación <strong>en</strong> cada hospital, fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pocas medidas<br />
promulgadas 137 . A ello <strong>de</strong>be sumarse el hecho <strong>de</strong> que, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países<br />
europeos, España no contó con una institución <strong>de</strong>dicada a ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vacuna hasta bi<strong>en</strong> a<strong>de</strong>ntrado el siglo, quedando por ello su difusión íntimam<strong>en</strong>te<br />
ligada al mayor o m<strong>en</strong>or interés <strong>de</strong> personalida<strong>de</strong>s o iniciativas concretas. En este<br />
s<strong>en</strong>tido cabe resaltar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor pionera realizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano,<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1851 contó con una comisión c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> vacunación cuyo<br />
objetivo fue <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna sin distinción <strong>de</strong> categoría o c<strong>la</strong>se social,<br />
para lo cual utilizó el cowpox g<strong>en</strong>uino remitido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el National Vaccination<br />
Establishm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra. El prestigio creci<strong>en</strong>te que llegó a alcanzar esta<br />
institución <strong>en</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta y ses<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> convirtió <strong>en</strong> un importante c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que hizo su aparición el Instituto Nacional <strong>de</strong><br />
Vacunación. A <strong>la</strong> institución val<strong>en</strong>ciana recurrían gran parte <strong>de</strong> municipios y<br />
gobernadores <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> linfa vacuna, al haberse<br />
ganado <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se<br />
recom<strong>en</strong>daba recurrir al Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vacuna 138 .<br />
Aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 se atribuía a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> vacunar a todos los niños y <strong>de</strong> manera gratuita a los <strong>de</strong> familia<br />
pobre, <strong>la</strong> norma no se cumplía con regu<strong>la</strong>ridad, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
un brote epidémico se producía <strong>de</strong> manera reactiva un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> esta<br />
135 Ba<strong>la</strong>guer, E. (1987).<br />
136 O<strong>la</strong>güe, G. (1995).<br />
137 Santamaría, E. (1990).<br />
138 Teruel, S. (1974: 79-92).<br />
108
práctica prev<strong>en</strong>tiva 139 . Cesaban <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a ser<br />
vacunada, por otra parte bi<strong>en</strong> fundadas <strong>en</strong> los efectos adversos que <strong>la</strong> linfa vacuna<br />
producía <strong>en</strong> ocasiones, por no mant<strong>en</strong>erse <strong>la</strong>s necesarias normas <strong>de</strong> conservación 140 .<br />
Los individuos que ingresaban para formar parte <strong>de</strong>l ejército, también fueron pronto<br />
consi<strong>de</strong>rados parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción diana <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación, obligando a partir <strong>de</strong><br />
1868 a que “[...] todos los individuos <strong>de</strong> tropa que <strong>en</strong> lo sucesivo ingres<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />
ejércitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> y Ultramar, cualquiera que sea su proce<strong>de</strong>ncia, sean<br />
vacunados o revacunados antes <strong>de</strong> empezar su instrucción [...]” 141 .<br />
La constatación <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> difundir <strong>la</strong> vacunación antivariólica,<br />
aunque con retraso, se vio por fin culminada con <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 1871 <strong>de</strong>l Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Vacunación 142 . Bajo <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />
Medicina, su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, publicado por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y<br />
Sanidad, el 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1876 le atribuía, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar y<br />
proveer <strong>de</strong> linfa vacunal a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad e institutos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
vacunación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> carácter experim<strong>en</strong>tal o <strong>de</strong><br />
otro tipo, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> mejorar el po<strong>de</strong>r inmunogénico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna. También<br />
un mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia vacunal a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los datos<br />
estadísticos <strong>en</strong>viados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> vacunación. Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />
pot<strong>en</strong>ciar y ampliar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l instituto, <strong>en</strong> 1885 éste sufrió una importante<br />
ampliación <strong>de</strong> su personal 143 .<br />
El triunfo <strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> vacunas y<br />
sueros eficaces contra algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>de</strong>terminó<br />
139 Un ejemplo <strong>de</strong> ello lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1873, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que ante una<br />
situación <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia, el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>pública</strong> <strong>de</strong>cidió hacer obligatoria <strong>la</strong> vacunación y<br />
revacunación <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cerradas: hospicios, colegios, establecimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>ales, e<br />
incluso <strong>en</strong> los hospitales, <strong>en</strong> los cuales <strong>de</strong>berían vacunarse los <strong>en</strong>fermos que ingresaran siempre que<br />
ello no fuera contraproduc<strong>en</strong>te para su dol<strong>en</strong>cia.<br />
140 Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992a).<br />
141 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1868, dictando medidas para <strong>la</strong> vacunación y revacunación <strong>de</strong> los<br />
soldados y evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ejército.<br />
142 Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1871, a propuesta <strong>de</strong>l Ministro <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to Manuel Ruiz Zorril<strong>la</strong>.<br />
143 Por Real Decreto <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1885 se establecía que a partir <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />
ese mismo año, el personal <strong>de</strong>l Instituto pasarían a componerlo “ un médico jefe vacunador con el<br />
haber anual <strong>de</strong> 3.000 pesetas, un médico jefe <strong>de</strong> visitas con 2.500 pesetas, un médico administrador<br />
secretario con 2.000 pesetas, dos médicos vacunadores, con 1.500 pesetas cada uno, un médico<br />
vacunador con 1.000 pesetas, cuatro médicos visitadores <strong>de</strong> distrito, con <strong>la</strong> gratificación <strong>de</strong> 1.000<br />
pesetas cada uno, un conserje con 1.250 pesetas, tres mozos a 750 pesetas y dos médicos<br />
supernumerarios sin sueldo”.<br />
109
<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adaptar progresivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad a <strong>la</strong>s nuevas<br />
circunstancias. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l suero antidiftérico <strong>de</strong> Roux-Behring<br />
constituyó el principal acicate para <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>l primitivo Instituto <strong>de</strong><br />
Vacunación <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Bacteriología e Higi<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong><br />
1894 y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> el Instituto <strong>de</strong> Sueroterapia Alfonso XIII 144 .<br />
A pesar <strong>de</strong> todo, había un es<strong>la</strong>bón fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na que no se<br />
había reforzado lo sufici<strong>en</strong>te, y era el papel <strong>de</strong>l municipio y <strong>de</strong> los médicos<br />
municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación. Con tal objeto se publicaron <strong>en</strong> poco<br />
tiempo, dos disposiciones para recordar “[...] el <strong>de</strong>ber que todo médico <strong>en</strong> el ejercicio<br />
<strong>de</strong> su profesión ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> efectuar <strong>la</strong> vacunación y revacunación a todos aquellos con<br />
los que t<strong>en</strong>ga contratada <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa, si<strong>en</strong>do servicio obligatorio y<br />
gratuito para los médicos municipales el vacunar gratuitam<strong>en</strong>te a los pobres <strong>de</strong>l<br />
partido a que se exti<strong>en</strong>da su contrato [...]” 145 . A<strong>de</strong>más, se establecía como pob<strong>la</strong>ción<br />
diana <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> veinte años, haci<strong>en</strong>do obligatoria <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />
dosis <strong>de</strong> vacuna a todos los niños antes <strong>de</strong> cumplir los dos años, y <strong>la</strong>s dosis <strong>de</strong><br />
revacunación cada cuatro años. Se exigía <strong>la</strong> vacunación a todos los alumnos que<br />
acudies<strong>en</strong> a los c<strong>en</strong>tros esco<strong>la</strong>res y asilos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y se recom<strong>en</strong>daba como<br />
mejor época <strong>de</strong>l año para vacunar, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong> abril a junio y<br />
<strong>de</strong> septiembre a noviembre.<br />
La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivar a los médicos llegó hasta el punto <strong>de</strong> ofrecer <strong>la</strong><br />
con<strong>de</strong>coración con <strong>la</strong> Cruz <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a los que acreditaran haber ext<strong>en</strong>dido <strong>la</strong><br />
vacunación a una proporción superior al 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción at<strong>en</strong>dida, <strong>en</strong> aquél<strong>la</strong>s<br />
superiores a <strong>la</strong>s 20.000 almas. Y los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s por<br />
alcanzar el objetivo <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vacunación antivariólica fuese una práctica regu<strong>la</strong>r con<br />
una amplia cobertura <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción susceptible, se vieron acompañados por un<br />
significativo interés <strong>en</strong> establecer un control estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica vacunal, por<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> registros <strong>de</strong> base municipal e<strong>la</strong>borados a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
vacunaciones practicadas por los facultativos o instituciones compet<strong>en</strong>tes. Estos<br />
esfuerzos quedaban reflejados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reiteradas disposiciones legis<strong>la</strong>tivas para<br />
144 En realidad éste se creó como una medida más para luchar contra <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> peste <strong>de</strong> Oporto<br />
<strong>en</strong> 1899. Porras, I. (1998).<br />
145 Real Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1891, y Real Decreto <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1903.<br />
110
ecordar “[...] esta obligación a los Directores facultativos y Administradores <strong>de</strong> los<br />
hospitales, hospicios, asilos, manicomios, cárceles, institutos o c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
vacunación, profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y <strong>de</strong>más establecimi<strong>en</strong>tos oficiales o<br />
colectivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esa capital que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación o <strong>de</strong>l Municipio [...]” 146 .<br />
El gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> era el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> recibir <strong>en</strong> los primeros<br />
cinco días <strong>de</strong> cada mes los partes <strong>de</strong> vacunación correspondi<strong>en</strong>tes a su ámbito <strong>de</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia, para posteriorm<strong>en</strong>te remitirlos a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />
Exterior. La estadística sobre <strong>la</strong>s vacunas administradas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionar<br />
información sobre coberturas vacunales, también constituiría un bu<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>to para<br />
contro<strong>la</strong>r el número <strong>de</strong> nuevas dosis a e<strong>la</strong>borar así como <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas<br />
administradas, ya que “[...] los alcal<strong>de</strong>s y autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s darán cu<strong>en</strong>ta al<br />
Inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunaciones efectuadas y los resultados obt<strong>en</strong>idos con<br />
todas <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> vacuna, indicando <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que dichos resultados fueran<br />
negativos, <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que fue recibida y aplicada y el número <strong>de</strong> lote marcado <strong>en</strong> el<br />
estuche <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> [...]” 147 .<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo nuestro período <strong>de</strong> estudio mantuvo <strong>la</strong><br />
primacía como <strong>en</strong>fermedad vacunable para <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s, también fueron<br />
haci<strong>en</strong>do su aparición otras vacunas para prev<strong>en</strong>ir y combatir otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
no m<strong>en</strong>os trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica que <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, como eran <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a,<br />
<strong>la</strong> rabia o <strong>la</strong> difteria. La fiebre tifoi<strong>de</strong>a constituía un problema sanitario bastante<br />
arraigado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, a juzgar por <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> morbilidad y <strong>de</strong><br />
mortalidad atribuibles a este proceso, vincu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />
condiciones higiénicas que sufrían <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones y especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> carácter rural -abastecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s condiciones, eliminación <strong>de</strong><br />
excretas sin <strong>de</strong>puración <strong>en</strong> p<strong>la</strong>yas, ríos o acequias <strong>de</strong> riego, contaminación <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> huerta por el agua <strong>de</strong> riego, exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> portadores.... En el<br />
quinqu<strong>en</strong>io 1920-1924, <strong>la</strong> mortalidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> España fue <strong>de</strong> 27,3 x<br />
100.000 habitantes, resultando el país con cifras <strong>de</strong> mortalidad más elevadas junto a<br />
Italia, Hungría y Checoslovaquia, fr<strong>en</strong>te a Dinamarca, Baviera, Ing<strong>la</strong>terra y Suiza<br />
146 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909 recordando el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> datos estadísticos,<br />
ampliada por <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1911.<br />
147 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1918 sobre peticiones <strong>de</strong> vacuna.<br />
111
que pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s cifras más bajas. Entre <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s con cifras <strong>de</strong><br />
mortalidad por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>de</strong>l Estado se <strong>en</strong>contraban fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> franja mediterránea, Barcelona, Val<strong>en</strong>cia, Córdoba, Má<strong>la</strong>ga, Alicante, Murcia,<br />
Tarragona... 148 . Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> este problema sanitario,<br />
cuando hizo su aparición <strong>la</strong> vacuna antitífica tuvo una amplia acogida <strong>en</strong>tre<br />
ci<strong>en</strong>tíficos y sanitarios, hasta el punto que el Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad aprobó <strong>la</strong><br />
moción pres<strong>en</strong>tada por los inspectores g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> 1913 149 . En el<strong>la</strong><br />
recom<strong>en</strong>daba oficialm<strong>en</strong>te su uso y ofrecía los medios necesarios para <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> su práctica ante <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> su eficacia y <strong>de</strong> sus escasos efectos<br />
nocivos. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> esta vacuna inicialm<strong>en</strong>te se hacía recom<strong>en</strong>dable <strong>en</strong><br />
tiempo <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mias o <strong>de</strong> recru<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>mias, no sólo para los <strong>en</strong>fermos<br />
sino también para los contactos y especialm<strong>en</strong>te cuando se tratase <strong>de</strong> instituciones<br />
cerradas, <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1921 dispuso que<br />
<strong>en</strong> estos supuestos se administrara con carácter obligatorio. La vacuna constituía un<br />
medio <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad mucho más barato e inmediato que el <strong>de</strong> cambiar<br />
el sistema <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> bebida y <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> aguas residuales:<br />
“Para contrarrestar tan terrible p<strong>la</strong>ga, que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis es<br />
seguram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> que ocasiona mayor número <strong>de</strong> víctimas <strong>en</strong> nuestra<br />
nación, no hay más que dos remedios higiénicos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong><br />
carácter público. Uno es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> bebida,<br />
microbiológicam<strong>en</strong>te puras a todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, y el otro es el uso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s vacunaciones prev<strong>en</strong>tivas. El primero tropieza <strong>en</strong> España con<br />
inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes casi insuperables, nacidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un previo,<br />
formal y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido estudio <strong>de</strong> los proyectos, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que exige su<br />
ejecución, y sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos económicos <strong>de</strong> los pueblos<br />
y <strong>de</strong>l Estado para llevarlos a cabo; <strong>en</strong> cambio el segundo medio, aunque<br />
148 Mortalidad (1926).<br />
149 En el preámbulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1913, se justificaba el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> elevada morbilidad y mortalidad que producía, con cerca<br />
<strong>de</strong> 50.000 casos anuales <strong>en</strong> España <strong>de</strong> los cuales morían alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 7.500 individuos.<br />
112
consi<strong>de</strong>rado por lo pronto <strong>de</strong> más limitado radio <strong>de</strong> acción, es altam<strong>en</strong>te<br />
económico y <strong>de</strong> muy fácil realización práctica” 150 .<br />
La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna <strong>de</strong> Pasteur fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> rabia y <strong>la</strong>s contribuciones<br />
<strong>de</strong> Ehrlich al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmunidad, abonaron el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmunología<br />
mo<strong>de</strong>rna, propiciando que ci<strong>en</strong>tíficos como Roux, Yersin y Fabre s<strong>en</strong>taran <strong>la</strong>s bases<br />
para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> antitoxinas <strong>en</strong> animales, utilizadas con éxito <strong>en</strong> humanos para<br />
prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> difteria y el tétanos, y que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos<br />
darían paso a los toxoi<strong>de</strong>s diftérico y tetánico, mucho más inmunóg<strong>en</strong>os y seguros.<br />
Será precisam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> estos mom<strong>en</strong>tos cuando comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a iniciarse con<br />
mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antidiftérica dirigidas<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil, que resultaba <strong>la</strong> más afectada por esta<br />
<strong>en</strong>fermedad.<br />
La vacuna obt<strong>en</strong>ida por Pasteur fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> rabia <strong>en</strong> 1885, fue conocida <strong>de</strong><br />
inmediato <strong>en</strong> España, don<strong>de</strong> a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> los favorables resultados que el<br />
microbiólogo francés obt<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> su <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> París, com<strong>en</strong>zó a aplicarse a partir<br />
<strong>de</strong> 1887, si<strong>en</strong>do Jaime Ferrán qui<strong>en</strong> propuso al Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Barcelona <strong>la</strong><br />
creación <strong>en</strong> esta ciudad <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>res características al <strong>de</strong> Pasteur. Su<br />
propuesta culminó <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio microbiológico municipal <strong>en</strong><br />
el cual com<strong>en</strong>zaron a aplicarse <strong>la</strong>s primeras inocu<strong>la</strong>ciones antirrábicas con el método<br />
<strong>de</strong>l bacteriólogo francés. En los años sigui<strong>en</strong>tes com<strong>en</strong>zaron a suce<strong>de</strong>rse los c<strong>en</strong>tros<br />
<strong>de</strong> vacunación que incorporaron <strong>la</strong> nueva vacuna, <strong>en</strong> 1895 el Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Sevil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> 1897 el <strong>de</strong> Pontevedra, <strong>en</strong> 1899 el Instituto Alfonso XIII o <strong>en</strong> 1910 el<br />
Instituto Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 151 .<br />
3.4.2.3. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios<br />
Aunque <strong>la</strong> normativa regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía mortuoria y <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>terios ya<br />
t<strong>en</strong>ía antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el reinado <strong>de</strong> Carlos IV, durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />
ochoci<strong>en</strong>tos se int<strong>en</strong>sificó notablem<strong>en</strong>te, dado que bajo <strong>la</strong> concepción ambi<strong>en</strong>talista y<br />
miasmática <strong>de</strong>l contagio los cem<strong>en</strong>terios eran consi<strong>de</strong>rados como pot<strong>en</strong>ciales focos<br />
150 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
151 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>lbí, J. R. (1991) y <strong>de</strong> Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (2000: 77-84).<br />
113
<strong>de</strong> insalubridad y <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>bido a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />
putrefacción y <strong>de</strong>scomposición cadavérica que <strong>en</strong> ellos se producían. El importante<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to higi<strong>en</strong>ista <strong>en</strong> España, contribuyó notablem<strong>en</strong>te a mejorar<br />
y mo<strong>de</strong>rnizar <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios 152 . Bajo <strong>la</strong> interpretación<br />
ambi<strong>en</strong>talista <strong>de</strong>l contagio, <strong>la</strong> suciedad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica<br />
serían responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y liberación <strong>de</strong> miasmas, que actuarían<br />
contaminando el aire, medio que actuaría a<strong>de</strong>más como vehículo <strong>de</strong> transmisión. El<br />
aire, indisp<strong>en</strong>sable para <strong>la</strong> vida, había <strong>de</strong> reunir <strong>la</strong>s mejores condiciones <strong>de</strong> pureza y<br />
sería el responsable <strong>de</strong> que el aspecto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> re<strong>la</strong>tiva a los<br />
cem<strong>en</strong>terios estuviera c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> su ubicación alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, para<br />
evitar que el vi<strong>en</strong>to transportara hasta el<strong>la</strong>s los supuestos miasmas.<br />
Realm<strong>en</strong>te el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración por garantizar que todos los<br />
cem<strong>en</strong>terios cumplies<strong>en</strong> unos requisitos higiénicos mínimos no alcanzó una cierta<br />
seriedad hasta <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Hasta este mom<strong>en</strong>to eran prácticas<br />
frecu<strong>en</strong>tes los <strong>en</strong>terrami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias, <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l<br />
cem<strong>en</strong>terio <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o casco urbano, o <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> sepulturas antes <strong>de</strong> tiempo, por<br />
carecer el cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie necesaria. A partir <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, a través<br />
<strong>de</strong> varias disposiciones emanadas <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, se hacía pat<strong>en</strong>te<br />
el papel <strong>de</strong>l jefe político <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los permisos para<br />
exhumación y tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cadáveres, y se publicaban los requisitos que los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bían cumplir para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos cem<strong>en</strong>terios. En<br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> inhumación y exhumación <strong>de</strong> los cadáveres, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> Real<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1875 prohibi<strong>en</strong>do más <strong>de</strong> tres días el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> cadáveres<br />
embalsamados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s iglesias y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1887,<br />
prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s inhumaciones fuera <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios, o <strong>la</strong> <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />
1898 sobre procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong>s inhumaciones y formalida<strong>de</strong>s legales para <strong>la</strong>s<br />
exhumaciones. La Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1882, recordaba <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong> sus cem<strong>en</strong>terios,<br />
152 La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to higi<strong>en</strong>ista fue precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> que condujo a realizar una exhaustiva<br />
revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios españoles <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pasada c<strong>en</strong>turia, cuya<br />
consecu<strong>en</strong>cia inmediata fue <strong>la</strong> c<strong>la</strong>usura <strong>en</strong> 1884 <strong>de</strong> 7.186 cem<strong>en</strong>terios <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> 10.091 que había <strong>en</strong><br />
España, por no cumplir <strong>la</strong> normativa exigida. Barona, C y Martínez Pons, M. (1997).<br />
114
puntualizando cuales eran los requisitos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>bían<br />
cumplir:<br />
• Estar emp<strong>la</strong>zados al m<strong>en</strong>os a medio kilómetro <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong> toda<br />
pob<strong>la</strong>ción, casa <strong>de</strong> campo o camino urbanizado.<br />
• Emp<strong>la</strong>zado a mayor altitud que el pueblo.<br />
• Contrario a <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> los vi<strong>en</strong>tos dominantes.<br />
• En un terr<strong>en</strong>o calcáreo o arcilloso.<br />
• Alejado <strong>de</strong> ríos, pozos, fu<strong>en</strong>tes y conducciones <strong>de</strong> agua que<br />
conduzcan agua <strong>de</strong> bebida u otros usos domésticos.<br />
• T<strong>en</strong>er una ext<strong>en</strong>sión al m<strong>en</strong>os quíntuple <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones<br />
estimadas que pudieran producirse <strong>en</strong> un año, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> no<br />
t<strong>en</strong>er que remover <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> una sepultura para hacer otra<br />
inhumación hasta que hayan pasado cinco años.<br />
• Cada fosa para un solo cadáver <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er dos metros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga por<br />
ocho <strong>de</strong>címetros <strong>de</strong> ancha y un metro y medio a dos metros <strong>de</strong><br />
profundidad, <strong>de</strong>jando <strong>en</strong>tre una y otra sepultura un espacio <strong>de</strong> tres a<br />
cinco <strong>de</strong>címetros.<br />
• A<strong>de</strong>más los cem<strong>en</strong>terios <strong>de</strong>berían estar ro<strong>de</strong>ados por una mural<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
dos metros <strong>de</strong> altura y disponer <strong>de</strong> una sa<strong>la</strong> mortuoria, otra para <strong>la</strong>s<br />
autopsias, una capil<strong>la</strong> y una habitación para el vigi<strong>la</strong>nte.<br />
La adaptación <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos a esta normativa <strong>de</strong>terminó que muchos<br />
<strong>de</strong> ellos se vies<strong>en</strong> obligados a construir nuevos cem<strong>en</strong>terios <strong>en</strong> su término municipal.<br />
El procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> tramitación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos<br />
cem<strong>en</strong>terios, quedó reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1886, y <strong>de</strong><br />
16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1888, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> su aprobación por <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Tras este importante impulso a <strong>la</strong> política <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y<br />
construcción <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>terios, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal mantuvo esta<br />
misma línea ya iniciada, atribuy<strong>en</strong>do a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> “conservación <strong>de</strong> los<br />
cem<strong>en</strong>terios <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong>coroso e higiénico que su propio <strong>de</strong>stino rec<strong>la</strong>ma, y <strong>la</strong><br />
115
vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> los sepelios para el mejor cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones g<strong>en</strong>erales<br />
sobre policía mortuoria”.<br />
3.4.2.4. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos<br />
A partir <strong>de</strong> los años c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l siglo XIX, los esfuerzos por mejorar <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> salubridad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y por vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> los<br />
productos cárnicos, se vieron francam<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sificados. En un contexto acor<strong>de</strong> con<br />
<strong>la</strong>s doctrinas sobre el contagio vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> época, <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia higiénica <strong>de</strong> los<br />
alim<strong>en</strong>tos com<strong>en</strong>zó a adquirir una importancia creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
compet<strong>en</strong>cias <strong>sanitaria</strong>s municipales 153 , dirigiéndose los esfuerzos básicam<strong>en</strong>te a<br />
contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s epizootias <strong>de</strong> los ganados, para evitar su transmisión al hombre -peste<br />
bovina, fiebre aftosa o glosopeda, virue<strong>la</strong>, carbunco-, y a establecer <strong>la</strong>s características<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros, para garantizar <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>en</strong> el<br />
sacrificio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reses <strong>de</strong>stinadas al consumo humano. Con esta finalidad se publicó<br />
<strong>en</strong> 1859 el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Inspección <strong>de</strong> Carnes 154 , que atribuía a los gobiernos<br />
municipales <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong><br />
vigi<strong>la</strong>ncia e inspección <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s reses cuya carne tuviese como <strong>de</strong>stino el<br />
consumo humano.<br />
Dos son los aspectos sobre los que pivotaba este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización<br />
<strong>de</strong>l sacrificio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reses <strong>en</strong> un mismo punto l<strong>la</strong>mado mata<strong>de</strong>ro, y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
figura <strong>de</strong>l inspector <strong>de</strong> carnes, elegido por los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los profesores <strong>de</strong><br />
veterinaria, cuya misión consistiría <strong>en</strong> un primer reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reses antes <strong>de</strong><br />
su sacrificio y una vez llevado éste a cabo, otro <strong>de</strong> sus vísceras confirmatorio <strong>de</strong> su<br />
bu<strong>en</strong> estado sanitario. Asimismo, los inspectores <strong>de</strong> carnes <strong>de</strong>berían cumplim<strong>en</strong>tar un<br />
registro con el tipo y número <strong>de</strong> reses sacrificadas <strong>en</strong> su respectivo mata<strong>de</strong>ro. Pero el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to no <strong>de</strong>bió ser tomado muy <strong>en</strong> serio, ya que unos años <strong>de</strong>spués salían <strong>de</strong><br />
boca <strong>de</strong>l Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, Daniel Carballo, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes pa<strong>la</strong>bras: “[...]<br />
s<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> que por algunas corporaciones municipales, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el sagrado <strong>de</strong>ber<br />
153 Véase a este respecto el ext<strong>en</strong>so y minucioso trabajo realizado por Barona, J.L.; Lloret, J. (2000)<br />
sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria y los mata<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana, que aporta <strong>en</strong><br />
primer lugar una recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa estatal que hizo posible el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta verti<strong>en</strong>te<br />
<strong>sanitaria</strong>, para más tar<strong>de</strong> c<strong>en</strong>trar su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación val<strong>en</strong>ciana.<br />
154 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1859, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inspección <strong>de</strong> carnes.<br />
116
<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> sus administrados, sea por una neglig<strong>en</strong>cia vituperable, o lo<br />
que es más punible, por con<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias repr<strong>en</strong>sibles con los gana<strong>de</strong>ros y<br />
abastecedores públicos, toler<strong>en</strong> y autoric<strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> carnes <strong>en</strong>fermas, y a veces <strong>en</strong><br />
estado <strong>de</strong> putrefacción nocivam<strong>en</strong>te perjudiciales, y que <strong>en</strong> último término produc<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y hasta <strong>la</strong> muerte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s para su<br />
consumo […]” 155 , a pesar <strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los inspectores <strong>de</strong><br />
carnes, promulgando varias disposiciones para homologar sus retribuciones <strong>de</strong><br />
acuerdo con el número <strong>de</strong> reses sacrificadas, y mediante establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contratos<br />
con los ayuntami<strong>en</strong>tos 156 .<br />
El legis<strong>la</strong>dor también int<strong>en</strong>taba estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> los<br />
cuales “[...] los veterinarios puedan inspeccionar el ganado con el espacio, <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y el tiempo necesarios para emitir un juicio sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te fundado, para<br />
lo cual es preciso <strong>en</strong> ocasiones someter al ganado a observación [...]” 157 . Sin embargo<br />
el grado <strong>de</strong> incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones establecidas <strong>de</strong>bía ser hasta tal punto<br />
importante, que como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta y consumo <strong>de</strong> carne proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />
reses muertas <strong>de</strong> carbunco y tuberculosis se produjo <strong>la</strong> muerte por carbunco <strong>de</strong> varias<br />
personas, hecho que <strong>de</strong>terminó <strong>en</strong> 1899 <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> cada <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras<br />
<strong>de</strong> los inspectores y subinspectores veterinarios <strong>de</strong> salubridad, ambas con carácter<br />
honorífico y bajo <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> los gobernadores civiles 158 .<br />
Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, se fue int<strong>en</strong>sificando aún más <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />
regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas actuaciones necesarias para garantizar una a<strong>de</strong>cuada<br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria, poni<strong>en</strong>do un especial énfasis <strong>en</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> construcción y el<br />
régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros 159 . También se profesionalizó <strong>la</strong> figura<br />
155 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1866 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, recom<strong>en</strong>dando <strong>la</strong> más<br />
puntual observancia <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos vig<strong>en</strong>tes sobre inspectores <strong>de</strong> carnes.<br />
156 La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1864 estableció el sueldo y <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> estos<br />
funcionarios municipales, osci<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s a percibir <strong>en</strong>tre 360 y 3.500 reales al año, <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> cabezas <strong>de</strong> ganado sacrificadas <strong>en</strong> el pueblo, y más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15<br />
<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1877 sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer contratos para el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empleados<br />
facultativos.<br />
157 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1888 sobre inspección <strong>de</strong> reses <strong>de</strong>stinadas al mata<strong>de</strong>ro.<br />
158 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1899.<br />
159 Primero <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 insistió <strong>en</strong> atribuir a cada municipio <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por una a<strong>de</strong>cuada <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria mediante <strong>la</strong> actividad inspectora, y por<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1905 se establecían disposiciones para <strong>la</strong> construcción y mo<strong>de</strong>rnización<br />
<strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros, así como para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> carne. Este último aspecto volvería a ser abordado <strong>en</strong> el<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908, con un carácter emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sancionador <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong><br />
117
<strong>de</strong> los inspectores mediante <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> veterinarios titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1906, don<strong>de</strong> se regu<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s condiciones para su<br />
acceso y separación <strong>de</strong>l puesto, así como sus obligaciones y <strong>de</strong>rechos.<br />
En esta situación llegamos a 1918 <strong>en</strong> que vio <strong>la</strong> luz el texto legis<strong>la</strong>tivo sin<br />
duda <strong>de</strong> mayor importancia y repercusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización y control <strong>de</strong> los<br />
servicios <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> el período que nos ocupa. Nos<br />
estamos refiri<strong>en</strong>do al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Mata<strong>de</strong>ros 160 , <strong>en</strong> el que se unificaban<br />
los criterios tanto sobre el a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros como sobre <strong>la</strong>s<br />
actuaciones <strong>de</strong> los inspectores veterinarios, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> seis capítulos y 97 artículos,<br />
que <strong>de</strong> manera minuciosa iban abordando aspectos que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el número <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y distribución interior <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>l mata<strong>de</strong>ro, los recursos<br />
materiales con que <strong>de</strong>bía contar, el reconocimi<strong>en</strong>to al que <strong>de</strong>bían someterse los<br />
difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> animales y <strong>la</strong>s normas tanto para su sacrificio como para su<br />
<strong>de</strong>comisado. Se ocupaba <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> inspectores<br />
veterinarios y <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que <strong>de</strong>bían ser contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos,<br />
sus atribuciones y <strong>de</strong>beres, para finalizar <strong>de</strong>dicando un capítulo al asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
sanciones o p<strong>en</strong>as aplicables a los ayuntami<strong>en</strong>tos que no aplicaran a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 161 .<br />
La <strong>de</strong>cisiva aportación <strong>de</strong> este precepto legis<strong>la</strong>tivo y su puesta <strong>en</strong> práctica,<br />
constituyeron sin duda una impronta <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l sistema<br />
<strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria, <strong>de</strong> manera que importantes preceptos<br />
legis<strong>la</strong>tivos publicados con posterioridad como lo fue el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Municipal <strong>en</strong> 1925 162 , no harían más que ratificar lo ya establecido <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>cionado<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. Únicam<strong>en</strong>te merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a resaltar <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />
veterinaria propuesta <strong>en</strong> 1930 163 , que establecía su jerarquización <strong>en</strong> servicios<br />
c<strong>en</strong>trales, <strong>provincia</strong>les y municipales, y difer<strong>en</strong>ciaba <strong>en</strong>tre veterinarios higi<strong>en</strong>istas -<br />
frau<strong>de</strong> y adulteración <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>dicando <strong>en</strong>tre sus 22 artículos, 7 a <strong>la</strong> normativa para <strong>la</strong><br />
actividad <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios municipales. En 1909, <strong>la</strong>s Reales<br />
Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo, 25 <strong>de</strong> agosto y 11 <strong>de</strong> octubre, vinieron a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r algunos <strong>de</strong> los aspectos<br />
<strong>de</strong>l Real Decreto <strong>de</strong> 1908.<br />
160 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1918.<br />
161 Barona, J.L.; Lloret, J. (2000: 125-131).<br />
162 La sección V <strong>de</strong>l capítulo primero, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los artículos 20 al 24 aborda los aspectos que<br />
sobre policía alim<strong>en</strong>taria ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bajo su compet<strong>en</strong>cia los ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />
163 Real Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1930.<br />
118
profesionales <strong>de</strong> los institutos oficiales <strong>de</strong>l estado, institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>,<br />
sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad veterinaria, inspectores veterinarios <strong>de</strong> distrito, veterinarios<br />
oficiales <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros e inspectores veterinarios <strong>de</strong> estaciones <strong>sanitaria</strong>s- e<br />
inspectores municipales veterinarios y veterinarios titu<strong>la</strong>res que se ocuparían <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria a nivel municipal 164 . En 1931 se consiguió <strong>la</strong><br />
unificación <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos administrativos que se hal<strong>la</strong>ban dispersos, <strong>en</strong><br />
una única Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Gana<strong>de</strong>ría e Industrias Pecuarias <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to 165 , <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y sanidad veterinaria,<br />
bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> un inspector g<strong>en</strong>eral veterinario, quedaba estructurada <strong>en</strong> los<br />
sigui<strong>en</strong>tes negociados: “Primer negociado. Epizootias.- Segundo negociado.<br />
Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, Mata<strong>de</strong>ros, Fábricas <strong>de</strong> conservas <strong>de</strong> carne y pescado,<br />
Sacrificio domiciliario <strong>de</strong> reses <strong>de</strong> cerda, Carnicerías y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>de</strong>spojos, circu<strong>la</strong>ción<br />
y comercio <strong>de</strong> carnes, Aves y caza, Inspección <strong>de</strong> huevos, Pescados, Inspección<br />
médica, Importación y exportación.- Tercer negociado. Ejercicio profesional<br />
(práctica veterinaria, Intrusismo, Asociaciones veterinarias”.<br />
3.4.2.5. Las campañas <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas<br />
Los graves problemas sociales p<strong>la</strong>nteados por <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
con <strong>en</strong>orme trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica, <strong>de</strong>terminaron que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX se <strong>de</strong>spertara un interés especial por ésas a <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>nominó<br />
“<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales”, <strong>la</strong>s cuales fueron motivo <strong>de</strong> preocupación para los<br />
principales higi<strong>en</strong>istas españoles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l siglo XIX y a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l XX –Hauser, Giné Partagás, Martín Sa<strong>la</strong>zar, Murillo Pa<strong>la</strong>cios,<br />
Pittaluga-. Se trataba <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cuya etiología estaba<br />
íntimam<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong>s interacciones humanas <strong>en</strong> colectividad y, <strong>en</strong> cualquier caso,<br />
repres<strong>en</strong>taban una c<strong>la</strong>ra indicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>fermedad y pobreza 166 .<br />
Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, <strong>la</strong> tuberculosis, el paludismo y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
infecciosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, como paradigma <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, constituían<br />
164 Barona, J.L.; Lloret, J. (2000: 131-133).<br />
165 Leyes <strong>de</strong> 2 y 4 <strong>de</strong> diciembre y Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931.<br />
166 Rodríguez Ocaña, E. (1987: 23-29).<br />
119
los principales fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a combatir por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s, qui<strong>en</strong>es<br />
establecieron alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s una organización <strong>de</strong> lucha <strong>sanitaria</strong> específica.<br />
La lucha antiv<strong>en</strong>érea<br />
T<strong>en</strong>ía un c<strong>la</strong>ro prece<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong> prostitución iniciada<br />
ya <strong>en</strong> el siglo XIX. Aunque su finalidad era disminuir los estragos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sífilis y otras<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión sexual, <strong>la</strong>s implicaciones morales y <strong>la</strong> hipocresía social<br />
provocaron un turno <strong>de</strong> prohibiciones y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología<br />
<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r 167 . Los distintos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos int<strong>en</strong>taban el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas a<br />
través <strong>de</strong> su inscripción <strong>en</strong> registros policiales que permitían su reconocimi<strong>en</strong>to<br />
médico periódico. Aunque inicialm<strong>en</strong>te estos controles higiénicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong><br />
mancebía se asignaron a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> una Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />
1889, finalm<strong>en</strong>te fueron tras<strong>la</strong>dados a <strong>la</strong> autoridad <strong>provincia</strong>l por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong><br />
diciembre <strong>de</strong> 1892, si<strong>en</strong>do el cuerpo <strong>de</strong> médicos higi<strong>en</strong>istas el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
inspección y vigi<strong>la</strong>ncia tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas -anotando <strong>en</strong> una cartil<strong>la</strong> <strong>sanitaria</strong> su<br />
estado <strong>de</strong> salud-, como <strong>de</strong> sus habitaciones, para garantizar que cumplían <strong>la</strong>s<br />
a<strong>de</strong>cuadas condiciones higiénicas 168 .<br />
Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904<br />
mantuvo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> estos servicios bajo los gobiernos<br />
<strong>provincia</strong>les, y dio pie a que unos años más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> septiembre<br />
<strong>de</strong> 1910 <strong>de</strong>terminase el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> importancia, bajo <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
juntas <strong>de</strong> sanidad, creando un cuerpo <strong>de</strong> médicos con actuación gratuita <strong>en</strong><br />
disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> conocida como “ley Bahamon<strong>de</strong>” estableció <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong><br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo sifilíticas” 169 ,<br />
atribuy<strong>en</strong>do a los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad <strong>la</strong> jefatura técnica y <strong>la</strong><br />
dirección <strong>de</strong> los servicios sanitarios. Debían actuar coordinando <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l cuerpo<br />
167 Guerreña, J.L. (1995, 1997).<br />
168 Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong>l control sanitario sobre <strong>la</strong> prostitución, organizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>l gobierno civil <strong>de</strong>l Alicante <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l XIX, lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el trabajo<br />
realizado por Guillem, I. y Paternina, Mª.J. (1996).<br />
169 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918.<br />
120
<strong>de</strong> médicos <strong>de</strong>l servicio especial <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución -al cual quedaba<br />
<strong>de</strong>terminado que se acce<strong>de</strong>ría por concurso-oposición- 170 <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
médica gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices <strong>en</strong>fermas, <strong>en</strong> disp<strong>en</strong>sarios específicos “[...] <strong>en</strong> los<br />
que se pondrá <strong>en</strong> práctica todos los recursos ci<strong>en</strong>tíficos posibles para establecer una<br />
lucha constante contra <strong>la</strong>s infecciones v<strong>en</strong>éreas y otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas que<br />
se observ<strong>en</strong> <strong>en</strong> aquél<strong>la</strong>, mediante <strong>la</strong> exploración clínica frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
mujeres <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> prostitución, su educación higiénica y su tratami<strong>en</strong>to<br />
específico <strong>en</strong> ciertos casos [...]” 171 . Este servicio higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución se<br />
completaba con el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria, bi<strong>en</strong> por<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> hospitales específicos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />
bi<strong>en</strong> mediante el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>s especiales para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los hospitales <strong>provincia</strong>les. Sin embargo, este int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación parece que no llegó a ponerse <strong>en</strong> práctica, dados los criterios<br />
contrapuestos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> ley y <strong>la</strong>s polémicas suscitadas por <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
doctrina abolicionista 172 .<br />
No obstante, <strong>la</strong> realidad estaba marcada por una imparable progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, a <strong>la</strong>s que no podían ser aj<strong>en</strong>as algunas importantes<br />
disposiciones como el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>de</strong> 1925, cuyo artículo 49<br />
establecía que “[...] El disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, realizará su<br />
misión médico-social ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su acción curativa y profiláctica no sólo al<br />
segm<strong>en</strong>to prostibu<strong>la</strong>rio, sino igualm<strong>en</strong>te a cuantos hombres y mujeres se hall<strong>en</strong><br />
afectos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo-sifilíticas; para lo cual y, <strong>en</strong> primer término, no se<br />
hará inscripción nominal alguna, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do llevarse únicam<strong>en</strong>te un registro <strong>de</strong> fichas<br />
numeradas con los indisp<strong>en</strong>sables datos clínicos. Será función principal <strong>de</strong> este<br />
disp<strong>en</strong>sario el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to gratuito <strong>de</strong> dichas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, procurando<br />
realizar prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> esterilización terapéutica <strong>de</strong> los portadores <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es<br />
[...]”.<br />
170 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1918.<br />
171 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918 , Base 5ª.<br />
172 Granjel, L.S. (1986: 128-129).<br />
121
Pocos años <strong>de</strong>spués, una Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 1929 173 estableció que <strong>la</strong>s diputaciones<br />
<strong>provincia</strong>les y ayuntami<strong>en</strong>tos que fues<strong>en</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> o contas<strong>en</strong> con un<br />
número <strong>de</strong> almas superior a 20.000, y que no dispusies<strong>en</strong> <strong>de</strong> sus propios disp<strong>en</strong>sarios<br />
antiv<strong>en</strong>éreos, <strong>de</strong>bían contribuir con subv<strong>en</strong>ciones al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios<br />
montados por <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les o municipales <strong>de</strong> sanidad. A<strong>de</strong>más atribuía a los<br />
inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, como jefes técnicos <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis<br />
antiv<strong>en</strong>érea, <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> hacer saber <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> los presupuestos con que contaban<br />
estos servicios, a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s instrucciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1926 <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se había dispuesto que <strong>la</strong>s<br />
juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad confeccionarían anualm<strong>en</strong>te los presupuestos <strong>de</strong><br />
ingresos y gastos para <strong>la</strong>s at<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo-sifilíticas.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930, estableció <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong><br />
reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, p<strong>la</strong>nteando <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> su<br />
tratami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> investigar <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contagio 174 . A<strong>de</strong>más p<strong>la</strong>nteaba<br />
<strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> lucha oficial que pasaba por <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> los<br />
métodos terapéuticos y serológicos utilizados <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos, <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> una junta c<strong>en</strong>tral antiv<strong>en</strong>érea, que a través <strong>de</strong> una comisión perman<strong>en</strong>te<br />
tramitaría y resolvería todos los asuntos re<strong>la</strong>cionados con estos, y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> “lucha oficial antiv<strong>en</strong>érea” por oposición <strong>pública</strong> <strong>en</strong><br />
Madrid 175 . Difer<strong>en</strong>ciaba el doble perfil <strong>de</strong> médico clínico y médico bacteriólogo, que<br />
les hacía <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, así como el<br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> este servicio bajo los presupuestos <strong>de</strong>l estado,<br />
diputaciones y municipios con más <strong>de</strong> 20.000 almas.<br />
La aportación <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa republicana a <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea estuvo marcada<br />
por dos importantes acontecimi<strong>en</strong>tos, el primero, <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong>l impuesto a <strong>la</strong>s<br />
173 Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1929 sobre <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción por ayuntami<strong>en</strong>tos y diputaciones a disp<strong>en</strong>sarios<br />
antiv<strong>en</strong>éreos.<br />
174 A tal efecto, proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Sanidad, para cooperar con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s y médicos <strong>de</strong> estos servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
investigación <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l foco, asignándoles a<strong>de</strong>más una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> educación <strong>sanitaria</strong> a<br />
“<strong>la</strong>s muchachas inexpertas y a <strong>la</strong>s mujeres ignorantes acerca <strong>de</strong> los peligros <strong>de</strong> que han sido<br />
contagiadas”.<br />
175 Con arreglo al reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y programa aprobados por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1927.<br />
122
casas <strong>de</strong> prostitución como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea 176 y <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> España al movimi<strong>en</strong>to abolicionista internacional que condujo a <strong>la</strong><br />
supresión <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos sobre control <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución <strong>en</strong> 1935. El segundo fue<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ereología, por Real Decreto <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio<br />
<strong>de</strong> 1933, con el objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> “[...] asesorar <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> cuanto t<strong>en</strong>ga re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />
constituy<strong>en</strong>do un C<strong>en</strong>tro Superior <strong>de</strong> Estudios V<strong>en</strong>ereológicos [...]”.<br />
La lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis<br />
Se <strong>en</strong>contraba sobradam<strong>en</strong>te justificada por <strong>la</strong>s elevadas y creci<strong>en</strong>tes tasas <strong>de</strong><br />
morbilidad y mortalidad que esta <strong>en</strong>fermedad v<strong>en</strong>ía provocando a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el<br />
ochoci<strong>en</strong>tos. Los cambios económicos y sociales inmediatos a <strong>la</strong> revolución<br />
industrial, provocaron un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>bido al<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s masas <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción rural a <strong>la</strong> ciudad, don<strong>de</strong> el<br />
hacinami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas y <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo, y <strong>la</strong>s jornadas <strong>la</strong>borales<br />
prolongadas <strong>en</strong> fábricas insalubres, reunían todos los elem<strong>en</strong>tos apropiados para<br />
favorecer su contagio por vía respiratoria 177 . “[...] En <strong>la</strong>s fábricas, los niños mayores<br />
<strong>de</strong> ocho años y los hombres y mujeres trabajaban jornadas <strong>de</strong> 10 y 12 horas, sin<br />
vacaciones, sin ninguna protección fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, los acci<strong>de</strong>ntes o <strong>la</strong> vejez.<br />
La humedad, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> luz natural eran una constante <strong>en</strong> sus<br />
alojami<strong>en</strong>tos y lugares <strong>de</strong> trabajo. Los bajos sa<strong>la</strong>rios impedían una alim<strong>en</strong>tación<br />
sufici<strong>en</strong>te y favorecían el alcoholismo [...]” 178 .<br />
Difer<strong>en</strong>tes estudios parec<strong>en</strong> <strong>de</strong>mostrar que <strong>la</strong> mortalidad por tuberculosis<br />
com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>clinar <strong>de</strong> manera l<strong>en</strong>ta a partir <strong>de</strong> los años c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l siglo XIX, con<br />
176 En el preámbulo <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932, Casares Quiroga, como Ministro <strong>de</strong><br />
Gobernación, se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> lo inapropiado <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> pasar una cuota m<strong>en</strong>sual a <strong>la</strong>s dueñas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> prostitución, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea. Por ello el Decreto<br />
establecía <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> los presupuestos <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> “<strong>la</strong> partida correspondi<strong>en</strong>te que ha <strong>de</strong><br />
sustituir tan vergonzoso tributo, acabando así con <strong>la</strong> paradoja <strong>de</strong> que <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que<br />
afortunadam<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> nuestro pueblo <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas ya no se l<strong>la</strong>man<br />
vergonzosas, quedase una so<strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za, <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> todas: <strong>la</strong> <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> arbitrar los recursos<br />
para <strong>la</strong> lucha contra dichas p<strong>la</strong>gas”.<br />
177 Molero, J.(1991), ha analizado <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis.<br />
178 Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992b).<br />
123
un cierto a<strong>de</strong><strong>la</strong>nto al resto <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas 179 , pasando <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong><br />
España <strong>de</strong> unas tasas <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong> 232 y 218 por 100.000 habitantes <strong>en</strong> 1881 y<br />
1900 180 , a cifras <strong>de</strong> 123 <strong>en</strong> 1910 y 102 <strong>en</strong> 1931 181 . No obstante, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
acciones <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad emanadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>sanitaria</strong>s,<br />
no fue proporcional a <strong>la</strong> importancia que ésta repres<strong>en</strong>taba para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
españo<strong>la</strong>, <strong>de</strong>dicando una escasa asignación <strong>de</strong>l presupuesto a este cometido y<br />
<strong>de</strong>jando <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> instituciones b<strong>en</strong>éficas <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> su organización. Si<br />
bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1903 se había fundado <strong>en</strong> Madrid <strong>la</strong> Asociación Antituberculosa Españo<strong>la</strong>,<br />
incorporándose al Bureau C<strong>en</strong>tral Internacional <strong>de</strong> Berlín para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis 182 , <strong>la</strong> primera refer<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s disposiciones<br />
legis<strong>la</strong>tivas, es una Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1904 dando instrucciones a<br />
los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s para que apoyas<strong>en</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> creación <strong>de</strong><br />
comités contra <strong>la</strong> tuberculosis, invitando a todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s prestigiosas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
localida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> estas instituciones. Dos años más tar<strong>de</strong>, el gobierno<br />
c<strong>en</strong>tral creó <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, y aneja a <strong>la</strong>s inspecciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong><br />
sanidad, una comisión perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> tuberculosis 183 , que sin duda constituyó<br />
el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación y <strong>de</strong> reparto <strong>de</strong> los recursos<br />
<strong>de</strong>stinados a poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica. Des<strong>de</strong> aquí se impulsó <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> juntas<br />
<strong>provincia</strong>les y locales, amparándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que “[...] <strong>la</strong> acción antituberculosa<br />
colectiva, se realiza más fácil y eficazm<strong>en</strong>te por juntas compuesta por reducido<br />
número <strong>de</strong> personas, siempre que el<strong>la</strong>s reúnan a <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a voluntad <strong>en</strong> todas<br />
reconocible, posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar tiempo y at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> obra médico-social que se<br />
les confía e idoneidad que garantice el acierto <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión [...]” 184 . La junta<br />
<strong>provincia</strong>l, con resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, quedaba integrada por el<br />
gobernador civil y el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación como presi<strong>de</strong>nte y vicepresi<strong>de</strong>nte, el<br />
inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y el director <strong>de</strong> <strong>la</strong> sucursal <strong>de</strong>l Banco <strong>de</strong> España,<br />
como secretario y tesorero, completándo<strong>la</strong> diez vocales <strong>en</strong>tre los que figuraban el<br />
179 McKeown, Th. (1988).<br />
180 Vil<strong>la</strong>r Salinas, S.J. (1947).<br />
181 Martínez Navarro, J.F. (1977).<br />
182 Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992b: 74).<br />
183 Ésta se creó por Real Decreto <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1906, y su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fue aprobado por Real<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1908.<br />
184 Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1914.<br />
124
alcal<strong>de</strong>, los directores <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y sanatorios antituberculosos exist<strong>en</strong>tes, el jefe<br />
<strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio municipal, un profesor <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina,<br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, así como el obispo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, <strong>en</strong>tre<br />
otros.<br />
En <strong>la</strong>s juntas municipales, el alcal<strong>de</strong> y el juez <strong>de</strong> instrucción ocupaban <strong>la</strong><br />
presi<strong>de</strong>ncia y vicepresi<strong>de</strong>ncia, el párroco y el sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> medicina, <strong>la</strong> tesorería y<br />
secretaría, y los cargos <strong>de</strong> vocales los ost<strong>en</strong>taban el médico, el maestro <strong>de</strong> instrucción<br />
primaria, el veterinario, un comerciante, un industrial y un obrero. No obstante, <strong>la</strong><br />
escasa asignación contemp<strong>la</strong>da, al m<strong>en</strong>os inicialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> los presupuestos <strong>de</strong>l<br />
Estado para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis -<strong>en</strong>tre 1909 y 1912, <strong>la</strong> comisión<br />
perman<strong>en</strong>te contó con un presupuesto anual invariable <strong>de</strong> 100.000 pesetas anuales<br />
para repartir <strong>en</strong>tre todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s- 185 , p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong><br />
tradicional estrategia <strong>de</strong> recaudar fondos a través <strong>de</strong> donaciones particu<strong>la</strong>res,<br />
colectas, suscripciones y fiestas b<strong>en</strong>éficas, cuya administración se atribuyó a <strong>la</strong>s<br />
juntas <strong>de</strong> patronato <strong>de</strong> señoras 186 . Así fue como se institucionalizó el “Día <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
tuberculosis <strong>en</strong> España”, también conocido como “fiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor”, que como<br />
propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong>l segundo Congreso Español Internacional contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis, celebrado <strong>en</strong> San Sebastián <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 1912, llevó al ministro<br />
Sánchez Guerra a publicar una Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1914,<br />
aprobando <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> esta medida y p<strong>la</strong>nteando su organización <strong>en</strong> cada<br />
<strong>provincia</strong>, tras ser adaptada a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s locales. En estas activida<strong>de</strong>s se<br />
pret<strong>en</strong>día implicar a repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas esferas sociales, para co<strong>la</strong>borar <strong>de</strong><br />
modo totalm<strong>en</strong>te altruista, tal como queda reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta<br />
Provincial contra <strong>la</strong> Tuberculosis publicada por el gobierno civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia:<br />
“[...] se celebrarán funciones cultas y abrirán suscripciones anuales o por<br />
una so<strong>la</strong> vez <strong>en</strong>tre Socieda<strong>de</strong>s y admiradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a, dándose también<br />
confer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses nocturnas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Socieda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> el Salón <strong>de</strong><br />
Sesiones <strong>de</strong> los Ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>señando a prev<strong>en</strong>ir y curar <strong>la</strong><br />
185 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 147).<br />
186 Real Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1911.<br />
125
tuberculosis. En estos actos <strong>de</strong>berán co<strong>la</strong>borar muy directam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s todas, y muy especialm<strong>en</strong>te los médicos, sean o no<br />
inspectores <strong>de</strong> Sanidad o titu<strong>la</strong>res, los maestros y los sacerdotes que por<br />
su misión no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ocupar <strong>en</strong> esta lucha antituberculosa su<br />
puesto <strong>de</strong> honor. A <strong>la</strong> mujer se le <strong>de</strong>berá invitar para que se ocupe <strong>en</strong> esta<br />
cruzada. El<strong>la</strong> todo amor, <strong>de</strong>berá <strong>en</strong>señarse para esta lucha, <strong>de</strong>ntro y fuera<br />
<strong>de</strong> casa y a <strong>la</strong> vez, educar a los suyos para que evit<strong>en</strong> el contagio y no lo<br />
esparzan si por <strong>de</strong>sgracia lo sufries<strong>en</strong> ya [...]” 187 .<br />
Esta situación se perpetuó <strong>en</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong><br />
administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l nivel <strong>provincia</strong>l <strong>la</strong> organización y gestión<br />
<strong>de</strong> recursos para <strong>la</strong> lucha antituberculosa, evitando asumir <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> cuerpo<br />
oficial o esca<strong>la</strong>fón alguno, y <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> patronato respectivas<br />
los sueldos <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y sanatorios antituberculosos 188 . Por Real<br />
Decreto <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1924 se creó el Real Patronato para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis, presidido por <strong>la</strong> reina <strong>de</strong> España, asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s funciones que v<strong>en</strong>ían<br />
<strong>de</strong>sempeñando <strong>la</strong> Asociación Antituberculosa fundada <strong>en</strong> 1903, y <strong>la</strong> Comisión<br />
Perman<strong>en</strong>te Contra <strong>la</strong> Tuberculosis, nacida <strong>en</strong> 1906. El Patronato quedaba dividido<br />
<strong>en</strong> una sección técnica y una administrativa, y <strong>la</strong> organización periférica <strong>de</strong>bía<br />
completarse con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> juntas <strong>provincia</strong>les y municipales, cuyos<br />
miembros, nombrados por <strong>la</strong> reina, estarían repres<strong>en</strong>tados por médicos, veterinarios,<br />
farmacéuticos y arquitectos, <strong>en</strong> primer lugar.<br />
La ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones impulsadas por <strong>la</strong>s instituciones<br />
antituberculosas <strong>provincia</strong>les y locales, se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis e<br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para evitar el contagio, difundidas a través <strong>de</strong> campañas <strong>de</strong> propaganda, y<br />
contó con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros específicos para el diagnóstico precoz y <strong>la</strong><br />
educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, que se <strong>de</strong>nominaron “disp<strong>en</strong>sarios<br />
antituberculosos”, cuya coordinación a nivel estatal corrió a cargo <strong>de</strong>l Real Patronato<br />
C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Disp<strong>en</strong>sarios e Instituciones Antituberculosas, contando con <strong>la</strong><br />
187 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial contra <strong>la</strong> Tuberculosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> octubre<br />
<strong>de</strong> 1914, firmada por su presi<strong>de</strong>nte, el gobernador Juan Tejón Marín.<br />
188 Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1919.<br />
126
co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Junta <strong>de</strong> Damas protectora <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario 189 . El modo <strong>de</strong><br />
abordar <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario se p<strong>la</strong>nteó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> doble<br />
verti<strong>en</strong>te médico-social, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como misión <strong>en</strong> primer lugar el diagnóstico precoz<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, <strong>en</strong> segundo lugar <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> los contactos <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo <strong>en</strong> el<br />
medio familiar y social, y <strong>en</strong> tercer lugar, <strong>de</strong> acuerdo con los datos clínicos y<br />
económico-sociales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo, establecer el tratami<strong>en</strong>to a seguir, ambu<strong>la</strong>torio o <strong>en</strong><br />
un sanatorio o c<strong>en</strong>tro específico 190 .<br />
Los sanatorios constituyeron el segundo pi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el que se apoyó <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes, bajo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> acción combinada <strong>de</strong>l aire puro, el<br />
sol, el reposo y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación apropiada, bajo estricta vigi<strong>la</strong>ncia médica,<br />
constituiría el conjunto necesario para que los <strong>en</strong>fermos recuperas<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. Los<br />
mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> sanatorio propuestos fueron dos, los <strong>de</strong>nominados sanatorios <strong>de</strong> “altura”,<br />
ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> montaña, como se<strong>de</strong> <strong>de</strong> los tuberculosos pulmonares, y los sanatorios<br />
marítimos, para albergar fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a niños escrofulosos y raquíticos. En<br />
ambos casos, los primeros sanatorios españoles se <strong>de</strong>bieron a <strong>la</strong> iniciativa privada,<br />
resultando costosa su asunción bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> estatal 191 , pero <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>nte consi<strong>de</strong>ración<br />
<strong>de</strong> su interés condujo a disponer <strong>en</strong> el artículo 56 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Provincial <strong>de</strong> 1925,<br />
que “[...] <strong>la</strong>s Diputaciones que por sí so<strong>la</strong>s no puedan establecer un Sanatorio<br />
<strong>provincia</strong>l para <strong>en</strong>fermos curables <strong>de</strong> tuberculosis, <strong>de</strong>berán concertarse con <strong>la</strong>s que le<br />
tuvier<strong>en</strong>, abonando el importe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias que caus<strong>en</strong> dichos <strong>en</strong>fermos. Podrán<br />
asimismo organizar, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s épocas oportunas, colonias <strong>de</strong> niños <strong>en</strong>fermos o<br />
predispuestos <strong>de</strong> dicha dol<strong>en</strong>cia que hubiere <strong>en</strong> sus Establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos, para<br />
llevarles a los Sanatorios marítimos o <strong>de</strong> montaña, oficiales o particu<strong>la</strong>res, abonando<br />
igualm<strong>en</strong>te los gastos <strong>de</strong> su viaje o estancia [...]”. Los disp<strong>en</strong>sarios también salieron<br />
fortalecidos <strong>en</strong> esta norma <strong>provincia</strong>l, que resaltó su importante papel <strong>en</strong> el<br />
diagnóstico precoz y <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas profilácticas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong>stacando el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras adscritas a este<br />
189 Real Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1908.<br />
190 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1935).<br />
191 En 1918 había un total <strong>de</strong> seis sanatorios <strong>en</strong> España, tres <strong>en</strong> Madrid y el resto <strong>en</strong> Barcelona,<br />
Val<strong>en</strong>cia y Zaragoza. Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992b: 80-81).<br />
127
servicio como personal que altruistam<strong>en</strong>te co<strong>la</strong>boraría <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />
contactos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> el medio familiar 192 .<br />
Estas mismas líneas <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis se mantuvieron durante <strong>la</strong> etapa republicana, si bi<strong>en</strong> se produjeron<br />
cambios <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> gestión, que consistieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l Real<br />
Patronato <strong>de</strong> Lucha Antituberculosa, pasando todos los servicios <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad 193 . Ello se complem<strong>en</strong>tó con <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong>l Real Patronato 194 y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> unas titu<strong>la</strong>das Comisiones<br />
Gestoras Provinciales <strong>de</strong> Lucha Antituberculosa.<br />
La lucha contra el paludismo<br />
Aunque no disfrutó <strong>de</strong> una organización reg<strong>la</strong>da hasta <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l<br />
siglo XX, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad se remontaba hasta varios siglos atrás <strong>en</strong><br />
muchas comarcas españo<strong>la</strong>s, con una especial predilección por <strong>de</strong>terminadas zonas<br />
pantanosas o <strong>de</strong> huerta, principalm<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l litoral mediterráneo y <strong>de</strong> tierras<br />
extremeñas. En algunas zonas como el Delta <strong>de</strong>l Ebro constituía una gravísima<br />
<strong>en</strong><strong>de</strong>mia, una <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que raram<strong>en</strong>te se libraba nadie, “[…] todas <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s, todas <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, estaban<br />
sometidas al paludismo que reinaba, condicionándolo todo. Así, por ejemplo, <strong>de</strong><br />
1855 a 1860 llegaron a faltar brazos para cultivar <strong>la</strong> tierra, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que recurrir a <strong>la</strong>s<br />
comarcas vecinas, y llegó a paralizarse <strong>la</strong> navegación por el Ebro, a pesar <strong>de</strong> contar<br />
<strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> marineros con más <strong>de</strong> 400 […]” 195 .<br />
Esta perspectiva <strong>de</strong>terminó que a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, los<br />
municipios implicados com<strong>en</strong>zaran a tomar medidas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to consist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> acequias, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> arbo<strong>la</strong>do <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>os pantanosos, o el<br />
192 Artículos 45 al 48 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial publicado el 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925.<br />
193 Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias se creó, por una disposición <strong>de</strong> 20<br />
<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931, una sección <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> tuberculosis, con <strong>la</strong> función <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> unión<br />
<strong>de</strong> todos los disp<strong>en</strong>sarios, distribución <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos y su hospitalización <strong>en</strong> sanatorios públicos,<br />
confeccionar un fichero c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, propaganda para <strong>la</strong> lucha antituberculosa, regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
todos los c<strong>en</strong>tros implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma y gestión <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong>stinados a esta causa.<br />
194 El Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1931 <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró disuelta <strong>la</strong> Junta C<strong>en</strong>tral Administrativa <strong>de</strong>l Real<br />
Patronato y el <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l mismo año disolvió <strong>la</strong>s <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l.<br />
195 Cartañá, P.; Canicio, I.; Fabrega, J. (1933).<br />
128
control <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong>l arroz 196 . Todas <strong>la</strong>s medidas estaban re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />
limpieza y vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> concepción miasmática <strong>de</strong>l contagio, bajo cuyo prisma <strong>la</strong>s<br />
aguas estancadas y los terr<strong>en</strong>os pantanosos eran <strong>en</strong> sí mismos focos <strong>de</strong> insalubridad y<br />
<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> miasmas, los cuales al ser liberados corrompían el aire que se<br />
volvía impuro y foco <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Al ser el aire el elem<strong>en</strong>to por<br />
el que circu<strong>la</strong>ban los vapores miasmáticos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> se prodigaba el cultivo<br />
<strong>de</strong>l arroz, como el Delta <strong>de</strong>l Ebro o <strong>la</strong> ribera <strong>de</strong>l Turia, adquirió gran importancia <strong>la</strong><br />
situación <strong>de</strong> los arrozales <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los pueblos, su distancia y <strong>la</strong> dirección que<br />
tomaban los vi<strong>en</strong>tos, circunstancia que explica los acotami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este cultivo<br />
practicados ya a finales <strong>de</strong>l siglo XVIII como medida para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias<br />
palúdicas. 197 Sin embargo, <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha<br />
una lucha organizada aún se hizo esperar algún tiempo, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong>s primeras<br />
actuaciones se <strong>de</strong>bieron a <strong>la</strong> Mancomunidad <strong>de</strong> Cataluña, que a partir <strong>de</strong> 1915 y bajo<br />
el asesorami<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong> Gustavo Pittaluga, puso <strong>en</strong> marcha una campaña basada<br />
<strong>en</strong> varios fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> actuación, <strong>en</strong>tre ellos <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta <strong>en</strong>tre los<br />
médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas palúdicas <strong>de</strong> Cataluña para establecer <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión real <strong>de</strong>l<br />
problema, <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis química, el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios temporales durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>mia y <strong>de</strong><br />
disp<strong>en</strong>sarios perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los tres principales focos <strong>de</strong> paludismo, <strong>la</strong> realización<br />
<strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> topografías médicas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista palúdico, así como los<br />
estudios y proyectos <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to antipalúdico basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> limpieza<br />
<strong>de</strong> pluviales y <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os 198 .<br />
Esta s<strong>en</strong>sibilidad fr<strong>en</strong>te al problema mostrada <strong>en</strong> Cataluña, com<strong>en</strong>zó a hacer<strong>la</strong><br />
suya <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a partir <strong>de</strong> 1920, <strong>en</strong> que se e<strong>la</strong>boró <strong>la</strong> primera<br />
estrategia <strong>de</strong> actuación global, contando para establecer el programa <strong>de</strong> actuación<br />
con el apoyo y el patrocinio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rockefeller Fundation. Así fue como <strong>en</strong> 1920, el<br />
196 La vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el cultivo <strong>de</strong>l arroz y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fiebres palúdicas ya había sido un hecho<br />
seña<strong>la</strong>do por Cavanilles (1795-1797), el cual utilizó <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfica para reforzar <strong>la</strong>s<br />
argum<strong>en</strong>taciones contra el cultivo <strong>de</strong>l arroz, tomando como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong>l saldo<br />
vegetativo <strong>en</strong> varios pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ribera <strong>de</strong>l Turia <strong>en</strong> dos períodos difer<strong>en</strong>ciados, si<strong>en</strong>do este saldo<br />
positivo <strong>en</strong> el período <strong>en</strong> que no hubo cultivo <strong>de</strong> arroz y negativo <strong>en</strong> el que sí lo hubo. A este respecto<br />
véase el análisis sobre <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Cavanilles realizado por Micó, J.A.; Barona, J.L (1992-93).<br />
197 El tema ha sido específicam<strong>en</strong>te tratado por Peset, M.; Peset J.L. (1972), y ha recibido un<br />
tratami<strong>en</strong>to monográfico <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> Mateu, E. (1987).<br />
198 Cartañá, P. (1933: 133-135).<br />
129
<strong>en</strong>tonces director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar, constituyó <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>nominada “Comisión para el Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comarcas palúdicas”, que contaba<br />
como presi<strong>de</strong>nte con el <strong>en</strong>tonces catedrático <strong>de</strong> parasitología Gustavo Pittaluga, cuya<br />
primera actuación consistió <strong>en</strong> crear un grupo técnico <strong>en</strong> el figuraban Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>,<br />
Jiménez <strong>de</strong> Asúa y Emilio Lu<strong>en</strong>go, equipo que se instaló <strong>en</strong> Ta<strong>la</strong>yue<strong>la</strong> -Extremadurapara<br />
hacer un experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lucha antipalúdica, montando <strong>en</strong> un pabellón Docker<br />
un pequeño <strong>la</strong>boratorio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> dieron comi<strong>en</strong>zo a su trabajo <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />
portadores <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es, estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> topografía y aguas peligrosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y<br />
localización prefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hembras invernantes 199 . Este sería el núcleo a partir <strong>de</strong>l<br />
cual poco a poco fue ext<strong>en</strong>diéndose <strong>la</strong> lucha antipalúdica <strong>en</strong> años sucesivos, sumando<br />
pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> nuevos consultorios a los que fueron incorporándose<br />
médicos <strong>de</strong> cada localidad. De esta forma se llegó a 1924, <strong>en</strong> que se reguló <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral Antipalúdica 200 como organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dirección, organización y administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña antipalúdica, así como <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar oficialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s zonas palúdicas, y <strong>de</strong> nombrar al personal técnico<br />
<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Junto a el<strong>la</strong>, se crearon comisiones<br />
<strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>bían aportar los recursos locales, y todo ello contando con<br />
el apoyo <strong>de</strong> los facultativos, médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral, los <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sección <strong>de</strong> parasitología y epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Alfonso XIII, los médicos e<br />
ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong>l Parque <strong>de</strong> Sanidad y los médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brigadas <strong>provincia</strong>les.<br />
La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> una zona como <strong>de</strong> palúdica, implicaba <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong><br />
someterse a <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to y profi<strong>la</strong>xis g<strong>en</strong>eral dispuestas por <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s -petrolizaciones, protección mecánica, etc.-, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />
disp<strong>en</strong>sarios con dotación apropiada para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> controles hemáticos,<br />
erradicación <strong>de</strong> los anofeles e instauración <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos a los <strong>en</strong>fermos. Tomando<br />
como ejemplo <strong>la</strong>s actuaciones llevadas a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Cáceres, <strong>en</strong> el Delta<br />
<strong>de</strong>l Ebro y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Castellón 201 , <strong>la</strong> lucha antipalúdica partía <strong>de</strong> un estudio<br />
previo <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona que incluía el reservorio -<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> paludismo-, los mosquitos<br />
transmisores, el ambi<strong>en</strong>te palúdico y los sujetos expuestos al contagio.<br />
199 Del Campo, A.; Pita, E. (1933).<br />
200 Reales Decretos <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio y <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1924.<br />
201 Vidal, J.; Del Pino, M. (1931).<br />
130
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista organizativo, el eje sobre el que <strong>de</strong>scansaron todas <strong>la</strong>s<br />
actuaciones fue el disp<strong>en</strong>sario, <strong>en</strong> cuyas manos quedaba el diagnóstico precoz y el<br />
control terapéutico <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos. En el caso cacereño el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Navalmoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mata llego a ce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad un edificio<br />
<strong>de</strong>stinado a hospital e instituto antipalúdico, que <strong>en</strong> 1925 se constituyó <strong>en</strong> anejo a <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad como refer<strong>en</strong>te para sus alumnos <strong>en</strong> los estudios sobre<br />
paludismo. Los disp<strong>en</strong>sarios antipalúdicos, unas veces con <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia municipal y<br />
bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 202 , y otras veces <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral Antipalúdica, se fueron consolidando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros primarios y<br />
secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a partir <strong>de</strong> 1931 los asimi<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> su estructura. Como<br />
resultado <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones para combatir el paludismo <strong>de</strong> una manera<br />
organizada, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad 203 atribuía <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mortalidad por paludismo observada especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> 1922, a <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña oficial contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong>stacando <strong>de</strong>terminadas<br />
zonas geográficas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que especialm<strong>en</strong>te se conc<strong>en</strong>traban los casos. La mortalidad<br />
por paludismo para el conjunto <strong>de</strong> España <strong>en</strong> 1924 era <strong>de</strong> 0,55 x 10.000 habitantes,<br />
resultando un problema importante <strong>en</strong> Extremadura, algunas <strong>provincia</strong>s andaluzas y<br />
<strong>de</strong>l mediterráneo y algún foco <strong>en</strong> Sa<strong>la</strong>manca y Ciudad Real, aunque su int<strong>en</strong>sidad<br />
también se había visto disminuida consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te,<br />
reproducimos <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong>bidas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre 1900 y 1924, <strong>en</strong><br />
algunas <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s:<br />
202 La asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios municipales corría a cargo <strong>de</strong> los médicos locales, a los cuales se<br />
les había formado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> mediante cursos específicos<br />
<strong>en</strong>caminados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a su <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el diagnóstico hematológico y clínico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
infección palúdica. Del Campo, A. (1933: 565).<br />
203 Mortalidad (1926).<br />
131
Tab<strong>la</strong> II<br />
Comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por paludismo <strong>en</strong> España (<strong>de</strong>funciones x 10.000<br />
habitantes) <strong>en</strong>tre los años 1900 y 1924<br />
Provincia 1900 1924<br />
Alicante 5,10 2,16<br />
Almería 3,01 0,15<br />
Ávi<strong>la</strong> 4,24 0,91<br />
Badajoz 9,92 2,07<br />
Baleares 2,63 0,26<br />
Barcelona 0,13 0,003<br />
Cáceres 14,86 4,20<br />
Cádiz 5,52 1,42<br />
Castellón 1,13 0,27<br />
Huelva 10,31 2,21<br />
Lérida 0,44 0,12<br />
Má<strong>la</strong>ga 3,79 0,28<br />
Murcia 5,47 1,59<br />
Oviedo 0,89 0,01<br />
Sa<strong>la</strong>manca 4,86 1,54<br />
Sevil<strong>la</strong> 6,81 1,14<br />
Toledo 2,84 0,64<br />
Val<strong>en</strong>cia 1,15 0,40<br />
Val<strong>la</strong>dolid 0,75 0,14<br />
Zamora 2,03 0,30<br />
Zaragoza 0,28 0,04<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad.<br />
132
La lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil<br />
Los oríg<strong>en</strong>es los po<strong>de</strong>mos situar <strong>en</strong> los primeros <strong>en</strong>sayos sobre legis<strong>la</strong>ción<br />
<strong>la</strong>boral realizados <strong>en</strong> los últimos años <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong> los que se int<strong>en</strong>taba regu<strong>la</strong>r<br />
el trabajo <strong>de</strong> los niños, limitando tanto <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> acceso como el número máximo <strong>de</strong><br />
horas que <strong>de</strong>bían trabajar. Pero estos int<strong>en</strong>tos no llegaron a ponerse ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong><br />
práctica, se trabajaban muchas más horas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias y resultaba una<br />
situación común que los niños com<strong>en</strong>zas<strong>en</strong> a trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s a partir <strong>de</strong> los<br />
seis años. Sin embargo, estas circunstancias empezaron a corregirse con <strong>la</strong><br />
publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Dato el 13 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1900, que reguló <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />
trabajo y estableció <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar inspecciones <strong>de</strong> control bajo <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> los gobiernos civiles <strong>provincia</strong>les. Tras esta primera <strong>de</strong>mostración<br />
<strong>de</strong> un cierto grado <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización por los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, se alcanzó el<br />
punto álgido con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia <strong>en</strong> 1904, que marcó el mom<strong>en</strong>to<br />
a partir <strong>de</strong>l cual el Estado com<strong>en</strong>zó a asumir como obligación propia <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> salud infantil. Ésta se <strong>en</strong>contraba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azada por una multiplicidad <strong>de</strong><br />
factores <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacaban <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong>l niño <strong>en</strong> el trabajo, <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s<br />
condiciones higiénicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das obreras, <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres al<br />
mundo <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> elevada mortalidad infantil asociada a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas.<br />
Cuatro años <strong>de</strong>spués, se aprobó un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta ley, que<br />
<strong>en</strong>tre otros aspectos regu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nodrizas, establecía disposiciones<br />
para evitar el abandono <strong>de</strong> los niños, así como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los<br />
inspectores médicos para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> los asilos infantiles 204 . Como<br />
complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta ley, <strong>en</strong>tre 1912 y 1915 se publicaron varias disposiciones<br />
dirigidas a organizar juntas <strong>provincia</strong>les y locales <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia y<br />
represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad 205 .<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista asist<strong>en</strong>cial, el nivel municipal se había mostrado<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo XX pionero <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instituciones b<strong>en</strong>éficas<br />
conocidas con el nombre <strong>de</strong> “Gotas <strong>de</strong> leche” -<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Barcelona com<strong>en</strong>zó a<br />
204 Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992b: 71-73).<br />
205 El 8 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1912 se dictó una Real Or<strong>de</strong>n prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad, el 8 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1911<br />
se publicaron <strong>la</strong>s disposiciones para <strong>la</strong> constitución y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>provincia</strong>les y<br />
locales <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia, y el 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1915 se dictaron <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s para el régim<strong>en</strong> y<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia y represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad.<br />
133
funcionar <strong>en</strong> 1904 206 , <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1910 207 y <strong>en</strong> Alicante <strong>en</strong> 1925 208 -, dirigidas a<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los hijos <strong>de</strong> familias pobres cuyas madres, por los motivos<br />
que fuera, no podían dar <strong>la</strong>ctancia natural, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se les proporcionaba <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> leche necesaria para el a<strong>de</strong>cuado crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus hijos,<br />
garantizando que este alim<strong>en</strong>to se proporcionara <strong>en</strong> a<strong>de</strong>cuadas condiciones higiénicas<br />
-análisis y esterilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche- a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cumplir una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />
educación <strong>sanitaria</strong> a <strong>la</strong>s madres <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el cuidado <strong>de</strong> sus hijos.<br />
La publicación <strong>de</strong> los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Sanidad Municipal y Provincial <strong>en</strong><br />
1925, insistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> garantizar una a<strong>de</strong>cuada asist<strong>en</strong>cia materno-infantil,<br />
que se iniciaba con los cuidados <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer embarazada -el artículo 41 <strong>de</strong>l<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Municipal establecía <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> que cada partido médico<br />
dispusiera <strong>de</strong> un servicio municipal <strong>de</strong> matronas para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
embarazadas pobres- y se complem<strong>en</strong>taba con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong><br />
puericultura y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia infantil, <strong>de</strong> acuerdo con lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma<br />
<strong>provincia</strong>l, que asignaba a <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> su<br />
organización, “[...] para que sirva <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza higiénica a <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> todo cuanto<br />
se refiere a los cuidados <strong>de</strong>l embarazo y crianza <strong>de</strong> los hijos [...]”. Establecía que<br />
<strong>de</strong>bían constar <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong>dicada a comedor <strong>de</strong> embarazadas y <strong>de</strong> madres<br />
<strong>la</strong>ctantes, una segunda <strong>de</strong> gota <strong>de</strong> leche, y <strong>la</strong> tercera <strong>de</strong> casa-cuna. Para hacerse cargo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas instituciones <strong>de</strong>dicadas a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud materno infantil, se precisaba<br />
<strong>de</strong> personal sanitario con una formación específica <strong>en</strong> este campo, para lo cual se<br />
contó a partir <strong>de</strong> 1923 con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura 209 , <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
formación <strong>de</strong>l personal especialista -médicos puericultores- <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, que poco a poco fueron<br />
constituyéndose a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el territorio español y que alcanzaron su mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> máximo <strong>de</strong>sarrollo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa republicana.<br />
La situación <strong>sanitaria</strong> con <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> España el Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Segunda Re<strong>pública</strong> al acce<strong>de</strong>r al po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> 1931, todavía se caracterizaba por unas<br />
206 P<strong>la</strong>sència, A. (1991: 174).<br />
207 Navarro Pérez, J. (1997).<br />
208 Perdiguero, E.; Bernabeu, J. (1999).<br />
209 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1923, creando <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura, adscrita al<br />
Consejo Superior <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia.<br />
134
elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> un año, que se mant<strong>en</strong>ían<br />
<strong>de</strong> manera inalterable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía una década y que situaban a España muy por<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno europeo. Esta<br />
situación condujo a que el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> pusiera un especial<br />
énfasis <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ciar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas <strong>sanitaria</strong>s específicas dirigidas a<br />
proteger y mejorar <strong>la</strong> salud infantil. La creación <strong>de</strong> una sección específica <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
infantil <strong>en</strong> el organigrama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, con <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
mortalidad materna, morti-natalidad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> pr<strong>en</strong>atal y preesco<strong>la</strong>r, fue un fiel<br />
reflejo <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong>l nuevo gobierno por <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud infantil, pasando a<br />
ocupar uno <strong>de</strong> los puestos prioritarios <strong>de</strong> su política <strong>sanitaria</strong>.<br />
Experto <strong>en</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>, Marcelino Pascua analizaba <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil <strong>en</strong> España <strong>en</strong> una confer<strong>en</strong>cia pronunciada <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo <strong>de</strong><br />
Madrid al principio <strong>de</strong> su mandato 210 , <strong>de</strong>stacando que el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so experim<strong>en</strong>tado<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo era totalm<strong>en</strong>te insufici<strong>en</strong>te, ya que todavía morían <strong>en</strong><br />
España anualm<strong>en</strong>te 80.000 niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un año, 30.000 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> dos años y<br />
20.000 más antes <strong>de</strong> llegar al primer lustro, repres<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> los<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años un 32% <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad global <strong>en</strong> España. Asimismo,<br />
evi<strong>de</strong>nciaba el importante papel que <strong>de</strong>bía jugar una bu<strong>en</strong>a ori<strong>en</strong>tación profiláctica,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong> mortalidad infantil t<strong>en</strong>ían un<br />
peso importante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y otros factores <strong>de</strong> índole doméstica y<br />
social <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> durante el embarazo y crianza <strong>de</strong>l<br />
niño, así como <strong>la</strong> incultura y falta <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>sanitaria</strong>.<br />
Ante este panorama epi<strong>de</strong>miológico tan poco ha<strong>la</strong>güeño, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad apostó por <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l para poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong>s<br />
estrategias dirigidas a combatir <strong>la</strong> mortalidad infantil. Así, los institutos <strong>provincia</strong>les<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, asumieron <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> emanada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r<br />
c<strong>en</strong>tral. La creación <strong>en</strong> 1933 <strong>de</strong> 50 disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, uno por<br />
<strong>provincia</strong>, con adscripción a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y <strong>la</strong> publicación<br />
<strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong> los Institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> 1935, <strong>en</strong> el que<br />
210 Pascua, M. (1931c).<br />
135
se les atribuía <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong> nacional,<br />
corroboran su papel coordinador, que <strong>en</strong> el caso concreto <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil <strong>de</strong>bería realizarse a través <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una sección<br />
específica <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y <strong>de</strong>l niño, así<br />
como <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> salud física <strong>de</strong> los esco<strong>la</strong>res y adolesc<strong>en</strong>tes 211 .<br />
La creación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, dio pie a que<br />
los médicos <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> puericultor se ocupas<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos servicios, y<br />
partir <strong>de</strong> 1934 se crearon p<strong>la</strong>zas <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s -aunque inicialm<strong>en</strong>te estaba<br />
proyectada una por <strong>provincia</strong>, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>terminaron que <strong>en</strong> Madrid,<br />
Barcelona, Val<strong>en</strong>cia y Sevil<strong>la</strong> fueran dos- 212 . La asignación a los puericultores <strong>de</strong>l<br />
Estado <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios fue <strong>de</strong>cisiva para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l<br />
quehacer <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros, don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción individual, se pot<strong>en</strong>ciaban<br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tanto <strong>de</strong> manera individual<br />
como <strong>en</strong> un ámbito comunitario. En su organización se contemp<strong>la</strong>ban tres tipos <strong>de</strong><br />
consulta: una “consulta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> pr<strong>en</strong>atal”, dando consejos a <strong>la</strong>s madres, para que<br />
<strong>la</strong> gestación llegase a feliz término y para que el niño naciera <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones<br />
<strong>de</strong> vitalidad, recom<strong>en</strong>dando a <strong>la</strong>s primeras <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>to oportuno <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
dirigirse a un tocólogo o una comadrona y facilitando a los pobres el material<br />
necesario para una bu<strong>en</strong>a asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l parto, que t<strong>en</strong>diera particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a evitar <strong>la</strong><br />
infección puerperal. Una segunda consulta <strong>de</strong> “<strong>la</strong>ctantes”, que hacía propaganda <strong>en</strong><br />
favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, vigi<strong>la</strong>ba el crecimi<strong>en</strong>to normal <strong>de</strong>l niño, y se <strong>en</strong>cargaba<br />
<strong>de</strong> vacunarlo contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables, llevando a cabo a<strong>de</strong>más el<br />
tratami<strong>en</strong>to profiláctico y <strong>en</strong> su caso el curativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diarreas estivales, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
más importantes causas <strong>de</strong> mortalidad infantil. Por último, <strong>la</strong> tercera consulta, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
“<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r”, se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong>l diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anormalida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l niño y <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infecciones <strong>en</strong> esta edad. Una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>bía quedar<br />
c<strong>la</strong>ra, que el servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil <strong>de</strong>bía ser un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
morbilidad y mortalidad infantil <strong>en</strong> todos los períodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, todas <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong> él emanas<strong>en</strong> <strong>de</strong>bían girar alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, divulgación y<br />
211 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos Provinciales <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e,<br />
publicado el 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935.<br />
212 Boix, J. (1979: 15-16).<br />
136
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y <strong>la</strong> puericultura, sin llegar a convertirse nunca <strong>en</strong><br />
consultorios <strong>de</strong> niños ni policlínicas infantiles.<br />
3.4.3. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong><br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística como disciplina capaz <strong>de</strong> proporcionar una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s bases ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>en</strong> España com<strong>en</strong>zó a vivir sus primeros<br />
impulsos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, con un cierto retraso respecto<br />
a los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno. No obstante, y a pesar <strong>de</strong> que no se escatimó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
publicación <strong>de</strong> disposiciones legis<strong>la</strong>tivas con <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> hacer efectiva <strong>la</strong> puesta<br />
<strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> registros capaces <strong>de</strong> proporcionar estadísticas <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>s<br />
213 , <strong>la</strong> realidad fue que “[...] <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> medios y <strong>de</strong> constancia hicieron caer<br />
<strong>en</strong> el olvido tantas y tan repetidas disposiciones [...]” 214 .<br />
Dado el papel protector <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> concedido a <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, parece que el punto <strong>de</strong> partida para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una<br />
estadística exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>mográfico-sanitario partió <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong><br />
este órgano <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> conocer <strong>de</strong> manera más precisa los<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos sanitarios <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Así, mediante una or<strong>de</strong>n publicada <strong>en</strong> 1879<br />
si<strong>en</strong>do director g<strong>en</strong>eral Ibáñez Al<strong>de</strong>coa, se <strong>en</strong>cargaba al negociado <strong>de</strong> estadística <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sección <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y<br />
Sanidad, publicar <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> los Boletines M<strong>en</strong>suales <strong>de</strong><br />
Estadística Demográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> e Is<strong>la</strong>s Adyac<strong>en</strong>tes, cuya fu<strong>en</strong>te<br />
resultarían ser los datos recogidos <strong>en</strong> los municipios para el registro civil y que se<br />
<strong>en</strong>viaban al gobierno civil, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se e<strong>la</strong>boraba un resum<strong>en</strong> <strong>provincia</strong>l que era<br />
el que llegaba al m<strong>en</strong>cionado negociado <strong>de</strong> estadística.<br />
En una primera etapa que duró <strong>en</strong>tre 1879 y 1884, el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l Boletín se<br />
c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> ofrecer resúm<strong>en</strong>es, agrupados por <strong>provincia</strong>s y localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />
10.000 habitantes, <strong>de</strong> los nacimi<strong>en</strong>tos –difer<strong>en</strong>ciando su orig<strong>en</strong> legítimo o natural- y<br />
213 Sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España, véase el monográfico <strong>de</strong>l<br />
Primer Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua, Madrid, Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, 1992, con importantes<br />
aportaciones como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Bernabeu, J. (1992a), Rodríguez Ocaña, E. (1992a) y Martínez Navarro, J.F.<br />
(1992).<br />
214 Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> Estadística Demográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> e Is<strong>la</strong>s Adyac<strong>en</strong>tes (1880).<br />
137
<strong>de</strong>funciones -por edad y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s provocaron-. Interrumpida su<br />
publicación y tras un paréntesis <strong>de</strong> varios años, hubo que esperar a 1888 para que<br />
viese <strong>la</strong> luz el Boletín <strong>de</strong> Sanidad, cuya publicación se mantuvo hasta 1896. El<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> este Boletín resultaba más ambicioso que el <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera etapa pues<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> recoger estadísticas <strong>de</strong> morbi-mortalidad, contemp<strong>la</strong>ba otras secciones<br />
sobre memorias <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos balnearios, legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong>, sanidad<br />
marítima, vacunaciones, consumo <strong>de</strong> carnes y estadísticas sobre los ingresos<br />
hospita<strong>la</strong>rios, asist<strong>en</strong>cias realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro y partes <strong>de</strong> los<br />
sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina c<strong>la</strong>sificados por <strong>provincia</strong>s. En cualquier caso, si hubo una<br />
característica común a los dos períodos <strong>en</strong> los que aparecieron estas publicaciones,<br />
fue <strong>la</strong> irregu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> información con aus<strong>en</strong>cia sistemática <strong>de</strong> datos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminados distritos <strong>de</strong> algunas <strong>provincia</strong>s y <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te falta <strong>de</strong> uniformidad <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> información, cuya consecu<strong>en</strong>cia final fue que el <strong>en</strong>orme valor pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
información recogida <strong>en</strong> esta publicación se viera frustrado 215 . La reinstauración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1899, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Carlos María Cortezo,<br />
vio un nuevo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> publicación periódica <strong>de</strong> estadísticas<br />
<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s, sin embargo esto no se consiguió hacer efectivo hasta <strong>la</strong><br />
publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
La Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dó <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
estadísticas <strong>sanitaria</strong>s a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior 216 , <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />
volvió a retomarse <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Boletín m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico<br />
<strong>sanitaria</strong>, interrumpida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1896. Aunque <strong>la</strong> serie se inició <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1905, con<br />
un cont<strong>en</strong>ido correspondi<strong>en</strong>te al primer semestre <strong>de</strong> 1904, hasta finales <strong>de</strong> 1909 no se<br />
convirtió <strong>en</strong> realidad <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> estas estadísticas 217 , reconociéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l primer número <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s que se iba a <strong>en</strong>contrar<br />
este proyecto, dada “[...]<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> hábitos sociales para cooperar a <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong><br />
sanidad y don<strong>de</strong> no existe, como <strong>en</strong> otras partes, un organismo perfecto montado con<br />
todos los elem<strong>en</strong>tos necesarios para ejecutar con rapi<strong>de</strong>z y exactitud esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />
215 Bernabeu, J. (1992a).<br />
216 Capítulo XIV, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los artículos 180 a 189.<br />
217 Por Real Or<strong>de</strong>n 20 julio <strong>de</strong> 1909, el Ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación Alba, autorizaba a <strong>la</strong> Inspección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior para publicar este Boletín con carácter m<strong>en</strong>sual, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> dar a<br />
conocer el estado sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación.<br />
138
<strong>la</strong>bor [...]” 218 . En un primer apartado, el Boletín recogía <strong>la</strong>s observaciones<br />
meteorológicas <strong>de</strong>l mes, para dar cu<strong>en</strong>ta a continuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad, mortalidad<br />
g<strong>en</strong>eral -ésta se reducía al nivel <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>- y mortalidad específica por<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>en</strong> los pueblos cabeza <strong>de</strong> partido y pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />
10.000 habitantes, g<strong>en</strong>erada a partir <strong>de</strong> los partes diarios <strong>en</strong>viados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los juzgados<br />
municipales. Respecto a <strong>la</strong> información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> morbilidad, los datos<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas o epidémicas merecían un lugar<br />
prefer<strong>en</strong>te ya que “[...] no se <strong>de</strong>be olvidar que es hoy un axioma fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>tre<br />
los higi<strong>en</strong>istas que <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>sanitaria</strong>s tomadas contra <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, está <strong>en</strong> razón directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> prontitud con que se conoc<strong>en</strong>,<br />
aís<strong>la</strong>n y combat<strong>en</strong> los primeros casos <strong>de</strong>l mal [...]” 219 .<br />
Aunque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los albores <strong>de</strong>l siglo ya se habían dictado disposiciones con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas pasara a constituir una<br />
práctica regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> los médicos 220 , <strong>la</strong> realidad distaba mucho <strong>de</strong> que esta<br />
práctica fuera un hecho cotidiano, y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> implicación <strong>de</strong> los médicos era el<br />
principal <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante <strong>de</strong>l fracaso <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong> información. Aunque el<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal <strong>de</strong> 1925 volviese a recordar a los inspectores<br />
municipales su responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong> morbilidad, <strong>la</strong><br />
voluntad <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor no suponía estímulo sufici<strong>en</strong>te y fue necesario que se hicies<strong>en</strong><br />
cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Francisco Murillo <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Primo <strong>de</strong><br />
Rivera, y sobre todo Marcelino Pascua con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, para<br />
que <strong>la</strong> situación com<strong>en</strong>zase a adquirir un rumbo difer<strong>en</strong>te 221 . Pascua había recibido<br />
218 Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> (1909).<br />
219 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
220 La Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1900 a cargo <strong>de</strong> Francisco <strong>de</strong> Cortejar<strong>en</strong>a y <strong>la</strong> <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />
1901 a cargo <strong>de</strong> Ángel Pulido, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> directores g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad respectivam<strong>en</strong>te,<br />
obligaban a los médicos <strong>la</strong> notificación <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos diagnosticados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
infecciosa al sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> medicina, especificando <strong>la</strong> segunda Circu<strong>la</strong>r como <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria <strong>la</strong> peste, fiebre amaril<strong>la</strong>, cólera lepra, virue<strong>la</strong>, sarampión, escar<strong>la</strong>tina, difteria,<br />
tifus exantemático, fiebre tifoi<strong>de</strong>a y tuberculosis.<br />
221 Precisam<strong>en</strong>te será Murillo <strong>en</strong> 1926, qui<strong>en</strong> pondrá <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> nuevo <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> un Boletín<br />
Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, que posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1932 dio paso a <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong><br />
Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se pasó <strong>de</strong> un cont<strong>en</strong>ido predominante <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong>dicados a<br />
<strong>la</strong> microbiología <strong>en</strong> sus primeros números, a una creci<strong>en</strong>te publicación posterior <strong>de</strong> artículos sobre<br />
epi<strong>de</strong>miología y administración <strong>sanitaria</strong>. Durante <strong>la</strong> etapa republicana se publicó a<strong>de</strong>más un Boletín<br />
con carácter semanal, a partir <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> morbimortalidad <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados por los Inspectores<br />
Municipales <strong>de</strong> Sanidad. Rodríguez Ocaña, E. (1992a) y Marset, P.; Rodríguez Ocaña, E.; Sáez, J.M.<br />
(1998).<br />
139
una formación específica <strong>en</strong> instituciones norteamericanas, para poner <strong>en</strong> marcha el<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estadísticas <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, gracias a<br />
<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración y el apoyo económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rockefeller Foundation 222 . Esta<br />
formación específica <strong>en</strong> <strong>de</strong>mografía y estadística <strong>sanitaria</strong>, fue <strong>la</strong> que hizo posible<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to que él dirigía se e<strong>la</strong>boras<strong>en</strong> los primeros estudios<br />
analíticos epi<strong>de</strong>miológicos serios, c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> análisis que incluían series<br />
cronológicas prolongadas sobre mortalida<strong>de</strong>s específicas, que hacían posible a<strong>de</strong>más<br />
establecer estudios comparados con otros países 223 .<br />
3.5. La organización profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong><br />
3.5.1. Los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad<br />
El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tralizador propuesto por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 <strong>en</strong> lo<br />
refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>, comportaba importantes dificulta<strong>de</strong>s para<br />
mant<strong>en</strong>er un sistema <strong>de</strong> información y control perman<strong>en</strong>te y eficaz tanto <strong>de</strong>l estado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l territorio español, como <strong>de</strong> los profesionales<br />
que <strong>en</strong> él ejercían <strong>la</strong>s distintas ramas <strong>sanitaria</strong>s. La estructura <strong>sanitaria</strong> periférica, con<br />
los gobernadores civiles como máxima autoridad, <strong>de</strong>bían estar informados <strong>de</strong> lo que<br />
sucedía <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos judiciales <strong>en</strong> que se dividía su territorio, y esta<br />
<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección y transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>sanitaria</strong> fue <strong>la</strong> que se atribuyó a<br />
<strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y cirugía, farmacia y veterinaria.<br />
El capítulo XIII <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad titu<strong>la</strong>do “De los Sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />
Sanidad”, establecía <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>en</strong> cada partido judicial hubiese tres<br />
sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad, uno <strong>de</strong> medicina y cirugía, otro <strong>de</strong> farmacia y otro <strong>de</strong><br />
veterinaria, cargos que con carácter puram<strong>en</strong>te honorífico correspondía nombrar a los<br />
gobernadores civiles <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>. Los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong><br />
obligación <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r porque ninguna persona ejerciese <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia médica o sus ramas<br />
222 Rodríguez Ocaña, E.; Bernabeu, J.; Barona, J.L. (1996); Rodríguez Ocaña, E. (2000) y Weindling,<br />
P. (2000).<br />
223 Algunos <strong>de</strong> estos trabajos se publicaban <strong>en</strong> el Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />
(1929, 1930, 1931a, 1931b). Pero a<strong>de</strong>más Pascua publicó varios folletos y monografías <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
colección <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estadísticas <strong>sanitaria</strong>s que dirigía, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que merec<strong>en</strong> especial<br />
140
auxiliares, tales como cirujanos <strong>de</strong>ntistas, practicantes, matronas o parteras, sin el<br />
correspondi<strong>en</strong>te título, poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gobernador cualquier<br />
irregu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> estas profesiones 224 . A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> comprobar los títulos<br />
<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos profesionales, los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina t<strong>en</strong>ían como<br />
responsabilidad <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y actualización periódica <strong>de</strong> un registro con los datos<br />
g<strong>en</strong>erales y nominales, por categoría profesional, <strong>de</strong> todos ellos, haci<strong>en</strong>do llegar a <strong>la</strong><br />
autoridad <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l una actualización semestral <strong>de</strong> estos listados.<br />
La inspección y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sustancias alim<strong>en</strong>ticias era otra <strong>de</strong> sus<br />
funciones, como repres<strong>en</strong>tantes técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía alim<strong>en</strong>taria, y para <strong>de</strong>limitar y<br />
difer<strong>en</strong>ciar sus compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> veterinaria, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1855 resolvió que sería compet<strong>en</strong>cia exclusiva <strong>de</strong> éstos últimos<br />
<strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> animales <strong>de</strong> sangre cali<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> sus embutidos y conservas,<br />
confiando <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más, incluy<strong>en</strong>do pescados, a los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />
medicina y farmacia. Y otra importante función atribuida a los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />
medicina era <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, emiti<strong>en</strong>do al gobernador informes<br />
periódicos sobre <strong>la</strong> patología preval<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to, y sobre todo dando cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> cualquier brote epidémico <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> actuación. En el caso <strong>de</strong><br />
los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> farmacia, su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección <strong>la</strong> <strong>de</strong>bían ejercer sobre los<br />
farmacéuticos, herbo<strong>la</strong>rios, drogueros, especieros y sobre todos los que e<strong>la</strong>boras<strong>en</strong> o<br />
v<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> sustancias medicam<strong>en</strong>tosas o v<strong>en</strong><strong>en</strong>osas, <strong>en</strong>cargándose a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> visitar<br />
todas <strong>la</strong>s boticas nuevas con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> garantizar su a<strong>de</strong>cuación. Finalm<strong>en</strong>te, los<br />
sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> veterinaria estaban <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> supervisar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />
veterinarios, albéitares, herradores, castradores y <strong>de</strong>más personas que ejercies<strong>en</strong> total<br />
o parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> veterinaria.<br />
Estas funciones quedaban ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>s<br />
Sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> Sanidad interior <strong>de</strong>l Reino, <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1848, que fue el<br />
que regía <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> estos profesionales, incluso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> promulgarse <strong>la</strong> Ley<br />
<strong>de</strong> Sanidad. El artículo 27 <strong>de</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to disponía que “[...]Como comp<strong>en</strong>sación<br />
<strong>de</strong> los gastos que han <strong>de</strong> originarse a los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> Sanidad, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño<br />
m<strong>en</strong>ción <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>dicó a La mortalidad infantil <strong>en</strong> España (1934) y La mortalidad específica <strong>en</strong><br />
España (1934-35).<br />
141
<strong>de</strong>l cargo que se les confía por este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, gozarán por ahora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos terceras<br />
partes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s multas o p<strong>en</strong>as pecuniarias que se impongan gubernativa o<br />
judicialm<strong>en</strong>te por cualquiera infracción, intrusión, contrav<strong>en</strong>ción, falta o <strong>de</strong>scuido <strong>en</strong><br />
el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l ramo sanitario; t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do sólo <strong>de</strong>recho a<br />
dichas dos terceras partes el sub<strong>de</strong>legado o sub<strong>de</strong>legados que hubies<strong>en</strong> hecho <strong>la</strong>s<br />
rec<strong>la</strong>maciones sobre que recaiga <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a [...]”. Como se aprecia <strong>en</strong> estas líneas, <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>bor ejercida por estos profesionales no t<strong>en</strong>ía contrapartida económica alguna,<br />
proporcionando como máxima comp<strong>en</strong>sación el servir <strong>de</strong> mérito para su carrera<br />
profesional, a pesar <strong>de</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el colectivo <strong>de</strong> profesionales se hicieran int<strong>en</strong>tos<br />
por constituirse <strong>en</strong> un cuerpo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración y con un sueldo fijo<br />
como comp<strong>en</strong>sación al trabajo prestado. La pérdida <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> sus atribuciones con<br />
el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los inspectores <strong>de</strong> carnes a partir <strong>de</strong> 1859, y <strong>la</strong> importancia<br />
concedida por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad a <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> el control y registro <strong>de</strong><br />
los profesionales sanitarios, <strong>de</strong>bieron hacer s<strong>en</strong>tir peligrar <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> este<br />
grupo profesional, sin embargo una Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1865 reconocía <strong>la</strong><br />
vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> 1848 <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con sus<br />
atribuciones, al tiempo que p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> que el Estado asumiese<br />
nuevas cargas, corroborando <strong>la</strong> comp<strong>en</strong>sación económica marcada <strong>en</strong> el artículo 27<br />
<strong>de</strong>l citado reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />
Hubo <strong>de</strong> llegar el año 1891 para que los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina vieran<br />
recomp<strong>en</strong>sada su <strong>la</strong>bor con una gratificación económica pre<strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. La am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera<br />
que había hecho su aparición <strong>en</strong> España un año antes, precipitó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> unas<br />
inspecciones médicas temporales <strong>de</strong> distrito y <strong>de</strong> región 225 , con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />
establecer una vigi<strong>la</strong>ncia continua que permitiera <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> cualquier<br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad que pudiera repres<strong>en</strong>tar el inicio <strong>de</strong> una nueva epi<strong>de</strong>mia. Estas<br />
inspecciones médicas recayeron sobre los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina pues el propio<br />
director g<strong>en</strong>eral, Carlos Cortel, reconocía el problema que suponía el hecho evi<strong>de</strong>nte<br />
y frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad por parte <strong>de</strong> los<br />
224 Asistimos a una etapa <strong>en</strong> que el intrusismo resultaba una situación muy frecu<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido <strong>en</strong> gran<br />
medida a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>.<br />
225 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1891.<br />
142
médicos: “[...] Todos sabemos que el obstáculo principal a que se conozca <strong>la</strong> verdad<br />
<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> aparecer alguna epi<strong>de</strong>mia, es <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> que los médicos <strong>de</strong> los<br />
pueblos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran, y el temor <strong>de</strong> atraer contra sí, por <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones que otros<br />
repugnan y que a muchos contrarían, <strong>la</strong> malquer<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong>emistad <strong>de</strong> los habitantes,<br />
y a veces por <strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los puntos <strong>en</strong> que resi<strong>de</strong>n y ejercitan su<br />
profesión. Incorrecto y hasta vergonzoso semejante proce<strong>de</strong>r, se explica, y sería vivir<br />
fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad no partir <strong>de</strong> ese hecho, para buscar fuera <strong>de</strong> él su necesario<br />
remedio [...]” 226 . Éste era pues el motivo <strong>de</strong> su reiterada insist<strong>en</strong>cia sobre el<br />
importante servicio <strong>de</strong> los inspectores sobre <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia continua y el aviso<br />
oportuno y rápido ante cualquier sospecha <strong>de</strong> lo que pudiera suponer el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia colérica.<br />
Así fue como el nombrami<strong>en</strong>to personal <strong>de</strong> los nuevos cargos no se hizo<br />
esperar, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> propia Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>la</strong> que los emitiera a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong>l mismo mes <strong>de</strong> febrero <strong>en</strong> que se publicó <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
inspecciones, estableci<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> remuneración que cada inspector<br />
percibiría m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te “[...] a título <strong>de</strong> dietas e in<strong>de</strong>mnización por los gastos <strong>de</strong><br />
tras<strong>la</strong>ción material que se le origin<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> su misión [...]” 227 y a cargo<br />
<strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l.<br />
La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones médicas temporales fue el más c<strong>la</strong>ro<br />
prece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l cuerpo técnico inspector que iba a formar parte <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
organización <strong>sanitaria</strong> propuesto por <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1904, por<br />
<strong>la</strong> cual “[...] los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> cada partido o distrito serán inspectores<br />
<strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l mismo, don<strong>de</strong> residirán, y serán secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta<br />
municipal. Cuando hubiere más <strong>de</strong> uno, t<strong>en</strong>drá dichas atribuciones el más antiguo,<br />
<strong>en</strong>tre antigüeda<strong>de</strong>s iguales, el que t<strong>en</strong>ga título profesional superior, y <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong><br />
títulos el <strong>de</strong> mayores méritos [...]” 228 .<br />
226 Oficio <strong>de</strong>l Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad al gobernador civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, para que<br />
transmita instrucciones a los inspectores sanitarios <strong>de</strong> esa <strong>provincia</strong>. A.D.P.V., D.2.2., caja 159.<br />
227 Nombrami<strong>en</strong>to como inspector sanitario <strong>de</strong>l partido judicial <strong>de</strong> Gandia al sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> medicina<br />
<strong>de</strong>l mismo, D. Miguel Oller Cardona, con <strong>la</strong> gratificación m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> 250 pesetas. A.D.P.V., D.2.2.,<br />
caja 159.<br />
228 Artículo 76 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904.<br />
143
Esto supuso que muchos <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina pasaran a ost<strong>en</strong>tar<br />
el cargo <strong>de</strong> inspectores <strong>de</strong> sanidad, figura que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces realizó <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />
vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica, atribuida anteriorm<strong>en</strong>te a los sub<strong>de</strong>legados, a qui<strong>en</strong>es<br />
únicam<strong>en</strong>te les restaba <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> resumir <strong>la</strong>s estadísticas <strong>en</strong>viadas por los<br />
inspectores municipales, actuando <strong>de</strong> transmisores <strong>de</strong> <strong>la</strong> información al inspector<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad.<br />
La función principal <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados quedó, por tanto, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
legitimidad <strong>de</strong> los títulos y al ejercicio profesional. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión y registro<br />
<strong>de</strong> los títulos profesionales, formaban listas nominales, con altas y bajas, con <strong>la</strong><br />
obligación <strong>de</strong> <strong>en</strong>viar copias <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> cada año, al gobernador civil, al<br />
inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, al inspector <strong>provincia</strong>l y al sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> farmacia.<br />
En re<strong>la</strong>ción con los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> veterinaria, el artículo 79 establecía que “[...]<br />
llevarán <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> los ganados <strong>de</strong> su distrito, y <strong>la</strong>s remitirán directam<strong>en</strong>te al<br />
inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad. La comprobación <strong>de</strong> existir una epizootia o<br />
<strong>en</strong>fermedad contagiosa <strong>en</strong> los ganados o animales domésticos, que no haya sido<br />
advertida oficialm<strong>en</strong>te al inspector <strong>provincia</strong>l por el sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> veterinaria <strong>de</strong>l<br />
distrito, será causa sufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l cargo, siempre que el mal tuviere<br />
más <strong>de</strong> un mes <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia al conocerlo el dicho inspector [...]”. En otro apartado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> norma legis<strong>la</strong>tiva se recogía <strong>de</strong> forma ambigua y sin especificar cantida<strong>de</strong>s, el<br />
<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> estos profesionales a percibir retribuciones por revisión <strong>de</strong> títulos,<br />
apertura <strong>de</strong> farmacias y dietas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ser requeridos por <strong>la</strong> autoridad <strong>sanitaria</strong>.<br />
A<strong>de</strong>más los que ost<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> el puesto <strong>de</strong> inspectores municipales también percibirían<br />
<strong>la</strong> retribución correspondi<strong>en</strong>te a este cargo.<br />
En realidad, <strong>la</strong> red inspectora que p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> Sanidad hacía<br />
hasta cierto punto innecesaria <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> unos sub<strong>de</strong>legados a los que<br />
únicam<strong>en</strong>te les quedaba <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r el ejercicio profesional,<br />
circunstancia que, con el paso <strong>de</strong>l tiempo, se fue haci<strong>en</strong>do cada vez más evi<strong>de</strong>nte<br />
hasta <strong>en</strong>contrar su <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce final con <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> este cuerpo profesional, al<br />
llegar al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l gobierno republicano. Así, por Decreto <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1933, se<br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y farmacia y se dispuso <strong>la</strong><br />
amortización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacantes, transfiri<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s funciones que estos profesionales<br />
144
v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sempeñando, a los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad y a los negociados<br />
<strong>de</strong> farmacia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les. En los artículos 3º y 4º<br />
<strong>de</strong>l Decreto se establecía que “[...] A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> este Decreto, el<br />
registro <strong>de</strong> títulos se llevará a cabo con carácter gratuito por <strong>la</strong>s inspecciones<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad, quedando suprimido por innecesario el visado <strong>de</strong><br />
certificaciones. Todos los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y farmacia harán <strong>en</strong>trega a los<br />
inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> los libros <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> los títulos [...]”.<br />
3.5.2. El cuerpo <strong>de</strong> sanidad marítima<br />
El interés concedido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los<br />
servicios <strong>de</strong> sanidad marítima, quedó pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su capítulo IV, <strong>en</strong> el cual se<br />
p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> crear <strong>la</strong>s direcciones especiales <strong>de</strong> sanidad marítima y <strong>de</strong><br />
c<strong>la</strong>sificar los puertos españoles, <strong>de</strong> acuerdo con su importancia mercantil y <strong>sanitaria</strong>.<br />
El personal asignado a los puertos c<strong>la</strong>sificados como <strong>de</strong> primera se componía <strong>de</strong> un<br />
director, un secretario, un médico primero <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves, uno segundo, un<br />
intérprete, un oficial <strong>de</strong> secretaría, dos escribi<strong>en</strong>tes, dos patrones <strong>de</strong> falúa y nueve<br />
marineros. Los puertos <strong>de</strong> segunda <strong>de</strong>bían estar dotados <strong>de</strong> un director médico<br />
primero <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves, un médico segundo, un secretario, un oficial, un<br />
escribi<strong>en</strong>te, un intérprete, un ce<strong>la</strong>dor, un patrón <strong>de</strong> falúa y seis marineros. Los <strong>de</strong><br />
tercera, un director médico <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves, un secretario, ce<strong>la</strong>dor, escribi<strong>en</strong>te,<br />
patrón <strong>de</strong> falúa y cuatro marineros. En cuanto a <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> este personal, <strong>la</strong> ley<br />
remitía a <strong>la</strong> próxima publicación <strong>de</strong> un supuesto reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica no vio<br />
<strong>la</strong> luz hasta 1887, y el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> sanidad marítima distó<br />
durante muchos años <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos propuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada ley.<br />
Una vez más, <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica fue el motor <strong>de</strong> los primeros int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
adscripción <strong>de</strong> personal a estos servicios, al crear <strong>en</strong> 1867 con un presupuesto<br />
específico, <strong>la</strong>s direcciones especiales <strong>de</strong> sanidad marítima, cuyos máximos<br />
responsables serían los directores especiales <strong>de</strong> sanidad marítima. Sus funciones se<br />
c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> garantizar <strong>la</strong> exactitud <strong>de</strong> los libros <strong>de</strong> registro e interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>rechos sanitarios, e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estadística m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> buques y<br />
remitir<strong>la</strong> al gobernador, cuidar <strong>de</strong> <strong>la</strong> salubridad y limpieza <strong>de</strong> los puertos a su cargo,<br />
145
expedir <strong>la</strong>s pat<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sanidad, imponer <strong>la</strong>s multas a los capitanes <strong>de</strong> los buques<br />
cuando fuera necesario, realizar personalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> naves <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong>l<br />
médico consultor, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral ser los “jefes superiores <strong>en</strong> el puerto” 229 . Pero <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to posterior que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>se estas funciones, <strong>de</strong>terminó que<br />
este primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizar un cuerpo técnico <strong>de</strong> sanidad marítima se evaporase<br />
y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> situación profesional <strong>de</strong> los médicos <strong>de</strong> sanidad marítima<br />
quedaba sujeta al capricho <strong>de</strong> <strong>la</strong> opción política <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to:<br />
“[…] Se mudan <strong>de</strong> continuo estos funcionarios, quitándolos y<br />
poniéndolos caprichosam<strong>en</strong>te, conforme <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los hombres<br />
políticos que ejerc<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia amistosa o que se hac<strong>en</strong> al contrario<br />
temer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación <strong>de</strong>l Estado. Basta que un diputado,<br />
un candidato ministerial lo exija, para que <strong>de</strong>saparezca el Director <strong>de</strong> un<br />
puerto y sea reemp<strong>la</strong>zado por otro, ni más <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> el ramo, ni<br />
adornado <strong>de</strong> mayor probidad profesional. Las p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> baños<br />
y <strong>de</strong> Directores especiales <strong>de</strong> Sanidad marítima, son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas a<br />
satisfacer <strong>la</strong>s concupisc<strong>en</strong>cias médico-políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, con<br />
grandísimo perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación […]” 230 .<br />
Esta <strong>de</strong>plorable situación <strong>de</strong>terminaba que al no acce<strong>de</strong>r a los puestos por<br />
oposición, el personal a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad marítima no tuviera <strong>la</strong><br />
formación técnica que requería el puesto. Por ello, no era raro <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
revistas ci<strong>en</strong>tíficas voces que <strong>de</strong>nunciaban <strong>la</strong> situación y exigían una mayor<br />
profesionalidad <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> unos puestos que <strong>de</strong>bían proveerse <strong>en</strong> una<br />
oposición y que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> valorar los conocimi<strong>en</strong>tos especiales <strong>de</strong> sanidad<br />
marítima, exigiera el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> idiomas 231 .<br />
229 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867, mandando observar varias reg<strong>la</strong>s sobre sanidad marítima,<br />
mi<strong>en</strong>tras se discut<strong>en</strong>, aprueban y publican los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> este servicio.<br />
230 Sanidad marítima (1874).<br />
231 En este s<strong>en</strong>tido cabe <strong>de</strong>stacar algunos artículos publicados <strong>en</strong> 1874 <strong>en</strong> El Siglo Médico como el <strong>de</strong><br />
Carlán, D., el <strong>de</strong> Sobrino, F., o el anónimo que lleva por título “El movimi<strong>en</strong>to continuo”.<br />
146
Pero esta aspiración no fue una realidad hasta <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />
sanidad marítima <strong>en</strong> 1886 232 , mediante el cual se transformaron <strong>en</strong> funcionarios <strong>de</strong>l<br />
estado, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, todos los empleados que <strong>en</strong><br />
aquel mom<strong>en</strong>to formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los puertos y<br />
<strong>la</strong>zaretos, y se exigía que los nuevos ingresos <strong>de</strong> personal se realizaran probando su<br />
sufici<strong>en</strong>cia mediante concurso oposición. La cualificación exigida para <strong>de</strong>sempeñar<br />
los cargos <strong>de</strong> directores y secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>zaretos y direcciones <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong><br />
primera, segunda y tercera c<strong>la</strong>se, así como los directores <strong>de</strong> cuarta era <strong>la</strong> <strong>de</strong> ser<br />
médicos, mi<strong>en</strong>tras que los secretarios <strong>de</strong> éstas últimas podrían ser médicos o<br />
farmacéuticos. Constituía un requisito indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> cualquier caso, hab<strong>la</strong>r<br />
francés, y circunstancia meritoria conocer otros idiomas.<br />
La creación <strong>de</strong> este primer cuerpo <strong>de</strong> sanidad obviam<strong>en</strong>te no fue un hecho<br />
casual, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que tuvo lugar <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a Restauración<br />
Borbónica. Las reformas administrativas para dar consist<strong>en</strong>cia a los cuerpos<br />
especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración y terminar con los continuos cambios y ceses <strong>de</strong><br />
personal, el int<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>slindar <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, se<br />
convirtió <strong>en</strong> el paso necesario para alcanzar una mayor estabilidad política al tiempo<br />
que una mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l estado. El Real Decreto para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l nuevo cuerpo<br />
también aprobó <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad marítima, que compr<strong>en</strong>día<br />
98 directores médicos <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves, 35 secretarios médicos, 3 médicos <strong>de</strong> bahía<br />
y 3 médicos <strong>de</strong> consigna, así como 48 médicos supl<strong>en</strong>tes. Pero este importante<br />
impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta no tuvo <strong>la</strong> duración esperada,<br />
pues <strong>en</strong> el último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo <strong>la</strong> importante disminución <strong>en</strong> los presupuestos<br />
<strong>de</strong>terminó una reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> médicos y <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong> material sanitario <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s estaciones marítimas 233 .<br />
En 1899 al tomar <strong>la</strong>s ri<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> materiales –a lo cual contribuyeron <strong>en</strong> gran<br />
medida <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> puertos- que permitieron poner <strong>en</strong> práctica los avances<br />
tecnológicos propios <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> manera que a todas <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong><br />
primera y segunda c<strong>la</strong>se pronto se les dotó <strong>de</strong> aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sratización y estufas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección por vapor a presión. De manera simi<strong>la</strong>r, los cinco <strong>la</strong>zaretos que había <strong>en</strong><br />
232 Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1886, reorganizando el Cuerpo <strong>de</strong> Sanidad Marítima.<br />
147
España quedaron reducidos a dos, el <strong>de</strong> Mahón <strong>en</strong> el Mediterráneo, y el <strong>de</strong> San<br />
Simón (Vigo) <strong>en</strong> el Atlántico, que a partir <strong>de</strong> 1908 com<strong>en</strong>zaron a dotarse <strong>de</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección más precisos, se proveyeron <strong>de</strong> camas y mobiliario para<br />
<strong>la</strong>s hospe<strong>de</strong>rías y <strong>en</strong>fermerías, y se organizó el personal <strong>de</strong> estas estaciones <strong>sanitaria</strong>s<br />
conforme a un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> armonía con los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y tratados<br />
internacionales 234 . En este contexto, el personal adscrito al cuerpo <strong>de</strong> sanidad<br />
marítima se fue adaptando a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, incorporando a sus<br />
funciones clásicas otras como <strong>la</strong> vacunación y revacunación <strong>de</strong> tripu<strong>la</strong>ción y<br />
pasajeros, o <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea. En 1927, <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Puertos y Fronteras contaba con un total <strong>de</strong> 74<br />
médicos adscritos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los secretarios intérpretes y <strong>de</strong>l personal auxiliar<br />
correspondi<strong>en</strong>te 235 .<br />
3.5.3. El cuerpo <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res<br />
La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> medicina y cirugía, farmacia y<br />
veterinaria se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción liberal <strong>de</strong> que el Estado <strong>de</strong>bía<br />
hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los pobres m<strong>en</strong>esterosos, i<strong>de</strong>a que com<strong>en</strong>zó a ponerse <strong>de</strong><br />
manifiesto a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l “bi<strong>en</strong>io<br />
progresista” (1854-1856), se puso <strong>en</strong> práctica el primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> garantizar <strong>en</strong> todos<br />
los pueblos <strong>de</strong> España una asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> mínima <strong>de</strong> carácter b<strong>en</strong>éfico 236 , a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados “partidos”, para garantizar unos servicios<br />
mínimos <strong>de</strong> medicina, cirugía y farmacia a <strong>la</strong>s personas que, por su condición social<br />
y económica, carecían <strong>de</strong> recursos propios para procurarse estos servicios. Se trataba<br />
<strong>de</strong> implicar a todos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> médicos, farmacéuticos y<br />
cirujanos, con opción <strong>de</strong> que aquellos que tuvies<strong>en</strong> escaso vecindario se unies<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tre sí para formar un partido, al tiempo que se pret<strong>en</strong>día garantizar que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>sanitaria</strong> fuese prestada por personal cualificado, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s asignaciones que los<br />
233 Molero, J.; Jiménez, I. (2000).<br />
234 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 77-106).<br />
235 Hapke (1929: 12).<br />
236 Real Decreto <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1854 para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica <strong>de</strong> los pueblos y <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>esterosos.<br />
148
facultativos <strong>de</strong>berían percibir <strong>en</strong> sus contratos con los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción a asistir, y <strong>de</strong> los vecinos particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que se establecies<strong>en</strong><br />
igua<strong>la</strong>s. Sin embargo, tanto este primer int<strong>en</strong>to regu<strong>la</strong>dor como un segundo que tuvo<br />
lugar <strong>en</strong> 1864, se vieron abocados al más rotundo fracaso, al chocar <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o con <strong>la</strong><br />
realidad social y económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> municipios, que vivían <strong>en</strong> <strong>la</strong> más<br />
absoluta precariedad y falta <strong>de</strong> recursos, lo que hacía inviable asumir innovación<br />
organizativa alguna.<br />
El vacío exist<strong>en</strong>te hasta el mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, había concedido pl<strong>en</strong>a libertad<br />
para que aquellos municipios que lo <strong>de</strong>seas<strong>en</strong>, pudieran contratar librem<strong>en</strong>te a sus<br />
facultativos y acordar <strong>en</strong> su caso particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te con ellos, tanto el tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
que <strong>de</strong>bían proporcionar y <strong>la</strong>s personas a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían at<strong>en</strong><strong>de</strong>r, como <strong>la</strong> forma y<br />
cuantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> remuneración a percibir por ello. La única obligación contraída con <strong>la</strong><br />
autoridad <strong>provincia</strong>l, consistía <strong>en</strong> que ésta <strong>de</strong>bía sancionar el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
facultativo <strong>en</strong> cuestión, dada <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l gobernador <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s. Por ello, el objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación que<br />
el gobierno c<strong>en</strong>tral pret<strong>en</strong>día poner <strong>en</strong> marcha para homog<strong>en</strong>eizar todos estos<br />
aspectos, no tuvo una bu<strong>en</strong>a acogida al restar libertad <strong>de</strong> actuación a los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> estos servicios a cargo <strong>de</strong> los presupuestos<br />
municipales, y a un coste que <strong>la</strong> mayoría no podían asumir 237 .<br />
El interés por no volver a fracasar <strong>en</strong> un nuevo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, es el que llevó al gobierno a e<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> 1868 un<br />
nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, con extraordinario <strong>de</strong>talle y con gran minuciosidad <strong>en</strong> su<br />
<strong>de</strong>sarrollo. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el prestar asist<strong>en</strong>cia gratuita a los que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />
medios necesarios para procurárse<strong>la</strong>, es un “imperioso <strong>de</strong>ber que <strong>la</strong> caridad impone<br />
al Estado”, es <strong>la</strong> que impulsó <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> este Real Decreto, aún<br />
reconoci<strong>en</strong>do el propio ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación, Luis González Bravo, <strong>la</strong>s<br />
dificulta<strong>de</strong>s que su aplicación ofrecía por haberse <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a pueblos <strong>de</strong> escasos<br />
recursos, y muchos <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong> reducido vecindario y difíciles medios <strong>de</strong><br />
237 El fracaso <strong>en</strong> los sucesivos int<strong>en</strong>tos por regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los<br />
pueblos, ha sido valorado por nuestra parte a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación concreta <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. Barona, C. (2000).<br />
149
comunicación. La propuesta organizativa <strong>en</strong> partidos médicos se resumía a gran<strong>de</strong>s<br />
rasgos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes puntos:<br />
“[...] Todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que no pas<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4.000 vecinos, contratarán<br />
facultativos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Medicina, Cirugía y Farmacia. Se consi<strong>de</strong>rarán<br />
<strong>de</strong> primera los que excedan <strong>de</strong> 599 vecinos, y t<strong>en</strong>drán un titu<strong>la</strong>r para cada<br />
grupo <strong>de</strong> una a 300 familias pobres y uno más por los que excedies<strong>en</strong> si<br />
pasan <strong>de</strong> 150, con <strong>la</strong> asignación anual <strong>de</strong> 400 a 800 escudos. A los<br />
farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les asignará <strong>la</strong><br />
dotación <strong>de</strong> 200 escudos. Serán partidos <strong>de</strong> segunda los <strong>de</strong> 400 a 599<br />
vecinos, y t<strong>en</strong>drán un titu<strong>la</strong>r por cada grupo <strong>de</strong> una a 200 familias pobres<br />
y un sueldo anual <strong>de</strong> 300 a 600 escudos. A los farmacéuticos que se<br />
establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 160 escudos.<br />
Los partidos <strong>de</strong> tercera serán los <strong>de</strong> 200 a 399 vecinos, y t<strong>en</strong>drán por cada<br />
grupo <strong>de</strong> una a 100 familias pobres un titu<strong>la</strong>r con sueldo anual <strong>de</strong> 300 a<br />
500 escudos. A los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se<br />
les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 120 escudos. Serán partidos <strong>de</strong> cuarta los <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 200 vecinos que puedan costear por sí su titu<strong>la</strong>r por cada grupo<br />
<strong>de</strong> una a 100 familias pobres, y con sueldo anual <strong>de</strong> 400 a 600 escudos. A<br />
los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les asignará <strong>la</strong><br />
dotación <strong>de</strong> 120 escudos. Los pueblos que por su escasez <strong>de</strong> vecindario<br />
no puedan formar partido ni unirse a otros por <strong>la</strong>s distancias, formarán<br />
partidos cerrados. Los facultativos titu<strong>la</strong>res contratados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres, quedan <strong>en</strong> libertad <strong>de</strong> celebrar contratos<br />
particu<strong>la</strong>res con los <strong>de</strong>más vecinos para prestarles <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
correspondi<strong>en</strong>te a su profesión. En <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 4.000 vecinos, se establecerá <strong>la</strong> hospitalidad<br />
domiciliaria. Los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, oída <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l<br />
<strong>de</strong> Sanidad, y <strong>de</strong> acuerdo con los respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos, formarán el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para cumplir con lo dispuesto <strong>en</strong> este artículo [...]” 238 .<br />
238 Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> marzo 1868 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres, y organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />
150
Las funciones atribuidas <strong>en</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a los facultativos titu<strong>la</strong>res<br />
contemp<strong>la</strong>ban, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> gratuita a los pobres, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> prestar<br />
los servicios sanitarios <strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eral que el gobierno y sus <strong>de</strong>legados<br />
<strong>en</strong>com<strong>en</strong>das<strong>en</strong>, apoyar a <strong>la</strong>s corporaciones municipal y <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong><br />
policía <strong>sanitaria</strong> y prestar, <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia y con <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te<br />
remuneración, los servicios que el gobernador les <strong>en</strong>cargase <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
próximas. La duración <strong>de</strong> los contratos <strong>de</strong> los facultativos con los ayuntami<strong>en</strong>tos se<br />
establecía <strong>en</strong> cuatro años.<br />
Un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a cargo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Re<strong>pública</strong>, se<br />
publicó el 24 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1873 para poner <strong>en</strong> práctica los preceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Constitución <strong>de</strong> 1869 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Municipal <strong>de</strong> 1870, guiados <strong>de</strong> un espíritu<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador que int<strong>en</strong>taba <strong>de</strong>volver al municipio <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> sus<br />
intereses particu<strong>la</strong>res. Con arreglo a este criterio, el gobierno sólo <strong>de</strong>bería interv<strong>en</strong>ir<br />
<strong>en</strong> los asuntos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> los casos<br />
<strong>en</strong> que <strong>en</strong>tras<strong>en</strong> <strong>en</strong> conflicto dos o más municipios <strong>en</strong> lo que pudiera verse afectada <strong>la</strong><br />
salubridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. Llevado al terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>sanitaria</strong>, ello se traducía <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> una autonomía pl<strong>en</strong>a por los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> contratar a sus facultativos titu<strong>la</strong>res, perdi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l gobierno civil que establecían <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 y el<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868, para realizar <strong>la</strong> elección más oportuna <strong>de</strong> los facultativos. Sin<br />
embargo, <strong>la</strong> mayor autonomía municipal concedida por este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, fue vivida<br />
con recelo por <strong>la</strong> profesión médica, al consi<strong>de</strong>rar que ni <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
los municipios, ni el estado <strong>de</strong> los presupuestos municipales, favorecerían el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos y <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los<br />
profesionales sanitarios a su cargo 239 .<br />
Las funciones que este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to asignaba a los médicos titu<strong>la</strong>res, no<br />
sufrieron variaciones respecto a <strong>la</strong>s establecidas <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868, y <strong>la</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción que se exigía para po<strong>de</strong>r optar a una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> médico municipal era <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
doctor ó lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina y cirugía, ó estar <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> cualquier título<br />
239 En este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se omitía <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remuneraciones que los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bían<br />
pagar por los servicios sanitarios, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los criterios para catalogar a los vecinos como pobres,<br />
<strong>de</strong>jándolo a <strong>la</strong> arbitrariedad <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />
151
legal <strong>de</strong> los que habilitaban para el ejercicio <strong>de</strong> estas profesiones. El papel otorgado<br />
al gobierno civil se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los títulos<br />
académicos <strong>de</strong> los profesionales sanitarios, así como <strong>de</strong> sus contratos. La junta<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad se constituía <strong>en</strong> el organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> llevar el inv<strong>en</strong>tario<br />
<strong>de</strong> los facultativos municipales, pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> que servían, y número <strong>de</strong><br />
expedi<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estadística, informar a los municipios y<br />
<strong>de</strong>más corporaciones administrativas ó ci<strong>en</strong>tíficas, y al gobierno, así como <strong>de</strong> librar a<br />
los interesados <strong>la</strong>s certificaciones que pudies<strong>en</strong> serles necesarias.<br />
Antes <strong>de</strong> finalizar el siglo, todavía vio <strong>la</strong> luz un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, el <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong><br />
junio <strong>de</strong> 1891, cuya aportación <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o organizativo fue escasa <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los<br />
que le precedieron, ya que mant<strong>en</strong>drá <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los mismos<br />
términos que el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870, tanto <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> los<br />
municipios para contratar titu<strong>la</strong>res que at<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> el servicio b<strong>en</strong>éfico, como <strong>en</strong> su<br />
cuantía y distribución <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. No obstante, esta<br />
situación <strong>de</strong> continuidad afectó más a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pequeñas, que <strong>en</strong> realidad eran<br />
<strong>la</strong>s que habían puesto <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />
domiciliaria.<br />
Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s pob<strong>la</strong>ciones el impulso <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud <strong>pública</strong>, que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral com<strong>en</strong>zó a ponerse <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década<br />
<strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>spertó el interés por asumir <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> habían merecido hasta el mom<strong>en</strong>to escasa at<strong>en</strong>ción. Si<br />
bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> habían hecho caso omiso a los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
organización propuestos hasta <strong>la</strong> fecha para imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria,<br />
con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> este nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se percibió un cierto <strong>de</strong>spegue <strong>en</strong> su<br />
<strong>de</strong>sarrollo. Una <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias fue <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración un “registro <strong>de</strong> pobres” con<br />
<strong>de</strong>recho a asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, así como <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong><br />
facultativos municipales, a qui<strong>en</strong>es a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>beres propios les atribuía <strong>la</strong><br />
compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro. También com<strong>en</strong>zaron a<br />
hacerse s<strong>en</strong>tir tímidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s primeras señales <strong>de</strong> lo que supuso el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa<br />
<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> españo<strong>la</strong>, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong><br />
ampliación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los facultativos municipales, hacia aspectos<br />
difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> mera asist<strong>en</strong>cia a los casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y a los nacimi<strong>en</strong>tos y<br />
152
abortos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres a <strong>la</strong>s que at<strong>en</strong>dían, <strong>de</strong>mostrando un creci<strong>en</strong>te interés<br />
por aspectos como <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>, <strong>la</strong> policía <strong>de</strong> salubridad ó <strong>la</strong> vacunación.<br />
El título exigido para prestar los servicios <strong>de</strong> facultativo, era el <strong>de</strong> doctor ó<br />
lic<strong>en</strong>ciado, expedido por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Reino, bajo cuya <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia preveía<br />
el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> practicantes y ministrantes, para <strong>de</strong>sempeñar el<br />
servicio municipal <strong>de</strong> cirugía m<strong>en</strong>or, con sujeción a <strong>la</strong>s atribuciones que sus títulos<br />
les otorgas<strong>en</strong>.<br />
La publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad vino a afianzar <strong>la</strong><br />
situación <strong>de</strong> los facultativos municipales, con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> médicos<br />
titu<strong>la</strong>res, al que podían incorporarse todos aquellos médicos que llevas<strong>en</strong> ocupando<br />
una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los últimos cuatro años, y al cual podrían t<strong>en</strong>er acceso a partir<br />
<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to los nuevos facultativos por oposición. Ese mismo año <strong>de</strong> 1904, se<br />
publicó el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> España 240 , que quedaba<br />
constituido por los facultativos <strong>en</strong>cargados perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> completa<br />
asist<strong>en</strong>cia médico quirúrgica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres <strong>en</strong> los municipios, merced al<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contratos con los ayuntami<strong>en</strong>tos, para lo cual distinguía cinco<br />
categorías <strong>de</strong> partidos. En el caso <strong>de</strong> los farmacéuticos y veterinarios, <strong>la</strong> situación<br />
siguió un curso paralelo, pues a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>en</strong> cada municipio <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />
2.000 habitantes existiese al m<strong>en</strong>os una farmacia para po<strong>de</strong>r suministrar los<br />
medicam<strong>en</strong>tos para los <strong>en</strong>fermos pobres, establecida <strong>en</strong> el artículo 93 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, se sumó <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> farmacéuticos<br />
titu<strong>la</strong>res y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los partidos farmacéuticos 241 <strong>en</strong> tres categorías, <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> cada pob<strong>la</strong>ción. La constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />
veterinarios titu<strong>la</strong>res quedó establecida <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1906,<br />
don<strong>de</strong> se regu<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s condiciones para su acceso y separación <strong>de</strong>l puesto, así como<br />
sus obligaciones y <strong>de</strong>rechos.<br />
Con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal, se vieron<br />
reforzadas <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />
los servicios <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, a cuyo cargo quedaba no sólo <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong><br />
240 Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1904.<br />
153
médicos, farmacéuticos y veterinarios titu<strong>la</strong>res, sino que a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> su artículo 41 se<br />
establecía <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> contratar <strong>en</strong> cada partido médico un servicio municipal <strong>de</strong><br />
matronas o parteras para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarazadas pobres, así como<br />
un practicante titu<strong>la</strong>do para auxiliar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l inspector municipal <strong>de</strong> sanidad.<br />
Como vemos, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> implicar a los municipios <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico <strong>sanitaria</strong> se fue increm<strong>en</strong>tando progresivam<strong>en</strong>te, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
práctica pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones<br />
<strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos constituían <strong>la</strong> tónica g<strong>en</strong>eral, a juzgar por <strong>la</strong>s continuas<br />
rec<strong>la</strong>maciones pres<strong>en</strong>tadas ante los gobiernos <strong>provincia</strong>les, por unos profesionales<br />
sanitarios que se s<strong>en</strong>tían in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sos ante el incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo establecido <strong>en</strong> sus<br />
contratos, hecho <strong>de</strong>l que se hacía eco <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica y los órganos profesionales,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se rec<strong>la</strong>maban medidas para subsanar <strong>la</strong> injusta situación bajo <strong>la</strong> que<br />
vivían los sanitarios locales, pues:<br />
“[…] El par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to unas veces, el gobierno otras, han dictado<br />
disposiciones <strong>en</strong>caminadas a asegurar el pago <strong>de</strong> los haberes <strong>de</strong> los<br />
sanitarios titu<strong>la</strong>res y a procurar los medios <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa contra <strong>la</strong>s<br />
persecuciones y atropellos. Todo ello fue ineficaz. Los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
gran número no cumpl<strong>en</strong> sus obligaciones. Los sanitarios no cobran. En<br />
alguna <strong>provincia</strong> alcanza <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda el millón <strong>de</strong> pesetas. En cambio, se<br />
suman por c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones que llegan a <strong>la</strong> subsecretaría <strong>de</strong><br />
Sanidad. Se estima urg<strong>en</strong>te acabar con este estado <strong>de</strong> cosas que<br />
<strong>de</strong>smoraliza al funcionario y perjudica el interés sanitario <strong>de</strong>l país<br />
[...]” 242 .<br />
Tras casi treinta años <strong>de</strong> reivindicación <strong>de</strong> los médicos rurales, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />
mostrada por José Antonio Pa<strong>la</strong>nca <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, abrió ciertas<br />
expectativas <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> su situación, al p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 1930 <strong>de</strong> una<br />
comisión interministerial “[...] para estudiar el modo <strong>de</strong> organizar el pago <strong>de</strong> los<br />
241 Su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to quedó p<strong>la</strong>smado <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1905, que se completó con<br />
<strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong>l mismo año para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los partidos farmacéuticos y<br />
dotación <strong>de</strong> sus titu<strong>la</strong>res.<br />
242 Ley <strong>de</strong> Bases (1934).<br />
154
médicos titu<strong>la</strong>res por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Estado [...]” 243 . Con esta perspectiva, ya el gobierno<br />
republicano se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los tres niveles <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> administración, mediante <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934. El<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to económico-administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935, establecía <strong>la</strong> constitución <strong>en</strong> cada <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
un organismo <strong>de</strong>nominado mancomunidad <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>l que pasaban a<br />
formar parte <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 244 . Eso les obligaba a<br />
ingresar <strong>de</strong>l 1 al 5 <strong>de</strong> cada mes los haberes <strong>de</strong> su personal sanitario correspondi<strong>en</strong>te<br />
al mes anterior, así como trimestralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> parte correspondi<strong>en</strong>te al 2% <strong>de</strong> su<br />
presupuesto, para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
También se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> este precepto legis<strong>la</strong>tivo los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que regu<strong>la</strong>ban<br />
<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los distintos profesionales sanitarios que prestaban sus servicios a los<br />
municipios:<br />
• Inspectores farmacéuticos municipales: se constituyó el cuerpo <strong>en</strong> el<br />
que quedaban incluidos todos los farmacéuticos que hasta <strong>la</strong> fecha<br />
estuvies<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñando <strong>en</strong> propiedad una inspección farmacéutica<br />
municipal, o que pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>do al antiguo cuerpo <strong>de</strong> farmacéuticos<br />
titu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong>sempeñas<strong>en</strong> cargo técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorios oficiales. El<br />
ingreso <strong>en</strong> el cuerpo se establecía que fuese por oposición, pasando a<br />
ser consi<strong>de</strong>rados funcionarios técnicos <strong>de</strong>l Estado, con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong><br />
disp<strong>en</strong>sar los medicam<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong>s familias incluidas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y realizar sus análisis, surtir a <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, y<br />
realizar el análisis químico <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> coordinación y<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia con el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Los partidos<br />
farmacéuticos quedaban c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> 4 tipos, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l<br />
número <strong>de</strong> habitantes, con dotaciones que osci<strong>la</strong>ban <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 2.750<br />
pesetas a los <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 5.000 habitantes, y <strong>la</strong>s 1.100 pesetas a los <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 2.500 habitantes.<br />
243 <strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> (1930).<br />
244 Sólo permitía quedar ex<strong>en</strong>tos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> que <strong>de</strong>mostras<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />
perfectam<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>didos sus servicios sanitarios y b<strong>en</strong>éfico sanitarios.<br />
155
• Inspectores veterinarios municipales: se constituyó el cuerpo<br />
profesional, integrando a los que hubies<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñado el cargo <strong>de</strong><br />
veterinario titu<strong>la</strong>r, inspector <strong>de</strong> carnes, inspector <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y sanidad<br />
pecuaria o <strong>de</strong> inspector municipal veterinario. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
administrativo, pasaban a se funcionarios municipales, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
técnicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ministerio <strong>de</strong> agricultura, y se les atribuía <strong>la</strong><br />
dirección <strong>de</strong>l mata<strong>de</strong>ro municipal.<br />
• Practicantes <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria: se constituyó el<br />
cuerpo profesional, incluy<strong>en</strong>do a los practicantes <strong>de</strong> medicina y<br />
cirugía que <strong>de</strong>sempeñaban p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> practicantes titu<strong>la</strong>res, auxiliares<br />
<strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria.<br />
• Matronas titu<strong>la</strong>res municipales: se constituyó el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong><br />
matronas titu<strong>la</strong>res, integrando a todas aquel<strong>la</strong>s que v<strong>en</strong>ían prestando<br />
sus servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal, a <strong>la</strong>s que pasaba a<br />
consi<strong>de</strong>rar funcionarias <strong>de</strong>l Estado, con una remuneración que se<br />
estableció <strong>en</strong> el 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> percibida por el médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad.<br />
• Médicos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria: con el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong>l<br />
cuerpo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, se<br />
constituyó el cuerpo <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria,<br />
con <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> funcionarios <strong>de</strong>l Estado. Su misión se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong><br />
prestar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médico-quirúrgica gratuita a <strong>la</strong>s familias pobres<br />
que se les asignara, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los abortos <strong>en</strong> cualquier caso y los partos<br />
distócicos <strong>en</strong> el domicilio o c<strong>en</strong>tro municipal, hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vacunación antivariólica y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más que establezca <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, certificar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones, auxiliar a los for<strong>en</strong>ses,<br />
e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong>s estadísticas y prácticas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
<strong>pública</strong> y realizar <strong>la</strong> inspección médico esco<strong>la</strong>r. Se mant<strong>en</strong>ían <strong>la</strong>s 5<br />
categorías <strong>de</strong> partidos que habían sido establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 29<br />
<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1931, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s asignaciones a percibir osci<strong>la</strong>ban<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 4.000 pesetas anuales para un médico que prestase servicio<br />
156
<strong>en</strong> un partido <strong>de</strong> primera, y <strong>la</strong>s 2.000 pesetas para el que lo hiciese <strong>en</strong><br />
un partido <strong>de</strong> 5ª categoría.<br />
Como vemos, <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong><br />
municipal culminó a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, con el<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> profesionales sanitarios con categoría <strong>de</strong> funcionarios<br />
<strong>de</strong>l estado, que t<strong>en</strong>ían que ve<strong>la</strong>r no sólo por at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />
que les asignase el municipio <strong>en</strong> el que prestaban sus servicios, sino que a<strong>de</strong>más<br />
abarcaron compet<strong>en</strong>cias dirigidas a preservar <strong>la</strong> salud comunitaria <strong>de</strong>l municipio <strong>en</strong><br />
cuestión.<br />
3.5.4. Los inspectores <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad<br />
El primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> una red inspectora <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> tuvo<br />
lugar <strong>en</strong> España <strong>en</strong> 1891, como medida para int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica<br />
fr<strong>en</strong>te al cólera, <strong>en</strong>fermedad que un año antes había hecho su aparición <strong>en</strong> varias<br />
regiones. La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1891 establecía <strong>la</strong> nueva organización<br />
inspectora <strong>en</strong> los <strong>de</strong>stinos que un año antes habían sido afectados por <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia,<br />
difer<strong>en</strong>ciando dos categorías <strong>de</strong> inspectores, los <strong>de</strong> distrito a ost<strong>en</strong>tar por los<br />
sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina, y los regionales como <strong>de</strong>legados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral,<br />
<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dados a médicos que hubies<strong>en</strong> prestado servicios combati<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad. A los primeros se les atribuía <strong>la</strong> función <strong>de</strong> visitar <strong>de</strong> inmediato aquellos<br />
pueblos <strong>de</strong> su partido que hubies<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ido casos <strong>de</strong> cólera, repiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> visita<br />
m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te, al tiempo que quedaban <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> solicitar al inspector regional<br />
<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia el material <strong>de</strong>sinfectante para los casos <strong>en</strong> que fuera necesario, y <strong>de</strong><br />
impartir <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s oportunas a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s municipales con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />
garantizar <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. Por su parte, los inspectores regionales quedaban<br />
<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> visitar, al m<strong>en</strong>os quinc<strong>en</strong>alm<strong>en</strong>te, todos los partidos o sub<strong>de</strong>legaciones<br />
bajo su responsabilidad, actuando <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> petición <strong>de</strong> material<br />
<strong>de</strong>sinfectante por los sub<strong>de</strong>legados y emiti<strong>en</strong>do partes m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />
epi<strong>de</strong>miológica <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia, tanto al gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
como a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral. Sin embargo, esto no fue más que una circunstancia<br />
157
temporal, p<strong>la</strong>nteada como una manera <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> crisis <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
epi<strong>de</strong>mia, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to que se propondrá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong><br />
red inspectora para garantizar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l estado habitual <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>.<br />
La aportación más innovadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904<br />
fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, con <strong>la</strong> misión<br />
exclusiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar funciones <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas<br />
colectivas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>en</strong> los tres niveles <strong>de</strong> actuación c<strong>en</strong>tral, <strong>provincia</strong>l y municipal.<br />
Precisam<strong>en</strong>te el capítulo V <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado precepto legis<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba el perfil<br />
y el marco <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, atribuyéndoles <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> organizar los servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, inspeccionar<br />
los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aguas minerales, estar informado <strong>de</strong> los contratos<br />
establecidos por los ayuntami<strong>en</strong>tos con los facultativos titu<strong>la</strong>res, ve<strong>la</strong>r porque <strong>en</strong> los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> cumplieran <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
g<strong>en</strong>eral, vigi<strong>la</strong>r el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y el instituto <strong>de</strong> vacunación, así como los<br />
servicios <strong>de</strong> sanidad exterior don<strong>de</strong> los hubiese. El acceso a estos puestos se<br />
establecía por oposición, a <strong>la</strong> cual podrían acce<strong>de</strong>r únicam<strong>en</strong>te los doctores <strong>en</strong><br />
medicina y cirugía que contas<strong>en</strong> con más <strong>de</strong> ocho años <strong>de</strong> ejercicio profesional. Sin<br />
embargo, hay que apuntar que <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> este nuevo mo<strong>de</strong>lo organizativo,<br />
que auguraba una apuesta hacia el pau<strong>la</strong>tino <strong>de</strong>sarrollo y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
administración <strong>sanitaria</strong> periférica, no se materializaron hasta pasados muchos años y<br />
los nuevos técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, al m<strong>en</strong>os inicialm<strong>en</strong>te no recibieron el<br />
apoyo material ni el reconocimi<strong>en</strong>to a su autoridad que merecían 245 .<br />
Aunque los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad se constituyeron como cuerpo<br />
facultativo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>en</strong> 1912 246 , volvi<strong>en</strong>do a<br />
regu<strong>la</strong>r su actividad profesional <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cuerpo <strong>en</strong> 1920 247 ,<br />
por <strong>la</strong> cual se establecía <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r mediante oposición y se disponían<br />
<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> este grupo técnico <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> actuación, haci<strong>en</strong>do recaer sobre<br />
ellos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y coordinar <strong>la</strong><br />
245 Rodríguez Ocaña, E. (1994a).<br />
246 Si<strong>en</strong>do Inspector G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Interior A. Barroso, se publicó el primer Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
Cuerpo <strong>de</strong> Inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad con fecha 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1912.<br />
247 El 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1920 se aprobó el segundo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Inspectores Provinciales<br />
<strong>de</strong> Sanidad.<br />
158
actuación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes inspectores locales, lo cierto es que ni siquiera esta<br />
or<strong>de</strong>nación reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria ayudó a consolidar su situación, pues dados los escasos<br />
inc<strong>en</strong>tivos que se les ofrecían -bajas remuneraciones, que <strong>en</strong> ocasiones se limitaban a<br />
porc<strong>en</strong>tajes sobre <strong>la</strong>s multas que imponían, limitación <strong>de</strong> su movilidad territorial...- y<br />
<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que implicaba <strong>en</strong> ocasiones su re<strong>la</strong>ción con los gobiernos civiles y <strong>la</strong>s<br />
diputaciones <strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong> realidad fue que <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> su<br />
cometido se vio relegada al mínimo posible.<br />
La situación com<strong>en</strong>zó a mejorar a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Sanidad Provincial <strong>de</strong> 1925, <strong>en</strong> el que se pot<strong>en</strong>ciaba <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los inspectores<br />
<strong>provincia</strong>les, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estructuras <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> salud<br />
<strong>pública</strong>, <strong>en</strong>carnadas <strong>en</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que se transformaron <strong>en</strong><br />
el foco impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones prev<strong>en</strong>tivas y <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a<br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>la</strong> mortalidad infantil, etc. Así fue como <strong>la</strong> figura <strong>de</strong><br />
los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad adquirió relevancia, al quedarle asignada <strong>la</strong><br />
dirección técnica <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros.<br />
Aunque <strong>en</strong> esta etapa <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones<br />
<strong>provincia</strong>les restaba parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> supuesta autoridad que el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Provincial les<br />
atribuía, finalm<strong>en</strong>te alcanzaron el merecido reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> máxima autoridad<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l al llegar <strong>la</strong> etapa republicana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los institutos <strong>provincia</strong>les<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> perdieron <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones y pasaron a gestionarse <strong>en</strong><br />
régim<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los inspectores<br />
municipales <strong>de</strong> sanidad, contemp<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los municipios gran<strong>de</strong>s, un<br />
inspector por cada 40.000 almas, que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> esta<br />
cifra <strong>de</strong> habitantes el cargo sería asumido por el inspector <strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong> los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos que fues<strong>en</strong> cabeza <strong>de</strong> partido el cargo <strong>de</strong> inspector lo ost<strong>en</strong>tarían los<br />
sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más ayuntami<strong>en</strong>tos el cargo <strong>de</strong>bería recaer<br />
sobre los médicos titu<strong>la</strong>res, <strong>en</strong>cargados hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> prestar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural.<br />
Aunque <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad trató <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong>s funciones<br />
puram<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>ciales b<strong>en</strong>éficas que v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sempeñando los médicos titu<strong>la</strong>res, a<br />
otras que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rían <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong>s medidas colectivas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> -<br />
inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> su municipio, mercados y establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
159
alim<strong>en</strong>tos, potabilidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida, control <strong>de</strong> focos infecciosos,<br />
vacunaciones, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>-, lo cierto es que los inspectores<br />
municipales <strong>de</strong> sanidad siguieron <strong>en</strong> su evolución una trayectoria parale<strong>la</strong> a <strong>la</strong><br />
com<strong>en</strong>tada para sus homólogos <strong>provincia</strong>les, pues <strong>la</strong> aplicación real <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad resultó <strong>de</strong>cepcionante a corto p<strong>la</strong>zo y hubo <strong>de</strong> transcurrir un<br />
tiempo hasta publicarse el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal <strong>en</strong> 1925, para que los<br />
facultativos que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contraban <strong>de</strong>sempeñando el puesto <strong>de</strong><br />
médico titu<strong>la</strong>r pasaran a adquirir <strong>de</strong> manera automática <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> inspectores<br />
municipales <strong>de</strong> sanidad. No obstante, ni tan siquiera <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />
inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad por el Estatuto Municipal, supuso <strong>la</strong> inmediata<br />
asunción por parte <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> los presupuestos necesarios para transformar a este<br />
colectivo <strong>en</strong> funcionarios <strong>de</strong>l estado, como hubiese sido <strong>de</strong>seable, atribuyéndose<br />
<strong>en</strong>tre tanto a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> asignación<br />
correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> función inspectora <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res:<br />
“[...] Se constituye el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, al<br />
cual pert<strong>en</strong>ecerán todos los titu<strong>la</strong>res ingresados <strong>en</strong> el mismo hasta <strong>la</strong><br />
fecha, y todos los que <strong>en</strong> lo sucesivo ingres<strong>en</strong> <strong>en</strong> él por oposición.<br />
Los ayuntami<strong>en</strong>tos proveerán <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res por concurso <strong>en</strong>tre<br />
facultativos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />
Sanidad. Ínterin el Estado no lleve al presupuesto nacional créditos<br />
sufici<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> retribución <strong>de</strong> los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad,<br />
los ayuntami<strong>en</strong>tos consignarán <strong>en</strong> los suyos <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s necesarias<br />
para dotar dicha Inspecciones, que serán in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />
figur<strong>en</strong> para pago <strong>de</strong> <strong>la</strong>s titu<strong>la</strong>res y sin merma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s, y su<br />
evaluación no podrá ser inferior al 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>r [...]” 248 .<br />
Como vemos, una propuesta legis<strong>la</strong>tiva que repres<strong>en</strong>taba importantes<br />
aportaciones para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural, no reportó más que frustraciones<br />
<strong>en</strong>tre los propios profesionales, y <strong>la</strong> excesiva di<strong>la</strong>tación <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> su situación<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l nivel municipal, fue uno <strong>de</strong> los aspectos que mayor <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to<br />
248 Artículos 43 y 44 <strong>de</strong>l Estatuto Municipal, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1925.<br />
160
provocó <strong>en</strong>tre los médicos titu<strong>la</strong>res, cuya aspiración a convertirse <strong>en</strong> funcionarios <strong>de</strong>l<br />
estado no fue un hecho real hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa republicana 249 . Así, con fecha<br />
15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1932 se aprobó una ley sobre titu<strong>la</strong>res, cuya aplicación se<br />
materializó con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, publicado con fecha 7 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />
1933, a través <strong>de</strong>l cual se regu<strong>la</strong>ba el acceso a <strong>la</strong>s vacantes <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s<br />
cuales <strong>de</strong>berían proveerse por personal <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />
sanidad, atribuy<strong>en</strong>do a los inspectores <strong>provincia</strong>les el <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> seleccionar al que<br />
fuese nombrado, <strong>de</strong> acuerdo con los resultados <strong>de</strong>l concurso. Mas tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />
Bases <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria, aprobada el 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934, vino a satisfacer<br />
<strong>la</strong> vieja aspiración <strong>de</strong> los facultativos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ser funcionarios técnicos <strong>de</strong>l estado,<br />
lo cual les garantizaba <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el cobro y <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño<br />
<strong>de</strong> sus funciones al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad nacional.<br />
249 Entre los motivos que justificaban el rechazo <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />
municipal se <strong>en</strong>contraban <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones contractuales y económicas que t<strong>en</strong>ían que soportar,<br />
los di<strong>la</strong>tados retrasos <strong>en</strong> el cobro <strong>de</strong> sus emolum<strong>en</strong>tos, que les hacían s<strong>en</strong>tirse explotados por los<br />
caciques <strong>de</strong> <strong>la</strong> España rural, o <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> objetividad y el compadrazgo a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> proveer <strong>la</strong>s<br />
vacantes <strong>de</strong> médico rural.<br />
161
162
4.-LA ORGANIZACIÓN DE LA HIGIENE PÚBLICA<br />
VALENCIANA (1882-1936)<br />
163
164
La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana (1882-1936)<br />
La organización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el período que hemos c<strong>en</strong>trado nuestro estudio,<br />
pivotó sobre dos gran<strong>de</strong>s textos legis<strong>la</strong>tivos: <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, y <strong>la</strong><br />
Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904. La primera, supuso <strong>la</strong> ruptura con <strong>la</strong>s<br />
estructuras características <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong> y <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un sistema<br />
sanitario acor<strong>de</strong> con el prototipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad liberal 250 , basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asunción<br />
por el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas actuaciones <strong>sanitaria</strong>s inespecíficas, <strong>en</strong>caminadas<br />
básicam<strong>en</strong>te a combatir el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o epidémico. El proceso <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación ci<strong>en</strong>tífica<br />
iniciado a finales <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong>contró su máxima<br />
expresión con el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio” 251 , cuya asimi<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong><br />
dio orig<strong>en</strong> a los primeros <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el ámbito municipal. Con <strong>la</strong><br />
publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1904, <strong>la</strong>s actuaciones higiénico<strong>sanitaria</strong>s<br />
se vieron pot<strong>en</strong>ciadas e int<strong>en</strong>sificadas, al tiempo que <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina<br />
consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica, tanto <strong>provincia</strong>l como<br />
municipal, com<strong>en</strong>zó a ser una realidad.<br />
Las compet<strong>en</strong>cias <strong>sanitaria</strong>s asignadas a <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica<br />
fueron recogidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas leyes municipales y <strong>provincia</strong>les publicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se concedía a los municipios una autonomía<br />
<strong>en</strong> el gobierno <strong>de</strong> los servicios sanitarios, que resultó más normativa que real 252 . La<br />
tute<strong>la</strong> municipal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel <strong>provincia</strong>l resultó un c<strong>la</strong>ro elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tralizador <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo sanitario que fue construyéndose a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer cuarto <strong>de</strong>l siglo XX y<br />
que finalm<strong>en</strong>te resultó el eje <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo organizativo que quedó consolidado <strong>en</strong> los<br />
años inmediatam<strong>en</strong>te anteriores a <strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da civil 253 .<br />
En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>pública</strong> local pivotó <strong>en</strong> torno a dos instituciones como eran <strong>la</strong> junta municipal <strong>de</strong><br />
sanidad y <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad. Aunque ambas <strong>de</strong>bían actuar <strong>de</strong> manera<br />
coordinada y complem<strong>en</strong>taria, <strong>la</strong> realidad fue bi<strong>en</strong> distinta, pues <strong>la</strong> rivalidad y el afán<br />
250 Véanse los trabajos <strong>de</strong> López Piñero, J.M. (1984) y Fresquet, J.L. (1990).<br />
251 García Guerra, D.; Álvarez Antuña, V. (1994).<br />
252 Muñoz Machado, S. (1975).<br />
253 Perdiguero, E. (1997): Rodríguez Ocaña, E. (2001).<br />
165
por conservar <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia municipal, llevaron a ambas instituciones a<br />
mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to 254 .<br />
Durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> medicina vivió <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia un<br />
importante proceso <strong>de</strong> recuperación ci<strong>en</strong>tífica, impulsado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> instituciones como el<br />
Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano y <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. El esfuerzo y <strong>la</strong> aportación<br />
<strong>de</strong> una notable g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> médicos vincu<strong>la</strong>dos a el<strong>la</strong>s, resultó trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal para<br />
<strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l método experim<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> incorporación <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mo<strong>de</strong>rna bioquímica, histología, fisiología experim<strong>en</strong>tal y microbiología. Esta<br />
pau<strong>la</strong>tina transformación <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y métodos <strong>de</strong> investigación, reforzada<br />
por una m<strong>en</strong>talidad social favorable, resultaron elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cisivos para que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el po<strong>de</strong>r político se vislumbrara <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
progreso y dominación, que dio pie a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> institutos y <strong>la</strong>boratorios 255 . De<br />
este modo, <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica que convirtió <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong><br />
una disciplina experim<strong>en</strong>tal, al <strong>en</strong>contrar el apoyo <strong>de</strong> su corporación municipal, hizo<br />
posible que <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia fuera una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras <strong>de</strong> España <strong>en</strong> incorporar<br />
los supuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, mediante <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> municipal y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad municipal 256 .<br />
El cambio <strong>de</strong> siglo se acompañó <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> consolidación progresiva<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica, paralelo al creci<strong>en</strong>te auge <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>pública</strong>. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> impulsó <strong>la</strong> creación y <strong>de</strong>sarrollo<br />
institucional <strong>de</strong> estructuras <strong>sanitaria</strong>s específicas para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> lucha contra<br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles. Así, el proceso <strong>de</strong> institucionalización municipal <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> vivido por <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, fue<br />
seguido <strong>de</strong> un importante proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e institucionalización a nivel<br />
<strong>provincia</strong>l, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> 1916.<br />
Difer<strong>en</strong>tes disposiciones legis<strong>la</strong>tivas publicadas <strong>en</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, impulsaron el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas instituciones <strong>provincia</strong>les y, finalm<strong>en</strong>te, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Sanidad Provincial <strong>de</strong> 1925 confirmó el papel <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />
254 Sa<strong>la</strong>vert, V.; Navarro, J. (1992: 116-119).<br />
255 Barona J.L. (1992b).<br />
256 Magraner Gil, A. (1993).<br />
166
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> como ejes alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los cuales <strong>de</strong>bía establecerse <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> España.<br />
El pres<strong>en</strong>te capítulo ti<strong>en</strong>e como finalidad analizar <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación y<br />
expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do como tal el reflejo<br />
institucional <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> 257 , <strong>en</strong> una estructura administrativa<br />
organizada por los po<strong>de</strong>res públicos. En este s<strong>en</strong>tido, el capítulo compr<strong>en</strong><strong>de</strong> un<br />
primer apartado <strong>en</strong> el que hemos abordado el proceso <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, como experi<strong>en</strong>cia anticipada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
iniciativa municipal. Ésta situó a <strong>la</strong> capital val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pioneras <strong>de</strong>l estado <strong>en</strong><br />
disponer <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico, instituciones que se fueron<br />
afianzando y ampliando <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong>l siglo XX, para dar respuesta a <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s colectivas <strong>de</strong> carácter prev<strong>en</strong>tivo y profiláctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 258 .<br />
La consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal, dio paso <strong>en</strong> 1916 a <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (IPHV), cuyo proceso <strong>de</strong><br />
constitución y <strong>de</strong>sarrollo hemos analizado <strong>en</strong> un segundo apartado. La apuesta que<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te se realizó por el mo<strong>de</strong>lo sanitario <strong>provincia</strong>l, situó a esta institución<br />
como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> esta <strong>provincia</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio<br />
<strong>de</strong>l siglo XX. En este s<strong>en</strong>tido, pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos valorar el papel que jugó esta institución<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l y su contribución a<br />
<strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana, <strong>en</strong> este período <strong>de</strong><br />
tiempo.<br />
El tercer y último apartado <strong>de</strong>l capítulo, está <strong>de</strong>dicado a analizar el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> otras instituciones <strong>pública</strong>s <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, que<br />
complem<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y contribuyeron a<br />
ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad al medio rural. La incorporación <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te<br />
social a <strong>la</strong>s variables que influy<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> salud, situó como problemas sanitarios<br />
prioritarios <strong>en</strong> el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, aquellos <strong>en</strong> los que el compon<strong>en</strong>te social<br />
resultaba <strong>de</strong>terminante -mortalidad infantil, tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />
tracoma-. La necesidad <strong>de</strong> abordar estos problemas no sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te<br />
257 La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> se refiere a aquel<strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong>l saber y <strong>la</strong> práctica médica que ti<strong>en</strong>e por objeto<br />
proteger y mejorar <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva colectiva o comunitaria. Rodríguez Ocaña, E.<br />
(1987).<br />
167
terapéutica, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva que incorporase <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción,<br />
<strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adaptar <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> a estos requerimi<strong>en</strong>tos. Esta<br />
fue <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación bajo <strong>la</strong> que nacieron los disp<strong>en</strong>sarios, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> dirigir <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes luchas <strong>sanitaria</strong>s. La creación <strong>de</strong> los primeros disp<strong>en</strong>sarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, vincu<strong>la</strong>dos a su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, constituyeron el punto <strong>de</strong><br />
partida <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> que culminó <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />
Re<strong>pública</strong> con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el<br />
medio rural, para poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong>s campañas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s principales<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales.<br />
258 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, J. (1996).<br />
168
4.1. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal (1882-1916)<br />
4.1.1. Marco legis<strong>la</strong>tivo<br />
La Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, vertebradora <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> liberal<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, concedió escasa importancia a <strong>la</strong> sanidad<br />
municipal, a <strong>la</strong> cual se refería únicam<strong>en</strong>te al p<strong>la</strong>ntear el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />
<strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad -artículos 52 a 56- y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>dicaba un<br />
único artículo a lo que <strong>de</strong>bía <strong>de</strong> ser el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción higiénica -artículo 98-,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que se remitía a un posterior reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />
Hubo <strong>de</strong> llegar el año 1866 para que <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong><br />
estableciese <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> comisiones <strong>de</strong> salubridad <strong>pública</strong> agregadas a <strong>la</strong>s juntas<br />
<strong>de</strong> sanidad y, más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Ley Municipal <strong>de</strong> 1870 concediese a los municipios una<br />
autonomía, al m<strong>en</strong>os teórica, sobre <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> servicios e instituciones<br />
<strong>sanitaria</strong>s. Unos años <strong>de</strong>spués, el artículo 121 <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad Civil<br />
<strong>de</strong> 1882, recogía <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> crear <strong>la</strong>boratorios químicos <strong>en</strong> los municipios: “[...]<br />
todos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> sus recursos, pondrán al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
sub<strong>de</strong>legaciones un <strong>la</strong>boratorio químico, lo más completo posible con <strong>de</strong>stino a los<br />
análisis y experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias alim<strong>en</strong>ticias y bebidas, <strong>de</strong>l aire atmosférico y<br />
para cuantas aplicaciones <strong>sanitaria</strong>s sea necesario [...]” 259 . La publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889 estableci<strong>en</strong>do el traspaso <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos civiles a los ayuntami<strong>en</strong>tos, daría paso<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los primeros <strong>la</strong>boratorios municipales.<br />
En <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s primeras instituciones creadas al amparo <strong>de</strong> su<br />
administración local fueron <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro que, a imag<strong>en</strong> y semejanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ya<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otras ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s, surgieron con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a inicial <strong>de</strong> paliar <strong>la</strong><br />
situación <strong>de</strong> abandono <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>contraba el sistema <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico<strong>sanitaria</strong>.<br />
Más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros se fue <strong>de</strong>cantando más<br />
hacia <strong>la</strong>s tareas propias <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, que hacia <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> carácter propiam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial. El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro,<br />
259 Sanidad Civil (1882).<br />
169
aprobado <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1879 260 , completado unos meses <strong>de</strong>spués por otro 261<br />
que preveía el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> estas instituciones, establecía como<br />
objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas “[...] prestar auxilio inmediato a cualquier persona acometida<br />
<strong>de</strong> acci<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> paraje público, facilitar el primer socorro <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> los<br />
paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> inmin<strong>en</strong>te riesgo, proporcionar consulta <strong>pública</strong> diaria gratuita<br />
para los pobres <strong>de</strong> solemnidad, socorrer con toda urg<strong>en</strong>cia a los niños recién nacidos<br />
y abandonados <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía <strong>pública</strong>, propagar <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> vacunación y<br />
revacunación y prestar <strong>en</strong> casos excepcionales los servicios higiénicos y sanitarios<br />
que el Ayuntami<strong>en</strong>to creyese conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te [...]”. El personal lo integraría un médico<br />
director, tres médicos numerarios, cuatro médicos supernumerarios, cuatro<br />
practicantes numerarios, cuatro supernumerarios, un conserje, un portero-<strong>en</strong>fermero<br />
y cuatro camilleros.<br />
La creación <strong>en</strong> 1881 <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio químico municipal, <strong>de</strong>l cual se hicieron<br />
cargo inicialm<strong>en</strong>te Domingo Greus Martínez y Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera, vino a ampliar<br />
<strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias municipales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> y dio pie a <strong>la</strong> propuesta<br />
realizada por Constantino Gómez Reig 262 , como inspector <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> socorro, <strong>de</strong><br />
unificar los difer<strong>en</strong>tes servicios exist<strong>en</strong>tes hasta el mom<strong>en</strong>to -veterinarios, químicos y<br />
médicos- <strong>en</strong> un cuerpo unificado. Éste <strong>de</strong>bería hacerse cargo <strong>de</strong>l servicio prestado<br />
por <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, cuidados urg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> los pobres hasta su<br />
tras<strong>la</strong>do al hospital, reconocimi<strong>en</strong>tos periciales, servicios extraordinarios durante<br />
épocas excepcionales, estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias, inspección <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> edificios<br />
públicos y privados, vacunación y revacunación y estadísticas <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>s.<br />
La iniciativa <strong>de</strong> Gómez Reig, <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> corporación municipal le<br />
<strong>en</strong>cargase el proyecto <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> dicho cuerpo, que se materializó<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Municipal <strong>de</strong><br />
1882 263 .<br />
260 A<strong>la</strong>font, F. et al. (1879a).<br />
261 A<strong>la</strong>font, F. et al. (1879b).<br />
262 Gómez Reig, C. (1880a).<br />
263 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1882).<br />
170
Éste fue seguido <strong>de</strong> dos nuevos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> 1890 y 1894 que, salvo<br />
algunas modificaciones formales como <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> farmacéuticos o el<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> médicos, aportaron pocas modificaciones <strong>de</strong> fondo.<br />
En 1894 se creó un nuevo servicio municipal,: el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico,<br />
que com<strong>en</strong>zó a funcionar <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te respecto <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico<br />
y como una sección más <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad. Las funciones <strong>de</strong>l nuevo<br />
servicio, así como <strong>la</strong>s obligaciones y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> su director, quedaron recogidas <strong>en</strong><br />
el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1894 264 . El nuevo servicio c<strong>en</strong>tró<br />
su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los estudios microbiológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas, alim<strong>en</strong>tos<br />
y fluidos orgánicos, así como <strong>en</strong> el estudio práctico y experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los diversos<br />
tipos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfectantes.<br />
El cambio <strong>de</strong> siglo se acompañó <strong>de</strong> una int<strong>en</strong>sa actividad reformista a nivel<br />
<strong>de</strong>l Estado español <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o sanitario, que quedó p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Instrucción<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904. La nueva norma concedió un amplio espacio a <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> municipal, estableci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> vías<br />
<strong>pública</strong>s, el suministro <strong>de</strong> aguas y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> su pureza, <strong>la</strong> evacuación <strong>de</strong> aguas<br />
y residuos, el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios, mata<strong>de</strong>ros,<br />
escue<strong>la</strong>s <strong>pública</strong>s, industrias, mercados y casas <strong>de</strong> huéspe<strong>de</strong>s, así como <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
domiciliaria <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, infancia y embarazadas pobres y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia higiénica <strong>de</strong><br />
los establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos. A<strong>de</strong>más, el artículo 191 <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado precepto<br />
p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 15.000 almas facilitaran<br />
y subv<strong>en</strong>cionaran el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios municipales para dar respuesta al<br />
servicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas, alim<strong>en</strong>tos y<br />
productos patológicos y <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. Sobre esta cuestión volvió a<br />
insistir <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los años sucesivos, <strong>de</strong> manera que <strong>en</strong> 1908 se p<strong>la</strong>nteó “[...] <strong>la</strong><br />
obligación <strong>de</strong> todos los municipios <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 10.000 habitantes <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un<br />
<strong>la</strong>boratorio para toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>tos: análisis físicos, químicos,<br />
microscópicos y bacteriológicos [...]” 265 , y un año <strong>de</strong>spués se regu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong><br />
material con que <strong>de</strong>bían contar dichos <strong>la</strong>boratorios 266 .<br />
264 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1894).<br />
265 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908.<br />
266 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1909.<br />
171
En Val<strong>en</strong>cia com<strong>en</strong>zó a gestarse a partir <strong>de</strong> 1909 <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una institución<br />
que agrupara los diversos servicios municipales <strong>de</strong>dicados a poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong>s<br />
medidas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>. Para ello se vislumbró como refer<strong>en</strong>te el Instituto<br />
Alfonso XIII <strong>de</strong> Madrid, constituido por <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong> análisis bacteriológico y<br />
<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> su técnica, sueroterapia y obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> sueros y vacunas, e inocu<strong>la</strong>ción<br />
y vacunación 267 . El objetivo no era otro que formar una sección <strong>de</strong>l cuerpo municipal<br />
<strong>de</strong> sanidad, agrupando <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria y los <strong>la</strong>boratorios químico y<br />
bacteriológico <strong>en</strong> una nueva institución que a<strong>de</strong>más asumiría <strong>la</strong> vacunación<br />
antirrábica 268 . Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1911 se hizo realidad <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear un instituto<br />
municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, cuyo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se aprobó el 27 <strong>de</strong> marzo, dotando a <strong>la</strong> nueva<br />
institución <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura sufici<strong>en</strong>te para lograr los objetivos p<strong>la</strong>nteados como<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ya cristalizada microbiología médica <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos. El<br />
instituto asumió <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, obt<strong>en</strong>er y<br />
aplicar los sueros y vacunas, realizar los análisis químicos y bacteriológicos, <strong>la</strong><br />
inspección química y veterinaria, <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />
práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y química aplicadas a <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
La situación se mantuvo <strong>de</strong> esta forma hasta 1914, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> corporación<br />
municipal aprobó un dictam<strong>en</strong> que <strong>de</strong>jaba sin efecto <strong>la</strong> creación, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y<br />
p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, volvi<strong>en</strong>do los dos <strong>la</strong>boratorios a quedar<br />
organizados como establecía el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to anterior a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto.<br />
En el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Municipal 269 <strong>de</strong> 1925, <strong>en</strong>cargaba a los municipios <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong><br />
simi<strong>la</strong>res cometidos a los prece<strong>de</strong>ntes mandatos, al tiempo que les asignaba <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er a su cargo el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />
sanidad, como personal técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración local y <strong>de</strong> proporcionar<br />
asist<strong>en</strong>cia médica gratuita a <strong>la</strong>s familias pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> su municipio. Para ello<br />
p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> médicos y farmacéuticos titu<strong>la</strong>res, matronas o parteras<br />
para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarazadas pobres y practicantes, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
267 Bágu<strong>en</strong>a, M.J.(1984).<br />
268 La puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l servicio antirrábico permitiría al ayuntami<strong>en</strong>to un importante ahorro, pues<br />
empezaba a resultarle muy costoso <strong>de</strong>rivar los casos susceptibles <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to profiláctico a otros<br />
<strong>la</strong>boratorios como el <strong>de</strong> Ferrán <strong>en</strong> Barcelona o el <strong>de</strong> Alcira. Bágu<strong>en</strong>a, M.J. (2000: 93-94).<br />
269 Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1925.<br />
172
sus funciones propias, servirían <strong>de</strong> auxiliares a los inspectores municipales <strong>de</strong><br />
sanidad. También recom<strong>en</strong>daba el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios municipales don<strong>de</strong><br />
pudies<strong>en</strong> sost<strong>en</strong>erse y, <strong>de</strong> manera obligada <strong>en</strong> los municipios que contas<strong>en</strong> con más<br />
<strong>de</strong> 10.000 habitantes.<br />
Amparado <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to publicado por el Estado, Val<strong>en</strong>cia contó con su<br />
propio Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong> 1926 270 , e<strong>la</strong>borado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> el que quedaban recogidas <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />
municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong> -atmósfera, aguas, terr<strong>en</strong>o, vía<br />
<strong>pública</strong>, habitaciones, construcciones, alim<strong>en</strong>tos y bebidas, pana<strong>de</strong>rías, v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
leches, vaquerías y cabrerías, <strong>la</strong>va<strong>de</strong>ros y baños, vivi<strong>en</strong>das para obreros, fondas,<br />
escue<strong>la</strong>s, templos, cafés y casas <strong>de</strong> comidas, fábricas, teatros, cem<strong>en</strong>terios, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />
contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas, vacunación, peluquerías y barberías,<br />
ferrocarriles e hidrofobia-.<br />
La nueva norma incluía <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s a los inspectores<br />
municipales <strong>de</strong> sanidad, sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad, jefe <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio municipal <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y al director <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, al tiempo que <strong>de</strong>jaba<br />
constituido el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad. En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s<br />
compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los servicios municipales ya establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to p<strong>la</strong>nteaba su actuación <strong>de</strong> manera coordinada con los servicios <strong>de</strong><br />
carácter <strong>provincia</strong>l -brigada <strong>sanitaria</strong> e instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>- cuando <strong>la</strong><br />
situación lo requiriese. El artículo 202 establecía que “El Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
sost<strong>en</strong>drá un Laboratorio municipal, el cual cumplirá con todas <strong>la</strong>s funciones que<br />
afectan a <strong>la</strong> Sanidad municipal. Se complem<strong>en</strong>tarán cuando sea preciso por el<br />
Servicio sanitario <strong>provincia</strong>l con los que conservará <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones, <strong>de</strong>rechos y los<br />
intercambios ci<strong>en</strong>tíficos indicados <strong>en</strong> el artículo 61 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Municipal”.<br />
La llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ratificar lo que estaba <strong>en</strong><br />
vigor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1925 <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a sanidad municipal, aportó sucesivos int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
racionalización <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los recursos higiénico-sanitarios y<br />
asist<strong>en</strong>ciales, que culminaron con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria <strong>de</strong><br />
270 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1926a).<br />
173
1934. Mediante el<strong>la</strong> quedaron establecidas <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los tres<br />
niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, c<strong>en</strong>tral, <strong>provincia</strong>l y municipal 271 .<br />
En 1931 el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia también adaptó sus compet<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong><br />
reor<strong>de</strong>nación que había sido propuesta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel c<strong>en</strong>tral, mediante <strong>la</strong> publicación<br />
<strong>de</strong> su propio Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad e<br />
Higi<strong>en</strong>e Social <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, que vertebró el cuerpo <strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s secciones:<br />
• B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia: incluía todos los servicios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong>, tales como <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>de</strong><br />
los pobres, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita a los heridos y acci<strong>de</strong>ntados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
casas <strong>de</strong> socorro, <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hospitales y <strong>la</strong>zaretos <strong>en</strong> previsión<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia tocológica a <strong>la</strong>s<br />
embarazadas incluidas <strong>en</strong> el padrón <strong>de</strong> pobreza, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia al embarazo, parto, puerperio y al recién nacido, <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> un instituto policlínico aglutinador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />
especialida<strong>de</strong>s médico-quirúrgicas y el instituto <strong>de</strong> puericultura.<br />
• Instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>: quedaba estructurado <strong>en</strong> ocho<br />
secciones con el propósito <strong>de</strong> asumir los estudios higiénico-sanitarios,<br />
legis<strong>la</strong>ción, informes técnicos, análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
sueros y vacunas, <strong>de</strong>sinfección, <strong>de</strong>sinsectación y <strong>de</strong>sratización,<br />
control <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, servicio hospita<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> infecciosos, <strong>la</strong>zaretos y<br />
baños públicos, divulgación y propaganda, publicación <strong>de</strong> un boletín<br />
y realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>tes.<br />
• Higi<strong>en</strong>e social: <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />
principales <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> el ámbito municipal. También<br />
quedaba bajo su compet<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r,<br />
materna, pr<strong>en</strong>atal e infantil, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>l trabajo, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> sexual y<br />
<strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> familiar. Por último se le atribuía <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los<br />
disp<strong>en</strong>sarios y prev<strong>en</strong>torios y <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> propaganda para divulgar<br />
los conocimi<strong>en</strong>tos sanitarios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
271 Perdiguero Gil, E. (1997: 37-38).<br />
174
4.1.2. La constitución <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública y<br />
Salubridad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
El proceso <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal val<strong>en</strong>ciana<br />
fue posible merced a <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> tres instituciones: el Instituto Médico<br />
Val<strong>en</strong>ciano, <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina y el Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 272 . Des<strong>de</strong> el instituto se realizó una importante contribución <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />
higiénico-sanitario a través <strong>de</strong> sus eficaces comisión c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> vacunación y<br />
comisión <strong>de</strong> medicina legal, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y policía <strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong>stacando sus<br />
actuaciones fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lepra, el paludismo, <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> y el cólera, al tiempo que<br />
fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> histología, fisiología y<br />
microbiología 273 . Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina, figuras como José Monserrat<br />
Ruitort, catedrático <strong>de</strong> química g<strong>en</strong>eral y fundador <strong>de</strong>l primer <strong>la</strong>boratorio químico<br />
universitario, y sus discípulos Pablo Colvée Roura, Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera y<br />
Constantino Gómez Reig, resultaron relevantes tanto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
microbiología como <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> mo<strong>de</strong>rna y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio 274 .<br />
El inicio <strong>de</strong>l proceso que abocó <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalización municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, tuvo su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong> servicios o<br />
instituciones básicas, como <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro y el <strong>la</strong>boratorio químico, que más<br />
tar<strong>de</strong> dieron paso a una formu<strong>la</strong>ción integradora caracterizada por <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong><br />
un cuerpo organizado. En este recorrido, <strong>la</strong>s instituciones que inicialm<strong>en</strong>te surgieron<br />
para dar respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s médico-quirúrgicas <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntados y<br />
m<strong>en</strong>esterosos y para paliar <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> una ciudad que no t<strong>en</strong>ía<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do el servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica domiciliaria, cambiaron más tar<strong>de</strong> su<br />
ori<strong>en</strong>tación asist<strong>en</strong>cial hacia los cometidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> 275 .<br />
Sin duda alguna, Constantino Gómez Reig fue el protagonista y principal<br />
responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> aglutinar <strong>en</strong> un único dispositivo municipal los difer<strong>en</strong>tes<br />
272 Sa<strong>la</strong>vert, V; Navarro, J. (1992: 125-130) y Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, J. (1996).<br />
273 Teruel Piera, S. (1974).<br />
274 López Piñero, J.M.; Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J.; Barona Vi<strong>la</strong>r, J.L. (1988).<br />
275 Navarro Pérez, J. (1996: 167-182).<br />
175
servicios y profesionales <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r municipal 276 . Su propuesta fue<br />
apoyada <strong>de</strong> manera categórica por algunos miembros <strong>de</strong>l Instituto Médico<br />
Val<strong>en</strong>ciano como Francisco Cantó, qui<strong>en</strong> realizó una importante contribución a <strong>la</strong><br />
difusión <strong>de</strong> este proyecto, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica. Tras <strong>de</strong>nunciar el escaso<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los servicios municipales por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>sanitaria</strong>s, atribuía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> única casa <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>de</strong>l<br />
<strong>la</strong>boratorio químico municipal a <strong>la</strong> respuesta casi ineludible <strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to para<br />
dar solución a problemas fragrantes y no a una s<strong>en</strong>sibilidad por at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong><br />
ciudadanía más necesitada:<br />
“[...] Ha sido preciso el espectáculo <strong>de</strong> hechos <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tables y que<br />
produjeron honda s<strong>en</strong>sación <strong>en</strong> el público, para que el municipio se<br />
resolviera a int<strong>en</strong>tar algo <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l pobre o <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgraciado. La<br />
profunda herida <strong>en</strong> el cuello <strong>de</strong> <strong>la</strong> atunera <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> Serranos,<br />
conducida para su curación a nuestro hospital, fue <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>terminante<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una casa <strong>de</strong> socorro, establecida como por vía <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>sayo y no <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te, como <strong>de</strong>bemos exigir y lo <strong>de</strong>manda el<br />
público todo. La sofisticación <strong>de</strong>l anís por <strong>la</strong> cicuta y <strong>la</strong>s harinas por sales<br />
nocivas, acaecidos o sospechados y <strong>de</strong>nunciados por algunos<br />
comerciantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za, hicieron que <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> Repeso pidiera un<br />
perito y tras ello el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio químico, que<br />
asesore a <strong>la</strong> corporación municipal acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias<br />
bromatológicas que se <strong>de</strong>dican al consumo, y que sea <strong>la</strong> salvaguardia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s alteraciones que el<strong>la</strong> pudiera sufrir <strong>de</strong>l<br />
uso <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes nocivos [...]” 277 .<br />
También fue Cantó el que unos meses más tar<strong>de</strong> organizó un ext<strong>en</strong>so <strong>de</strong>bate<br />
<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, <strong>en</strong> el que participaron a<strong>de</strong>más Lechón,<br />
Machí, Guillén, Ferrer Julvé y el propio Gómez Reig y que tuvo como resultado <strong>la</strong><br />
unánime adhesión a <strong>la</strong> propuesta 278 . Unas pocas semanas <strong>de</strong>spués, Gómez Reig era<br />
276 López Piñero, J.M.; Navarro, J. (1994).<br />
277 Cantó, F. (1881).<br />
278 Cantó B<strong>la</strong>sco, F.; Gómez Reig, C. (1881).<br />
176
nombrado inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y jefe superior <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Pública <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Su primera tarea consistió <strong>en</strong> e<strong>la</strong>borar un<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral, que sancionó el ayuntami<strong>en</strong>to con fecha <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1882.<br />
El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Municipal <strong>de</strong> 1882, a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus 155 artículos ori<strong>en</strong>taba <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong>l cuerpo municipal hacia dos<br />
verti<strong>en</strong>tes, una <strong>de</strong> carácter ejecutivo basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>pública</strong> curativa y otra <strong>de</strong><br />
carácter profiláctico sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación, los estudios experim<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong><br />
puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> inspección <strong>sanitaria</strong>. Para po<strong>de</strong>r llevar a cabo este<br />
cometido, el personal se compondría <strong>de</strong> médicos, peritos químicos y veterinarios, y<br />
todos ellos bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> un inspector <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad municipal, cargo<br />
por otro <strong>la</strong>do, honorífico y gratuito. El cuerpo médico -seis numerarios y cuatro<br />
supernumerarios- <strong>de</strong>bía <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, los primeros<br />
cuidados <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> los pobres, reconocimi<strong>en</strong>tos periciales, servicios médicos<br />
extraordinarios durante épocas excepcionales, <strong>en</strong><strong>de</strong>mias y epi<strong>de</strong>mias, inspecciones<br />
higiénicas, profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s -vacunación y revacunación e inspección<br />
esco<strong>la</strong>r- y estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>. Para apoyar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los médicos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro se asignaban cuatro practicantes numerarios y tres<br />
supernumerarios, con el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> prestar otros servicios extraordinarios cuando lo<br />
requiriese <strong>la</strong> situación.<br />
Para ser perito químico municipal se requería el título <strong>de</strong> doctor <strong>en</strong> farmacia,<br />
<strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias físico-químicas o ing<strong>en</strong>iero químico y se contemp<strong>la</strong>ba que inicialm<strong>en</strong>te<br />
fues<strong>en</strong> dos numerarios y dos supernumerarios, cuya tarea se c<strong>en</strong>traría <strong>en</strong> realizar los<br />
análisis propios <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico, basados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estudios<br />
bromatológicos. Por su parte, los veterinarios <strong>en</strong> número <strong>de</strong> tres -dos numerarios y<br />
uno auxiliar- <strong>de</strong>bían c<strong>en</strong>trar su actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>de</strong>l<br />
mata<strong>de</strong>ro -reses vivas y muertas <strong>de</strong>stinadas al consumo público- <strong>de</strong> carnes frescas y<br />
sa<strong>la</strong>das o <strong>en</strong> conserva, aves <strong>de</strong> corral, caza y pesca, así como <strong>de</strong> los mercados<br />
públicos -inspección <strong>de</strong> frutas, legumbres y verduras-.<br />
En los dos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos posteriores <strong>de</strong>l cuerpo -1890 y 1894- el número <strong>de</strong><br />
médicos se fue increm<strong>en</strong>tando pasando <strong>de</strong> 14 a alcanzar <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> 21. Por su parte,<br />
el personal <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico no se modificó, el número <strong>de</strong> veterinarios se<br />
increm<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> uno, pasando <strong>en</strong> 1894 a ser un total <strong>de</strong> tres y también contemp<strong>la</strong>ba<br />
177
este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to como novedad <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> farmacéuticos al cuerpo <strong>de</strong><br />
sanidad municipal. Otra innovación <strong>de</strong>l tercer reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fue <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> dos<br />
nuevos servicios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s prestaciones municipales: el <strong>la</strong>boratorio microbiológico y<br />
<strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong>.<br />
4.1.3. Las casas <strong>de</strong> socorro<br />
La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear estas instituciones surgió como una manera <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a<br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, ante los sucesivos fracasos <strong>de</strong><br />
los reiterados int<strong>en</strong>tos por organizar <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria. Así fue<br />
como se crearon <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Madrid, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> asumir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
administración <strong>pública</strong> <strong>la</strong> antigua b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas parroquiales.<br />
Des<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se ofertaba consulta <strong>pública</strong> diaria gratuita a cualquier <strong>en</strong>fermo pobre<br />
que lo solicitara, at<strong>en</strong>ción domiciliaria a los que acreditas<strong>en</strong> su condición <strong>de</strong> pobreza,<br />
así como asist<strong>en</strong>cia inmediata a cualquier persona, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su<br />
condición social, víctima <strong>de</strong> un acci<strong>de</strong>nte fortuito 279 .<br />
En Val<strong>en</strong>cia también com<strong>en</strong>zó a percibirse <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los po<strong>de</strong>res<br />
públicos municipales asumieran una organización <strong>sanitaria</strong> a su cargo más ajustada a<br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, cuestionando <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l hospital como<br />
única institución <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> hasta ese mom<strong>en</strong>to. El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, que<br />
a finales <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos no bajaba <strong>de</strong> 107.000 personas, al que se<br />
sumaba un importante conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción flotante, hacía aconsejable <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> casas <strong>de</strong> socorro. Así lo manifestaba Nicolás Ferrer <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l<br />
Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, al apuntar el interés <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s val<strong>en</strong>cianas<br />
creas<strong>en</strong> cuatro casas <strong>de</strong> socorro <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 280 , sin embargo esta<br />
propuesta no pasó <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser una mera ilusión.<br />
La primera casa <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se creó con carácter temporal para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s posibles urg<strong>en</strong>cias que pudieran pres<strong>en</strong>tarse durante <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
festividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1875 281 . El ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l<br />
279 Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los Ríos, A. (1862-1863).<br />
280 Ferrer y Julvé, N. (1867).<br />
281 Peset, J.B. (1875).<br />
178
Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l servicio, cuyos socios se hicieron<br />
cargo <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el servicio sanitario ubicado <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torres <strong>de</strong> <strong>la</strong> A<strong>la</strong>meda. Los<br />
resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia fueron tan satisfactorios, que al año sigui<strong>en</strong>te volvió a<br />
repetirse, pero <strong>en</strong> esta ocasión <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> una fueron tres <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro<br />
insta<strong>la</strong>das -<strong>en</strong> el colegio Corpus Christi, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa Vestuari y una nocturna <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
A<strong>la</strong>meda-. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera casa <strong>de</strong> socorro con carácter<br />
perman<strong>en</strong>te tuvo lugar el 11 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1879, y su ubicación <strong>en</strong> el número 25 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calle Serranos 282 .<br />
Aunque los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos por los que se rigió <strong>la</strong> nueva institución<br />
contemp<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> nuevas casas <strong>de</strong> socorro, <strong>la</strong> primera<br />
funcionó <strong>en</strong> solitario a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> diez años, tras los cuales se fueron insta<strong>la</strong>ndo<br />
nuevos servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas características <strong>en</strong> diversos puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. En<br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> veinte años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se inaugurase <strong>la</strong> primera, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
quedó sectorizada <strong>en</strong> cuatro áreas <strong>sanitaria</strong>s, cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales quedaba at<strong>en</strong>dida<br />
por una casa <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Así, el distrito céntrico <strong>de</strong> Ciutat Vel<strong>la</strong><br />
quedaba a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Serranos al norte y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> La<br />
Glorieta al sur, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> Ruzafa at<strong>en</strong>día el distrito <strong>de</strong>l mismo nombre y<br />
los pob<strong>la</strong>dos marítimos <strong>en</strong>contraron su refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong>l Puerto.<br />
Las funciones asignadas a estos servicios <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />
Socorro <strong>de</strong> 1879 t<strong>en</strong>ían un carácter fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
prestar servicio médico-quirúrgico a los acci<strong>de</strong>ntes fortuitos y establecer una<br />
consulta gratuita para los pobres <strong>de</strong> solemnidad. El compon<strong>en</strong>te prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong>l<br />
servicio lo integraba <strong>la</strong> vacunación a niños y adultos. Los posteriores reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos no<br />
aportaron noveda<strong>de</strong>s relevantes, salvo <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> niños<br />
abandonados y al registro y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas.<br />
En cuanto a <strong>la</strong> actividad llevada a cabo por <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, ésta aparecía<br />
recogida por primera vez <strong>en</strong> un trabajo publicado <strong>en</strong> 1901 por Vic<strong>en</strong>te Carsi 283 <strong>en</strong> el<br />
que realizaba un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y, durante<br />
<strong>la</strong> etapa <strong>en</strong> que se publicó el Boletín Sanitario Municipal (1905-1913), <strong>la</strong> actividad<br />
<strong>de</strong>sglosada <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro casas <strong>de</strong> socorro aparecía m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te<br />
282 Navarro Pérez, J. (1996: 171).<br />
179
eflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong> esta publicación. Para hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia prestada por estas instituciones, hemos e<strong>la</strong>borado <strong>la</strong><br />
tab<strong>la</strong> que a continuación pres<strong>en</strong>tamos con un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos realizados <strong>en</strong>tre<br />
1901 y 1913. Dado que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias interanuales <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> actividad no<br />
pres<strong>en</strong>taban variaciones importantes, hemos calcu<strong>la</strong>do <strong>la</strong> media aritmética <strong>de</strong> los diez<br />
años (1901 y 1905-1913) <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> actividad, <strong>de</strong> manera que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
misma tab<strong>la</strong> quedaran reflejadas <strong>la</strong>s principales actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro casas <strong>de</strong><br />
socorro <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, permiti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ese modo realizar comparaciones <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s.<br />
283 Carsi, V. (1902).<br />
180
Tab<strong>la</strong> III<br />
Actividad realizada por <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1901-1913)<br />
Actividad Serranos Glorieta Puerto Ruzafa<br />
Media anual <strong>de</strong><br />
acci<strong>de</strong>ntes asistidos<br />
2.105 1.707 1.582 1.085<br />
Media anual <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos asistidos<br />
624 802 1.025 420<br />
Media anual <strong>de</strong><br />
visitas y curaciones<br />
9.162 5.828 10.111 8.082<br />
Media anual <strong>de</strong><br />
vacunados<br />
1.4257 1.757 665 266<br />
Media anual <strong>de</strong><br />
operaciones<br />
994 563 1.298 631<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas publicadas <strong>en</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana<br />
(1901) y el Boletín Sanitario Municipal (1905-1913).<br />
Como pue<strong>de</strong> comprobarse, <strong>la</strong>s dos casas <strong>de</strong> socorro que prestaban asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> los distritos más céntricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, eran <strong>la</strong>s que asistían un mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes fortuitos -contusiones, heridas incisas y<br />
contusas, esguinces, fracturas, cuerpos extraños y excoriaciones eran <strong>en</strong>tre otros los<br />
motivos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia más frecu<strong>en</strong>tes-. En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />
<strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong>l Puerto era sin duda <strong>la</strong> que pres<strong>en</strong>taba mayores <strong>de</strong>mandas,<br />
probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a que el distrito <strong>en</strong> el que se hal<strong>la</strong>ba ubicada era el que<br />
pres<strong>en</strong>taba niveles <strong>de</strong> salud más <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre su pob<strong>la</strong>ción. A favor <strong>de</strong> este<br />
supuesto también apunta el también más elevado número <strong>de</strong> visitas domiciliarias y<br />
curas practicadas a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este distrito, así como el mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
operaciones que <strong>en</strong> él se practicaban y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que quedaban compr<strong>en</strong>didas <strong>la</strong>s<br />
reducciones <strong>de</strong> fracturas y luxaciones, di<strong>la</strong>taciones, extracción <strong>de</strong> cuerpos extraños,<br />
cauterizaciones y suturas. Por el contrario, <strong>la</strong> actividad re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> vacunación<br />
al parecer se <strong>en</strong>contraba más arraigada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> los distritos<br />
más céntricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, cuyos vecinos disfrutaban por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mayor nivel<br />
socioeconómico y <strong>de</strong> mayor interés por <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> carácter prev<strong>en</strong>tivo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lucha contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
En 1905 se incorporaron <strong>la</strong>s primeras especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Glorieta: pediatría, urología y v<strong>en</strong>ereología, oftalmología y otorrino<strong>la</strong>ringología.<br />
Éstas fueron seguidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ginecología <strong>en</strong> 1907, <strong>la</strong> neurología <strong>en</strong> 1908 y <strong>la</strong><br />
181
odontología <strong>en</strong> 1911. Especial m<strong>en</strong>ción merece el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio<br />
<strong>de</strong>nominado “Gota <strong>de</strong> Leche y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas”que ya <strong>en</strong> 1903 había<br />
sido propuesto por el concejal <strong>de</strong> sanidad b<strong>la</strong>squista, E<strong>la</strong>dio Fajarnés Ramos. Sin<br />
embargo, problemas <strong>de</strong> índole presupuestaria condicionaron que no se estableciese<br />
hasta 1909 y que dos años <strong>de</strong>spués se transformase <strong>en</strong> un “consultorio municipal <strong>de</strong><br />
niños”, que incorporó un servicio <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas. Finalm<strong>en</strong>te, el<br />
servicio se transformó <strong>en</strong> 1927 <strong>en</strong> el instituto municipal <strong>de</strong> puericultura.<br />
Las “Gotas <strong>de</strong> Leche” fueron instituciones que com<strong>en</strong>zaron a emerger <strong>en</strong><br />
España a partir <strong>de</strong> 1902, como fórmu<strong>la</strong> institucional <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad<br />
infantil. Tomaron como ejemplo otras ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />
como Francia, Bélgica, Ing<strong>la</strong>terra o Suecia, aunque <strong>la</strong> pionera fuese <strong>la</strong> creada por el<br />
francés Dufour <strong>en</strong> Fecamp. La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital val<strong>en</strong>ciana ya<br />
v<strong>en</strong>ía si<strong>en</strong>do rec<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1904 por algunos médicos que, s<strong>en</strong>sibles al problema<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil, solicitaban <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> este nuevo servicio a cargo <strong>de</strong>l<br />
municipio 284 , <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r a lo que ya t<strong>en</strong>ían establecido otras capitales como<br />
Madrid, Barcelona o San Sebastián 285 . Sin embargo, el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to no <strong>de</strong>bía ser<br />
únicam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> leche con garantías higiénicas, sino<br />
que se trataba a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer educación <strong>sanitaria</strong> a <strong>la</strong>s madres, para lo cual era<br />
necesario establecer consultorios <strong>de</strong> niños junto a los servicios lácteos 286 . La<br />
importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diarreas y otros problemas digestivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> patología infantil <strong>en</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia justificaban, para Agui<strong>la</strong>r Jordán, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> consultorios don<strong>de</strong>,<br />
parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> leche se realizase <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> consejos a <strong>la</strong>s<br />
madres “[...] para que no dé esas mortíferas sopas <strong>de</strong> ajo, o añada a <strong>la</strong> leche<br />
esterilizada tratando <strong>de</strong> hacer<strong>la</strong> más digerible, agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te riquísima <strong>en</strong> todo<br />
género <strong>de</strong> microbios [...]” 287 .<br />
284 Carsi, V. (1904).<br />
285 Entre 1902 y 1912 se inauguraron <strong>en</strong> España 30 consultorios y gotas <strong>de</strong> leche, y <strong>en</strong> 1928 ya se<br />
contabilizaban más <strong>de</strong> 40. El patrocinio <strong>de</strong> estas instituciones fue heterogéneo y aunque <strong>en</strong> muchas<br />
ocasiones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> otras lo hacía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> protección a<br />
<strong>la</strong> infancia o, simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad cristiana. Rodríguez Ocaña, E. (1996: 149-169). La ciudad <strong>de</strong><br />
Alicante vio nacer <strong>la</strong> Gota <strong>de</strong> Leche <strong>en</strong> 1925, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo que fue su institución municipal <strong>de</strong><br />
puericultura. Perdiguero, E.; Bernabeu, J. (1999: 291-310).<br />
286 Agui<strong>la</strong>r Jordán, J. (1903).<br />
287 Agui<strong>la</strong>r Jordán, J. (1904).<br />
182
La tab<strong>la</strong> que pres<strong>en</strong>tamos a continuación recoge un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas<br />
at<strong>en</strong>didas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> La Glorieta, cuya<br />
estadística aparecía publicada <strong>en</strong> el Boletín Sanitario Municipal:<br />
Tab<strong>la</strong> IV<br />
Enfermos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa<br />
<strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> La Glorieta (1909-1913)<br />
Consulta 1909 1910 1911 1912 1913<br />
Ginecopatía 92 214 197 225 15<br />
Vías urinarias, v<strong>en</strong>éreas y sifilíticas 139 198 582 257 17<br />
Infancia 722 1.083<br />
Oftalmología 800 937 827 971 72<br />
Otorrino<strong>la</strong>ringología 513 543 471 671 35<br />
Sistema nervioso 89 123 42 248 41<br />
Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pecho 44 78 187 601 12<br />
Aparato digestivo 50 129 119 151 16<br />
Consultorio municipal <strong>de</strong> niños<br />
Enfermos asistidos 4.071 5.533 625<br />
Leche repartida 2.514<br />
Reconocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nodrizas 200 23<br />
Odontología 671 120<br />
Tocología: servicio <strong>de</strong> comadronaspartos<br />
40<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos publicados <strong>en</strong> el Boletín Sanitario Municipal.<br />
Como pue<strong>de</strong> apreciarse, al constituirse el consultorio municipal <strong>de</strong> niños <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción infantil pasó a realizarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí, junto al servicio <strong>de</strong> “Gota <strong>de</strong> Leche” y<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas. Para completar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción materno-infantil, vemos<br />
cómo <strong>en</strong> 1913 quedó establecido un servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia al parto at<strong>en</strong>dido por<br />
comadronas. Esta pau<strong>la</strong>tina incorporación <strong>de</strong> nuevas especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>terminó que <strong>en</strong><br />
1917 quedas<strong>en</strong> todas el<strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> lo que se <strong>de</strong>nominó el instituto policlínico<br />
municipal, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> Colón. En 1930 se<br />
creó un último c<strong>en</strong>tro, el instituto municipal <strong>de</strong> oncología, situado inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
Colón y, a partir <strong>de</strong> 1933 <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida Pérez Galdós como un c<strong>en</strong>tro<br />
183
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te 288 . Vemos pues, que lo que com<strong>en</strong>zó si<strong>en</strong>do un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />
los acci<strong>de</strong>ntados y m<strong>en</strong>esterosos, fue ampliando su campo <strong>de</strong> actuación para<br />
adaptarse a <strong>la</strong> nueva visión que contemp<strong>la</strong>ba los factores sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, mediante <strong>la</strong> incorporación progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
especialida<strong>de</strong>s médicas.<br />
4.1.4. El <strong>la</strong>boratorio químico<br />
Los <strong>la</strong>boratorios municipales iniciaron su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> década<br />
<strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, tomando como refer<strong>en</strong>tes los que ya<br />
funcionaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales capitales europeas. De este modo sucedió <strong>en</strong> Madrid,<br />
cuyo ayuntami<strong>en</strong>to fundó <strong>en</strong> 1878 su <strong>la</strong>boratorio químico municipal 289 , <strong>de</strong>l mismo<br />
modo que Barcelona contó con un <strong>la</strong>boratorio municipal <strong>de</strong> microbiología <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
1883 290 . En Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear una institución municipal para dar solución a<br />
los problemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, también fue adquiri<strong>en</strong>do creci<strong>en</strong>te<br />
int<strong>en</strong>sidad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l último tercio <strong>de</strong>l siglo XIX, hasta que finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1882 se<br />
creó el cuerpo municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad. Como principal impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal val<strong>en</strong>ciana, Constantino Gómez Reig<br />
expresaba el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estas estructuras municipales con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
pa<strong>la</strong>bras:<br />
“[...] Don<strong>de</strong> más quehacer ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> medicina <strong>pública</strong> es <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />
profiláctico. Evitar el <strong>de</strong>sarrollo y propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. La<br />
profi<strong>la</strong>xis se impone como necesidad urg<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> ahí <strong>la</strong> inspección<br />
minuciosa, <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ida, formal y ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> todo foco mefítico <strong>de</strong> los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos públicos, <strong>de</strong> los industriales, <strong>de</strong>l domicilio particu<strong>la</strong>r,<br />
<strong>de</strong>l suelo, <strong>de</strong>l aire, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas, <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> todos los medios <strong>en</strong><br />
una pa<strong>la</strong>bra, que sean capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r o ret<strong>en</strong>er y propagar los<br />
elem<strong>en</strong>tos morbosos [...]” 291 .<br />
288 Sa<strong>la</strong>vert, V; Navarro, J. (1992: 153-157).<br />
289 Puerto Sarmi<strong>en</strong>to, J.; Cobo Cobo, J. (1983).<br />
290 Roca Rosell, A. (1988).<br />
291 Gómez Reig (1880a).<br />
184
Como vemos, se percibía <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar inspecciones y controles <strong>de</strong><br />
los alim<strong>en</strong>tos para po<strong>de</strong>r hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te situación <strong>de</strong> adulteración a <strong>la</strong> que<br />
éstos eran sometidos. Precisam<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia pres<strong>en</strong>tada por diversos<br />
comerciantes <strong>de</strong>l mercado, <strong>la</strong> que <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> repeso pidiera un<br />
perito químico, cuya contratación por el ayuntami<strong>en</strong>to dio pie al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
un <strong>la</strong>boratorio químico. En <strong>la</strong> memoria que pres<strong>en</strong>tó Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera para<br />
optar a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> perito químico <strong>en</strong> 1881 292 , establecía que el agua, el<br />
medio ambi<strong>en</strong>te y los cosméticos, serían también objeto <strong>de</strong> análisis e inspección <strong>en</strong><br />
estos <strong>la</strong>boratorios 293 .<br />
Finalm<strong>en</strong>te se aprobó <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio químico que com<strong>en</strong>zó a<br />
funcionar a finales <strong>de</strong> 1881 bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Domingo Greus Martínez, auxiliado<br />
por Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera. El primero ost<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio hasta su<br />
muerte <strong>en</strong> 1903 -su sustituto fue Rafael Colomina Navarrete-, y el segundo abandonó<br />
el <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> 1888 y fue sustituido por Juan Antonio Izquierdo, qui<strong>en</strong> permaneció<br />
<strong>en</strong> este puesto hasta 1897 <strong>en</strong> que pres<strong>en</strong>tó su dimisión y fue sustituido por José<br />
A<strong>la</strong>pont Ibáñez. En 1913 <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico estaba integrada por un<br />
director técnico, Rafael Colomina Navarrete, con un sueldo anual <strong>de</strong> 3.000 pesetas,<br />
un subdirector y profesor técnico, Juan Campos Fillol, con un sueldo <strong>de</strong> 2.500<br />
pesetas y dos inspectores químicos <strong>de</strong> sustancias alim<strong>en</strong>ticias, Vic<strong>en</strong>te Izquierdo<br />
Gómez y Luis Durán Martínez, con un sueldo <strong>de</strong> 1.500 pesetas cada uno. La p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong><br />
se completaba con dos peritos químicos auxiliares, un ayudante práctico y un mozo<br />
or<strong>de</strong>nanza 294 .<br />
La improvisación con que se realizó <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />
químico, junto a los escasos recursos <strong>de</strong>stinados a ello, acarreó <strong>en</strong> un principio<br />
problemas <strong>de</strong> infraestructura, que necesariam<strong>en</strong>te influyeron limitando su actividad.<br />
La falta <strong>de</strong> previsión <strong>de</strong>terminó que el ayuntami<strong>en</strong>to improvisara <strong>en</strong> sus propios<br />
locales una ubicación provisional <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio, tras<strong>la</strong>dándose más tar<strong>de</strong> a un<br />
292 Peset Cervera, V. (1881).<br />
293 La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l importante papel que <strong>de</strong>bía jugar el <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
experim<strong>en</strong>tal quedó recogida <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> V. Peset Cervera publicado <strong>en</strong> La Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong><br />
Ci<strong>en</strong>cias Médicas. Peset, V. (1899).<br />
294 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, J. (1996).<br />
185
“oscuro y microscópico ca<strong>la</strong>bozo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lonja <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seda” 295 , hasta que finalm<strong>en</strong>te se<br />
instaló <strong>en</strong> un segundo piso <strong>de</strong> una casa situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Serranos, precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
misma <strong>en</strong> cuyo <strong>en</strong>tresuelo se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> socorro. A pesar <strong>de</strong> los sucesivos<br />
tras<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que funcionaba el <strong>la</strong>boratorio no<br />
<strong>de</strong>bían respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s mínimas requeridas, situación que <strong>de</strong>terminó que<br />
<strong>en</strong> 1891 volviera a p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un nuevo tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />
químico a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l Parterre, aunque éste no se materializó hasta 1902. En pocos<br />
años <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones volvieron a ser insufici<strong>en</strong>tes por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> espacio y,<br />
aprovechando <strong>la</strong>s infraestructuras creada a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición Regional <strong>de</strong><br />
1909, el <strong>la</strong>boratorio químico se tras<strong>la</strong>dó <strong>en</strong> 1910 al edificio <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio Municipal <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Exposición, don<strong>de</strong> también lo hizo el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico y un año <strong>de</strong>spués<br />
el instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 296 .<br />
Las funciones <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico quedaron regu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> los que se contemp<strong>la</strong>ba como un<br />
servicio <strong>de</strong> los integrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> municipal. Así, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
1890 establecía que “[...] Los objetivos <strong>de</strong>l Laboratorio son: el análisis <strong>de</strong> los<br />
factores modificadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s sustancias bromatológicas<br />
[...]” 297 , funciones que serían corroboradas <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1894, que a<strong>de</strong>más<br />
añadía su obligación <strong>de</strong> “[...] auxiliar a los <strong>de</strong>más c<strong>en</strong>tros administrativos<br />
municipales <strong>en</strong> cuantos casos se necesit<strong>en</strong> datos, noticias o resolución <strong>de</strong> problemas<br />
re<strong>la</strong>cionados con sus funciones, tales como i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especias gravadas <strong>en</strong><br />
el impuesto <strong>de</strong> consumo y bebidas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> mercados etc. [...]” 298 . El cambio<br />
estructural que trajo consigo <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong><br />
1911, otorgó al <strong>la</strong>boratorio químico <strong>la</strong>s mismas funciones que v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>sempeñando,<br />
a excepción <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> aguas, que pasó a ser compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una sección<br />
específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>dicada a su análisis químico y bacteriológico.<br />
Por tanto, el <strong>la</strong>boratorio químico <strong>en</strong> esta etapa c<strong>en</strong>tró su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los<br />
estudios bromatológicos, situación que se mantuvo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l instituto<br />
<strong>en</strong> 1914. A partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to, los <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico<br />
295 Peset Cervera, V. (1882).<br />
296 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, J. (1996).<br />
297 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1890).<br />
186
formaron una sección difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> veterinaria, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y<br />
estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>.<br />
La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio com<strong>en</strong>zó a hacerse imprescindible como herrami<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> el control rutinario <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes medioambi<strong>en</strong>tales. Su<br />
contribución <strong>en</strong> situaciones especiales, como <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera <strong>de</strong> 1885, también<br />
resultó <strong>de</strong> gran apoyo al garantizar <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida mediante su análisis<br />
diario 299 . En efecto, a pesar <strong>de</strong> sus limitados recursos materiales y humanos, el<br />
cuerpo municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> organizó <strong>la</strong>s medidas higiénicas más apremiantes para<br />
hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, resultando el análisis bacteriológico diario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>la</strong><br />
más innovadora 300 . Recor<strong>de</strong>mos que Peset Cervera estuvo muy implicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera y formó parte <strong>de</strong>l grupo <strong>en</strong>cabezado por Amalio<br />
Gim<strong>en</strong>o, que junto a otros como Can<strong>de</strong><strong>la</strong>, Pauli, Garín, Navarro y Colvée<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron y promovieron <strong>la</strong> vacunación aticolérica <strong>de</strong> Ferrán 301 .<br />
Los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas, para calificar su potabilidad, constituyeron sin duda<br />
una tarea importante <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico. Utilizando el procedimi<strong>en</strong>to<br />
hidrotimétrico auspiciado por los químicos franceses Boutron y Bou<strong>de</strong>t, Peset llevó a<br />
cabo el estudio químico y óptico <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes aguas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
Pu<strong>en</strong>te Molinell, Ribarroja, Go<strong>de</strong>l<strong>la</strong>, o <strong>la</strong>s proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l Turia 302 , utilizadas para el<br />
consumo <strong>de</strong> un gran parte <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
La actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio apareció por primera vez reflejada <strong>en</strong> el trabajo<br />
publicado por Vic<strong>en</strong>te Carsi <strong>en</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana 303 y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas<br />
<strong>de</strong>l Boletín Sanitario Municipal (1905-1913) y <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística<br />
Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922). El análisis <strong>de</strong> esta información reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa<br />
actividad <strong>de</strong>dicada al análisis <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, con gran <strong>de</strong>dicación a los líquidos como<br />
298 Artículo 109 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1894.<br />
299 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1992a).<br />
300 La llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia puso <strong>en</strong> jaque al gobierno municipal, que fue criticado por su<br />
incapacidad para dar una respuesta a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> crisis que p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia. Ni el presupuesto<br />
municipal se adaptó a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s, ni se increm<strong>en</strong>taron los recursos sanitarios para hacerse cargo<br />
<strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos. Campá, F. (1885).<br />
301 López Piñero, J.M.; Navarro, J. (1994).<br />
302 Peset Cervera, V. (1883, 1884a, 1887, 1884c).<br />
303 Carsi, V. (1902).<br />
187
el agua <strong>de</strong> bebida -fu<strong>en</strong>tes <strong>pública</strong>s-, vinos, jarabes, licores y limonadas 304 . En<br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras, l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción el gran volum<strong>en</strong><br />
proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>terios, <strong>de</strong> investigación <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong> aguas potables.<br />
La memoria sobre <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio realizada <strong>en</strong> 1909 por su<br />
director, Rafael Colomina 305 , ponía <strong>de</strong> manifiesto toda <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> análisis e<br />
investigaciones realizadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese año, que asc<strong>en</strong>dieron a un total <strong>de</strong> 800.<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras analizadas, el mayor volum<strong>en</strong><br />
procedía <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> sanidad, aunque también resultaban numerosas <strong>la</strong>s<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> consumo, <strong>la</strong> alcaldía, los juzgados y <strong>la</strong>s muestras<br />
<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y bebidas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res. En esta memoria también<br />
quedaba c<strong>la</strong>ro el papel <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico <strong>en</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> féretros, según lo<br />
establecido por <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1898, sobre los materiales y<br />
condiciones que <strong>de</strong>bían reunir los féretros. Acatando esta disposición, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />
1909 se revisaron y sel<strong>la</strong>ron 3.648 féretros.<br />
De todo lo expuesto po<strong>de</strong>mos afirmar que el <strong>la</strong>boratorio químico municipal,<br />
tanto a través <strong>de</strong> su trabajo <strong>en</strong> solitario durante sus primeros años <strong>de</strong> andadura, como<br />
<strong>de</strong>l que realizó <strong>en</strong> años posteriores formando parte <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>en</strong> una estructura municipal integradora, prestó un importante servicio a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia mediante <strong>la</strong> incorporación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
experim<strong>en</strong>tal dirigida a contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos.<br />
304 La idoneidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> algunos aditivos, conservantes y colorantes para mejorar el<br />
aspecto y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados alim<strong>en</strong>tos como el pim<strong>en</strong>tón, vino, dulces, leche y carnes,<br />
fue objeto <strong>de</strong> análisis por parte <strong>de</strong> Peset Cervera, V. (1884b).<br />
305 Colomina Navarrete, R. (1909).<br />
188
4.1.5. Las inspecciones <strong>sanitaria</strong>s y <strong>la</strong> brigada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección<br />
Uno <strong>de</strong> los aspectos que Gómez Reig consi<strong>de</strong>raba necesario incluir <strong>en</strong> su<br />
proyecto <strong>de</strong> organización <strong>sanitaria</strong> municipal era <strong>la</strong> actividad inspectora, como<br />
medida <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas y que sin duda<br />
contribuiría a mejorar los niveles <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 306 . De este modo, el<br />
artículo 93 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Municipal <strong>de</strong> 1882<br />
establecía que “[...] Con el objeto <strong>de</strong> investigar <strong>la</strong>s causas morbosas, procurar por <strong>la</strong><br />
salud <strong>pública</strong>, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, evitar <strong>en</strong> lo posible su<br />
mortalidad y procurar un fundam<strong>en</strong>to racional a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s profilácticas, el<br />
Cuerpo Médico <strong>de</strong>be hacer <strong>la</strong>s inspecciones médicas que creyese conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />
consecución <strong>de</strong> estos hechos [...]”. Las inspecciones <strong>de</strong>bían realizarse <strong>en</strong> edificios y<br />
establecimi<strong>en</strong>tos públicos, industrias, habitaciones privadas, al aire, agua, alim<strong>en</strong>tos<br />
y bebidas que fueran sospechosas como foco <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. Para<br />
ello, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que fuese necesario, los médicos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> inspección<br />
recibirían el apoyo <strong>de</strong> los peritos químicos y veterinarios <strong>de</strong>l cuerpo municipal. La<br />
creci<strong>en</strong>te importancia concedida a este servicio, <strong>de</strong>terminó un increm<strong>en</strong>to progresivo<br />
<strong>de</strong> recursos por parte <strong>de</strong>l municipio pues, si bi<strong>en</strong> inicialm<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s inspecciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad recaían sobre dos médicos, <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> 1894 asoció esta actividad a<br />
<strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, pasando a sumar 15 el número <strong>de</strong> facultativos<br />
<strong>de</strong>stinados a tal fin.<br />
En el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to aprobado a finales <strong>de</strong> 1913, tras disolverse el instituto<br />
municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, el servicio <strong>de</strong> inspecciones <strong>sanitaria</strong>s, con <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia tanto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> inspección municipal como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, se or<strong>de</strong>nó <strong>en</strong> diez distritos<br />
para po<strong>de</strong>r acometer <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> focos insalubres, <strong>la</strong> inspección higiénica <strong>de</strong><br />
inmuebles <strong>de</strong> uso público y privado, <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia higiénica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>pública</strong>s -<br />
limpieza, evacuación <strong>de</strong> aguas y residuos, industrias nocivas, mercados y vaquerías,<br />
establos y establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> conserva y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y bebidas-, <strong>la</strong><br />
inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura y régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos sanitarios y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das con <strong>en</strong>fermos contagiosos 307 .<br />
306 Gómez Reig, C. (1880b).<br />
307 Navarro Pérez, J. (1997: 142).<br />
189
Las inspecciones <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros y mercados para garantizar una a<strong>de</strong>cuada<br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, resultó el principal cometido <strong>de</strong> los veterinarios <strong>de</strong>l cuerpo.<br />
La normativa estatal regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria, ya había sido int<strong>en</strong>sa a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, hecho que <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong><br />
corporación val<strong>en</strong>ciana contratase ya <strong>en</strong> 1875, dos veterinarios titu<strong>la</strong>res para hacerse<br />
cargo <strong>de</strong> los servicios higiénicos y sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. La constitución <strong>de</strong>l cuerpo<br />
<strong>de</strong> sanidad municipal supuso <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> los veterinarios <strong>en</strong> el mismo y sus<br />
cometidos quedaron reflejados <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos. La función primordial<br />
asignada a estos profesionales sanitarios era <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bían realizar <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
mata<strong>de</strong>ros municipales -el G<strong>en</strong>eral, inaugurado <strong>en</strong> 1902 y los <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong>l<br />
Grao, Pueblo Nuevo <strong>de</strong>l Mar, así como los dos ubicados <strong>en</strong> el extra-radio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad-. Aquí <strong>de</strong>bían hacerse cargo tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> reses vivas y muertas<br />
<strong>de</strong>stinadas al consumo público, como <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l mata<strong>de</strong>ro reunies<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s condiciones a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. De manera complem<strong>en</strong>taria, los inspectores<br />
veterinarios t<strong>en</strong>ían a su cargo el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta al público <strong>en</strong><br />
los mercados, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carnes, pescados y sus <strong>de</strong>rivados. Finalm<strong>en</strong>te<br />
t<strong>en</strong>ían asignado el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los animales, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían<br />
investigar <strong>la</strong> causa, realizar el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to, así como aplicar <strong>la</strong>s<br />
medidas profilácticas propias <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s 308 .<br />
Las inspecciones esco<strong>la</strong>res merecieron una especial at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> normativa<br />
municipal <strong>de</strong> 1882, cuya finalidad no era otra que <strong>la</strong> <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r y<br />
evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas <strong>en</strong> este medio. La responsabilidad<br />
<strong>de</strong> llevar<strong>la</strong>s a cabo recaería sobre los médicos <strong>de</strong>l cuerpo y los agregados <strong>en</strong> los<br />
partidos <strong>en</strong> que ejercies<strong>en</strong>, e implicaba una visita m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s para<br />
comprobar <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong>l local, limpieza y material esco<strong>la</strong>r.<br />
308 Barona Vi<strong>la</strong>r, JL.; Lloret Pastor, J. (2000).<br />
190
Para po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r al c<strong>en</strong>tro doc<strong>en</strong>te, se exigiría a los alumnos un certificado<br />
médico que diera constancia <strong>de</strong> estar correctam<strong>en</strong>te vacunado y <strong>de</strong> no pa<strong>de</strong>cer<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas 309 . La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> diez años -sarampión, escar<strong>la</strong>tina, virue<strong>la</strong>, difteria,<br />
coqueluche o tos ferina, gripe, tifus abdominal, tuberculosis- apuntaba hacia <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>izar los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong> establecer medidas concretas<br />
para combatir estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, tales como el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración,<br />
certificación médica, habilitación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermerías y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sinfecciones con carácter<br />
prev<strong>en</strong>tivo 310 .<br />
Íntimam<strong>en</strong>te ligado al servicio <strong>de</strong> inspección, se <strong>en</strong>contraba el <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, ya que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> cualquier foco infeccioso hacía<br />
necesario interv<strong>en</strong>ir utilizando los medios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección apropiados para<br />
combatirlo. No olvi<strong>de</strong>mos que nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección se vislumbraba ante los higi<strong>en</strong>istas como <strong>la</strong> mejor medida profiláctica y<br />
terapéutica <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas.<br />
La negativa experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> difteria por <strong>la</strong> que atravesó <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1886, fue el <strong>de</strong>tonante para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> este servicio. Una<br />
vez superada <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, el servicio se mantuvo <strong>de</strong> manera irregu<strong>la</strong>r<br />
y con altibajos <strong>en</strong> su personal, situación que era fuertem<strong>en</strong>te criticada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa<br />
médica, pues no era propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera capital <strong>de</strong> España contar con un servicio <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección tan mal organizado: “[...] O suprímase por completo el gasto <strong>de</strong> dicha<br />
sección, a todas luces inútil, o establézcase un servicio bi<strong>en</strong> organizado con personal<br />
bastante para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r como se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y con instrucciones <strong>de</strong> técnica<br />
terminantes. Mi<strong>en</strong>tras esto no suceda, los médicos per<strong>de</strong>rán <strong>la</strong> paci<strong>en</strong>cia, el<br />
municipio el dinero, los padres verán morir uno tras otro a sus hijos queridos y<br />
t<strong>en</strong>dremos el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia sólo se conoce <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> por el<br />
nombre[...]” 311 . Finalm<strong>en</strong>te el servicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección quedó establecido <strong>en</strong> 1991 <strong>en</strong><br />
que se creó una brigada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección perman<strong>en</strong>te, dirigida por un médico<br />
municipal y cuatro sanitarios, así como dos brigadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección con carácter<br />
309 Artículos 106 a 112 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1882.<br />
310 Barreda, V. (1905).<br />
311 Orel<strong>la</strong>no, M. (1886-87).<br />
191
transitorio. Como resultado <strong>de</strong>l concurso celebrado para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong><br />
médico jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>en</strong>tre los médicos agregados <strong>de</strong>l cuerpo, se nombró a<br />
Emilio Mor<strong>en</strong>o Pastor, qui<strong>en</strong> se hizo cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l servicio 312 .<br />
De manera parale<strong>la</strong> a lo que ocurría con el servicio <strong>de</strong> inspecciones, el<br />
servicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección se fue afianzando progresivam<strong>en</strong>te con el paso <strong>de</strong>l tiempo,<br />
<strong>de</strong> manera que el artículo 49 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1894 establecía su composición por<br />
doce individuos, <strong>de</strong> los cuales ocho serían los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> efectuar <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección bajo <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> un cabo -éste dirigía <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sinfecciones <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l médico jefe-. El equipo lo completaban un escribi<strong>en</strong>te y dos or<strong>de</strong>nanzas, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong>l médico jefe al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l servicio y a<br />
qui<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más se le atribuía <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> recoger <strong>la</strong>s muestras que el<br />
inspector or<strong>de</strong>nase como necesarias para que el <strong>la</strong>boratorio microbiológico realizase<br />
los estudios pertin<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>terminados.<br />
La actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> brigada formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> los<br />
servicios sanitarios municipales publicadas por primera vez <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te<br />
Carsi 313 y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> manera periódica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín Sanitario<br />
Municipal (1905-1913). Dicha actividad v<strong>en</strong>ía resumida <strong>en</strong> un cuadro estadístico <strong>en</strong><br />
el que se hacía constar el número <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong>sinfectados por el calor húmedo a<br />
temperaturas <strong>en</strong>tre 120º-130º <strong>en</strong> <strong>la</strong> estufa <strong>de</strong> G<strong>en</strong>este, <strong>en</strong>tre los que especificaba <strong>la</strong><br />
ropa <strong>de</strong> cama, colchones, vestidos u otros objetos. A<strong>de</strong>más resumía el número <strong>de</strong><br />
habitaciones <strong>de</strong>sinfectadas, refiri<strong>en</strong>do si el <strong>de</strong>sinfectante utilizado había sido líquido<br />
o gaseoso. Por último <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ba el número <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> camil<strong>la</strong> realizados por <strong>la</strong><br />
brigada.<br />
312 Magraner, A. (1993).<br />
313 Carsi, V. (1902).<br />
192
En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que motivaban <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada<br />
<strong>sanitaria</strong>, sin lugar a dudas los casos <strong>de</strong> virue<strong>la</strong> resultaban los más frecu<strong>en</strong>tes,<br />
seguidos <strong>de</strong> los <strong>de</strong> tuberculosis y sarampión. Otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> difteria,<br />
infecciones intestinales, escar<strong>la</strong>tina, erisipe<strong>la</strong> y gripe, también aparecían <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
causas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. No olvi<strong>de</strong>mos que, <strong>de</strong> acuerdo<br />
con los datos publicados <strong>en</strong> el Boletín Sanitario Municipal (1905-1913), <strong>la</strong> patología<br />
infecciosa era responsable <strong>de</strong>l 18,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los val<strong>en</strong>cianos, y <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong>tre 1905 y 1920 <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 314 , situaba a<br />
<strong>la</strong> tuberculosis como causa más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
epidémicas, seguida <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> y <strong>la</strong> gripe -ésta pres<strong>en</strong>tó un pico importante <strong>en</strong><br />
1918-1919 como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia que asoló <strong>la</strong> ciudad- 315 .<br />
Como vemos, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa actividad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección constituyó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
estrategias para combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas, probablem<strong>en</strong>te con<br />
muy poco éxito. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> vacunación antivariólica resultó el elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para<br />
combatir esta <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis pres<strong>en</strong>taba mayor<br />
complejidad, ya que para combatir<strong>la</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>bían ir más allá <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
medicina, haci<strong>en</strong>do necesarias otras medidas <strong>de</strong> índole económica y social:<br />
“[...] Sigue <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> su <strong>la</strong>bor sil<strong>en</strong>ciosa y <strong>de</strong>vastadora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad: ha producido 525 <strong>de</strong>funciones, casi el 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad<br />
g<strong>en</strong>eral; <strong>de</strong> todas <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas <strong>la</strong> más impecable,<br />
<strong>la</strong> más terrible. ¿Qué hacer para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er su marcha invasora? ¿Qué<br />
podríamos al m<strong>en</strong>os aconsejar para at<strong>en</strong>uar sus estragos?. En nuestro<br />
concepto <strong>la</strong> solución consiste <strong>en</strong> higi<strong>en</strong>izar Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> llevar los<br />
preceptos <strong>de</strong> esta ci<strong>en</strong>cia hasta los últimos rincones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>en</strong><br />
proporcionar trabajo remunerador a los obreros para que puedan<br />
alim<strong>en</strong>tarse mejor. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis abarca <strong>en</strong> sí a todos los<br />
higiénicos y sociales: por eso al tratar <strong>de</strong> resolverlo, se trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
solución <strong>de</strong> todo lo <strong>de</strong>más [...]” 316 .<br />
314 Barona, J.L.; Barea, E. (1996b).<br />
315 Martínez Pons, M. (1999).<br />
316 Carsi, V. (1903).<br />
193
Indudablem<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una lucha organizada contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis 317 , <strong>la</strong> ciudad requería otras medidas higi<strong>en</strong>izadoras importantes y así lo<br />
hacía saber <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria que e<strong>la</strong>boró<br />
<strong>en</strong> 1882 sobre <strong>la</strong> situación higiénica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 318 . De manera especial, <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong>l Grao y Pueblo Nuevo <strong>de</strong>l Mar, <strong>la</strong> barriada <strong>de</strong>l<br />
Carm<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Gracia y San Gil, el distrito <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Pías y gran parte <strong>de</strong> los<br />
distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia y Museo, cuyas calles estrechas, casas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ap<strong>en</strong>as<br />
<strong>en</strong>traba el sol, p<strong>la</strong>ntas bajas por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle, con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te<br />
humedad y oscuridad, resultaban <strong>en</strong> sí mismas c<strong>la</strong>ros focos <strong>de</strong> insalubridad.<br />
Acometer un nuevo trazado <strong>de</strong> calles anchas, construcción <strong>de</strong> casas más higiénicas<br />
para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera y establecer un nuevo sistema <strong>de</strong> alcantaril<strong>la</strong>do, se vislumbraban<br />
pues como medidas que el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bía poner <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> manera<br />
inmediata 319 .<br />
Con <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r municipal por el partido b<strong>la</strong>squista, <strong>la</strong> ciudad com<strong>en</strong>zó<br />
a vivir <strong>la</strong>s importantes mejoras <strong>en</strong> infraestructuras <strong>sanitaria</strong>s e higiénicas que v<strong>en</strong>ían<br />
resultando a todas luces imprescindibles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía tiempo. La preocupación<br />
higi<strong>en</strong>ista <strong>de</strong>l b<strong>la</strong>squismo hizo suyos los problemas <strong>de</strong>l agua y <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
calles, <strong>de</strong> manera que el <strong>de</strong>rribo <strong>de</strong> casas y <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> nuevas vías, <strong>la</strong>s aguas, <strong>la</strong><br />
remo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, el <strong>en</strong>sanche, el alcantaril<strong>la</strong>do, el mercado, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los<br />
pob<strong>la</strong>dos marítimos fueron abordados <strong>en</strong> esta etapa con <strong>de</strong>cisión. La limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
vías <strong>pública</strong>s se int<strong>en</strong>tó solucionar mediante <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> los “fematers” por<br />
barr<strong>en</strong><strong>de</strong>ros públicos. Los primeros eran huertanos que recogían <strong>la</strong> basura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad, aprovechando el estiércol para su campo. La solución al problema <strong>de</strong>l<br />
suministro <strong>de</strong>l agua, se inició al aprobar <strong>en</strong> 1902 <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
insta<strong>la</strong>ciones por <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Aguas Potables <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y el control higiénico <strong>de</strong><br />
los alim<strong>en</strong>tos dio orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong> salubridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />
<strong>de</strong> carnes a <strong>la</strong> ciudad 320 .<br />
317 En 1906 se constituyó <strong>la</strong> Liga Antituberculosa <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y su <strong>provincia</strong>, con <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong><br />
profi<strong>la</strong>xis social, a cargo <strong>de</strong> Constantino Gómez Reig, propaganda, a cargo <strong>de</strong> Faustino Barberá,<br />
disp<strong>en</strong>sarios y prev<strong>en</strong>torios a cargo <strong>de</strong> Adolfo Gil y Morte, haci<strong>en</strong>da a cargo <strong>de</strong> César Santomá y<br />
legis<strong>la</strong>ción y estadística a cargo <strong>de</strong> Gómez Ferrer. Liga antituberculosa (1906).<br />
318 Memoria <strong>de</strong> sanidad terrestre. A.D.P.V., D.2.2., caja 148, 1882.<br />
319 Carsi, V. (1903 y 1904-1905).<br />
320 Navarro Pérez, J. (1977).<br />
194
Los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> no cesarían ya a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> difícil situación económica <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Guerra Mundial, agravada unos años <strong>de</strong>spués por <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918. Ello<br />
no fue óbice para que <strong>en</strong> 1920 se e<strong>la</strong>borase un proyecto sobre saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, como un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reanudar los trabajos <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to iniciados a<br />
principios <strong>de</strong> siglo y cuya finalidad última era <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />
mortalidad. También volvía a p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un alcantaril<strong>la</strong>do<br />
completo, <strong>la</strong> pavim<strong>en</strong>tación y asfaltado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles, el abaratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua<br />
potable, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong>l interrumpido Parque<br />
Marítimo <strong>de</strong> Nazaret a <strong>la</strong> Dehesa o <strong>la</strong> inspección veterinaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas <strong>de</strong> leche<br />
prohibi<strong>en</strong>do su sacrificio fuera <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros oficiales para evitar <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
tuberculosis 321 .<br />
4.1.6. El <strong>la</strong>boratorio bacteriológico<br />
Si bi<strong>en</strong> el director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico, Domingo Greus, v<strong>en</strong>ía rec<strong>la</strong>mando<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta el apoyo institucional necesario para po<strong>de</strong>r<br />
introducir <strong>la</strong>s técnicas microbiológicas <strong>en</strong> su <strong>la</strong>boratorio 322 , <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l<br />
ayuntami<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>cantó hacia <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un nuevo <strong>la</strong>boratorio, que funcionara<br />
<strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l químico y con funciones difer<strong>en</strong>tes, aunque<br />
complem<strong>en</strong>tarias.<br />
321 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
322 Amparado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre y 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1889 que establecían <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> crear <strong>la</strong>boratorios químicos municipales.<br />
195
La creación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico, <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r a los que ya<br />
existían <strong>en</strong> otras ciuda<strong>de</strong>s como Madrid, Barcelona y Sevil<strong>la</strong>, conce<strong>de</strong>ría a <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia pl<strong>en</strong>a autonomía para <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vacunas -recor<strong>de</strong>mos que <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> otros <strong>la</strong>boratorios- y para el análisis <strong>de</strong>l aire, agua y<br />
alim<strong>en</strong>tos como causas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y le permitiría evaluar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>sinfectantes como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s distintas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas.<br />
De este modo, <strong>la</strong> creación oficial <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico tuvo<br />
lugar <strong>en</strong> 1894, como una sección más <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad. El<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to publicado este año, <strong>en</strong> su artículo 15º recogía así <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l jefe<br />
facultativo <strong>de</strong>l nuevo <strong>la</strong>boratorio 323 :<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
El reconocimi<strong>en</strong>to y cultivo <strong>de</strong> los microorganismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas,<br />
aire, alim<strong>en</strong>tos, aguas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe, cloacas, etc. que sean necesarios<br />
para el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas productoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />
El estudio práctico y experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> cada <strong>de</strong>sinfectante<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminado microorganismo.<br />
Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esputos, leche, orina, pus y <strong>de</strong>más materiales que<br />
<strong>en</strong>ví<strong>en</strong> los médicos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, con aplicación a sus<br />
respectivas clínicas.<br />
Reconocer asimismo estos materiales con <strong>la</strong> prontitud y oportunidad<br />
que el caso requiera, aún cuando sean remitidos por médicos aj<strong>en</strong>os<br />
al cuerpo. Si se acredita que es <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos pobres, no<br />
se cobrará por este servicio, pero <strong>en</strong> otro caso, se abonará lo que<br />
corresponda según tarifa.<br />
Remitir m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sexto día, a <strong>la</strong> inspección, un estado<br />
<strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos practicados y <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos.<br />
Redactar anualm<strong>en</strong>te una memoria <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los dos primeros meses<br />
<strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te año <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se haga constar el resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos<br />
realizados y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>riv<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
ellos.<br />
323 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1894).<br />
196
T<strong>en</strong>drá <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> preparar los caldos, jugos orgánicos, etc<br />
para los tratami<strong>en</strong>tos l<strong>la</strong>mados prev<strong>en</strong>tivos que <strong>la</strong> inspección le<br />
or<strong>de</strong>ne.<br />
Cuidar <strong>de</strong>l bu<strong>en</strong> estado y conservación <strong>de</strong> los útiles necesarios para<br />
todos los trabajos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio que están a su cargo.<br />
Cuidar que <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio no falt<strong>en</strong> los materiales precisos para<br />
reconocimi<strong>en</strong>tos y cultivos, para lo cual pedirá a <strong>la</strong> inspección el<br />
aprovisionami<strong>en</strong>to necesario y reposición <strong>de</strong> útiles y aparatos que han<br />
<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovarse o adquirirse.<br />
T<strong>en</strong>drá obligación <strong>de</strong> asistir al <strong>la</strong>boratorio todo el tiempo que exijan<br />
los trabajos <strong>de</strong>l mismo, tiempo que nunca podrá bajar <strong>de</strong> tres horas<br />
diarias.<br />
El jefe <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio microbiológico será responsable <strong>de</strong> los trabajos<br />
que ejecute y muy particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los análisis que practique.<br />
La jefatura <strong>de</strong>l nuevo <strong>la</strong>boratorio bacteriológico recayó sobre José Pérez<br />
Fuster, que pert<strong>en</strong>ecía al cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1883 y cuyo esfuerzo <strong>en</strong><br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> actuación sobre <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología, marcaría el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> una etapa que culminó<br />
institucionalm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> 1911, <strong>de</strong>l que<br />
Pérez Fuster pasó a ser director. Casi <strong>de</strong> manera inmediata a su nombrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
jefatura <strong>de</strong>l nuevo <strong>la</strong>boratorio, fue comisionado al Instituto Pasteur <strong>de</strong> París por el<br />
Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, para estudiar <strong>la</strong> vacuna antidiftérica <strong>de</strong>scubierta por<br />
Roux. Esta experi<strong>en</strong>cia le sirvió para po<strong>de</strong>r iniciar <strong>la</strong> vacunación antidiftérica <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el servicio municipal que dirigía y permitió que Val<strong>en</strong>cia se a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntase al resto <strong>de</strong><br />
ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> esta nueva vacuna 324 .<br />
Aunque <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción fue ubicar el <strong>la</strong>boratorio<br />
bacteriológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Glorieta, esta propuesta no prosperó y<br />
finalm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>cidió realizar algunas obras <strong>en</strong> el local <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Serranos <strong>en</strong> el cual<br />
estaba insta<strong>la</strong>do el <strong>la</strong>boratorio químico. Ambos permanecieron juntos, comparti<strong>en</strong>do<br />
324 El 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1895 el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia acordó administrar gratuitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vacuna<br />
<strong>en</strong> una campaña que duró <strong>en</strong>tre el 22 <strong>de</strong> febrero y el 20 <strong>de</strong> mayo. Navarro Pérez, J. (1996:178).<br />
197
el edificio con <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> socorro, <strong>la</strong> cocina <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> mujeres y una escue<strong>la</strong><br />
infantil, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> espacio y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l local,<br />
hasta el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico al Parterre <strong>en</strong> 1902. Los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejorar<br />
<strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico resultaron muy pausados y no<br />
fructificaron más que parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1907, con una ampliación <strong>de</strong> su espacio,<br />
aprovechando el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> infantil situada <strong>en</strong> el mismo edificio. En 1908<br />
vuelve a hacerse pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones con el int<strong>en</strong>to frustrado<br />
<strong>de</strong> su tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong>s A<strong>la</strong>medas <strong>de</strong> Serranos. Por último, <strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong>contró<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te un emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to digno <strong>en</strong> los locales <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio Municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Exposición. Allí volvió a compartir ubicación con el <strong>la</strong>boratorio químico y <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> ambos mejoraron sustancialm<strong>en</strong>te, con dotación <strong>de</strong> agua<br />
potable y gas, así como un sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe apropiado 325 . En <strong>la</strong> nueva ubicación,<br />
el personal <strong>de</strong> ambos <strong>la</strong>boratorios pasó a formar parte <strong>en</strong> 1910 <strong>de</strong>l Instituto<br />
Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, que también agregó el personal veterinario<br />
necesario.<br />
Junto a Pérez Fuster <strong>de</strong>sempeñaron su <strong>la</strong>bor otros técnicos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />
bacteriológico como Juan Campos Fillol, que más tar<strong>de</strong> pasó a ocupar <strong>la</strong><br />
subdirección <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico, Pedro Vic<strong>en</strong>t Fabregat a partir <strong>de</strong> 1908 y Pablo<br />
Colvée Reig a partir <strong>de</strong> 1910. Al constituirse el instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, el<br />
personal <strong>de</strong> esta institución lo integraron los profesionales <strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios<br />
químico y bacteriológico, al que se agregó una sección <strong>de</strong> veterinaria, seroterapia y<br />
vacunación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que inicialm<strong>en</strong>te se hizo cargo Ramón Gómez Pérez. En 1915 <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio estaba integrada por un director técnico, Pérez Fuster, con un<br />
sueldo <strong>de</strong> 4.000 pesetas anuales, un profesor técnico primero, Pablo Colvée Reig,<br />
con un sueldo <strong>de</strong> 3.000 pesetas anuales y un profesor técnico segundo, Pedro Vic<strong>en</strong>t<br />
Fabregat, con un sueldo <strong>de</strong> 3.000 pesetas anuales. A ellos se sumaba un ayudante<br />
práctico y un mozo or<strong>de</strong>nanza 326 .<br />
Como pue<strong>de</strong> imaginarse, <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> recursos con que contó el<br />
<strong>la</strong>boratorio bacteriológico <strong>en</strong> sus primeros años <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
insta<strong>la</strong>ciones apropiadas, condicionaron el <strong>de</strong>sarrollo pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones que t<strong>en</strong>ía<br />
325 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, V. (1996: 196-198).<br />
198
<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dadas. Así, <strong>en</strong> esta primera etapa su actividad primordial estuvo al servicio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> clínica y se c<strong>en</strong>tró fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los análisis <strong>de</strong> orina, exám<strong>en</strong>es<br />
microscópicos <strong>de</strong> esputos, etc., <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do otros trabajos <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación e<br />
investigación que teóricam<strong>en</strong>te le correspon<strong>de</strong>rían. Carsi, <strong>en</strong> su trabajo sobre <strong>la</strong><br />
actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> 1901 327 , echaba <strong>en</strong> falta<br />
una mayor especialización <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sueros con carácter<br />
terapéutico y profiláctico, medida <strong>en</strong> <strong>la</strong> que tantas esperanzas t<strong>en</strong>ía puestas <strong>la</strong> nueva<br />
medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio para combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas. También echaba<br />
<strong>en</strong> falta un mayor apoyo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio a <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro con el suministro <strong>de</strong><br />
agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da, filtrada y esterilizada para su utilización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disoluciones<br />
antisépticas y <strong>la</strong>vados asépticos, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> esterilización <strong>de</strong>l material utilizado<br />
<strong>en</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los heridos y acci<strong>de</strong>ntados, afirmando que<br />
“[...] para que todo esto pueda hacerse, es preciso que el ayuntami<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>cida a<br />
insta<strong>la</strong>r el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> una manera ad hoc, emp<strong>la</strong>zado <strong>en</strong> sitio apropiado, ais<strong>la</strong>do si<br />
es posible, que t<strong>en</strong>ga todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias necesarias y con <strong>la</strong> dotación conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
para que disponga <strong>de</strong>l material necesario [...]”.<br />
El tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico a los locales <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio Municipal<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>en</strong> 1910, sin duda supuso el inicio <strong>de</strong> una nueva etapa que le<br />
permitió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r con mayor pl<strong>en</strong>itud sus pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s. Destacan <strong>de</strong> esta época<br />
los estudios realizados sobre <strong>la</strong> potabilidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, así como<br />
el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis seroterápica, con el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna<br />
antirrábica <strong>en</strong> 1910 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica <strong>en</strong> 1912. En <strong>la</strong> memoria realizada por<br />
Pérez Fuster <strong>en</strong> 1916 328 , pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio se <strong>en</strong>contraba<br />
consolidada, tanto <strong>en</strong> su sección <strong>de</strong> biología -análisis para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre<br />
tifoi<strong>de</strong>a, reacciones <strong>de</strong> Wassermann para el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sífilis, análisis <strong>de</strong> aguas<br />
<strong>de</strong> bebida-, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología -análisis <strong>de</strong> esputos, sangre y orina<br />
para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong>l bacilo <strong>de</strong> Koch, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sueros y vacunas-.<br />
326 Ibí<strong>de</strong>m, 207-9.<br />
327 Carsi, V. (1902: 196-201).<br />
328 Pérez Fuster, J. (1917).<br />
199
Uno <strong>de</strong> los aspectos que ocupó una parce<strong>la</strong> importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l<br />
<strong>la</strong>boratorio bacteriológico fue el estudio <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida 329 . El exceso <strong>de</strong><br />
mortalidad que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con otros países más<br />
avanzados <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno, resultaba preocupante para aquellos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social, analizaban <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción causal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salubridad -aguas y alcantaril<strong>la</strong>do sobre todo- y el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad. En este<br />
s<strong>en</strong>tido, Carsi 330 <strong>de</strong>stacaba que <strong>la</strong>s dos principales reformas para mejorar el estado<br />
higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad consistirían <strong>en</strong> un a<strong>de</strong>cuado abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas potables<br />
y <strong>en</strong> el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l subsuelo, propugnando el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />
alcantaril<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Waring. Bajo <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los mismos supuestos conceptuales, <strong>la</strong>s<br />
páginas <strong>de</strong>l Boletín Sanitario Municipal también recogían algunos trabajos<br />
reivindicando <strong>la</strong> canalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> someter<strong>la</strong>s a análisis<br />
químico-bacteriológicos, como única forma <strong>de</strong> acabar con los focos <strong>de</strong> <strong>en</strong>teritis y<br />
fiebre tifoi<strong>de</strong>a 331 .<br />
La importancia alcanzada por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión hídrica <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad -cólera, fiebre tifoi<strong>de</strong>a e infecciones <strong>de</strong>l tracto<br />
gastrointestinal-, abrió el <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno al grado <strong>de</strong> potabilidad <strong>de</strong> los pozos que<br />
suministraban agua a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una<br />
inmediata interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r municipal, para regu<strong>la</strong>r y garantizar un<br />
a<strong>de</strong>cuado abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> capital. Los estudios sobre <strong>la</strong><br />
constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas capas <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o sobre <strong>la</strong>s que as<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> ciudad 332 y los<br />
análisis realizados por el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico, contribuyeron notablem<strong>en</strong>te a<br />
<strong>de</strong>sve<strong>la</strong>r los puntos negros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pureza bacteriológica <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> bebida. Se comprobó que <strong>la</strong>s aguas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> pozos superficiales<br />
estaban <strong>en</strong> su mayoría contaminadas, lo que llevó al cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad a<br />
recom<strong>en</strong>dar al ayuntami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pozos artesianos, recom<strong>en</strong>dación que<br />
se materializó con su construcción <strong>en</strong> los pob<strong>la</strong>dos marítimos <strong>de</strong>l Cabañal y parte <strong>de</strong><br />
329 El papel <strong>de</strong>sempeñado por el agua <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana val<strong>en</strong>ciana ha sido analizado<br />
por Barona, J.L.; Lloret, J. (2002).<br />
330 Carsi, V. (1904-1905). Un año <strong>de</strong>spués, reprodujo este mismo trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín<br />
Sanitario Municipal (1906).<br />
331 Barrachina, P.T. (1905), Tu<strong>de</strong><strong>la</strong> (1905) y Barreda, V. (1906).<br />
332 Peset Cervera, V. (1906) y Peset Cervera, V. (1910).<br />
200
Castel<strong>la</strong>r 333 . Esta s<strong>en</strong>sibilidad mostrada por el consistorio <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida, volvió a ponerse <strong>de</strong> manifiesto cuando <strong>en</strong> 1911 <strong>en</strong>vió<br />
comisionado a Pérez Fuster, como jefe <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, para<br />
estudiar el sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas imp<strong>la</strong>ntado <strong>en</strong> algunas ciuda<strong>de</strong>s<br />
francesas -París, Marsel<strong>la</strong> y Rou<strong>en</strong>- basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> rayos ultravioleta, <strong>de</strong>l<br />
que concluyó <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes presupuestos municipales se<br />
<strong>de</strong>dicas<strong>en</strong> <strong>de</strong> 60 a 70.000 pesetas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> dichos aparatos 334 .<br />
La profi<strong>la</strong>xis sueroterápica fue una línea <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> limitado <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />
el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico durante su primera etapa <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to, por <strong>la</strong><br />
evi<strong>de</strong>nte falta <strong>de</strong> apoyo que <strong>en</strong> este período recibió <strong>de</strong>l consistorio <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo tanto<br />
a espacio físico como a recursos. Una excepción fue <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vacunación antidiftérica, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse como medida prioritaria para<br />
hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que azotaban a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil, se propuso como<br />
medida obligada por el gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1895. Sin<br />
embargo, <strong>la</strong> estancia <strong>de</strong> Pérez Fuster <strong>en</strong> el Instituto Pasteur y <strong>en</strong> el Hospital Tousseau<br />
<strong>de</strong> París, comisionado por el ayuntami<strong>en</strong>to para estudiar el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Roux,<br />
hizo posible que <strong>la</strong> capital val<strong>en</strong>ciana viviera <strong>la</strong> primera experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vacunación<br />
antidiftérica <strong>de</strong>l estado. Como resultado <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia, Pérez Fuster e<strong>la</strong>boró una<br />
memoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> explicar su apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> París, resumía los<br />
resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera vacunación practicada <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia a 127 niños <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong><br />
los cuales se curaron el 75%. Unos años más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> 1896, Pérez Fuster también<br />
fue el autor <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> sueroterapia antivariólica por el servicio<br />
sanitario municipal 335 .<br />
Las diversas t<strong>en</strong>tativas por hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis contra <strong>la</strong> rabia no<br />
corrieron <strong>la</strong> misma suerte que <strong>la</strong> difteria y <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, lo cual <strong>de</strong>terminó que el<br />
servicio antirrábico no se estableciera hasta 1910. Sin embargo, el ayuntami<strong>en</strong>to si<br />
que fue capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinar una subv<strong>en</strong>ción fija <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1895 para sufragar el viaje al<br />
<strong>la</strong>boratorio municipal <strong>de</strong> Barcelona, <strong>de</strong> los pobres que necesitaran recibir <strong>la</strong> vacuna<br />
antirrábica a manos <strong>de</strong> Ferrán. A partir <strong>de</strong> 1898 también contó para ello con el<br />
333 Pérez Fuster, J. (1907) y Pérez Fuster, J. (1908).<br />
334 Pérez Fuster, J. ( 1912).<br />
335 Sa<strong>la</strong>vert, V. Navarro, J. (1992: 136-137).<br />
201
<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Francisco Sociats <strong>en</strong> Alcira, <strong>de</strong> manera que hasta 1910 <strong>la</strong> vacunación<br />
antirrábica se realizó indistintam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> Barcelona y Alcira. Sin<br />
embargo, esta situación <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> gestión y <strong>de</strong> <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong><br />
r<strong>en</strong>tabilizar sus propios recursos, resultaba harto gravosa para <strong>la</strong>s arcas municipales,<br />
situación que finalizó con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Éste se<br />
p<strong>la</strong>nteó como una sección <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad, integrada por los<br />
<strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico, agregando los veterinarios que se<br />
consi<strong>de</strong>ras<strong>en</strong> necesarios, para po<strong>de</strong>r establecer el servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica.<br />
Tras el viaje realizado por el director <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, Pérez Fuster, al Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII para recibir adiestrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su preparación y<br />
aplicación, <strong>la</strong>s inocu<strong>la</strong>ciones contra <strong>la</strong> rabia se iniciaron <strong>la</strong> semana <strong>de</strong>l 22 al 28 <strong>de</strong><br />
agosto <strong>de</strong> 1910, permiti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese mismo mom<strong>en</strong>to suprimir <strong>la</strong>s subv<strong>en</strong>ciones<br />
para <strong>la</strong> vacunación fuera <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Finalm<strong>en</strong>te, tras <strong>la</strong> reestructuración que sufrió<br />
<strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> municipal al disolverse el instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y<br />
separarse <strong>de</strong> nuevo los <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico, Pérez Fuster propuso<br />
que Tomás Peset Alexandre, veterinario adscrito al <strong>la</strong>boratorio bacteriológico <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
hacía tiempo, fuese el responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antirrábica <strong>en</strong> todo su <strong>de</strong>sarrollo,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong>l virus fijo hasta <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna y<br />
seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso. Su condición <strong>de</strong> doctor <strong>en</strong> medicina y profesor <strong>de</strong><br />
veterinaria, unido a su experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, le respaldaban como <strong>la</strong> persona<br />
apropiada 336 . Tras el primer lustro <strong>de</strong> actividad, Pérez Fuster resumía los resultados<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> rabia realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección responsable, datos que<br />
pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 337 .<br />
336 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (2000: 71-109).<br />
337 Pérez Fuster (1915a).<br />
202
Tab<strong>la</strong> V<br />
Vacunaciones antirrábicas practicadas por el Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia (1910-1914)<br />
Año N° vacunados N° curados<br />
1910 25 25<br />
N° fallecidos<br />
por rabia<br />
1911 148 146 2<br />
1912 123 123<br />
1913 80 79 1<br />
1914 173 172 1<br />
Total 549 545 4<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Pérez Fuster (1915a).<br />
Entre los tres posibles métodos utilizados para <strong>la</strong> vacunación contra <strong>la</strong> rabia,<br />
el que se aplicaba <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia era el <strong>de</strong> Högyes, <strong>de</strong> manera análoga al Instituto<br />
Alfonso XIII <strong>de</strong> Madrid, por resultar más barato. Sin embargo, <strong>de</strong> acuerdo con los<br />
resultados estadísticos, el método más efectivo por su m<strong>en</strong>or mortalidad era el <strong>de</strong><br />
Pasteur. La crítica realizada por Pérez Fuster al método <strong>de</strong>nominado supraint<strong>en</strong>sivo<br />
<strong>de</strong> Ferrán, que calificó como <strong>de</strong> secreto, levantó una polémica <strong>en</strong>tre ambos que<br />
quedó reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana y que finalm<strong>en</strong>te requirió<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l director <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista para zanjar <strong>la</strong> cuestión 338 . No hay que<br />
olvidar que Jaime Ferrán se había convertido <strong>en</strong> una figura polémica, como<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su afán <strong>de</strong> protagonismo y <strong>de</strong> su insaciable espíritu comercial.<br />
En 1912 se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> fabricación y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica <strong>en</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1913 tuvo lugar <strong>la</strong> primera aplicación <strong>en</strong> masa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vacuna, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> un brote <strong>de</strong> tifus <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Dos<br />
Aguas. En esta ocasión, el ayuntami<strong>en</strong>to confió a Salvat Navarro, catedrático <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e y Bacteriología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, el <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica<br />
este procedimi<strong>en</strong>to profiláctico para acabar con <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia. Tras vacunar a 260 <strong>de</strong><br />
los 700 habitantes con que contaba <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> inmunización se vislumbró como<br />
338 Ferrán, J. (1915), Pérez Fuster, J. (1915b) y. Gómez Ferrer, R. (1915).<br />
203
un excel<strong>en</strong>te recurso no sólo terapéutico sino también profiláctico 339 . La vacuna<br />
preparada <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to por el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico se hizo <strong>de</strong> acuerdo<br />
con <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> Pfeiffer y Kolle hasta que su director, Pablo Colvée, asesorado por<br />
Juan Peset Alexandre, <strong>de</strong>cidió com<strong>en</strong>zar a e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> tifovacuna etérea tipo<br />
Vinc<strong>en</strong>t 340 .<br />
El regreso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Peset Alexandre, para hacerse cargo <strong>de</strong>l<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>terminó que <strong>en</strong> 1917 el Instituto<br />
Médico Val<strong>en</strong>ciano le otorgase un hom<strong>en</strong>aje <strong>en</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> tifovacuna<br />
etérea introducida por él <strong>en</strong> España, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta por Vinc<strong>en</strong>t y que Juan<br />
Peset había t<strong>en</strong>ido oportunidad <strong>de</strong> estudiar <strong>en</strong> París, cuando fue comisionado por el<br />
Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1913 341 . La aparición <strong>de</strong> dos importantes brotes <strong>de</strong><br />
fiebres tifoi<strong>de</strong>as a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1917 <strong>en</strong> Cheste y Torr<strong>en</strong>te, provocaron <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que <strong>de</strong>sarrolló una importante experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
vacunación masiva <strong>en</strong> ambas pob<strong>la</strong>ciones. El <strong>de</strong>bate reunió a importantes figuras <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> medicina val<strong>en</strong>ciana, todos ellos miembros <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano y<br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> bacteriología, que tuvieron ocasión <strong>de</strong><br />
poner <strong>en</strong> común sus propias experi<strong>en</strong>cias con <strong>la</strong> vacuna antitífica. Así, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
Juan Peset intervinieron Torres Balbí -inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> aquel<br />
mom<strong>en</strong>to-, Vi<strong>la</strong> Barberá, Rincón <strong>de</strong> Arel<strong>la</strong>no, Comín, Campos Fillol, Colvée y<br />
Faustino Barberá que, como presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l instituto puso <strong>de</strong> manifiesto el apoyo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> institución a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna.<br />
La constitución <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1916, sin<br />
duda <strong>de</strong>spertó el recelo y <strong>la</strong> rivalidad <strong>en</strong>tre los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong><br />
municipal y <strong>provincia</strong>l, sobre todo porque <strong>la</strong> apuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l futuro mo<strong>de</strong>lo<br />
sanitario iba a t<strong>en</strong>er como eje a <strong>la</strong> nueva institución <strong>provincia</strong>l. No obstante, <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los profesionales que <strong>de</strong>sempeñaban su <strong>la</strong>bor <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios<br />
municipal y <strong>provincia</strong>l estuvo siempre al marg<strong>en</strong> y por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> estas cuestiones,<br />
como se comprobó <strong>en</strong> el caso ya com<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica, con <strong>la</strong> estrecha<br />
co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre Juan Peset Alexandre, director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>provincia</strong>l, y Pablo<br />
339 Salvat Navarro, A. (1913).<br />
340 Peset, J. (1917b).<br />
341 Peset, J. (1917c).<br />
204
Colvée Reig, director <strong>de</strong>l municipal. La resolución <strong>de</strong> los problemas sanitarios<br />
constituía siempre una prioridad para estos profesionales, que <strong>de</strong> nuevo trabajaron<br />
codo con codo para int<strong>en</strong>tar <strong>en</strong>contrar remedio a <strong>la</strong> importante epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe que<br />
vivió <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1918. En este caso, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones<br />
urg<strong>en</strong>tes que empr<strong>en</strong>dió el cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
invasión epidémica 342 , se <strong>de</strong>sarrolló una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> investigación para<br />
i<strong>de</strong>ntificar el germ<strong>en</strong> causante y hal<strong>la</strong>r una vacuna capaz <strong>de</strong> neutralizarlo. El núcleo<br />
<strong>de</strong> profesionales que <strong>de</strong>dicaron su esfuerzo a este cometido, lo hicieron trabajando<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y formaron un equipo<br />
integrado por Peset Alexandre, Colvée Reig, Torres Balbí, Rincón <strong>de</strong> Arel<strong>la</strong>no,<br />
Ramón Corel<strong>la</strong> y Jaime Ferrán. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> manera constante <strong>de</strong> un germ<strong>en</strong><br />
que resultó pert<strong>en</strong>ecer al grupo <strong>de</strong> los neumococos y su posterior ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, les<br />
llevó a preparar una vacuna que obtuvo el informe favorable <strong>de</strong>l Real Consejo <strong>de</strong><br />
Sanidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Madrid, aunque fue escasam<strong>en</strong>te utilizada<br />
por <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia 343 .<br />
Sin duda alguna, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal, con una<br />
trayectoria que fue incorporando <strong>de</strong> manera progresiva los métodos <strong>de</strong> análisis e<br />
investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio emerg<strong>en</strong>tes, resultó<br />
fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal val<strong>en</strong>ciana. Ello<br />
hizo posible que <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
estuviera a <strong>la</strong> altura tanto <strong>de</strong> otras ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s como Barcelona y Madrid,<br />
como <strong>de</strong> los países vecinos más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />
342 Pérez Fuster, J. (1918) y Pérez Fuster, J. (1921).<br />
343 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 16, 109-112.<br />
205
4.1.7. El instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
Al amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1909, que obligaba a que los<br />
municipios organizas<strong>en</strong> bajo su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1910<br />
se int<strong>en</strong>tó organizar <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia una nueva institución que respondiese a los<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos que mandaba <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción estatal. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio<br />
químico y otro bacteriológico <strong>en</strong>tre los servicios sanitarios municipales que, aunque<br />
con importantes car<strong>en</strong>cias v<strong>en</strong>ían prestando servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l<br />
noveci<strong>en</strong>tos, dio pie a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una nueva institución capaz <strong>de</strong> aunar todas <strong>la</strong>s<br />
acciones <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> y que sin duda supuso <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal val<strong>en</strong>ciana.<br />
La propuesta que se p<strong>la</strong>nteó consistió <strong>en</strong> crear un instituto municipal <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, agrupando otros servicios municipales ya exist<strong>en</strong>tes, tales como el<br />
<strong>la</strong>boratorio químico, el bacteriológico y <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria. El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> el<br />
s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación municipal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to era concejal <strong>de</strong><br />
sanidad Adolfo Batllés, se inició a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1910 <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer<br />
los preceptos que marcaba <strong>la</strong> ley, al tiempo que se respetara <strong>la</strong> realidad val<strong>en</strong>ciana,<br />
con unos <strong>la</strong>boratorios que realizaban una importante <strong>la</strong>bor, tanto el químico <strong>en</strong> el<br />
análisis <strong>de</strong> aguas, como el bacteriológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> vacunas y <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, si bi<strong>en</strong> es cierto que ambos funcionaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />
creación con una asignación mínima <strong>de</strong> recursos. La creación <strong>de</strong> una nueva<br />
institución <strong>de</strong>bía implicar necesariam<strong>en</strong>te una adaptación <strong>de</strong>l personal que prestaba<br />
servicios <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong>l que fuera necesario y<br />
todo ello apoyado por un importante increm<strong>en</strong>to presupuestario para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
reestructuración que se p<strong>la</strong>nteaba.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to el 27 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1911, el<br />
instituto empezó a funcionar, quedando oficialm<strong>en</strong>te integrados los <strong>la</strong>boratorios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
nueva estructura como dos secciones. Pero antes <strong>de</strong> finalizar ese mismo año, se<br />
produjo una importante polémica al recibir <strong>la</strong> corporación municipal una or<strong>de</strong>n -<br />
basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909- que recordaba <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />
servicios municipales <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad como jerarquía <strong>sanitaria</strong>. A<br />
206
pesar <strong>de</strong>l rechazo mostrado por <strong>la</strong> corporación val<strong>en</strong>ciana, bajo <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong><br />
Batllés, a esta or<strong>de</strong>n c<strong>en</strong>tralizadora que iba <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> autonomía<br />
municipal ratificados <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1909, finalm<strong>en</strong>te el<br />
Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación falló <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación municipal. Éste no era<br />
más que un nuevo ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rivalidad <strong>en</strong>tre los niveles municipal y <strong>provincia</strong>l<br />
por mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> hegemonía <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>. Un primer<br />
int<strong>en</strong>to por convertir el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>provincia</strong>l ya había<br />
sido rechazado por el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 1899, ante <strong>la</strong> propuesta realizada por <strong>la</strong> junta<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> posible llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> peste<br />
bubónica iniciada <strong>en</strong> Oporto 344 .<br />
La creación <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, fue uno <strong>de</strong> los indudables<br />
logros alcanzados como culminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> sanidad municipal fue<br />
dirigida por el partido republicano b<strong>la</strong>squista y que abarcó <strong>en</strong>tre 1898 y 1911,<br />
contando <strong>en</strong> <strong>la</strong> concejalía <strong>de</strong> sanidad con figuras c<strong>la</strong>ve como E<strong>la</strong>dio Fajarnés Ramos,<br />
José Sánchis Bergón, Juan Agui<strong>la</strong>r B<strong>la</strong>nch y Adolfo Batllés. Pero fue sobre todo al<br />
responsabilizarse Sánchis Bergón a partir <strong>de</strong> 1905, cuando <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> municipal<br />
obtuvo el máximo espl<strong>en</strong>dor 345 . Sin embargo, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />
municipales <strong>en</strong> 1911, precedidas <strong>de</strong> una convulsa situación socio-política, quitó <strong>la</strong><br />
hegemonía al partido b<strong>la</strong>squista y <strong>la</strong> puso <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> una coalición <strong>de</strong> partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>recha. En el mes <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1914, <strong>la</strong> corporación municipal aprobó un<br />
dictam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y sanidad que <strong>de</strong>jaba sin efecto <strong>la</strong> creación,<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y p<strong>la</strong>nteaba una<br />
organización <strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>te con anterioridad a <strong>la</strong><br />
constitución <strong>de</strong>l instituto, es <strong>de</strong>cir tal como se diseñó <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo<br />
Municipal <strong>de</strong> Sanidad. No obstante, todos estos apar<strong>en</strong>tes cambios probablem<strong>en</strong>te no<br />
fueron más que cambios <strong>de</strong> nombre y sobre el papel, pues <strong>la</strong> realidad <strong>en</strong> cuanto al<br />
funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> tarea que realizaban los <strong>la</strong>boratorios no varió sustancialm<strong>en</strong>te, y<br />
así lo ava<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los mismos profesionales a su cargo 346 .<br />
344 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (2000: 90).<br />
345 Navarro ha calificado <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el servicio sanitario municipal <strong>en</strong> el período <strong>de</strong><br />
1901-1911, como <strong>la</strong> “década febril”. Navarro Pérez, J. (1997: 134).<br />
346 Canet, M.A.; Martínez; F.; Valor, V. (1996: 193-194).<br />
207
Las funciones <strong>de</strong>l instituto, <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, consistían <strong>en</strong> el<br />
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y aplicación <strong>de</strong> sueros y<br />
vacunas, los análisis bacteriológicos, <strong>la</strong> inspección química y veterinaria, <strong>la</strong> práctica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y química aplicadas a <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Para po<strong>de</strong>r llevar<strong>la</strong>s a cabo, inicialm<strong>en</strong>te el instituto fue organizado <strong>en</strong> cinco<br />
secciones, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> José Pérez Fuster: investigaciones biológicas, bajo <strong>la</strong><br />
directriz <strong>de</strong> Juan Campos Fillol, bacteriología a cargo <strong>de</strong> Pablo Colvée Reig, análisis<br />
<strong>de</strong> aguas a cargo <strong>de</strong> Pedro Vic<strong>en</strong>t Fabregat, veterinaria, seroterapia y vacunación a<br />
cargo <strong>de</strong> Ramón Gómez Pérez y <strong>de</strong>sinfección a cargo <strong>de</strong> Emilio Mor<strong>en</strong>o Pastor. El<br />
<strong>la</strong>boratorio químico, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Rafael Colomina se mantuvo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> su <strong>de</strong>dicación a los estudios bromatológicos. Vemos pues cómo el <strong>la</strong>boratorio<br />
bacteriológico perdió su función <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> sueros y vacunas que pasó a <strong>la</strong><br />
sección <strong>de</strong> Ramón Gómez Pérez y el <strong>la</strong>boratorio químico cedió a <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> Pedro<br />
Vic<strong>en</strong>t el análisis bacteriológico y químico <strong>de</strong> “<strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> uso<br />
doméstico, <strong>la</strong>s industriales, medicinales, <strong>de</strong> ríos, manantiales y pozos” 347 .<br />
También cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y que<br />
erigía al instituto <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Des<strong>de</strong> sus<br />
difer<strong>en</strong>tes secciones se ofertarían cursos para <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>de</strong>stinados por or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia a médicos, farmacéuticos,<br />
veterinarios, lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias y a cualquier alumno <strong>de</strong> estas faculta<strong>de</strong>s. La<br />
condición para <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> era que cada alumno <strong>de</strong>bía aportar su microscopio,<br />
mi<strong>en</strong>tras que el resto <strong>de</strong>l material corría a cargo <strong>de</strong>l instituto.<br />
347 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1911).<br />
208
En <strong>la</strong> nueva etapa que se inició con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, sin duda <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución se ampliaron<br />
notablem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong>s actuaciones que podríamos <strong>de</strong>nominar rutinarias,<br />
com<strong>en</strong>zaron a complem<strong>en</strong>tarse con otras acor<strong>de</strong>s con un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación y<br />
experim<strong>en</strong>tación. Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong>l nuevo <strong>en</strong>foque lo constituyeron los estudios y<br />
aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antirrábica 348 , iniciados por Tomás Peset <strong>en</strong> 1910 y los<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> vacunación antitífica llevados a cabo por Pablo Colvée <strong>en</strong> 1912.<br />
A ello se sumó una importante preocupación higi<strong>en</strong>ista, que llevó a iniciar <strong>en</strong> esta<br />
etapa el abordaje <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los principales problemas que vivía <strong>la</strong> ciudad, como<br />
eran los re<strong>la</strong>cionados con el alcantaril<strong>la</strong>do y el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua potable, <strong>la</strong><br />
limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l control higiénico <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos o <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud infantil, mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong>stinado a<br />
“Consultorio <strong>de</strong> niños, gota <strong>de</strong> leche y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas”. Todas estas<br />
actuaciones sin duda repres<strong>en</strong>taron importantes avances para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> vista higiénico-sanitario, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego ya no t<strong>en</strong>drían vuelta atrás.<br />
4.1.8. El Boletín Sanitario Municipal (1905-1913)<br />
Esta publicación <strong>de</strong> carácter m<strong>en</strong>sual, que constituyó el órgano <strong>de</strong> difusión<br />
oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>sanitaria</strong> municipal, contribuyó <strong>de</strong> manera notable a difundir<br />
los conocimi<strong>en</strong>tos y métodos que daban soporte a <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. En<br />
este s<strong>en</strong>tido cabe <strong>de</strong>stacar su contribución al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una estadística<br />
<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, como herrami<strong>en</strong>ta necesaria para realizar el<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación higiénico-<strong>sanitaria</strong>. Los int<strong>en</strong>tos por hacer efectivo <strong>en</strong> el<br />
estado español un sistema <strong>de</strong> información sistematizado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas<br />
<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s -natalidad, mortalidad, morbilidad-, habían sido reiterados<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX 349 . No obstante, <strong>la</strong> voluntad mostrada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha los registros necesarios, no se vio acompañada <strong>de</strong> manera<br />
348 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1999: 259-271).<br />
349 El Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística Demográfico-<strong>sanitaria</strong>, fue <strong>la</strong> primera publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad que <strong>en</strong>tre 1879 y 1884 recogió este tipo <strong>de</strong> estadísticas. Tras un<br />
paréntesis con car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información, vio <strong>la</strong> luz una nueva publicación estatal con <strong>la</strong> misma<br />
finalidad, conocida como Boletín <strong>de</strong> Sanidad, que duró <strong>en</strong>tre 1888 y 1896. Ésta dio paso <strong>en</strong> 1905 a<br />
209
parale<strong>la</strong> <strong>de</strong> los medios apropiados para garantizar <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ridad y uniformidad <strong>de</strong>l<br />
sistema <strong>de</strong> información 350 .<br />
De manera simi<strong>la</strong>r a lo que ocurría a nivel estatal, Val<strong>en</strong>cia también vivió esa<br />
irregu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s que caracterizó<br />
este período. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> sanidad municipal, éste realizó<br />
importantes esfuerzos por dar a conocer difer<strong>en</strong>tes datos estadísticos, objetivo que se<br />
materializó casi diez años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su constitución, <strong>en</strong> que com<strong>en</strong>zó a aportar<br />
datos esporádicos sobre <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. La creación <strong>de</strong> una<br />
sección <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cuerpo, a partir <strong>de</strong> 1894, sin duda jugó un papel<br />
<strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> este cometido. Las estadísticas vieron <strong>la</strong> luz escasam<strong>en</strong>te cinco meses,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>en</strong>ero y mayo <strong>de</strong> 1891, <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas val<strong>en</strong>cianas <strong>de</strong> mayor prestigio,<br />
La Crónica Médica. Ofrecía datos exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mortalidad, con un criterio <strong>de</strong><br />
c<strong>la</strong>sificación muy sintético. La segunda aparición <strong>de</strong> estadísticas epi<strong>de</strong>miológicas<br />
procedió <strong>de</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, don<strong>de</strong> se incluyeron los resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los años<br />
1901 y 1902. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> esta trayectoria fue el Boletín Sanitario<br />
Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1905-1913), que fue seguido <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística<br />
Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922) 351 .<br />
En sesión celebrada por <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y sanidad, el 21 <strong>de</strong><br />
febrero <strong>de</strong> 1905, el concejal inspector <strong>de</strong>l cuerpo, José Sánchis Bergón, propuso <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> un Boletín Sanitario Municipal, con carácter m<strong>en</strong>sual, para dar a conocer<br />
<strong>la</strong> estadística y <strong>de</strong>mografía <strong>sanitaria</strong> llevadas a cabo por el personal técnico <strong>de</strong>l<br />
cuerpo. Entre <strong>la</strong>s estadísticas publicadas <strong>en</strong> el Boletín, había un apartado sobre<br />
meteorología que resumía <strong>la</strong> temperatura, humedad, dirección y fuerza <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to. Un<br />
segundo apartado <strong>de</strong> <strong>de</strong>mografía, reflejaba los nacimi<strong>en</strong>tos y matrimonios, así como<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones por causas <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />
también por edad y sexo. Otro apartado <strong>de</strong>l Boletín era el <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong><br />
los servicios prestados por <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ndo los acci<strong>de</strong>ntes at<strong>en</strong>didos y<br />
su causa, <strong>la</strong>s at<strong>en</strong>ciones realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>pública</strong>, con el número <strong>de</strong><br />
otra publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior <strong>de</strong>nominada Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>.<br />
350 Sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España, véase el monográfico <strong>de</strong><br />
Primer Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad (1992).<br />
210
<strong>en</strong>fermos asistidos y vacunados, así como <strong>la</strong>s operaciones practicadas -di<strong>la</strong>taciones,<br />
reducciones <strong>de</strong> fracturas y luxaciones, extracción <strong>de</strong> cuerpos extraños, etc-. La<br />
sección <strong>de</strong> veterinaria ocupaba un lugar propio <strong>en</strong> el Boletín, para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l<br />
número <strong>de</strong> inspecciones higiénicas realizadas, número <strong>de</strong> reses y <strong>de</strong> especies<br />
analizadas. Del mismo modo, <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> resumía su actividad, con el<br />
número <strong>de</strong> objetos y <strong>de</strong> habitaciones <strong>de</strong>sinfectadas, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que motivaron<br />
<strong>la</strong> actuación y los servicios <strong>de</strong> camil<strong>la</strong> prestados. La serie <strong>de</strong>dicada a resumir <strong>la</strong><br />
actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes secciones <strong>de</strong> cuerpo <strong>de</strong> sanidad se completaba con <strong>la</strong><br />
actividad <strong>de</strong>l los <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico.<br />
La aportación estadística <strong>de</strong>l Boletín se complem<strong>en</strong>tó con una serie <strong>de</strong><br />
trabajos originales sobre diversos temas <strong>de</strong> actualidad que constituían <strong>la</strong><br />
preocupación <strong>de</strong>l personal técnico vincu<strong>la</strong>do al cuerpo <strong>de</strong> sanidad municipal -<strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, potabilidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida, alcantaril<strong>la</strong>do, lucha contra <strong>la</strong><br />
difteria, fiebre tifoi<strong>de</strong>a, tuberculosis y rabia, etc-. A<strong>de</strong>más integró una sección <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> popu<strong>la</strong>r, compuesta <strong>de</strong> consejos médicos dirigidos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> una campaña g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización hacia <strong>la</strong> vacunación como medida<br />
prev<strong>en</strong>tiva y que incluyó <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> cartil<strong>la</strong>s <strong>sanitaria</strong>s contra el sarampión y<br />
<strong>la</strong> virue<strong>la</strong> 352 .<br />
La supresión <strong>de</strong> esta publicación <strong>en</strong> 1913 por razones presupuestarias, supuso<br />
<strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> sistematización <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> estadísticas<br />
iniciada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1905. Sin embargo, <strong>la</strong> inercia creada por el<br />
Boletín a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus años <strong>de</strong> publicación ya era una realidad que, con toda<br />
seguridad, contribuyó a que <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> análisis que éste había realizado se continuara<br />
<strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922).<br />
351 Precisam<strong>en</strong>te estos Boletines constituyeron <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te principal <strong>de</strong>l estudio sobre mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1901-1920), realizado por Barona, J.L.; Barea, E. (1996a).<br />
352 Sánchis Bergón, J. (1905a, 1905b, 1905c).<br />
211
4.2. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l: el Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia [IPHV] (1916-1936)<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (IPHV), lo hemos iniciado examinando <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> carácter estatal<br />
que dio pie a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y el modo <strong>en</strong> que<br />
se vivió y aplicó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A continuación, se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> analizar<br />
los difer<strong>en</strong>tes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa y financiera por los que pasó<br />
<strong>la</strong> institución hasta 1936, ocupándose <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> su ubicación<br />
física. Posteriorm<strong>en</strong>te, aborda el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el servicio<br />
sanitario <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1916 y 1936, lo que nos ha<br />
llevado a difer<strong>en</strong>ciar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te tres períodos <strong>en</strong> su trayectoria. Para po<strong>de</strong>r estudiar<br />
los dos primeros -1916 a 1920 y 1921 a 1931- nos hemos basado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (A.D.P.V.), pero <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes sobre el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1931 y 1936 nos<br />
ha remitido, como principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información, al Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, órgano m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l,<br />
que com<strong>en</strong>zó a publicarse <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1927 y que <strong>en</strong> una segunda época, a partir <strong>de</strong><br />
1930, pasó a <strong>de</strong>nominarse Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. La completa memoria sobre los servicios sanitarios <strong>provincia</strong>les realizada<br />
<strong>en</strong> 1933 por <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> el año <strong>en</strong> que inauguró su nueva<br />
resi<strong>de</strong>ncia, también nos ha servido <strong>de</strong> gran ayuda para po<strong>de</strong>r reconstruir <strong>la</strong> situación<br />
<strong>en</strong> estos últimos años <strong>de</strong> nuestro estudio.<br />
212
4.2.1. El marco legis<strong>la</strong>tivo estatal<br />
En el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, tuvo lugar el establecimi<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong><br />
una administración <strong>sanitaria</strong> periférica <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Estado, regu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> una<br />
primera instancia por <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se<br />
establecieron <strong>la</strong>s bases para el progresivo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos a impulsar<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los niveles <strong>provincia</strong>l y municipal. No obstante, <strong>la</strong>s propuestas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />
esta norma legis<strong>la</strong>tiva no se hicieron efectivas hasta pasados algunos años <strong>de</strong> su<br />
publicación. Según recogía <strong>la</strong> citada norma legal, “todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong><br />
t<strong>en</strong>drán un Laboratorio <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y un Instituto <strong>de</strong> Vacunación, <strong>en</strong> cuyo<br />
sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to o mejorami<strong>en</strong>to se empleará por lo m<strong>en</strong>os el 25% <strong>de</strong>l producto total <strong>de</strong><br />
los ingresos sanitarios. La Diputación Provincial y el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Capital<br />
procurarán auxiliar con subv<strong>en</strong>ciones el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> estos<br />
Laboratorios o Institutos don<strong>de</strong> no los sostuvieran anteriorm<strong>en</strong>te”.<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> fuerte institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a nivel municipal, <strong>en</strong>carnada <strong>en</strong> unos servicios higiénico-sanitarios<br />
específicos que daban cobertura a <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo<br />
anterior, aspecto que ya hemos abordado con anterioridad, constituyó un elem<strong>en</strong>to<br />
c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> lo que llegaría a ser su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
La incuestionable rivalidad <strong>en</strong>tre los niveles municipal y <strong>provincia</strong>l, jugó un<br />
papel concluy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión tomada por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
aceptar <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, realizada <strong>en</strong><br />
1916 por los médicos val<strong>en</strong>cianos Juan Torres Balbí y Juan Peset Aleixandre.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong>l proyecto y <strong>de</strong>l favorable dictam<strong>en</strong> emitido por <strong>la</strong> Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, suscrito por su presi<strong>de</strong>nte y catedrático <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Facultad <strong>de</strong> Medicina Adolfo Gil y Morte, reconocía <strong>la</strong> propia diputación <strong>la</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia que tuvo <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección <strong>de</strong> Sanidad Interior <strong>de</strong><br />
29 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> ese mismo año “…<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se insinúa para <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s que no<br />
t<strong>en</strong>gan dichos Laboratorios, el peligro <strong>de</strong> contribuir al sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
municipales, mediante subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Diputaciones, con lo que se obligaría a<br />
éstas a gasto tal vez mayor, sin <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción directa y eficaz que le permitirá <strong>la</strong><br />
213
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro propio” 353 . Así fue como el 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1916, <strong>la</strong> diputación<br />
aprobó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, com<strong>en</strong>zando éste a funcionar el<br />
21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l mismo año.<br />
En 1921, se promovió <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral un segundo impulso<br />
para mejorar los servicios higiénico-sanitarios y combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
transmisibles, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong><br />
<strong>provincia</strong> 354 , que <strong>en</strong> aquél<strong>la</strong>s que ya disponían <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> vincu<strong>la</strong>ron su<br />
actividad a <strong>la</strong> <strong>de</strong> éstos 355 . Se trataba <strong>de</strong> organismos técnicos que, aún t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do su<br />
se<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, t<strong>en</strong>ían carácter itinerante, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zándose para<br />
ofrecer sus servicios a todas aquel<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l ámbito geográfico <strong>provincia</strong>l<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se pres<strong>en</strong>tara algún problema <strong>en</strong>démico o epidémico. El funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s se preveía <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> mancomunidad municipal, a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> un pequeño porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> cada<br />
ayuntami<strong>en</strong>to, y con juntas administrativas que poseían personalidad jurídica. Con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> concretar el tanto por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l presupuesto municipal que estaban<br />
dispuestos los ayuntami<strong>en</strong>tos a <strong>de</strong>dicar para <strong>la</strong> creación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este<br />
servicio, cada gobernador <strong>de</strong>bía promover una asamblea con los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su<br />
<strong>provincia</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que a<strong>de</strong>más habría <strong>de</strong> salir una comisión administrativa que contara<br />
como presi<strong>de</strong>nte y vicepresi<strong>de</strong>nte con el gobernador y el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación,<br />
respectivam<strong>en</strong>te 356 .<br />
Acatando <strong>la</strong> normativa m<strong>en</strong>cionada, el gobernador <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, José Calvo<br />
Sotelo, llevó a cabo <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada asamblea con los alcal<strong>de</strong>s 357 , los cuales mostraron<br />
gran hostilidad ante <strong>la</strong> nueva carga que supondría <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong><br />
para los presupuestos municipales, máxime cuando algunos ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
353 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 14, 79-83.<br />
354 La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1921, tras <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar el abandono <strong>en</strong> que t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
municipios <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>en</strong>cargaba a los gobernadores que, asesorados por los<br />
inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, constituyeran <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> una brigada <strong>sanitaria</strong>,<br />
dotada <strong>de</strong>l personal y material necesario para acudir a cualquier punto <strong>en</strong> que pudieran pres<strong>en</strong>tarse<br />
casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas o existiese riesgo <strong>de</strong> expansión epidémica.<br />
355 Perdiguero , E. (2001).<br />
356 Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1921, resolvi<strong>en</strong>do consultas formu<strong>la</strong>das respecto a <strong>la</strong><br />
interpretación <strong>de</strong> algunos extremos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio último, refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> creación y<br />
sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s.<br />
357 Su convocatoria se publicó <strong>en</strong> el Boletín Oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> septiembre<br />
<strong>de</strong> 1921.<br />
214
pob<strong>la</strong>ciones gran<strong>de</strong>s como Sueca, Carcag<strong>en</strong>te y Játiva, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>, ya contaban con recursos propios. Para disuadirles <strong>de</strong> esta intransig<strong>en</strong>te<br />
actitud, el gobernador hubo <strong>de</strong> imponer su autoridad y conformarse conque, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
propuesta p<strong>la</strong>nteada inicialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l 1,5% <strong>de</strong> los presupuestos municipales, se<br />
acordase <strong>de</strong>stinar únicam<strong>en</strong>te el 0,5% a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> 358 . La<br />
escasez <strong>de</strong> recursos económicos como tónica g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>, fue sin duda el elem<strong>en</strong>to crítico que condicionó el retraso <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong>l nuevo servicio higiénico-sanitario, ya que el 0,5% <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> los<br />
municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> asc<strong>en</strong>día únicam<strong>en</strong>te a 45.000 pesetas, cantidad que<br />
ap<strong>en</strong>as daba para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong>l material sanitario necesario.<br />
Tras el acuerdo alcanzado con los municipios, <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l nuevo servicio todavía se <strong>de</strong>moró algo más <strong>de</strong> un año, ya que hasta 1924 no se<br />
completó <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong>l personal técnico requerido para su correcta <strong>la</strong>bor, a pesar <strong>de</strong><br />
compartir algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l ya exist<strong>en</strong>tes, como el<br />
<strong>la</strong>boratorio dirigido por Juan Peset Alexandre <strong>en</strong> el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 359 .<br />
Al parecer, <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> brigada <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia con<br />
fecha <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1923, resultó el elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para el inicio <strong>de</strong> su<br />
andadura, al <strong>de</strong>jar c<strong>la</strong>ro no sólo los objetivos y el ámbito <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l nuevo<br />
servicio, sino también los servicios que <strong>de</strong>bía prestar, el régim<strong>en</strong> administrativo al<br />
que quedaba sometido, el personal que lo <strong>de</strong>bía integrar y el domicilio don<strong>de</strong> se<br />
fijaban sus <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />
El capítulo I <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to establecía que el objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria<br />
Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia era “prestar a todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma los servicios<br />
sanitarios que necesit<strong>en</strong> para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas y<br />
combatir cualquier epi<strong>de</strong>mia que <strong>de</strong> éstas pueda pres<strong>en</strong>tarse”.<br />
358 De este escaso presupuesto se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, Arturo Cubells B<strong>la</strong>sco,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1922. Dirección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad (1923: 392).<br />
359 Ibí<strong>de</strong>m; Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1924: 141, 1925: 157).<br />
215
Para ello era necesaria <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> todos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, formando<br />
una mancomunidad <strong>sanitaria</strong>. Únicam<strong>en</strong>te el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital quedaba<br />
ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contribuir a los gastos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, por t<strong>en</strong>er ya<br />
establecidos <strong>la</strong>boratorios y servicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección propios. Los servicios que <strong>la</strong><br />
brigada estaba obligada a prestar eran los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
• El diagnóstico bacteriológico <strong>de</strong> los procesos infecciosos e infectocontagiosos<br />
<strong>en</strong>démicos y epidémicos.<br />
• Hacer el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los atacados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que pudieran<br />
por su propagación dar lugar a una epi<strong>de</strong>mia, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
personas sospechosas <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer una <strong>de</strong> esas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, o que<br />
fueran probadam<strong>en</strong>te portadoras <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es.<br />
• Desinfección <strong>de</strong> habitaciones, ropas, excretas y productos que<br />
pudieran llevar al contagio.<br />
• Hacer <strong>la</strong> inmunización <strong>de</strong> los individuos predispuestos a <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad o expuestos al contagio (vacunación prev<strong>en</strong>tiva) <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
virue<strong>la</strong>, fiebres tifoi<strong>de</strong>as y paratíficas, y <strong>de</strong>más <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> que<br />
resulta positivo este recurso profiláctico.<br />
• Suministrar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia los sueros curativos apropiados.<br />
• Auxiliar a los médicos <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
epidémicas, cuando por exceso <strong>de</strong> trabajo no pudieran hacerlo por sí<br />
los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los pueblos.<br />
• Estudiar <strong>la</strong>s zonas palúdicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia: formu<strong>la</strong>r los proyectos <strong>de</strong><br />
saneami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
• Practicar <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong>l tifus exantemático y evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong>l proceso<br />
con cuantas medidas fueran necesarias.<br />
• Análisis químico y bacteriológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> bebida, estudiando<br />
<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l abastecimi<strong>en</strong>to y seña<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s reformas que<br />
<strong>de</strong>bieran hacerse para garantizar <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong>l líquido.<br />
• Practicar análisis <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, condim<strong>en</strong>tos y bebidas, tomados <strong>en</strong><br />
los c<strong>en</strong>tros productores o <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta, cuando el<br />
216
jefe lo crea conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, o por requerimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
locales.<br />
La publicación <strong>en</strong> 1925 <strong>de</strong> los Estatutos Municipal y Provincial y <strong>de</strong> sus<br />
correspondi<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, atribuy<strong>en</strong>do compet<strong>en</strong>cias a estos dos niveles<br />
administrativos, transfirió a <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>la</strong> organización y tute<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que <strong>de</strong>bían fusionar <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s y los <strong>de</strong>más<br />
recursos <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l que ya existies<strong>en</strong> <strong>en</strong> un dispositivo único, o <strong>en</strong> su<br />
<strong>de</strong>fecto crearlos don<strong>de</strong> no los hubiera.<br />
A pesar <strong>de</strong> esta disposición oficial, <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
y su sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les, no se produjo <strong>de</strong> una<br />
manera homogénea <strong>en</strong> todo el territorio español, lo que condujo al Ministerio <strong>de</strong><br />
Gobernación a permitir su constitución <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> mancomunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> manera<br />
simi<strong>la</strong>r a como habían funcionado <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s hasta <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong>l<br />
Estatuto Provincial 360 . A esta <strong>de</strong>terminación, parece que contribuyó <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
presión ejercida por algunos inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, que como<br />
funcionarios <strong>de</strong>l estado se oponían a estar sometidos a <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
diputaciones <strong>provincia</strong>les, por cuanto éstas les usurpaban su carácter <strong>de</strong> jerarquía<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. En cualquier caso, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> su<br />
financiación administrativa, <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias y el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />
vista técnico fueron simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> ambos tipos <strong>de</strong> institutos.<br />
A <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia no le fue difícil poner <strong>en</strong> práctica los preceptos<br />
<strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial, dado que por un <strong>la</strong>do ya t<strong>en</strong>ía a su cargo un<br />
instituto <strong>provincia</strong>l que v<strong>en</strong>ía funcionando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1916, merced a un contrato con los<br />
doctores Peset Alexandre y Torres Balbí, y por otro una brigada <strong>sanitaria</strong> que hacía<br />
ext<strong>en</strong>sivos los servicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles<br />
a todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Ambos quedaron fusionados <strong>en</strong> lo que se<br />
<strong>de</strong>nominó el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, cuyo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fue aprobado por <strong>la</strong><br />
Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia el 29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1926 361 . En él se contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> prestación<br />
360 La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1927 permitía que <strong>la</strong>s diputaciones fues<strong>en</strong> relegadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
obligación <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, dando <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> que éstos fues<strong>en</strong> regidos<br />
por juntas administrativas, como antes <strong>de</strong> publicarse el Estatuto Provincial.<br />
361 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1926b).<br />
217
<strong>de</strong> unos servicios externos, cuyo núcleo lo constituiría <strong>la</strong> antigua brigada <strong>sanitaria</strong> 362 ,<br />
y otros servicios acor<strong>de</strong>s con los que v<strong>en</strong>ía prestando el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, organizados <strong>en</strong> tres secciones:<br />
a. Sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>de</strong>sinfección, a cuyo cargo <strong>de</strong>bía correr<br />
todo lo re<strong>la</strong>cionado con el diagnóstico y <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas, <strong>la</strong> investigación epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong><br />
sus causas y <strong>la</strong>s medidas a adoptar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección y esterilización, hasta el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y transporte <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos infecciosos. También se atribuía a esta sección <strong>la</strong><br />
e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas y <strong>de</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong>.<br />
b. Sección <strong>de</strong> análisis clínicos, higiénicos y químicos; <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realización <strong>de</strong> los estudios bacteriológicos, serológicos, histológicos y<br />
clínicos. Los productos a analizar podían abarcar una amplia gama<br />
que contemp<strong>la</strong>ba aguas, alim<strong>en</strong>tos, bebidas, condim<strong>en</strong>tos, productos<br />
industriales, drogas, medicam<strong>en</strong>tos y cualquier otro material<br />
consi<strong>de</strong>rado peligroso o sospechoso para <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>.<br />
c. Sección <strong>de</strong> vacunaciones, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> preparar <strong>la</strong>s vacunas y sueros<br />
<strong>de</strong> uso más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas. También se le asignaban a esta sección <strong>la</strong>s<br />
funciones <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas y <strong>de</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong>.<br />
362 En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> publicarse el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se hal<strong>la</strong>ban funcionando dos sub-brigadas <strong>sanitaria</strong>s,<br />
una <strong>en</strong> Liria y otra <strong>en</strong> Játiva.<br />
218
Todos estos servicios se ofertaban gratuitam<strong>en</strong>te a los individuos incluidos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus respectivos pueblos, y siempre que <strong>la</strong> petición <strong>de</strong>l<br />
servicio se hiciese a través <strong>de</strong>l alcal<strong>de</strong> y <strong>de</strong>l médico titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. No<br />
obstante, cualquier particu<strong>la</strong>r podía también hacer uso <strong>de</strong> ellos, a condición <strong>de</strong><br />
satisfacer su importe, con arreglo a <strong>la</strong>s tarifas aprobadas por <strong>la</strong> diputación y<br />
publicadas <strong>en</strong> un anexo <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. En éste aparecían <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te los precios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas, <strong>de</strong>l servicio antirrábico, <strong>de</strong> los sueros, análisis clínicos <strong>de</strong> orina,<br />
sangre, esputos, exudados y heces, análisis higiénicos, agríco<strong>la</strong>s e industriales,<br />
<strong>de</strong>sinfecciones y pulverización <strong>de</strong> locales con sustancias antisépticas.<br />
El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to atribuía al inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad el papel <strong>de</strong><br />
inspector jefe <strong>de</strong> todos los servicios y director efectivo <strong>de</strong> los <strong>de</strong> carácter externo, ya<br />
que como director técnico <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l continuaba Juan Peset Alexandre,<br />
por cuyo cargo fue nombrado a<strong>de</strong>más vocal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. Para los asuntos <strong>de</strong> carácter administrativo, el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
sanidad <strong>de</strong>bía dirigirse al diputado pon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sanidad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, pues éste era el<br />
<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> su alta inspección y <strong>de</strong> actuar <strong>de</strong> intermediario <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> diputación y el<br />
servicio <strong>provincia</strong>l. Este servicio, contaba para su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to con un presupuesto<br />
consist<strong>en</strong>te, por una parte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s 20.000 pesetas <strong>de</strong>l contrato <strong>en</strong>tre el instituto<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> diputación, y por otra se le <strong>de</strong>stinaba el 25% <strong>de</strong> los<br />
ingresos <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l 363 . Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el régim<strong>en</strong><br />
administrativo y formar el proyecto <strong>de</strong> presupuesto anual, se constituyó <strong>la</strong> comisión<br />
que establecía el artículo 24 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>bería<br />
ve<strong>la</strong>r a<strong>de</strong>más por garantizar <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> los presupuestos anuales <strong>de</strong> una cantidad<br />
<strong>de</strong>stinada a subv<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> carácter sanitario que llevaran a efecto los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, con prefer<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas,<br />
evacuación <strong>de</strong> inmundicias y saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> zonas palúdicas 364 .<br />
363 Capítulos III, IV y VIII. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1926b).<br />
364 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 24, 131-132.<br />
219
La llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l gobierno republicano, sin duda <strong>de</strong>terminó una nueva y<br />
floreci<strong>en</strong>te etapa para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong>. El principal<br />
acontecimi<strong>en</strong>to que marcó el inicio <strong>de</strong> esta etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, fue el<br />
cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, a partir<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931. El artículo 19 <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado<br />
<strong>de</strong>creto dispuso que <strong>la</strong>s comisiones gestoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les,<br />
hicieran <strong>en</strong>trega a <strong>la</strong>s nuevas juntas administrativas <strong>de</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>de</strong><br />
todos los bi<strong>en</strong>es muebles e inmuebles pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a estos c<strong>en</strong>tros, asunto que se<br />
llevó a efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia tras <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong><br />
febrero <strong>de</strong> 1932. La <strong>en</strong>trega hecha por <strong>la</strong> diputación a <strong>la</strong> nueva junta administrativa,<br />
se acompañó a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 55.000 pesetas <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> fianza por <strong>la</strong><br />
contrata <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong>l nuevo instituto.<br />
La consolidación <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> mancomunida<strong>de</strong>s tuvo lugar <strong>en</strong> 1934, con <strong>la</strong><br />
Ley <strong>de</strong> servicios sanitarios publicada el 11 <strong>de</strong> julio 365 , que a<strong>de</strong>más recogía <strong>en</strong> uno <strong>de</strong><br />
sus apéndices el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, por el que se asignaba a estas instituciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> el ámbito <strong>provincia</strong>l el programa <strong>de</strong> reconstrucción<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>pública</strong>, con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> actuación:<br />
• Protección a <strong>la</strong> madre<br />
• Protección al niño.<br />
• Salud y vigi<strong>la</strong>ncia física <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />
• Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l medio.<br />
• Profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables.<br />
• Medicina social.<br />
• Enseñanza popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />
• Investigación <strong>sanitaria</strong>.<br />
365 En sesión <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1935, <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia acordó solicitar <strong>la</strong> ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> formar<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, fundando su petición <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er perfectam<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>didos<br />
los servicios b<strong>en</strong>éfico-sanitarios, pero tal solicitud fue <strong>de</strong>sestimada por el ministerio. A.D.P.V.,<br />
A.3.1.12., Vol. 34, 109-110.<br />
220
Para po<strong>de</strong>r llevar a cabo este cometido, el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> los<br />
servicios técnicos necesarios <strong>en</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, agrupados <strong>en</strong> cinco<br />
secciones técnicas comunes a todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s: epi<strong>de</strong>miología y estadística<br />
<strong>sanitaria</strong>, análisis higiénico-sanitarios, tuberculosis, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y v<strong>en</strong>éreo y<br />
lepra, a <strong>la</strong>s que podrían sumarse otras secciones <strong>de</strong> carácter especializado, <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> los problemas sanitarios preval<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada <strong>provincia</strong>: sección <strong>de</strong> paludismo,<br />
tracoma, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> m<strong>en</strong>tal, ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> industrial <strong>de</strong>l trabajo, o <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación. A<strong>de</strong>más, los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, pasaban a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con una <strong>de</strong>marcación y una cobertura <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción que <strong>de</strong>bería establecer el inspector <strong>provincia</strong>l, y con unos servicios<br />
comunes integrados por <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y servicios <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social, y otros <strong>de</strong> carácter especializado compuestos por los servicios <strong>de</strong><br />
paludismo y <strong>de</strong> tracoma.<br />
4.2.2. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong>l IPHV<br />
Tres son <strong>la</strong>s etapas por <strong>la</strong>s que pasó el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa. Tras una primera etapa <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> cual <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> iniciativa privada y <strong>la</strong> <strong>pública</strong> -ésta <strong>en</strong>carnada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia- permitió el nacimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución,<br />
llegó un corto período marcado por <strong>la</strong> rescisión <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong><br />
servicios <strong>en</strong>tre Juan Peset Alexandre y <strong>la</strong> diputación, <strong>en</strong> 1930. Con <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se tras<strong>la</strong>dó a <strong>la</strong> mancomunidad municipal <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>.<br />
Como ya se ha com<strong>en</strong>tado, el temor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a t<strong>en</strong>er que<br />
subv<strong>en</strong>cionar el <strong>la</strong>boratorio municipal exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital, fue el que provocó <strong>la</strong><br />
asociación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>pública</strong> y privada para constituir el embrión <strong>de</strong>l instituto<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, al aceptarse <strong>la</strong> iniciativa particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Juan Torres Balbí, que<br />
<strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to ost<strong>en</strong>taba el cargo <strong>de</strong> inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, y <strong>de</strong>l<br />
221
catedrático <strong>de</strong> medicina legal Juan Peset Alexandre 366 . Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el<br />
3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1916 367 , <strong>la</strong> comisión <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad aceptó <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong><br />
constitución <strong>de</strong> un instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, tras<strong>la</strong>dándo<strong>la</strong> a <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong><br />
haci<strong>en</strong>da para que ésta informara <strong>de</strong> su viabilidad económica. Otra circunstancia muy<br />
favorable era que <strong>en</strong> el proyecto que ambos pres<strong>en</strong>taron, el so<strong>la</strong>r don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bía<br />
emp<strong>la</strong>zarse el edificio <strong>de</strong>l instituto colindaba con el hospital <strong>provincia</strong>l, lo que haría<br />
posible <strong>la</strong> comunicación directa con el mismo:<br />
“[…] Dos ilustrados doctores val<strong>en</strong>cianos <strong>de</strong> justo r<strong>en</strong>ombre, ofrecieron a<br />
<strong>la</strong> Diputación construir un Instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, inmediato al<br />
Hospital <strong>provincia</strong>l, dotado <strong>de</strong> material e instrum<strong>en</strong>tal perfeccionados y<br />
dirigido por personal facultativo que ti<strong>en</strong>e <strong>pública</strong> y solemnem<strong>en</strong>te<br />
probada su sufici<strong>en</strong>cia. En dicho Instituto se prestarán gratuitam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
Diputación <strong>provincia</strong>l todas <strong>la</strong>s vacunaciones creadas por los últimos<br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong>s investigaciones y servicios propios <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>boratorio, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que ocurran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, los<br />
servicios analíticos <strong>en</strong> el Hospital, Manicomio y Asilos sost<strong>en</strong>idos o<br />
subv<strong>en</strong>cionados con fondos <strong>provincia</strong>les, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los servicios<br />
citados <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad [...]” 368 .<br />
Como se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> estas líneas, <strong>la</strong> diputación concibió <strong>en</strong> un primer<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto como un servicio auxiliar <strong>de</strong>l hospital y <strong>de</strong>más<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a su cargo. Tanto es así, que parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />
inicial concedida a los dos médicos val<strong>en</strong>cianos prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong>stinado a<br />
un puesto no provisto <strong>de</strong> director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio microbiológico <strong>de</strong>l hospital. La<br />
duración <strong>de</strong>l contrato se establecía <strong>en</strong> 25 años forzosos, con posibilidad <strong>de</strong> establecer<br />
prórrogas a petición <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes, y los servicios que se comprometía a<br />
prestar consistían <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> vacunación antivariolosa,<br />
antirrábica, antitífica, anticolérica y antipestosa, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas<br />
366 Juan Peset Alexandre acababa <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse a Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1916, tras ganar <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> medicina<br />
legal, y contaba ya con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que le había proporcionado el cargo <strong>de</strong> catedrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />
especialidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> haber sido jefe <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />
bacteriológico municipal <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> ciudad.<br />
367 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1916 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />
222
antigonocóccica, antiestreptocóccica, antiestafilocóccica, antimelitocóccica y <strong>de</strong>más<br />
vacunas bacterianas, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l suero antidiftérico, así como <strong>la</strong>s<br />
investigaciones y servicios propios <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que<br />
ocurrieran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los servicios analíticos <strong>provincia</strong>les que<br />
precisaran con arreglo al artículo 146 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> Sanidad. Estos servicios<br />
consistían <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> los suministros o conducciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, que<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dieran o interesas<strong>en</strong> a <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l y los necesarios <strong>en</strong> el<br />
hospital, <strong>en</strong> el manicomio y <strong>en</strong> los asilos subv<strong>en</strong>cionados con fondos <strong>provincia</strong>les 369 .<br />
El contrato establecía que todos los servicios <strong>en</strong>umerados, excepto el suero<br />
antidiftérico y <strong>la</strong> vacunación antirrábica, <strong>de</strong>berían prestarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
firma <strong>de</strong>l contrato, oferta que sería ampliada a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> servicios m<strong>en</strong>cionados<br />
diez meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l so<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>bía edificarse el instituto.<br />
Con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Torres Balbí, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1920, <strong>la</strong> diputación<br />
mantuvo el contrato con Juan Peset, qui<strong>en</strong> quedó como único director <strong>de</strong>l instituto<br />
hasta que el 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1930 se produjo <strong>la</strong> rescisión <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado contrato<br />
<strong>de</strong>bido, por un <strong>la</strong>do a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> construir un nuevo edificio que albergase todos<br />
los servicios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l que <strong>en</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos se prestaban <strong>en</strong><br />
diversas se<strong>de</strong>s 370 , y al mismo tiempo se le pres<strong>en</strong>taba a <strong>la</strong> diputación <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />
ampliar el hospital <strong>provincia</strong>l, comprando a Peset el edificio <strong>de</strong> su propiedad y se<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>:<br />
“[...] El acuerdo <strong>de</strong> rescisión se adoptó <strong>en</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1930,<br />
<strong>de</strong>terminándose: que se abonará al Sr. Dr. Juan Peset Aleixandre <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> 164.500 pesetas por el edificio don<strong>de</strong> está insta<strong>la</strong>do el<br />
Instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, sobre so<strong>la</strong>r propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación; y<br />
abonar igualm<strong>en</strong>te al Sr. Peset <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 135.500 pesetas por vía <strong>de</strong><br />
in<strong>de</strong>mnización por rescindir el contrato sobre prestación <strong>de</strong> servicios<br />
afectos al Instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, que se formalizó <strong>en</strong> escritura<br />
368 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 14, 80.<br />
369 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1916 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />
370 En sesión <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1930, se había aprobado el proyecto pres<strong>en</strong>tado por el arquitecto<br />
<strong>provincia</strong>l para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un edificio <strong>de</strong>stinado a instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle<br />
223
<strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1917…La citada rescisión se elevó a escritura <strong>pública</strong><br />
<strong>en</strong> 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1930, y el 15 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930 se <strong>en</strong>tregó al señor Peset<br />
<strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ida suma <strong>de</strong> 300.000 pesetas [...]” 371<br />
La instauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> abrió una nueva etapa <strong>de</strong> cambios<br />
que dieron un importante giro a <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong>, <strong>de</strong>stacando el carácter<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador y municipalista, que mermó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les. En el tema que nos ocupa, <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Decreto<br />
<strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931 <strong>de</strong>volvió <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> los institutos<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s municipales <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
cada <strong>provincia</strong>, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> tajante oposición <strong>de</strong> algunas diputaciones <strong>provincia</strong>les,<br />
que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron a ultranza, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>en</strong> el verano <strong>de</strong> 1930 se empezó a barajar el<br />
probable cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación vig<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er bajo su tute<strong>la</strong> a<br />
los m<strong>en</strong>cionados institutos.<br />
Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong> esta resist<strong>en</strong>cia lo constituyó <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
que li<strong>de</strong>ró <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes corporaciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong>l Estado, una serie <strong>de</strong><br />
iniciativas para instar a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a que no modificase <strong>la</strong><br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios sanitarios <strong>provincia</strong>les, llegando hasta <strong>la</strong><br />
interposición <strong>de</strong> un recurso cont<strong>en</strong>cioso-administrativo contra <strong>la</strong> disposición dictada<br />
por el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación. Así, el 9 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1930 Pedro J. Serrano<br />
Biguer, presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación val<strong>en</strong>ciana, <strong>en</strong>vió una circu<strong>la</strong>r al Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Gobernación. En el<strong>la</strong> se afirmaba que “[…] antes <strong>de</strong> que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>re ultimada <strong>la</strong><br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estos servicios, sean oídas <strong>la</strong>s Diputaciones <strong>provincia</strong>les, a fin <strong>de</strong><br />
unir todas aquel<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y propósitos que estas corporaciones pudieran aportar y<br />
resulte con ello <strong>la</strong> nueva reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación lo más perfecta posible […]. En este mismo<br />
s<strong>en</strong>tido se ha permitido dirigirse esta Excel<strong>en</strong>tísima Diputación <strong>provincia</strong>l a <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>más, interesando su valiosa aportación y lograr con <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> todas, una<br />
<strong>de</strong>l Dr. Simarro, con presupuesto <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong> 608.614,41 pesetas. Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 4<br />
<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (A.D.P.V., A.1.3., Vol. 17).<br />
371 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 29, 112.<br />
224
legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> esta materia, que por sus fines afecta a todo el Estado, que concilie <strong>la</strong>s<br />
aspiraciones <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corporaciones interesadas [...]” 372 .<br />
Sin embargo, el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y director técnico <strong>de</strong>l IPHV<br />
<strong>en</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos, Gabriel Ferret, no participó <strong>de</strong> esta lucha, sino que mantuvo<br />
una postura c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tada con <strong>la</strong> diputación. Al parecer, el excesivo<br />
acaparami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l hospital irritaba a su director técnico, que p<strong>en</strong>saba más <strong>en</strong> el interés que<br />
t<strong>en</strong>ía proyectar los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución hacia el exterior, para servir <strong>de</strong><br />
elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>. La concepción <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> como organismos<br />
<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> realizar servicios <strong>de</strong> carácter higiénico y social <strong>en</strong> <strong>la</strong> circunscripción<br />
<strong>provincia</strong>l, había resultado hasta esos mom<strong>en</strong>tos un objetivo difícil <strong>de</strong> alcanzar bajo<br />
<strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación. La notificación <strong>de</strong> su disconformidad mediante un oficio<br />
<strong>en</strong>viado al director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, y el anuncio <strong>de</strong> su int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> que el<br />
<strong>la</strong>boratorio cesara <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1930 <strong>de</strong> prestar servicio al hospital, si a cambio<br />
no se obt<strong>en</strong>ía alguna comp<strong>en</strong>sación por el servicio, le valieron <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong>l cordón<br />
umbilical con <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l 373 . A<strong>de</strong>más ésta puso <strong>en</strong> marcha una propuesta<br />
<strong>de</strong> sanción administrativa, que más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>sestimaría el <strong>en</strong>trante gobierno<br />
republicano:<br />
“[...]T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> rebeldía adoptada por el director<br />
técnico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e […] rebeldía que trata <strong>de</strong><br />
hacer ext<strong>en</strong>siva a los funcionarios, toda vez que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong>l<br />
servicio y <strong>la</strong>boratorio ha colocado una or<strong>de</strong>n escrita prohibi<strong>en</strong>do que los<br />
funcionarios ati<strong>en</strong>dan ór<strong>de</strong>nes que no eman<strong>en</strong> <strong>de</strong> su autoridad, habi<strong>en</strong>do<br />
aconsejado verbalm<strong>en</strong>te a los mismos que <strong>de</strong>sobe<strong>de</strong>zcan y <strong>de</strong>sacat<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
que no se llev<strong>en</strong> a efecto por su conducto, aunque eman<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación [...]” 374 .<br />
372 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 29, 124-125.<br />
373 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A.D.P.V., A.1.3., Vol. 17.<br />
374 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A.D.P.V., A.1.3., Vol. 18.<br />
225
La posición <strong>de</strong> Ferret, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a favor <strong>de</strong> separar los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s corporaciones <strong>provincia</strong>les, también <strong>la</strong> ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el Boletín que<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia publicaba su instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, don<strong>de</strong> acusaba a <strong>la</strong>s<br />
diputaciones <strong>de</strong>:<br />
“[…] mediatizar, or<strong>de</strong>nar y sojuzgar los Institutos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a su<br />
autoridad, no compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>sanitaria</strong> no podía nunca<br />
estar a sus inmediatas ór<strong>de</strong>nes el funcionario <strong>de</strong>l Estado a qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> ley<br />
<strong>en</strong>com<strong>en</strong>daba <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y fiscalización <strong>de</strong> cuanto a Sanidad concierne<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, y que aún cuando tuvieran esas corporaciones toda <strong>la</strong><br />
aptitud y carácter legal, no podía mediatizar <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l Director<br />
técnico <strong>de</strong>l Instituto, cuya unicidad con el cargo <strong>de</strong> Inspector <strong>de</strong> Sanidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> era manifiesta […]. Liberados ya los c<strong>en</strong>tros sanitarios <strong>de</strong><br />
ridícu<strong>la</strong>s tute<strong>la</strong>s administrativas. Acordado ya que <strong>la</strong> Sanidad es función<br />
privativa <strong>de</strong>l Estado, <strong>de</strong>saparezca toda traba [...]” 375 .<br />
La posición <strong>de</strong> Ferret, a favor <strong>de</strong> que <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los recursos<br />
higiénico-sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> recayese sobre <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />
sanidad, fue <strong>la</strong> que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te triunfó <strong>en</strong> esta nueva etapa, y <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido el<br />
proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 376 como una fórmu<strong>la</strong><br />
colectiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural, fue responsabilidad <strong>de</strong>l inspector <strong>de</strong> cada<br />
<strong>provincia</strong>.<br />
375 Ferret y Obrador, G. (1931a).<br />
226
4.2.3. La financiación <strong>de</strong>l IPHV<br />
La propuesta <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> que realizaron<br />
Peset Alexandre y Torres Balbí, llevaba aparejada <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una subv<strong>en</strong>ción<br />
económica por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación que ellos fijaron <strong>en</strong> 20.000 pesetas. Dado que<br />
<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l primer contrato <strong>en</strong> 1916, no existía una reserva<br />
presupuestaria específica <strong>de</strong>stinada a tal fin <strong>en</strong> <strong>la</strong>s arcas <strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong> diputación<br />
echó mano <strong>de</strong>l presupuesto que v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>stinando al c<strong>en</strong>tro <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> vacunación<br />
dirigido por Torres Balbí, al que sumó <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong>stinada a un puesto vacante <strong>de</strong><br />
director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio microbiológico <strong>de</strong>l hospital, todo lo cual asc<strong>en</strong>dió a una<br />
cuantía <strong>de</strong> 6.000 pesetas. No obstante, se comprometía a un increm<strong>en</strong>to progresivo<br />
<strong>de</strong> esta subv<strong>en</strong>ción hasta alcanzar <strong>la</strong> cifra estipu<strong>la</strong>da:<br />
“[...] Se <strong>de</strong>cidió otorgar a favor <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> que<br />
proyectan establecer <strong>en</strong> esta ciudad los doctores Torres Balbí y Peset<br />
Alexandre, <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> 6.000 pesetas solicitada por los mismos,<br />
paga<strong>de</strong>ra mediante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> 3.000 pesetas que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad y <strong>en</strong><br />
virtud <strong>de</strong> contrato se satisfac<strong>en</strong> como subv<strong>en</strong>ción al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> vacunación<br />
antivariolosa, con cargo al capítulo <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>mida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l presupuesto<br />
<strong>provincia</strong>l, y el abono <strong>de</strong> otras 1.500 pesetas que <strong>en</strong> el presupuesto<br />
especial <strong>de</strong>l hospital figuran como haber <strong>de</strong> un director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />
microbiológico, cargo que no está provisto. Procurar a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />
nuevo presupuesto, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta subv<strong>en</strong>ción inicial <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuantía<br />
que permita el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da <strong>provincia</strong>l, aum<strong>en</strong>to que seguirá <strong>en</strong><br />
años sucesivos hasta llegar a <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> 20.000 pesetas que<br />
fijan los iniciadores <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> [...]” 377 .<br />
En <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l contrato inicial, se <strong>de</strong>jaba pl<strong>en</strong>a potestad a los fundadores<br />
para hacer uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción otorgada por <strong>la</strong> diputación y nombrar o adquirir a<br />
sus exp<strong>en</strong>sas, el personal y material que a su juicio fuese necesario para poner <strong>en</strong><br />
376 Su creación fue regu<strong>la</strong>da a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932.<br />
377 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1916 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />
227
marcha el nuevo servicio. Tal como había sido estipu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> un principio, <strong>la</strong>s<br />
primeras 6.000 pesetas que constituyeron <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción inicial, se fueron<br />
increm<strong>en</strong>tando progresivam<strong>en</strong>te hasta alcanzar lo acordado <strong>en</strong> el contrato, que eran<br />
20.000 pesetas.<br />
En los presupuestos <strong>de</strong> los años 1925 a 1930 <strong>la</strong> Diputación increm<strong>en</strong>tó esta<br />
subv<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>dicando al capítulo <strong>de</strong> “salubridad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>” una cantidad anual <strong>de</strong><br />
25.000 pesetas. Obviam<strong>en</strong>te, el capítulo <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> no se limitaba a <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción que le otorgaba <strong>la</strong> diputación, ya que ésta<br />
estaba <strong>de</strong>stinada únicam<strong>en</strong>te al servicio que <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>dicar a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s personas<br />
incluidas <strong>en</strong> los padrones <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong> los municipios, situación que éstos <strong>de</strong>bían <strong>de</strong><br />
acreditar acompañando <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong>l servicio 378 . La tarifa <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes servicios que ofertaba el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l quedaba establecida<br />
<strong>en</strong> el anexo <strong>de</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, y constituía su principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> financiación. A<br />
modo <strong>de</strong> ejemplo, transcribimos los precios <strong>de</strong> algunos servicios como <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> vacunas, sueros, análisis <strong>de</strong> aguas y servicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, que podían ser<br />
solicitados tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes municipios, como por cualquier particu<strong>la</strong>r:<br />
Tab<strong>la</strong> VI<br />
Tarifa <strong>de</strong> precios <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1926<br />
Producto Precio <strong>en</strong><br />
pesetas<br />
Vacuna antivariólica<br />
Tubo para 1-3 personas, con estuche y vaccinostilo 1<br />
Vial para 5-8 personas 2<br />
Vial para 25-30 personas 5<br />
Vial para 50-60 personas 10<br />
Vacuna antitífica polival<strong>en</strong>te etérea<br />
Prev<strong>en</strong>tiva, caja <strong>de</strong> 3 ampol<strong>la</strong>s 5<br />
Curativa, caja <strong>de</strong> 4 ampol<strong>la</strong>s 7,5<br />
Prev<strong>en</strong>tiva, ampol<strong>la</strong> <strong>de</strong> 2 c.c 2,5<br />
Prev<strong>en</strong>tiva, ampol<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 c.c 5<br />
378 Esta norma parece que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica era frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te transgredida por los municipios, y así lo<br />
hacía saber Juan Peset a <strong>la</strong> diputación al comunicarle que muchos pueblos solicitaban el suministro <strong>de</strong><br />
vacuna antirrábica y antivariólica para personas que no eran pobres. Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 16<br />
<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1921 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (A.D.P.V., A.1.3., Vol. 9).<br />
228
Vacuna antiparatífica A<br />
Curativa, caja <strong>de</strong> 3 ampol<strong>la</strong>s 7,5<br />
Vacuna antiparatífica B<br />
Curativa, caja <strong>de</strong> 4 ampol<strong>la</strong>s 7,5<br />
Vacuna antitifo-paratífica<br />
Prev<strong>en</strong>tiva, caja <strong>de</strong> 3 ampol<strong>la</strong>s 5<br />
Vacuna antimelitocóccica<br />
Curativa, caja <strong>de</strong> 10 ampol<strong>la</strong>s 8<br />
Vacuna antitifo-melitocóccica<br />
Prev<strong>en</strong>tiva, caja <strong>de</strong> 3 ampol<strong>la</strong>s 5<br />
Vacuna antiestafilocóccica<br />
Curativa, caja <strong>de</strong> 10 ampol<strong>la</strong>s 8<br />
Vacuna antigonocóccica<br />
Curativa, caja <strong>de</strong> 10 ampol<strong>la</strong>s 10<br />
Vacuna antineumocóccica<br />
Curativa, caja <strong>de</strong> 10 ampol<strong>la</strong>s 10<br />
Vacuna antioc<strong>en</strong>osa<br />
Curativa, caja <strong>de</strong> 20 ampol<strong>la</strong>s 20<br />
Servicio antirrábico<br />
Diagnóstico reve<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia 50<br />
Tratami<strong>en</strong>to antirrábico completo 75<br />
Vacunación antirrábica <strong>de</strong> animales 75<br />
Consultas acerca <strong>de</strong> este servicio 10<br />
Servicio a domicilio, precios conv<strong>en</strong>cionales<br />
Sueros<br />
Antidiftérico, ampol<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 c.c. 4<br />
Antitetánico (10 c.c.) 5<br />
Antiestreptocóccico (10 c.c.) 5<br />
Antimelitocóccico (10 c.c.) 8<br />
Antineumocóccico (10 c.c.) 8<br />
Antim<strong>en</strong>ingocóccico (10 c.c.) 5<br />
Equino normal (10 c.c.) 2,5<br />
Hematopoyético (10 c.c.) 4<br />
Ge<strong>la</strong>tina esterilizada al 10% para inyecciones (10 c.c.) 2,5<br />
Análisis <strong>de</strong> aguas<br />
Grado hidrotimétrico 50<br />
Determinación <strong>de</strong>l residuo 10<br />
Ensayo químico cualitativo g<strong>en</strong>eral 25<br />
Análisis completo <strong>de</strong> potabilidad 150<br />
Análisis para <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar <strong>de</strong> utilidad <strong>pública</strong> un agua<br />
1.500<br />
mínero-medicinal<br />
Recu<strong>en</strong>to bacteriano 20<br />
Investigación <strong>de</strong>l colibacilo 30<br />
Análisis bacteriológico completo 150<br />
229
Eficacia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sinfectante 200<br />
Desinfecciones<br />
Por cada 50 m. cúbicos o fracción a conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />
5,5<br />
2,5 Por grs. cada De 50 formol m. cúbicos por m. o fracción cúbico, sin a conc<strong>en</strong>tración neutralización <strong>de</strong><br />
7,25<br />
2,5 Por grs. cada De 50 formol m. cúbicos por m. o fracción cúbico, con a conc<strong>en</strong>tración neutralización <strong>de</strong><br />
8,5<br />
5 Por grs. cada De 50 formol m. cúbicos por m. o cúbico, fracción sin a neutralización<br />
conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />
11<br />
2,5 Desinfección grs. formol <strong>de</strong> ropas por a m. <strong>la</strong> cúbico, estufa con neutralización<br />
2<br />
Pulverizaciones, por cada 50 m. cúbicos y fracción<br />
Formol 4<br />
Creolina 4<br />
Ácido fénico 4<br />
Bicloruro mercúrico 2<br />
Fu<strong>en</strong>te: Anexo al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1926.<br />
Como ya se ha dicho, <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria Provincial<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia como un servicio ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>stinado a prestar<br />
los servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>de</strong>sinfección necesarios <strong>en</strong> cualquier pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>, se p<strong>la</strong>nteó con cargo a <strong>la</strong> contribución económica <strong>de</strong> todos sus municipios.<br />
Sin embargo, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta que realizó inicialm<strong>en</strong>te el gobernador<br />
Calvo Sotelo, <strong>de</strong> que cada municipio aportase un 1,5% <strong>de</strong> su presupuesto, <strong>la</strong><br />
asamblea <strong>de</strong> municipios convocada para pactar su contribución para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />
nuevo servicio, acordó que fuera <strong>de</strong> un 0,5% <strong>de</strong>l mismo. Esto mermó<br />
sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l nuevo servicio, pues con<br />
<strong>la</strong> recaudación <strong>de</strong>l primer año -1922- sólo se ingresaron 33.000 pesetas, cantidad a<br />
todas luces insufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> compra <strong>de</strong>l mínimo material necesario 379 . La suma<br />
que proporcionó <strong>la</strong> recaudación <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación realizada a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1923, hizo<br />
posible que <strong>la</strong> comisión administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión que realizó el 25 <strong>de</strong><br />
octubre <strong>de</strong> ese año, acordase <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> lo más indisp<strong>en</strong>sable para com<strong>en</strong>zar a<br />
funcionar. Este material constaba <strong>de</strong> una estufa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección por vapor a alta<br />
presión, una potabilizadora, una lejiadora, un aparato sulfurador, sistema C<strong>la</strong>yton, un<br />
formóg<strong>en</strong>o, pulverizadores y dos ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> campaña, todo ello montado sobre<br />
furgonetas automóviles. No fue necesaria <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> material <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio,<br />
ya que los análisis <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> los asumió el<br />
<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 380 .<br />
379 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1923: 392).<br />
380 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1924: 142).<br />
230
El presupuesto reunido por <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong> municipios <strong>en</strong> 1924, hizo<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te viable <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l servicio, al sumar a <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong><br />
material adquirida con el presupuesto <strong>de</strong>l año anterior, <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong>l personal<br />
sanitario. Así, se contrataron dos médicos -por oposición-, dos practicantes, dos<br />
<strong>de</strong>sinfectores, dos conductores y un administrativo. De los ingresos <strong>de</strong> 1924, que<br />
asc<strong>en</strong>dieron a 45.000 pesetas, 30.356 se invirtieron <strong>en</strong> gastos <strong>de</strong> personal, y 29.650<br />
<strong>en</strong> gastos <strong>de</strong> material 381 .<br />
El cambio <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa que tuvo lugar a partir <strong>de</strong> 1931,<br />
puso <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />
instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. De esta forma, los ingresos con que pasó a contar <strong>la</strong><br />
institución eran, por un <strong>la</strong>do, los resultantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tributación municipal, aportación<br />
que suponía el 1% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> cada municipio. A esta cuantía se<br />
sumaba <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong>l cobro por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s privadas realizadas -análisis,<br />
<strong>de</strong>sinfecciones, tratami<strong>en</strong>tos antirrábicos, cursos <strong>de</strong> formación...-. Como ejemplo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong>l IPHV a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período republicano, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> propuesta que realizó su inspector <strong>provincia</strong>l, Gabriel<br />
Ferret, para el año 1932 382 :<br />
381 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1925: 157).<br />
382 Ferret, G. (1932).<br />
231
Tab<strong>la</strong> VII<br />
Presupuesto <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia para el año 1932<br />
INGRESOS<br />
Pesetas<br />
CAPITULO I: TRIBUTACIONES<br />
Partida 1ª: Tributación municipal: 1% <strong>de</strong> los presupuestos<br />
municipales.<br />
214.000<br />
CAPITULO II: DERECHOS Y TASAS<br />
Partida 2ª: Por 25% <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos sanitarios. 15.000<br />
Partida 3ª: Por 25% <strong>de</strong> análisis, dictám<strong>en</strong>es, etc. 1.500<br />
Partida 4ª: Por 25% <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfecciones, <strong>de</strong>sinsectaciones y<br />
<strong>de</strong>sratizaciones.<br />
2.000<br />
Partida 5ª: Por 25% <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza para inspectores<br />
municipales <strong>de</strong> sanidad y otros.<br />
1.000<br />
Partida 6ª: Por tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos pudi<strong>en</strong>tes. 500<br />
Partida 7ª: Por observación <strong>de</strong> animales. 250<br />
Partida 8ª: Por tratami<strong>en</strong>tos antirrábicos a pudi<strong>en</strong>tes. 200<br />
Partida 9ª: Por productos e<strong>la</strong>borados <strong>en</strong> el Instituto. 250<br />
CAPITULO III: EXTRAORDINARIOS<br />
Partida 10ª: Por subv<strong>en</strong>ciones, legados, etc. 200<br />
CAPITULO IV: RESULTAS<br />
Partida 11ª: Por lo que se calcu<strong>la</strong> existirá <strong>en</strong> <strong>la</strong> caja <strong>en</strong> 31 <strong>de</strong><br />
diciembre.<br />
40.000<br />
Partida 12ª: Por lo que se calcu<strong>la</strong> asc<strong>en</strong><strong>de</strong>rán los créditos<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cobro hasta el 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1930.<br />
95.850<br />
Partida 13ª: Por lo que se calcu<strong>la</strong> asc<strong>en</strong><strong>de</strong>rán los créditos<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cobro hasta el 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931.<br />
149.435<br />
Partida 14ª: Por lo que se calcu<strong>la</strong> <strong>de</strong> otras resultas. 2.000<br />
TOTAL INGRESOS 522.185<br />
GASTOS<br />
Pesetas<br />
CAPITULO I: PERSONAL<br />
Facultativo<br />
Partida 1ª: Director- Jefe técnico. 10.000<br />
Partida 2ª: Jefe sección epi<strong>de</strong>miología. 8.000<br />
Partida 3ª: Jefe sección bacteriología. 8.000<br />
Partida 4ª: Jefe sección análisis químico. 8.000<br />
Partida 5ª: Jefe sección veterinaria. 8.000<br />
Administrativo<br />
Partida 6ª: Secretario-administrador ,gratificación. 3.000<br />
Partida 7ª: Tesorero, por quebranto <strong>de</strong> moneda. 2.000<br />
Partida 8ª: Oficial 1ª administrativo. 7.000<br />
Partida 9ª: Oficial 2ª administrativo. 6.000<br />
Auxiliar técnico<br />
Partida 10ª: Un practicante. 4.000<br />
Partida 11ª: Un practicante. 4.000<br />
Partida 12ª: Un <strong>de</strong>sinfector. 3.600<br />
232
Auxiliar técnico (continuación)<br />
Partida 13ª: Un <strong>de</strong>sinfector. 3.600<br />
Partida 14ª: Un <strong>de</strong>sinfector Játiva. 3.600<br />
Partida 15ª: Un chofer. 4.000<br />
Partida 16ª: Un chofer. 4.000<br />
Partida 17ª: Un chofer Játiva. 4.000<br />
Partida 18ª: Un mozo <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio química. 2.500<br />
Partida 19ª: Un mozo <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio bacteriología. 2.500<br />
Partida 20ª: Un conserje. 2.000<br />
CAPITULO II: MATERIAL<br />
Partida 21ª: Laboratorio. 15.000<br />
Partida 22ª: Desinfección, <strong>de</strong>sinsectación, etc. 4.000<br />
Partida 23ª: Para coches <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, su <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y<br />
reparación.<br />
22.000<br />
Partida 24ª: Mobiliario nueva insta<strong>la</strong>ción. 65.000<br />
Partida 25ª: Biblioteca, suscripciones, anuncios, propaganda y<br />
divulgación.<br />
6.000<br />
Partida 26ª: Boletín m<strong>en</strong>sual y memoria anual. 6.000<br />
Partida 27ª: Escritorio. 2.000<br />
Partida 28ª: Equipos y otros vestuarios para chóferes,<br />
personal y epi<strong>de</strong>mias.<br />
CAPITULO III: FUNCIONAMIENTO<br />
Partida 29ª: Alquileres, obras y conservación: agua, gas,<br />
combustible, calefacción y electricidad.<br />
Partida 30ª: Productos químicos, medios <strong>de</strong> cultivo, animales <strong>de</strong><br />
experim<strong>en</strong>tación y sus sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />
Partida 31ª: Desinfect., insecticidas, raticidas, sueros, vacunas,<br />
médu<strong>la</strong>s rábicas, medicam<strong>en</strong>tos y material <strong>de</strong><br />
curaciones.<br />
4.000<br />
10.000<br />
3.000<br />
5.000<br />
Partida 32ª: Limpieza y <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> ropas. 400<br />
Partida 33ª: Teléfonos, telegramas, telefonemas, sellos y timbres. 1.500<br />
Partida 34ª: Dietas y gastos <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> personal <strong>de</strong>l instituto y<br />
12.000<br />
<strong>de</strong> los vocales <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta administrativa.<br />
Partida 35ª: Gastos por <strong>en</strong>señanza, ampliación <strong>de</strong> estudios y otros<br />
5.000<br />
simi<strong>la</strong>res.<br />
Partida 36ª: Contribuciones, impuestos, seguros, etc. 4.000<br />
CAPITULO IV: FUNDACIONAL<br />
Partida 37ª: Por instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> lo que falta <strong>en</strong>tregar hasta<br />
170.000<br />
terminación <strong>de</strong>l edificio.<br />
Partida 38ª: Primer p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> 1932. 50.000<br />
Partida 39ª: Por intereses <strong>de</strong> 6% <strong>de</strong> 300.000 pts. 18.000<br />
Partida 40ª: Para fundar brigadas, subbrigadas, etc. 20.000<br />
CAPITULO V: IMPREVISTOS<br />
Partida 41ª: Por gastos no previstos <strong>en</strong> este presupuesto. 1.485<br />
TOTAL GASTOS 522.185<br />
Fu<strong>en</strong>te: Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 56, 1932, 6-7.<br />
233
4.2.4. La se<strong>de</strong> <strong>de</strong>l IPHV<br />
El acuerdo inicial al que llegó <strong>la</strong> diputación con los fundadores <strong>de</strong>l instituto<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, incluía que <strong>la</strong> diputación comprase un so<strong>la</strong>r anejo al hospital<br />
<strong>provincia</strong>l para que ellos se hicies<strong>en</strong> cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l edificio que <strong>de</strong>bía<br />
albergar a <strong>la</strong> nueva institución. Sin embargo, este proceso que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te parecía<br />
s<strong>en</strong>cillo, llevaba aparejadas algunas complicaciones pues el so<strong>la</strong>r <strong>en</strong> cuestión, que<br />
años atrás había albergado el antiguo conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Agustín, era propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
junta <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva cárcel <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> formalizarse el contrato con<br />
Peset Alexandre y Torres Balbí, esta institución había solicitado al Ministro <strong>de</strong><br />
Gracia y Justicia <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>te autorización para ce<strong>de</strong>rlo a <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l<br />
por su precio <strong>de</strong> tasación, resultando necesaria su ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
subasta y concurso:<br />
“[...] Debi<strong>en</strong>do ser construido el edificio <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> sobre un so<strong>la</strong>r pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Excel<strong>en</strong>tísima Diputación<br />
Provincial, que por circunstancias especiales ésta no pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad, adquiere el compromiso <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo por el precio <strong>de</strong><br />
adquisición a los fundadores <strong>de</strong> dicho Instituto al expiar el contrato, si<br />
éstos lo solicitan y <strong>la</strong> Diputación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación legal <strong>de</strong><br />
hacerlo [...]” 383 .<br />
Cinco meses fue el tiempo que tardó aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> resolverse <strong>la</strong><br />
compra <strong>de</strong>l so<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l antiguo conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Agustín por <strong>la</strong> diputación. Así, <strong>en</strong><br />
sesión celebrada el 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1917, se daba cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión por <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong><br />
inspección y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva cárcel, <strong>de</strong> “<strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s números 1 y 2,<br />
manzana primera <strong>de</strong>l so<strong>la</strong>r <strong>de</strong> San Agustín, por el precio <strong>de</strong> su tasación. 36.992’68<br />
pesetas el número 1, y 41.598’90 pesetas el número 2, formando un total <strong>de</strong><br />
78.591’58 pesetas” 384 . De esta manera, el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> estuvo<br />
ubicado <strong>en</strong> una primera etapa junto al hospital <strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Guillén <strong>de</strong><br />
383 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1916 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />
384 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1917 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />
234
Castro nº 22, situación que por otro <strong>la</strong>do le creaba una gran <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
institución asist<strong>en</strong>cial y le restaba autonomía para ori<strong>en</strong>tar su cometido hacia una<br />
perspectiva más <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>.<br />
Con <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 1925 <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, el instituto<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se convirtió <strong>en</strong> el núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />
sanidad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Pero esta progresiva expansión, que se caracterizó<br />
por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos disp<strong>en</strong>sarios y <strong>de</strong> una escue<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> puericultura,<br />
veía obstaculizada <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que todos estos servicios estuvieran ubicados<br />
bajo una misma se<strong>de</strong>, ante <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> espacio que ya pres<strong>en</strong>taba el edificio<br />
anejo al hospital <strong>provincia</strong>l, se<strong>de</strong> <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Por otra parte, <strong>la</strong><br />
compra <strong>de</strong> este edificio a su propietario, Juan Peset Alexandre, se pres<strong>en</strong>taba como<br />
una bu<strong>en</strong>a oportunidad para que <strong>la</strong> diputación ampliase <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l hospital.<br />
Así fue como <strong>la</strong> diputación <strong>de</strong>cidió rescindir el contrato <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios<br />
que se había formalizado por escritura otorgada <strong>en</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1917, con arreglo a<br />
<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes condiciones:<br />
“[...] 1ª. El precio que <strong>la</strong> Diputación ha <strong>de</strong> pagar a D. Juan Peset<br />
Alexandre por el edificio construido sobre so<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación don<strong>de</strong><br />
está insta<strong>la</strong>do el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, es el <strong>de</strong> 164.500 pts.<br />
2ª Abonar a Peset <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 135.500 pts. por in<strong>de</strong>mnización por <strong>la</strong><br />
rescisión <strong>de</strong>l contrato <strong>en</strong> vigor sobre <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios afectos al<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />
3ª La Diputación abonará a Peset <strong>la</strong>s precitadas sumas <strong>de</strong> 164.500 y<br />
135.500 pts., que <strong>en</strong> conjunto forman <strong>la</strong> cantidad global <strong>de</strong> 300.000 pts.<br />
antes <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> mayo [...]” 385 .<br />
385 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A.D.P.V., A.1.3., Vol. 17.<br />
235
En esta misma sesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se acordaba recuperar el edificio <strong>de</strong>l instituto<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para ampliación <strong>de</strong>l hospital, también se aprobó el proyecto pres<strong>en</strong>tado<br />
por el arquitecto <strong>provincia</strong>l para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo edificio <strong>de</strong>stinado a<br />
instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro, actualm<strong>en</strong>te Micer Mascó,<br />
con presupuesto <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong> 608.614,41 pts. La fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> financiación con <strong>la</strong> que<br />
se contaba para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s futuras obras estaba compuesta por <strong>la</strong> aportación<br />
<strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, “si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> diputación mera administradora <strong>de</strong> estos fondos por<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión administrativa <strong>de</strong>l servicio sanitario” 386 Tras celebrarse el<br />
pertin<strong>en</strong>te concurso, se adquirió el m<strong>en</strong>cionado so<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> superficie 1.160 metros<br />
cuadrados y se formalizó su escritura el 24 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1930. La obra para <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong>l nuevo edificio se adjudicó por subasta a <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong><br />
Construcciones Hidráulicas y Civiles S.A., por <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 516.130,46 pts. y<br />
aunque el edificio com<strong>en</strong>zó a construirse <strong>en</strong> 1930 387 , <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra<br />
avanzaba muy l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te. Probablem<strong>en</strong>te el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> empresa constructora<br />
tuviera su se<strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, fue el principal <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong>l retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l edificio. Así fue como, con cerca <strong>de</strong> un año <strong>de</strong> retraso respecto a lo<br />
acordado y sin que el edificio estuviese <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te terminado, se produjo el<br />
tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>l Instituto al nuevo local, don<strong>de</strong> según pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Tomás<br />
Peset “[...] ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> albañiles, pintores, fontaneros, etc., mal acondicionados y<br />
con gran<strong>de</strong>s molestias nos insta<strong>la</strong>mos, único modo <strong>de</strong> que <strong>en</strong> febrero se nos <strong>en</strong>tregara<br />
provisionalm<strong>en</strong>te el edificio, con <strong>de</strong>fectos por falta <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación técnica, que hemos<br />
t<strong>en</strong>ido más tar<strong>de</strong> que subsanar, acop<strong>la</strong>ndo servicios a locales <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> locales a<br />
servicio [...]” 388 .<br />
Por fin el 4 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1933, el inspector <strong>de</strong> sanidad y jefe <strong>de</strong> todos los<br />
servicios <strong>provincia</strong>les, Tomás Peset Alexandre, realizaba <strong>la</strong> inauguración oficial <strong>de</strong>l<br />
nuevo edificio <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro número 39 389 , acompañado por el recién<br />
nombrado director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad Julio Bejarano, y <strong>de</strong>l director <strong>de</strong> instituciones<br />
<strong>sanitaria</strong>s Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>, que se vieron acompañados por los difer<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>tantes<br />
386 Esto es explicado por Giner Guillot, miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Administrativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada<br />
el 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., A.1.3., Vol. 17.<br />
387 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 29, 111-113.<br />
388 Peset Alexandre, T. (1933a: 7-9).<br />
236
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s culturales y <strong>sanitaria</strong>s, así como por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad. De esta forma, el nuevo edificio permitió reunir <strong>en</strong> una misma se<strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes servicios sanitarios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, ya que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> albergar los<br />
servicios administrativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l, también pasó a ser <strong>la</strong> nueva<br />
se<strong>de</strong> <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo, antirrábico y antituberculoso, <strong>de</strong> los<br />
<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
puericultura 390 .<br />
4.2.5. El Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1927-1936)<br />
El instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> contó a partir <strong>de</strong> 1927 con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong><br />
un boletín <strong>de</strong> carácter m<strong>en</strong>sual, como órgano <strong>de</strong> difusión oficial <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s.<br />
Su primer número se publicó <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1927, con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> Boletín<br />
Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to inspector <strong>provincia</strong>l<br />
<strong>de</strong> sanidad Miguel Trallero, bajo cuya responsabilidad quedaba su redacción y<br />
administración. Esta <strong>de</strong>nominación se mantuvo hasta 1930 <strong>en</strong> que, al hacerse cargo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l Gabriel Ferret, adoptó <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> Boletín<br />
<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Suponemos que el cambio <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>nominación coincidió con <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación<br />
<strong>provincia</strong>l y el interés por reforzar <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l instituto como <strong>la</strong> institución técnica<br />
<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>provincia</strong>l.<br />
Como publicación oficial que era, su cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio se c<strong>en</strong>tró<br />
<strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> dar publicidad a <strong>la</strong>s disposiciones y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones establecidas<br />
ya por el gobierno c<strong>en</strong>tral, ya por el <strong>provincia</strong>l, y por otro <strong>la</strong>do <strong>en</strong> dar a conocer a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> algunos servicios <strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong> situación<br />
con respecto a <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interés por su impacto social.<br />
La m<strong>en</strong>or autonomía técnica <strong>de</strong>l instituto <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
publicación, <strong>en</strong> que su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa estaba vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> diputación<br />
<strong>provincia</strong>l, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacerse pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su <strong>de</strong>nominación, también se ponía <strong>de</strong><br />
389 Este edificio fue <strong>de</strong>rruido a finales <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong> su lugar se edificó el inmueble <strong>en</strong> el<br />
que actualm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e su se<strong>de</strong> <strong>la</strong> Conselleria <strong>de</strong> Sanitat.<br />
237
manifiesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l Boletín como órgano <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones<br />
<strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les emanadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el gobierno civil, resultando frecu<strong>en</strong>tes los<br />
trabajos firmados por el <strong>en</strong>tonces gobernador civil, Cristino Bermú<strong>de</strong>z Castro, <strong>en</strong><br />
forma <strong>de</strong> recordatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones establecidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el gobierno<br />
<strong>provincia</strong>l 391 . Junto a ello, aparecían publicados artículos firmados por profesionales<br />
sanitarios vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l -médicos <strong>de</strong>l instituto y <strong>de</strong> los<br />
disp<strong>en</strong>sarios, sub<strong>de</strong>legados, sanitarios locales-, bi<strong>en</strong> dando a conocer <strong>la</strong>s actuaciones<br />
realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su lugar <strong>de</strong> trabajo, bi<strong>en</strong> analizando <strong>la</strong> situación respecto a algún<br />
problema <strong>de</strong> salud concreto. La estadística re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l instituto<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> también eran dos secciones fijas que<br />
incorporaba el boletín <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas páginas <strong>de</strong> cada número.<br />
Con el logro <strong>de</strong> su in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa, el cambio <strong>de</strong> nombre <strong>de</strong>l<br />
boletín <strong>en</strong> 1930 vino a c<strong>en</strong>trar su papel como órgano <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l instituto<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Gabriel Ferret, qui<strong>en</strong><br />
contaba con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros co<strong>la</strong>boradores vincu<strong>la</strong>dos al Instituto o a los<br />
difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les. Así, <strong>en</strong> el equipo <strong>de</strong> redacción co<strong>la</strong>boraban<br />
inicialm<strong>en</strong>te Vic<strong>en</strong>te Sánchis Bayarri y Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z, médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
secciones <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y bacteriología, así como Alejandro García Brust<strong>en</strong>ga,<br />
secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura. Pero a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el boletín <strong>de</strong><br />
una sección <strong>de</strong>dicada a dar a conocer <strong>la</strong>s actuaciones llevadas a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes servicios <strong>provincia</strong>les, <strong>de</strong>terminaba otras co<strong>la</strong>boraciones más o m<strong>en</strong>os<br />
asiduas, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Aubán, Guillén y Medina <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo<br />
<strong>provincia</strong>l, o <strong>la</strong> <strong>de</strong> Castañer <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l antituberculoso. Todos ellos<br />
contribuían no sólo pres<strong>en</strong>tando los datos estadísticos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los<br />
servicios que prestaban, sino que a<strong>de</strong>más analizaban <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva que les ofrecía el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo específico<br />
<strong>de</strong> actuación al que se <strong>de</strong>dicaban. En este s<strong>en</strong>tido, Gabriel Ferret, como director <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
política <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, también aprovechaba <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l boletín para dar a<br />
390 Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1933b).<br />
391 A modo <strong>de</strong> ejemplo vemos insertas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia varias circu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l. La primera se refería al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carnes y<br />
<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros, <strong>la</strong> segunda anunciaba el concurso <strong>de</strong> madres <strong>la</strong>ctantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
238
conocer los principales proyectos a impulsar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l, o para<br />
com<strong>en</strong>tar su opinión acerca <strong>de</strong> los importantes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />
propuestos con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>. También cabe<br />
<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong>dicada a publicar <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>,<br />
con datos <strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y su <strong>provincia</strong>, <strong>la</strong> cual se<br />
complem<strong>en</strong>taba con <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong> morbilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que se reseñaba no sólo <strong>la</strong> morbilidad sino también <strong>la</strong> mortalidad m<strong>en</strong>sual <strong>provincia</strong>l<br />
<strong>de</strong>bida a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria.<br />
La sustitución <strong>de</strong> Gabriel Ferret por Tomás Peset, conllevó <strong>la</strong> propuesta por<br />
parte <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong>trante <strong>de</strong> introducir alguna novedad <strong>en</strong> el boletín<br />
como propósito al empezar el año 1933, pero siempre bajo <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> que<br />
mantuviese su ori<strong>en</strong>tación divulgativa, no <strong>de</strong> publicación <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífico, y <strong>de</strong><br />
esta forma lo expresaba:<br />
“[...] Nuestra primera <strong>la</strong>bor ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong> agrupar a todos los compañeros,<br />
a más <strong>de</strong> haber reunido a todos los elem<strong>en</strong>tos y servicios sanitarios<br />
oficiales, cosa que no <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s pudo conseguirse.<br />
Contamos con una co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> garantía que ori<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l<br />
Boletín <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido práctico que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>de</strong> divulgar, apartándonos<br />
por completo <strong>de</strong> <strong>la</strong> posible ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista ci<strong>en</strong>tífica, ya que para<br />
esa ori<strong>en</strong>tación ya exist<strong>en</strong> otras que cumpl<strong>en</strong> a <strong>la</strong> perfección su cometido,<br />
y <strong>en</strong> cambio una <strong>la</strong>bor exclusiva <strong>de</strong> divulgación <strong>sanitaria</strong> que hoy <strong>en</strong> día<br />
está algo <strong>de</strong>scuidada, es <strong>la</strong> única que cuadra a este Boletín [...] 392 .<br />
La estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>en</strong> esta nueva etapa dio pie a introducir,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas, artículos <strong>de</strong> divulgación, notas, consejos, datos, etc.<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con <strong>la</strong>s distintas luchas profilácticas contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis, tracoma, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral con todo aquello que<br />
tuviera re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> sanidad. Con esta int<strong>en</strong>ción se difundía <strong>de</strong> manera gratuita a<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos, médicos, veterinarios, farmacéuticos y maestros <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong> tercera hacía refer<strong>en</strong>cia al interés <strong>de</strong> persistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña contra <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> mediante<br />
<strong>la</strong> vacunación infantil. Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l (1928a, 1928b, 1928c).<br />
392 Peset Alexandre, T. (1933e).<br />
239
<strong>provincia</strong>. El cuerpo <strong>de</strong> redactores <strong>en</strong> esta etapa lo integraban Tomás Peset como<br />
director, Vidal Jordana -jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología-, Ramón Mén<strong>de</strong>z -jefe<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología-, Marqués Gil -jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> química- y<br />
Campos Pérez -jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria- como redactores, García Brust<strong>en</strong>ga -<br />
secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura- como redactor jefe, y como co<strong>la</strong>boradores<br />
los facultativos <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l.<br />
No cabe duda <strong>de</strong> que esta publicación oficial fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />
importantes con que contó el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> su <strong>la</strong>bor<br />
<strong>de</strong> aglutinar y estimu<strong>la</strong>r a todos los profesionales e instituciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>, hacia el proyecto común <strong>de</strong> elevar el nivel <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
val<strong>en</strong>ciana.<br />
4.2.6. La actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el IPHV<br />
El Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia fue uno <strong>de</strong> los pioneros <strong>de</strong>l<br />
estado español. Fundado <strong>en</strong> 1916, su importancia se fue increm<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> forma<br />
progresiva <strong>en</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, adaptando su actividad a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias sociales <strong>de</strong>l<br />
mom<strong>en</strong>to, hasta llegar a alcanzar su máximo espl<strong>en</strong>dor <strong>en</strong> los años <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />
Re<strong>pública</strong>. Vamos a distinguir tres períodos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> lo que fue<br />
su trayectoria: el período que podríamos <strong>de</strong>nominar fundacional, compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre<br />
1916 y 1920, <strong>en</strong> el que su actividad estuvo c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l hospital<br />
<strong>provincia</strong>l. Un segundo período que duró hasta 1931, marcado por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />
servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> con<br />
<strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l. Por último, <strong>la</strong> mayor dotación <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> el<br />
período republicano, permitió una nueva expansión <strong>de</strong> esta institución <strong>sanitaria</strong>, que<br />
asumió nuevas responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina<br />
social.<br />
El período fundacional (1916-1920)<br />
El 21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1916, los médicos fundadores <strong>de</strong>l instituto comunicaron a<br />
<strong>la</strong> diputación que estaban <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar a prestar sus servicios, y<br />
suponemos que lo hicieron utilizando <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l hospital, ya que el nuevo<br />
240
edificio <strong>de</strong> su propiedad no se terminó hasta <strong>la</strong> primavera <strong>de</strong> 1917, por lo que fue<br />
“[...] <strong>en</strong> 1918 cuando realm<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>zaron a prestarse <strong>en</strong> toda su ext<strong>en</strong>sión los<br />
servicios contratados por esta Diputación[...]” 393 . Como pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da que a continuación se va a <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>r, <strong>la</strong><br />
función <strong>de</strong>l instituto <strong>en</strong> esta primera etapa estuvo básicam<strong>en</strong>te dirigida a cubrir <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l hospital. Los estudios analíticos realizados <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio t<strong>en</strong>ían<br />
un carácter emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te clínico, ocupando un lugar secundario los estudios<br />
propios <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> -análisis <strong>de</strong> aguas, alim<strong>en</strong>tos...-. Por el<br />
contrario, otra actividad <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>la</strong> vacunación, sí <strong>en</strong>contró el lugar<br />
prefer<strong>en</strong>te que merecía <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l instituto. La asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l antiguo<br />
c<strong>en</strong>tro <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> vacunación a <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, permitió a <strong>la</strong><br />
nueva institución no sólo continuar con <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor prev<strong>en</strong>tiva ya iniciada por Torres<br />
Balbí y c<strong>en</strong>trada básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> vacunación antivariólica, sino que a<strong>de</strong>más<br />
com<strong>en</strong>zó a pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> otras vacunas.<br />
Entre los co<strong>la</strong>boradores <strong>de</strong> Juan Peset Alexandre <strong>en</strong> esta etapa, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />
m<strong>en</strong>cionado Torres Balbí, figuraron Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera -su padre y uno <strong>de</strong> los<br />
fundadores <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia- y el ayudante <strong>de</strong> éste,<br />
Francisco Alexandre, ambos como químicos. Adolfo Rincón <strong>de</strong> Arel<strong>la</strong>no, que era<br />
comandante <strong>de</strong> Sanidad Militar, José B<strong>la</strong>y Santos, Joaquín Mestre Medina y Ramón<br />
Corel<strong>la</strong> como médicos. El equipo lo completaban Enrique Gay Mén<strong>de</strong>z,<br />
farmacéutico <strong>de</strong>l Hospital, y Tomás Peset Alexandre, doctor <strong>en</strong> medicina y<br />
veterinario, también vincu<strong>la</strong>do con anterioridad al servicio sanitario municipal y que<br />
más tar<strong>de</strong> ganó <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> San Sebastián -<strong>en</strong> 1923- y a<br />
continuación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia -<strong>en</strong> 1932- 394 .<br />
Servicios analíticos<br />
Entre <strong>la</strong>s diversas activida<strong>de</strong>s realizadas, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que unas pres<strong>en</strong>taban<br />
un carácter continuo y persist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tiempo, formando parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> rutina <strong>de</strong>l<br />
instituto. Nos estamos refiri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> análisis clínicos -<strong>de</strong> sangre,<br />
orina, esputos y exudados- que daban servicio a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l.<br />
393 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 16, 104.<br />
241
Los estudios químicos y bacteriológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas también ocupaban un<br />
importante espacio, dado su interés <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista higiénico, al actuar el<br />
agua como vehículo <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas como el cólera y <strong>la</strong><br />
fiebre tifoi<strong>de</strong>a, ambas <strong>de</strong> una alta inci<strong>de</strong>ncia y preval<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, y con graves<br />
repercusiones sobre el nivel <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te queda<br />
resumida <strong>la</strong> actividad analítica realizada por el Instituto durante este primer período,<br />
que como pue<strong>de</strong> observarse tuvo un constante predominio <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> orina y<br />
sangre sobre el resto 395 :<br />
Tab<strong>la</strong> VIII<br />
Análisis realizados por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1916-1920)<br />
Año Sangres Orinas Esputos Exudados Aguas Otros<br />
1916 62 138 36 14 13<br />
1917 510 965 91 131 72 53<br />
1918 579 1162 164 131 58 47<br />
1919 382 1018 161 79 57 65<br />
1920 672 1006 184 99 88 140<br />
Total 2205 4289 600 476 289 318<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
años 1916-1920.<br />
394 Peset, J. (1922-1923).<br />
395 A.D.P.V., A.3.1.12., Vols. 14-18.<br />
242
La vacunación<br />
La vacunación fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los que se ocupó el instituto<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un primer mom<strong>en</strong>to, al absorber al antiguo c<strong>en</strong>tro<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> vacunación. Éste v<strong>en</strong>ía funcionando bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l inspector<br />
<strong>provincia</strong>l, Juan Torres Balbí, y su principal cometido se había c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> actuar<br />
como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vacuna antivariólica. La administración <strong>de</strong> esta vacuna <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia contaba ya con<br />
una <strong>la</strong>rga tradición, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano constituyese <strong>en</strong> 1851<br />
una comisión c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> vacunación con el objeto <strong>de</strong> propagar <strong>la</strong> vacuna,<br />
ofreciéndo<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera gratuita <strong>en</strong> sus propios locales hasta 1894. La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong><br />
hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación, había sido adoptada por los miembros <strong>de</strong>l instituto<br />
ante <strong>la</strong>s graves lesiones que se producían cuando se vacunaba incorrectam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción, hecho que provocaba graves retic<strong>en</strong>cias a recibir esta inocu<strong>la</strong>ción<br />
prev<strong>en</strong>tiva 396 . La constitución <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>terminó que a partir<br />
<strong>de</strong>l último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turia, los servicios municipales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital<br />
también co<strong>la</strong>boras<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> vacunación al ofertar<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre sus<br />
prestaciones 397 . En realidad, se trataba <strong>de</strong> una medida prev<strong>en</strong>tiva que quedaba bajo <strong>la</strong><br />
responsabilidad municipal, si<strong>en</strong>do los médicos titu<strong>la</strong>res los responsables <strong>de</strong> llevar a<br />
efecto <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> vacunación.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong>l IPHV, éste se convirtió <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para<br />
<strong>la</strong>s peticiones <strong>de</strong> vacuna antivariólica <strong>de</strong> todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. Aunque también practicaba <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna como un c<strong>en</strong>tro<br />
más <strong>de</strong> vacunación, su <strong>la</strong>bor más importante se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> su fabricación, ya que <strong>la</strong><br />
administración formaba parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los<br />
pueblos, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar los listados <strong>de</strong> los “pobres” <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>marcación <strong>en</strong><br />
que ejercían y <strong>en</strong> base a los cuales se solicitaba <strong>la</strong> vacuna al Instituto para que éstos<br />
se b<strong>en</strong>eficiaran gratuitam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación.<br />
396 Carreras Panchón, A. (1991: 60-83).<br />
397 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, V. (1996).<br />
243
El resum<strong>en</strong> anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> vacunación antivariólica<br />
se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> IX, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong> apreciarse como ya <strong>en</strong> los primeros años se<br />
consolidó <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> vacuna sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong> inocu<strong>la</strong>ción. También pue<strong>de</strong><br />
comprobarse una manifiesta int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad vacunal <strong>en</strong> los períodos<br />
epidémicos, lo cual evi<strong>de</strong>ncia el escaso uso <strong>de</strong> esta herrami<strong>en</strong>ta con carácter<br />
prev<strong>en</strong>tivo. Así vemos como <strong>en</strong> 1919, año epidémico, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> este producto<br />
se disparó, con cifras <strong>de</strong> vacuna remitida por el instituto casi diez veces superiores a<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l año anterior, hecho que a<strong>de</strong>más se vio favorecido por <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> dos<br />
Or<strong>de</strong>nes recordando el carácter obligatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación 398 .<br />
Tab<strong>la</strong> IX<br />
Producción y administración <strong>de</strong> vacuna antivariólica por el Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1920)<br />
Año<br />
Vacunaciones<br />
efectuadas<br />
Vacuna remitida Total<br />
1916 1.202 24.370 25.572<br />
1917 1.108 20.770 21.878<br />
1918 939 15.872 16.811<br />
1919 171 140.643 140.814<br />
1920 107 24.818 24.925<br />
Total 3.527 226.473 230.000<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los años 1916-1920.<br />
La fiebre tifoi<strong>de</strong>a también constituía un problema <strong>de</strong> salud muy arraigado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, con una inci<strong>de</strong>ncia especialm<strong>en</strong>te alta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
franja mediterránea, como ava<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad <strong>de</strong>l<br />
mom<strong>en</strong>to 399 .<br />
398 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 109.<br />
399 Fresquet, J.L. (1991: 117-129).<br />
244
La aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica pronto contó con innumerables a<strong>de</strong>ptos y<br />
<strong>en</strong> España se recom<strong>en</strong>dó oficialm<strong>en</strong>te su utilización tras el informe realizado por el<br />
Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1913. La evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> su eficacia, <strong>de</strong>terminó<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Gobernación se recom<strong>en</strong>dase que los <strong>la</strong>boratorios<br />
municipales y <strong>provincia</strong>les que contas<strong>en</strong> con medios a<strong>de</strong>cuados, estudiaran los<br />
aspectos técnicos y ci<strong>en</strong>tíficos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> vacuna y <strong>la</strong> fabricas<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo<br />
a los métodos o procedimi<strong>en</strong>tos que juzgas<strong>en</strong> oportunos 400 . Así fue como Juan Peset<br />
Alexandre, conocedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna por haber estado <strong>en</strong> París comisionado<br />
oficialm<strong>en</strong>te por el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1913, puso <strong>en</strong> marcha su e<strong>la</strong>boración<br />
<strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>l que era director técnico 401 .<br />
El tipo <strong>de</strong> vacuna por el que optó Juan Peset fue el propuesto por Vinc<strong>en</strong>t,<br />
que empleaba el éter como medio para su preparación, pues según sus pa<strong>la</strong>bras “[...]<br />
es <strong>de</strong> <strong>la</strong> máxima importancia escoger un medio suave sufici<strong>en</strong>te para matar <strong>la</strong>s<br />
bacterias, pero que respete al máximo <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> albuminoi<strong>de</strong>a<br />
específica. En este s<strong>en</strong>tido hay varios medios (calor a <strong>la</strong>s temperaturas mínimas<br />
sufici<strong>en</strong>tes para dicha muerte, antisépticos débiles), pero <strong>de</strong> todos ellos, el que hasta<br />
ahora ha recibido <strong>la</strong> más completa satisfacción práctica ha sido el éter [...]” 402 . De<br />
este modo y bajo su asesorami<strong>en</strong>to, el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal com<strong>en</strong>zó<br />
a producir <strong>la</strong> vacuna bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Pablo Colveé 403 .<br />
De esta forma, el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se convirtió <strong>en</strong> un importante<br />
c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antitífica, que no escatimó esfuerzos <strong>en</strong> vacunar<br />
a todos aquellos colectivos don<strong>de</strong> hacía acto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Ello hizo<br />
posible analizar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación masiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna <strong>en</strong> situaciones<br />
epidémicas y <strong>de</strong>batir <strong>de</strong>terminados aspectos sobre su utilización que todavía no eran<br />
<strong>de</strong>finitivos, tales como <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> bacilos necesaria para provocar una a<strong>de</strong>cuada<br />
inmunización, el número <strong>de</strong> dosis y el tiempo transcurrido <strong>en</strong>tre una y otra, o el<br />
excipi<strong>en</strong>te que m<strong>en</strong>os reacciones adversas producía.<br />
Y más importante aún fue el esfuerzo realizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el instituto para <strong>la</strong><br />
utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna <strong>de</strong> manera habitual con fines prev<strong>en</strong>tivos y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
400 Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1913, dictando disposiciones para <strong>la</strong> vacunación antitífica.<br />
401 Peset Alexandre, J.,(1917c).<br />
402 Peset Alexandre, J. (1917a).<br />
245
ante <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> un brote epidémico, esfuerzo que tuvo su reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran Cruz <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia con distintivo morado y negro a Juan<br />
Peset Alexandre. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> X hemos resumido <strong>la</strong>s cifras correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> esta vacuna <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> esta institución<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l.<br />
El patrón epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiebres tifoi<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
comportaba <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> brotes epidémicos con re<strong>la</strong>tiva frecu<strong>en</strong>cia. Ya <strong>en</strong><br />
1913, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Dos Aguas había sido objeto <strong>de</strong> una vacunación masiva<br />
dirigida por Antonio Salvat, catedrático <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y bacteriología <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, bajo el<br />
patrocinio <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 404 . La pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> dos importantes<br />
brotes <strong>en</strong> 1917, <strong>en</strong> Cheste y <strong>en</strong> Torr<strong>en</strong>te, también hizo necesaria <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />
instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Allí se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron Peset Alexandre y Torres Balbí,<br />
para recoger y analizar muestras <strong>de</strong> sangre proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong><br />
puntos distantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y cuyos resultados fueron <strong>de</strong>mostrativos <strong>de</strong> fiebres<br />
tifoi<strong>de</strong>as. Así mismo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> colibacilos <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> confirmó como sospechosa y obligó a <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong>l <strong>de</strong>pósito para que<br />
el agua recuperase su pureza. La confirmación <strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> fiebres tifoi<strong>de</strong>as<br />
hizo que se ofertase sistemática y gratuitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vacuna a todos los vecinos, y el<br />
elevado porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> aceptación permitió realizar una interesante valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
eficacia vacunal 405 . La estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción com<strong>en</strong>tada para el caso <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te,<br />
con <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong>l instituto para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>muestras, confirmación<br />
diagnóstica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y oferta sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna, se reproducía siempre<br />
que hacía acto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia un nuevo brote, como los <strong>de</strong> Buñol <strong>en</strong> 1918 y los <strong>de</strong><br />
B<strong>en</strong>iarrés y Enguera <strong>en</strong> 1920.<br />
Otros ejemplos permit<strong>en</strong> valorar el esfuerzo por aplicar <strong>la</strong> vacuna <strong>de</strong> manera<br />
profiláctica a pob<strong>la</strong>ciones no expuestas a invasión epidémica alguna. Así <strong>en</strong> 1917<br />
<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> Picaña que vacunó a 700 personas “[…] dándose el<br />
403 Peset Alexandre, J. (1917b).<br />
404 Salvat Navarro, A. (1913).<br />
405 Para <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antitífica que Peset realizó <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate que tuvo lugar <strong>en</strong> el<br />
Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, se apoyó <strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te. Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong>tre<br />
los no vacunados hubo 107 casos <strong>de</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a y 14 muertes atribuibles a esta causa, <strong>en</strong>tre los<br />
3.550 vacunados no hubo ninguna <strong>de</strong>función, sólo un proceso b<strong>en</strong>igno <strong>en</strong> tres personas empezadas a<br />
vacunar y ninguno <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s vacunadas completam<strong>en</strong>te. Peset Alexandre, J. (1917a).<br />
246
primer caso <strong>en</strong> nuestra Nación <strong>de</strong> una vacunación ext<strong>en</strong>sa, no <strong>de</strong>bida a los temores <strong>de</strong><br />
un movimi<strong>en</strong>to epidémico <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y sí al loable esfuerzo y sabios consejos<br />
<strong>de</strong> su médico [...]” 406 . También <strong>en</strong> el mismo año, se vacunó a todos los niños <strong>de</strong>l<br />
Asilo <strong>de</strong> San Eug<strong>en</strong>io, a <strong>la</strong> guardia civil <strong>de</strong>l cuartel <strong>de</strong>l camino <strong>de</strong> Algirós don<strong>de</strong> se<br />
aplicó <strong>la</strong> vacuna a 400 personas <strong>en</strong>tre guardias y familias, a unas 300 personas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cárcel mo<strong>de</strong>lo, a 300 <strong>en</strong> Montichelvo, y otras tantas <strong>en</strong> Cheste, Ming<strong>la</strong>nil<strong>la</strong>, Requ<strong>en</strong>a<br />
y el Pohuet.<br />
Tab<strong>la</strong> X<br />
Producción <strong>de</strong> vacuna antitífica por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1920)<br />
Año<br />
Número <strong>de</strong> dosis<br />
1916 1.593<br />
1917 11.458<br />
1918 5.680<br />
1919 2.833<br />
1920 14.092<br />
Total 35.656<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1916-1920.<br />
La vacunación antirrábica <strong>de</strong>scubierta por Louis Pasteur <strong>en</strong> 1885, había sido<br />
un acontecimi<strong>en</strong>to ampliam<strong>en</strong>te aceptado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un primer mom<strong>en</strong>to por <strong>la</strong><br />
comunidad ci<strong>en</strong>tífica españo<strong>la</strong>. El reconocimi<strong>en</strong>to oficial <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios que esta<br />
nueva herrami<strong>en</strong>ta profiláctica producía 407 , <strong>de</strong>terminó que muchos ayuntami<strong>en</strong>tos<br />
com<strong>en</strong>zaran a sufragar el <strong>en</strong>vío al <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Pasteur <strong>de</strong> personas mordidas por<br />
animales rabiosos. Un año <strong>de</strong>spués, Jaime Ferrán propuso al Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Barcelona <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> vacunación antirrábica, a modo <strong>de</strong>l <strong>de</strong> París,<br />
proyecto que acabaría dando orig<strong>en</strong> al <strong>la</strong>boratorio microbiológico municipal, bajo su<br />
406 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 15, 79.<br />
407 El gobierno español mandó <strong>en</strong> 1886 al <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Pasteur una comisión ci<strong>en</strong>tífica, para conocer<br />
<strong>de</strong> primera mano <strong>la</strong>s investigaciones sobre <strong>la</strong> nueva vacuna, que tras dos meses <strong>de</strong> trabajar<br />
247
dirección, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zó a practicarse <strong>la</strong> vacunación antirrábica a partir <strong>de</strong><br />
1887 408 . Su <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>nominado método “supraint<strong>en</strong>sivo” <strong>de</strong> vacunación, con<br />
una pauta que consistía <strong>en</strong> inocu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> cinco días <strong>la</strong> dosis que propugnaba Pasteur <strong>en</strong><br />
veinte, creó una importante polémica <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s mayores consecu<strong>en</strong>cias adversas<br />
observadas con este método y que finalm<strong>en</strong>te precipitaron <strong>la</strong> <strong>de</strong>stitución <strong>de</strong> Ferrán <strong>en</strong><br />
1905 409 .<br />
En Val<strong>en</strong>cia, el dictam<strong>en</strong> favorable <strong>de</strong> su Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina a <strong>la</strong><br />
vacuna antirrábica, <strong>de</strong>terminó que el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad sufragase los gastos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación <strong>en</strong> el Laboratorio Municipal <strong>de</strong> Barcelona, a los ciudadanos que<br />
acreditas<strong>en</strong> su condición <strong>de</strong> pobreza. Esta situación se mantuvo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
críticas por no asumir el propio <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad el<br />
servicio antirrábico 410 , hasta <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. En 1910, el jefe <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico, Pérez Fuster, tras<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse al Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII para recibir el necesario<br />
adiestrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna, puso <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia el anhe<strong>la</strong>do servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica. Finalm<strong>en</strong>te su<br />
consolidación se produjo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1912, si<strong>en</strong>do veterinario al servicio <strong>de</strong>l<br />
instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> Tomás Peset Alexandre 411 , que años mas tar<strong>de</strong> ost<strong>en</strong>tó<br />
<strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su inspección<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad.<br />
Cuando el IPHV abrió sus puertas <strong>en</strong> 1916, <strong>la</strong> vacuna antirrábica era<br />
absolutam<strong>en</strong>te incuestionable. Sin embargo, <strong>la</strong> mayor complejidad <strong>de</strong> su e<strong>la</strong>boración<br />
y aplicación respecto a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más vacunas, <strong>de</strong>terminó que este servicio com<strong>en</strong>zase a<br />
practicarse con tres años <strong>de</strong> retraso. Esto fue a partir <strong>de</strong> 1919 y quedó bajo <strong>la</strong><br />
responsabilidad exclusiva <strong>de</strong> Ramón Corel<strong>la</strong>, dadas <strong>la</strong>s especiales características <strong>de</strong><br />
esta vacuna <strong>en</strong> cuanto a sus posibles efectos secundarios y sobre todo a <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> efectuar un seguimi<strong>en</strong>to post-vacunal <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes hasta pasados tres meses.<br />
experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con el<strong>la</strong>, concluyó que el método profiláctico era eficaz. Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J.<br />
(2000: 71-109).<br />
408 Roca i Rosell (1988).<br />
409 Bágu<strong>en</strong>a, M.J.; Ferran i Clua, J. (1995: 652-679).<br />
410 Carsí, V. (1902).<br />
411 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (2000).<br />
248
En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> rabia, el instituto también publicó <strong>en</strong> 1919 unas<br />
instrucciones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta a seguir <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> mor<strong>de</strong>dura por un animal, que<br />
difundió <strong>en</strong>tre todos los médicos y alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />
homog<strong>en</strong>eizar su conducta y evitar sacrificios innecesarios <strong>de</strong>l animal mor<strong>de</strong>dor,<br />
“[…] que no va más que <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona mordida pues si se conservara<br />
<strong>la</strong> vida <strong>de</strong> aquel, no precisaría someterse a <strong>la</strong> persona a un tratami<strong>en</strong>to tan <strong>la</strong>rgo y<br />
<strong>en</strong>ojoso [...]” 412 .<br />
Entre 1919 y 1920, el servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica administró 99<br />
vacunas y realizó el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas vacunadas hasta pasados tres meses<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación, y <strong>de</strong> todos estos casos únicam<strong>en</strong>te cabe resaltar <strong>la</strong> aparición <strong>en</strong> uno<br />
<strong>de</strong> ellos <strong>de</strong> una parálisis facial pasajera, y “[…] un caso sospechoso <strong>de</strong> una pobre<br />
mujer <strong>de</strong> Enguera, que falleció 114 días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> vacunada, habi<strong>en</strong>do sufrido una<br />
mor<strong>de</strong>dura <strong>de</strong> perro <strong>en</strong> un <strong>de</strong>do, cuya herida le supuró [...]” 413 .<br />
Otras activida<strong>de</strong>s<br />
Cabe <strong>de</strong>stacar el papel activo que <strong>de</strong>sempeñó el instituto <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe que durante 1918-19 asoló <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, y que causó<br />
una importante crisis <strong>en</strong> todos los ór<strong>de</strong>nes <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana 414 . En<br />
este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> vislumbrar una respuesta sobre <strong>la</strong> etiopatog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad, hizo <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación don<strong>de</strong><br />
confluyeron y formaron equipo <strong>en</strong> una tarea común personalida<strong>de</strong>s como Adolfo<br />
Rincón <strong>de</strong> Arel<strong>la</strong>no, director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> sanidad militar, Pablo Colvée,<br />
subdirector <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal, y Jaime Ferrán como <strong>de</strong>legado<br />
especial <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong> esta <strong>provincia</strong>, para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Sus<br />
trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio a partir <strong>de</strong> sangre, esputos y órganos ais<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> autopsias <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos, les llevaron a i<strong>de</strong>ntificar <strong>de</strong> manera constante un germ<strong>en</strong> que resultó<br />
pert<strong>en</strong>ecer al grupo <strong>de</strong> los neumococos, y a partir <strong>de</strong> cuyo ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to prepararon una<br />
vacuna que se inocu<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> primer término Ferrán, Torres, Colvée, Rincón, Corel<strong>la</strong><br />
y Peset, y comprobada <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reacciones adversas importantes, propusieron a<br />
412 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 112.<br />
413 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 130.<br />
414 Martínez Pons, M. (1999).<br />
249
<strong>la</strong> inspección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad dicha vacunación, que aunque obtuvo el informe<br />
favorable <strong>de</strong>l Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Madrid, fue<br />
escasam<strong>en</strong>te utilizada porque <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia limitó su utilización.<br />
No ocurrió lo mismo con el suero equino utilizado <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
gripe, cuya producción se elevó a 110.810 c.c. <strong>en</strong> 1.918 y a 4.810 c.c. <strong>en</strong>tre 1919 y<br />
1920. Aún no si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que t<strong>en</strong>ía contratadas con <strong>la</strong> diputación,<br />
el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> respondió con dilig<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong>l<br />
ministerio <strong>de</strong> que los <strong>la</strong>boratorios oficiales preparas<strong>en</strong> suero equino normal,<br />
utilizando los caballos <strong>de</strong>l ejército, y evitar por otra parte, el excesivo consumo <strong>de</strong><br />
suero antidiftérico que com<strong>en</strong>zaba a ser preocupante. La totalidad <strong>de</strong>l suero equino<br />
preparado se suministró <strong>de</strong> manera gratuita a pesar <strong>de</strong> que “[…] fueron muchos los<br />
farmacéuticos <strong>de</strong> esta ciudad y otras pob<strong>la</strong>ciones que pidieron dicho suero abonando<br />
su importe, y a ninguno se proporcionó por ser necesario todo el producido para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> [...]” 415 .<br />
Los trabajos <strong>de</strong> investigación también empezaron a ocupar un lugar propio<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l IPHV, <strong>de</strong>stacando por ejemplo los estudios experim<strong>en</strong>tales<br />
sobre 21 casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cefalitis letárgica realizados conjuntam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre Martínez<br />
Sabater y Peset Alexandre con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia ocurrida <strong>en</strong> 1920, o el trabajo<br />
experim<strong>en</strong>tal que sirvió <strong>de</strong> tesis doctoral a Francisco Javier Agui<strong>la</strong>r sobre La<br />
reacción <strong>de</strong> Ab<strong>de</strong>rhal<strong>de</strong>n <strong>en</strong> los <strong>de</strong>lirios sistematizados 416 .<br />
415 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 16, 112.<br />
416 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 131.<br />
250
La <strong>la</strong>bor realizada por el IPHV también com<strong>en</strong>zaba a t<strong>en</strong>er eco <strong>en</strong> los ámbitos<br />
nacional e internacional. Así, <strong>en</strong> 1918 Peset Alexandre fue invitado a impartir una<br />
confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> París, sobre los trabajos realizados <strong>en</strong> el<br />
instituto con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe. Y <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1919, a<br />
propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera Exposición Nacional <strong>de</strong> Medicina e Higi<strong>en</strong>e celebrada <strong>en</strong><br />
Madrid, “[…] <strong>en</strong>vió a <strong>la</strong> sección ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma una información gráfica, por<br />
medio <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> cuadros con fotografías y dibujos, que daban i<strong>de</strong>a bastante<br />
exacta <strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l instituto, cuya importancia así <strong>de</strong>mostrada, hizo que se le<br />
concediera <strong>la</strong> más alta recomp<strong>en</strong>sa que se otorgaba, o sea el Diploma <strong>de</strong> Honor, igual<br />
a los concedidos al Instituto Nacional <strong>de</strong> Alfonso XIII, al Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e Militar y al Laboratorio Municipal <strong>de</strong> Madrid, c<strong>en</strong>tros que por su historia y<br />
gran importancia hace que sean siempre consi<strong>de</strong>rados como los primeros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Nación[...]” 417 . También cabe citar <strong>la</strong> visita realizada al instituto <strong>en</strong> 1920 por el<br />
<strong>en</strong>tonces Inspector G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar que no escatimó<br />
elogios hacia <strong>la</strong> institución, y <strong>la</strong> puso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo ante el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> 418 .<br />
El segundo período: <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l (1921-1931)<br />
El año 1921 constituyó el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> una nueva etapa <strong>de</strong> expansión y<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, marcada <strong>en</strong> una primera instancia por <strong>la</strong><br />
muerte <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus fundadores, Juan Torres Balbí, que <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> dirección<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> institución pasara a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Juan Peset Alexandre. El<br />
segundo acontecimi<strong>en</strong>to que marcó <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva etapa fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un<br />
nuevo servicio <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l: <strong>la</strong> Brigada Sanitaria Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
cuya finalidad era <strong>la</strong> <strong>de</strong> acercar los servicios higiénico-sanitarios a todos los pueblos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este nuevo servicio se produjo merced a <strong>la</strong><br />
financiación <strong>de</strong> todos los municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> mancomunidad y,<br />
aunque su constitución formal había sido <strong>en</strong> 1921 419 , <strong>la</strong> situación real fue que no<br />
com<strong>en</strong>zó a prestar sus servicios hasta pasados dos años, tiempo que costó reunir <strong>la</strong><br />
417 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 113.<br />
418 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 131.<br />
419 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1921 para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> cada <strong>provincia</strong>.<br />
251
ecaudación sufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> dotación inicial <strong>de</strong>l servicio 420 . El tercer<br />
acontecimi<strong>en</strong>to que caracterizó este período fue <strong>la</strong> fusión <strong>en</strong> 1925 <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada<br />
<strong>sanitaria</strong> con el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> un dispositivo sanitario único,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación, tal y como se or<strong>de</strong>naba <strong>en</strong> el<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925.<br />
Como ya se ha com<strong>en</strong>tado al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l marco legis<strong>la</strong>tivo que reguló <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s, su puesta <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
no estuvo ex<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s, ya que a <strong>la</strong> normal retic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s a<br />
asumir nuevas cargas <strong>en</strong> los presupuestos municipales, se sumaba <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong><br />
algunos ayuntami<strong>en</strong>tos que ya disponían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía algún tiempo <strong>de</strong> los servicios<br />
para los que se creaba <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong>. Este era el caso <strong>de</strong> algunos pueblos como<br />
Sueca, Carcag<strong>en</strong>te y Játiva, que disponían <strong>de</strong> sus propios aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección<br />
para combatir los brotes epidémicos. Todo ello sin contar con los servicios<br />
disponibles <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia que, según pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> su inspector<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, Arturo Cubells B<strong>la</strong>sco “[…] cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> abundancia y hasta con<br />
opul<strong>en</strong>cia con una organización que le permite llevar a cabo todos los servicios que<br />
ha <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> Brigada Sanitaria <strong>provincia</strong>l; pues cu<strong>en</strong>ta con un hospital <strong>de</strong><br />
ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, estufas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección por vapor fijas, aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección por<br />
formol, y dos Laboratorios (químico y bacteriológico), bi<strong>en</strong> dotados <strong>de</strong> personal y<br />
material [...]” 421 .<br />
Estas dificulta<strong>de</strong>s que acabamos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar, condicionaron el retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, <strong>de</strong> cuya actividad exist<strong>en</strong> noticias a partir <strong>de</strong> 1924.<br />
En este año los presupuestos permitieron <strong>la</strong> provisión por oposición <strong>de</strong> dos p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong><br />
médicos para hacerse cargo <strong>de</strong>l servicio, <strong>la</strong>s cuales fueron ganadas por Vic<strong>en</strong>te<br />
Sánchis Bayarri y por Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z 422 . También se contrataron por<br />
oposición como personal auxiliar, dos practicantes, dos <strong>de</strong>sinfectores y dos<br />
420 Pocas eran <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s que fundaron este servicio <strong>en</strong> 1921 -Burgos, Cáceres y Sevil<strong>la</strong> son<br />
algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s-, ya que el retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> fue una constante <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se constituyeron <strong>en</strong> 1924 -Albacete,<br />
Castellón, Val<strong>en</strong>cia- y otras no habían llegado tan siquiera a constituirse al terminar ese año -por<br />
ejemplo Á<strong>la</strong>va, Baleares, Ciudad Real, Coruña, Murcia o Navarra-. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />
(1925: 141-158).<br />
421 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1923: 392).<br />
422 Ambos habían pert<strong>en</strong>ecido previam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. A.D.P.V.,<br />
A.3.1.12., Vol. 22, 124.<br />
252
conductores, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un administrativo. Del presupuesto global que se p<strong>la</strong>nteó<br />
para el año 1924, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución realizada por <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong><br />
municipios y que asc<strong>en</strong>dió a una cuantía <strong>de</strong> 45.000 pesetas, 30.356 fueron <strong>de</strong>stinadas<br />
a gastos <strong>de</strong> personal y el resto a gastos g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> material.<br />
Aunque el <strong>la</strong>boratorio que dirigía Juan Peset <strong>en</strong> el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se comprometió a asumir los análisis g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestras que<br />
realizase <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos a los pueblos, ésta tuvo que<br />
comprar el material necesario para po<strong>de</strong>r llevar a cabo <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>en</strong><br />
los lugares <strong>en</strong> que se requiriese este servicio: una estufa, una lejiadora, un sulfurador<br />
C<strong>la</strong>yton, tres formóg<strong>en</strong>os, dos pulverizadores y una potabilizadora, y también, dos<br />
ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> campaña como material <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y cinco automóviles: uno para el<br />
transporte <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, tres para material y otro para el personal 423 .<br />
La brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> un estrecho<br />
co<strong>la</strong>borador, ya que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionarle <strong>la</strong>s vacunas necesarias para sus<br />
interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> tipo profiláctico, le facilitaba los medios para <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> los<br />
productos que posteriorm<strong>en</strong>te se analizaban <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio dirigido por Juan Peset.<br />
Durante 1924, <strong>la</strong> brigada prestó sus servicios <strong>en</strong> 22 pueblos <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacaban<br />
Ador, Buñol, Chelva, Enguera, L<strong>la</strong>urí, Mil<strong>la</strong>res y Simat <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valldigna. Estas<br />
interv<strong>en</strong>ciones motivaron 42 salidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada y g<strong>en</strong>eraron <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te actividad:<br />
423 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1925: 157).<br />
253
Tab<strong>la</strong> XI<br />
Actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria Provincial<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1924<br />
Tipo <strong>de</strong> actividad<br />
Número<br />
Análisis <strong>de</strong> aguas 168<br />
Análisis <strong>de</strong> bebidas 3<br />
Desinfecciones 79<br />
Vacunación antivariolosa 1.271<br />
Tomas <strong>de</strong> muestras <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermos 12<br />
Fu<strong>en</strong>te: Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1924.<br />
Durante 1925 <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> continuó intervini<strong>en</strong>do allí don<strong>de</strong> fuese<br />
necesario, acercando los servicios <strong>de</strong> vacunación, <strong>de</strong>sinfección y toma <strong>de</strong> muestras a<br />
los diversos pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Durante este año, t<strong>en</strong>emos constancia que prestó<br />
servicios <strong>en</strong> Alginet, B<strong>en</strong>aguacil, Pedralva, Navarrés, Quesa, Bocair<strong>en</strong>te, Dos Aguas,<br />
Rafelbuñol, Tabernes B<strong>la</strong>nques, Alba<strong>la</strong>t <strong>de</strong>ls Sorells, Masanasa, Rebol<strong>la</strong>r, Liria y<br />
Losa <strong>de</strong>l Obispo 424 , aunque no existe constancia <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong> términos<br />
cuantitativos.<br />
En el período que abarca <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1921 a 1925, es <strong>de</strong>cir hasta que se creó el<br />
servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se<br />
mantuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea ya consolidada <strong>en</strong> los últimos años <strong>de</strong>l período fundacional,<br />
aunque con un notable increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su actividad. Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> misma secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer período, <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XII<br />
pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> primer lugar, un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los análisis clínicos practicados <strong>en</strong> el<br />
<strong>la</strong>boratorio que dirigía Juan Peset para dar servicio a <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l hospital<br />
<strong>provincia</strong>l. Como pue<strong>de</strong> apreciarse el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad analítica,<br />
exceptuando los análisis <strong>de</strong> aguas que prácticam<strong>en</strong>te se mantuvieron como <strong>en</strong> el<br />
quinqu<strong>en</strong>io anterior, se increm<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> todos los tipos <strong>de</strong> análisis,<br />
llegando <strong>en</strong> algunos casos incluso a duplicarse respecto al período anterior, como es<br />
el caso <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> sangre y también el <strong>de</strong> exudados. Un aspecto que resalta<br />
también al observar los datos, es <strong>la</strong> mayor contribución <strong>de</strong> los dos últimos años <strong>de</strong><br />
424 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 23, 51-52.<br />
254
este quinqu<strong>en</strong>io al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio, coincidi<strong>en</strong>do<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te con el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> 1924, lo que<br />
confirma el apoyo y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> con <strong>la</strong> nueva<br />
institución 425 .<br />
Tab<strong>la</strong> XII<br />
Análisis realizados por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1921-1925)<br />
Año Sangres Orinas Esputos Exudados Aguas Otros<br />
1921 914 1.018 184 150 159<br />
1922 1.105 1.093 164 217 95 152<br />
1923 973 1.095 143 122 94 191<br />
1924 1.001 1.118 159 135 10 251<br />
1925 1.411 1.491 217 239 52 246<br />
Total 5.404 5.815 867 863 251 999<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
años 1921-1925<br />
La producción <strong>de</strong> vacuna antivariólica, y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida su aplicación,<br />
continuó si<strong>en</strong>do a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este quinqu<strong>en</strong>io uno <strong>de</strong> los principales cometidos <strong>de</strong>l<br />
instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Un aspecto que es necesario resaltar y que se pone<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manifiesto al analizar estos datos, es que <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación<br />
únicam<strong>en</strong>te se producía <strong>de</strong> manera constante cuando hacía su aparición un nuevo<br />
brote <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad implicada, que ocasionaba a su vez medidas coercitivas para<br />
fom<strong>en</strong>tar esta práctica. Este hecho sust<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración ya esgrimida por<br />
algunos autores <strong>de</strong> que existía <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción un cierto rechazo a ser sometidos a<br />
esta práctica, fundam<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> algunas experi<strong>en</strong>cias negativas secundarias al mal<br />
estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> linfa vacunal utilizada 426 . Basta con observar <strong>la</strong> disparidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vacuna producida <strong>en</strong>tre 1922 -7.730 dosis- y los dos años posteriores -<br />
cerca <strong>de</strong> 70.000 y 131.000 dosis- para apreciar el importante esfuerzo que<br />
repres<strong>en</strong>taba vacunar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cuando ya resultaba irremediable un<br />
425 A.D.P.V., A.3.1.12., Vols. 19-24.<br />
255
ecru<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, situación que tuvo lugar <strong>en</strong> 1923. Para int<strong>en</strong>tar<br />
acabar con <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1924 <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales se<br />
esforzaron <strong>en</strong> promover <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación, aprovechando <strong>la</strong> mayor<br />
s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción por el reci<strong>en</strong>te recru<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to vivido, como reflejan<br />
<strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> vacuna <strong>de</strong> ese año 427 .<br />
Tab<strong>la</strong> XIII<br />
Producción <strong>de</strong> vacuna antivariólica por el Instituto Provincial<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1921-1925)<br />
Año<br />
Total<br />
1921 20.602<br />
1922 7.730<br />
1923 69.718<br />
1924 131.365<br />
1925 21.151<br />
Total 230.000<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1921-1925<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l quinqu<strong>en</strong>io que estamos analizando, también continuó el<br />
instituto con sus campañas <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antitífica y antirrábica, hasta<br />
llegar a incluir<strong>la</strong>s <strong>en</strong> lo que podríamos <strong>de</strong>nominar su actividad rutinaria. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />
XIV pue<strong>de</strong> apreciarse cómo <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> vacuna antitífica superó <strong>en</strong> 21.253<br />
dosis a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l período fundacional, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XV se recoge <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l<br />
servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica a cargo <strong>de</strong> Ramón Corel<strong>la</strong>, con unos resultados<br />
consi<strong>de</strong>rados como francam<strong>en</strong>te satisfactorios, ya que el fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación <strong>en</strong><br />
los dos casos registrados <strong>en</strong> este quinqu<strong>en</strong>io “[…] es muy inferior a <strong>la</strong> cifra que<br />
426 Las dificulta<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antivariólica <strong>en</strong> diversos ámbitos y el modo<br />
irregu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su utilización fue tratado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1992a: 139-<br />
140) y también <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Perdiguero, E.; Bernabeu, J. (1996: 257-283).<br />
427 En 1924 Juan García Trejo, Gobernador Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> dictó una Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> vacunación<br />
obligatoria, que justifica <strong>la</strong>s elevadas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vacuna producidas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este año <strong>en</strong> el<br />
instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 22, 125.<br />
256
arrojan <strong>la</strong> inm<strong>en</strong>sa mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros análogos nacionales y<br />
extranjeros [...]” 428 .<br />
Tab<strong>la</strong> XIV<br />
Producción <strong>de</strong> vacuna antitífica por el Instituto Provincial<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. 1921-1925<br />
Año<br />
Nº Dosis<br />
1921 14.626<br />
1922 8.392<br />
1923 6.954<br />
1924 10.475<br />
1925 16.462<br />
Total 56.909<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1921-1925.<br />
Tab<strong>la</strong> XV<br />
Actividad <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica <strong>de</strong>l Instituto Provincial<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1921-1925)<br />
Año Personas vacunadas Total<br />
Resultado (+) Resultado (-)<br />
1921 108 0 108<br />
1922 151 0 151<br />
1923 128 0 128<br />
1924 142 1 143<br />
1925 194 1 195<br />
Total 723 2 725<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1921-1925<br />
Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que podríamos consi<strong>de</strong>rar habitual <strong>en</strong> <strong>la</strong> rutina <strong>de</strong>l<br />
instituto y que acabamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir, también fueron muy interesantes sus<br />
aportaciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> investigación para int<strong>en</strong>tar<br />
esc<strong>la</strong>recer aspectos como <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, el diagnóstico o el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong><br />
428 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 22, 127.<br />
257
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s preval<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong>s infecciones paratíficas, <strong>la</strong> peste bubónica, <strong>la</strong><br />
lepra o <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ingitis cerebro-espinal epidémica. Ésta última fue uno <strong>de</strong> los objetos<br />
prefer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> este período, c<strong>en</strong>trando el instituto su esfuerzo <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er<br />
un tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad que redujese <strong>la</strong> elevada mortalidad que estaba<br />
produci<strong>en</strong>do, tal como expresaba Agui<strong>la</strong>r Jordán, director <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Gota <strong>de</strong> Leche” <strong>de</strong>l<br />
Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia: “[...] Para los médicos que ejercemos <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, no<br />
existe problema más pavoroso que el que nos p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ingitis cerebro-espinal y<br />
no ciertam<strong>en</strong>te porque tan terrible dol<strong>en</strong>cia sue<strong>la</strong> aquí tomar caracteres epidémicos.<br />
El problema se nos p<strong>la</strong>ntea con caracteres <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ra gravedad, por lo que se<br />
refiere al tratami<strong>en</strong>to. Aquí resulta una verda<strong>de</strong>ra casualidad que se cure algún caso<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>ingitis cerebro-espinal [...]” 429 .<br />
La i<strong>de</strong>a concebida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el instituto, basada <strong>en</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y<br />
clínicos, se basó <strong>en</strong> utilizar simultáneam<strong>en</strong>te el anticuerpo específico -suero<br />
antim<strong>en</strong>ingocócico ordinario- y el suero normal al que se le agregaba <strong>la</strong> alexina, que<br />
no t<strong>en</strong>ía el líquido cefalorraquí<strong>de</strong>o, para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> propiedad bactericida y<br />
favorecer <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> los leucocitos. La aplicación <strong>de</strong> este tratami<strong>en</strong>to<br />
obtuvo su primer caso <strong>de</strong> curación <strong>en</strong> 1922, <strong>en</strong> un hijo <strong>de</strong>l propio Peset, que contaba<br />
con tres meses <strong>de</strong> edad y posteriorm<strong>en</strong>te se obtuvieron siete casos más <strong>de</strong> curación<br />
<strong>en</strong> el mismo año. Sin embargo, no se <strong>de</strong>tuvieron aquí los éxitos <strong>de</strong>l nuevo<br />
tratami<strong>en</strong>to, que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1923 hicieron asc<strong>en</strong><strong>de</strong>r hasta 254 el número <strong>de</strong><br />
curaciones 430 . A<strong>de</strong>más, estos estudios fueron <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> 1922<br />
<strong>de</strong> Juan Peset Alexandre <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>en</strong>cia<br />
que pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> el II Congreso Nacional <strong>de</strong> Medicina e Higi<strong>en</strong>e, celebrado <strong>en</strong> 1924<br />
<strong>en</strong> Sevil<strong>la</strong>.<br />
La pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> peste bubónica <strong>en</strong> Barcelona <strong>en</strong> 1922 puso <strong>en</strong><br />
alerta al instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que se apresuró a preparar <strong>la</strong> vacuna<br />
correspondi<strong>en</strong>te para poner<strong>la</strong> a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesidad,<br />
aunque afortunadam<strong>en</strong>te no hubo necesidad <strong>de</strong> hacer uso <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. También <strong>la</strong> lepra,<br />
429 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 20, 140.<br />
430 Una observación realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> 1923 hace constar que con anterioridad a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />
práctica <strong>de</strong> este tratami<strong>en</strong>to, los casos <strong>de</strong> curación eran excepcionales, y que <strong>de</strong> los últimos 22 casos<br />
contabilizados, 18 habían terminado <strong>en</strong> curación y 4 <strong>en</strong> <strong>de</strong>funciones, lo que limitaba <strong>la</strong> mortalidad a<br />
un 18%. A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 21, 97.<br />
258
<strong>en</strong>fermedad especialm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ciertas comarcas val<strong>en</strong>cianas, ocupó un<br />
espacio <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong>l instituto, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con su diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to. En<br />
lo re<strong>la</strong>tivo al diagnóstico, los trabajos se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong><br />
albúmina fuertem<strong>en</strong>te positivas <strong>de</strong>l moco nasal <strong>de</strong> los leprosos, y <strong>en</strong> cuanto al<br />
tratami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> aplicar inyecciones <strong>de</strong> éteres etílicos <strong>de</strong>l aceite <strong>de</strong> chalmoagra, <strong>de</strong><br />
acuerdo con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el extranjero y hasta el mom<strong>en</strong>to no<br />
aplicados <strong>en</strong> España 431 .<br />
La creci<strong>en</strong>te importancia concedida a los factores sociales como<br />
<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, se puso <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el I Congreso<br />
Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Habitación, celebrado <strong>en</strong> Barcelona <strong>en</strong><br />
octubre <strong>de</strong> 1922 por su Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, y <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
s<strong>en</strong>sibilizada por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales ante <strong>la</strong> salud y repres<strong>en</strong>tada por los<br />
diputados médicos Francisco Moliner y José Pa<strong>la</strong>fox, hizo dos aportaciones. La<br />
primera se titu<strong>la</strong>ba “Los Sanatorios popu<strong>la</strong>res antituberculosos, como base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
economía nacional”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día que el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />
instituciones <strong>de</strong>bía correr a cargo <strong>de</strong>l Estado y no <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa privada, lo que<br />
redundaría <strong>en</strong> un consi<strong>de</strong>rable increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> curaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />
más necesitadas. El segundo trabajo fue pres<strong>en</strong>tado bajo el título “Hospitalización<br />
obligatoria <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres”, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> hospitales para<br />
infecciosos que at<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> a los <strong>en</strong>fermos pobres, <strong>en</strong> tanto no mejoras<strong>en</strong> sus<br />
insalubres condiciones <strong>de</strong> vida:<br />
“[…] y ante <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> que <strong>en</strong> tanto <strong>en</strong> cuanto aquel<strong>la</strong>s mejoras <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> no se llev<strong>en</strong> a efecto, los pobres continuarán vivi<strong>en</strong>do<br />
realqui<strong>la</strong>dos, hacinados, sin luz y sin aire, sin sol y sin agua, sin bu<strong>en</strong>a<br />
condición <strong>de</strong> los <strong>de</strong>tritus, etc; y mi<strong>en</strong>tras los pobres sigan vivi<strong>en</strong>do así,<br />
<strong>la</strong>s infecciones se cebarán <strong>en</strong> ellos, y continuaremos vi<strong>en</strong>do cómo los<br />
pequeños muer<strong>en</strong> <strong>de</strong> sarampión y escar<strong>la</strong>tina, <strong>de</strong> virue<strong>la</strong> y coqueluche, y<br />
los mayores <strong>de</strong> tifus y <strong>de</strong> gripe. Esto es lo que seguirá sucedi<strong>en</strong>do,<br />
cuando tan fácil sería evitarlo contando con medios a<strong>de</strong>cuados, medios<br />
que proporcionaría <strong>la</strong> hospitalización obligatoria <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos<br />
431 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 20, 138-139.<br />
259
infecciosos pobres para que, sin <strong>la</strong>s miserias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y sin los<br />
<strong>de</strong>scuidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ignorancia, aum<strong>en</strong>taran <strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> curación<br />
[...]” 432 .<br />
La creación <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l a partir <strong>de</strong> 1925 y el consigui<strong>en</strong>te<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su dotación presupuestaria, tuvieron como repercusión una notable<br />
expansión <strong>de</strong> los servicios que v<strong>en</strong>ía prestando. Este período también se caracterizó<br />
por una mayor proyección hacia el exterior, con una int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
actuaciones higiénico-<strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y por <strong>la</strong><br />
ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios con <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> algunos nuevos.<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> que estuvo bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación<br />
<strong>provincia</strong>l, ésta fue sin duda <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> mayor espl<strong>en</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>provincia</strong>l.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, resultó <strong>de</strong>cisiva <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> una mayor autonomía respecto al<br />
hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> etapa previa, y su actividad principal <strong>de</strong>jó<br />
<strong>de</strong> estar circunscrita a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> éste. Sin duda alguna, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l servicio<br />
sanitario <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong>cantó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l instituto hacia <strong>la</strong><br />
provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, adoptando un papel secundario los que<br />
eran propios <strong>de</strong> una ori<strong>en</strong>tación típicam<strong>en</strong>te clínica. Únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> rescisión <strong>de</strong>l<br />
contrato con Juan Peset Alexandre <strong>en</strong> 1930, motivó que durante los meses <strong>de</strong> mayo a<br />
septiembre <strong>de</strong> ese año, se viese reducida <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l instituto.<br />
La sección <strong>de</strong> análisis mostró continuidad <strong>en</strong> los análisis clínicos, sin<br />
embargo com<strong>en</strong>zaron a adquirir mayor importancia los servicios analíticos<br />
<strong>de</strong>stinados a garantizar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> mediante el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> bebida,<br />
y se iniciaron <strong>en</strong> esta etapa los estudios para comprobar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos.<br />
Las memorias <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l con los datos <strong>de</strong> su actividad,<br />
com<strong>en</strong>zaron <strong>en</strong> esta etapa a pres<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> una manera difer<strong>en</strong>ciada <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l<br />
<strong>la</strong>boratorio que daba servicio al hospital, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que respondía a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los<br />
médicos titu<strong>la</strong>res o <strong>de</strong> los <strong>de</strong> ejercicio libre, especificando a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s actuaciones<br />
realizadas por los servicios externos 433 .<br />
432 Ibí<strong>de</strong>m, 143-145.<br />
433 A.D.P.V., A.3.1.12., Vols. 24-29.<br />
260
En <strong>la</strong>s dos tab<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reproducimos <strong>la</strong> actividad cuantificada <strong>de</strong> los<br />
servicios prestados por el <strong>la</strong>boratorio, comprobando cómo <strong>la</strong> principal función para<br />
<strong>la</strong> que había sido creado el instituto <strong>en</strong> 1916, que era básicam<strong>en</strong>te servir a los<br />
requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l hospital, fue relegada a un segundo p<strong>la</strong>no con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />
servicio sanitario <strong>provincia</strong>l.<br />
Tab<strong>la</strong> XVI<br />
Análisis realizados por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
para el Hospital Provincial (1926-1930)<br />
Año Sangres Orinas Esputos Exudados Otros<br />
1926 495 311 25 120 37<br />
1927 613 460 47 99 108<br />
1928 695 348 31 250 77<br />
1929 451 465 26 137 99<br />
1930 392 266 57 41 2.205<br />
Total 2.646 1.850 186 647 2.526<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
los años 1926-1930.<br />
261
Tab<strong>la</strong> XVII<br />
Análisis realizados por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
no vincu<strong>la</strong>dos al Hospital (1926-1930)<br />
Año Sangres Orinas Esputos Exudados Aguas Alim<strong>en</strong>tos Otros<br />
1926 1.671 1.791 218 243 192 287 232<br />
1927 1.614 1.848 193 279 284 183 241<br />
1928 1.785 1.704 180 442 223 190 218<br />
1929 1.476 1.766 244 243 189 163 228<br />
1930 976 963 139 135 113 36 299<br />
Total 7.522 8.072 974 1.342 1.001 859 1.218<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
años 1926-1930.<br />
La comparación <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> análisis realizados por el <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> este<br />
quinqu<strong>en</strong>io respecto al inmediatam<strong>en</strong>te anterior, pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> importante<br />
int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong>tre 1926-1930, resultando el número <strong>de</strong> análisis<br />
realizados el doble para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones. De 5.000 análisis <strong>de</strong><br />
sangre realizados <strong>en</strong> 1921-1925 se pasó a 10.000 <strong>en</strong> 1925-1930, <strong>de</strong> 5.800 a 10.000<br />
orinas, <strong>de</strong> 800 a 2.000 exudados, <strong>de</strong> 250 a 1.000 aguas.<br />
La sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>de</strong>sinfección, tras <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, mejoró <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones<br />
<strong>en</strong> aquellos pueblos <strong>en</strong> los que hacía acto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia algún brote epidémico. En<br />
estos casos, no se hacía tardar el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad,<br />
como jefe efectivo <strong>de</strong> este servicio, acompañado por los médicos asignados a esta<br />
prestación, para realizar el pertin<strong>en</strong>te análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación y proce<strong>de</strong>r, según el<br />
caso, a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestras para confirmación diagnóstica, <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> locales o<br />
tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> los carruajes disponibles a tal efecto.<br />
El servicio externo estaba dividido <strong>en</strong> dos secciones, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas<br />
brigadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y Játiva, cuyas principales herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />
trabajo eran: una potabilizadora, una estufa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, tres coches para el<br />
servicio <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias -uno <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> Játiva-, un coche ambu<strong>la</strong>ncia con dos camil<strong>la</strong>s,<br />
262
y un coche turismo 434 . En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XVIII pres<strong>en</strong>tamos un resum<strong>en</strong> con <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />
los servicios externos prestada por el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> esta etapa, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que pue<strong>de</strong> observarse cómo el peso más importante <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor recaía sobre los<br />
servicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. Los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l<br />
agua <strong>de</strong> bebida <strong>de</strong>bieron también ser uno <strong>de</strong> los motivos frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> actuación, a<br />
juzgar por el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> análisis que tuvieron como objeto este elem<strong>en</strong>to. El brote<br />
más importante acaecido <strong>en</strong> este período fue una epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong><br />
Loriguil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 1927, que obligó a movilizar todo el material sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
brigada <strong>sanitaria</strong> y a permanecer cinco días <strong>en</strong> dicha localidad hasta <strong>la</strong> remisión <strong>de</strong>l<br />
brote, que dio un saldo <strong>de</strong> 173 afectados <strong>en</strong>tre los 996 vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y <strong>de</strong><br />
cinco muertes 435 .<br />
En cuanto a los alim<strong>en</strong>tos estudiados, aunque fueron diversos predominaron<br />
<strong>la</strong>s leches, vinos, pan, aceite y vinagre. Y aunque no se ha hecho constar <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />
XVIII, también intervino este servicio externo <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas<br />
antirrábica, antivariólica y antitífica cuando <strong>la</strong>s circunstancias epi<strong>de</strong>miológicas lo<br />
aconsejaban.<br />
Tab<strong>la</strong> XVIII<br />
Actividad externa <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
1927-1930<br />
Desinfecciones<br />
Análisis<br />
Tras<strong>la</strong>dos<br />
Año<br />
Sec. Sec.Vale Sangr Orina Agua Alime <strong>en</strong>fermos<br />
Játiva nc. e<br />
nt.<br />
1927 183 179 28 2 75 60 6<br />
1928 252 148 24 2 33 11 5<br />
1929 221 179 27 2 44 23 9<br />
1930 289 151 11 2 80 1 9<br />
Total 945 657 90 8 232 95 29<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
años 1926-1930.<br />
434 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
435 Martínez Sellés (1928).<br />
263
C<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> vacunas, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este<br />
período <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> vacuna antivariólica adquirió una mayor regu<strong>la</strong>ridad<br />
respecto a los prece<strong>de</strong>ntes -únicam<strong>en</strong>te disminuyó <strong>en</strong> 1930 <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s cifras<br />
que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> este año eran sólo parciales-. A juzgar por <strong>la</strong><br />
información que proporciona <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> este período, parece que por<br />
fin <strong>la</strong> vacunación <strong>en</strong>tró a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones y compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />
médicos titu<strong>la</strong>res, pues sin que se haya <strong>de</strong>jado constancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> brotes<br />
epidémicos <strong>en</strong> estos años, el número <strong>de</strong> vacunas suministradas gratuitam<strong>en</strong>te por el<br />
servicio sanitario <strong>provincia</strong>l a los diversos pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, superó<br />
consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l quinqu<strong>en</strong>io prece<strong>de</strong>nte, pero a<strong>de</strong>más no pres<strong>en</strong>tó<br />
fluctuaciones importantes a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los cinco años que constituy<strong>en</strong> este período.<br />
Sin duda <strong>de</strong>bería valorarse <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>nominadas <strong>de</strong> “propaganda <strong>sanitaria</strong>”, que seguram<strong>en</strong>te contribuyeron<br />
notablem<strong>en</strong>te a mejorar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />
vacunación. Des<strong>de</strong> el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l se orquestaron campañas <strong>de</strong><br />
vacunación como <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1928, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual a propuesta <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
sanidad, Miguel Trallero, el gobernador difundió el acuerdo <strong>de</strong> vacunar a todos los<br />
recién nacidos antes <strong>de</strong> los seis meses <strong>de</strong> vida y establecer <strong>la</strong> revacunación cada siete<br />
años, concedi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s juntas municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> llevar un registro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas vacunadas y <strong>de</strong> organizar esta actividad profiláctica para asegurar<br />
que llegara a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, con expedición <strong>de</strong> un certificado al interesado <strong>en</strong> el<br />
que se hiciese constar <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que fue vacunado 436 . La producción <strong>de</strong> vacuna<br />
antivariólica <strong>en</strong> esta etapa superó <strong>en</strong> 129.425 dosis a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l quinqu<strong>en</strong>io<br />
anterior.<br />
La fiebre tifoi<strong>de</strong>a continuaba pa<strong>de</strong>ciéndose <strong>de</strong> manera <strong>en</strong>démica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong> lucha para combatir<strong>la</strong> que <strong>de</strong>bía c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> una<br />
a<strong>de</strong>cuada evacuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas residuales y <strong>en</strong> un apropiado suministro <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />
bebida con todas <strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> potabilidad, se hal<strong>la</strong>ba todavía muy lejos <strong>de</strong> ser una<br />
realidad. Tal y como exponía Ramón Mén<strong>de</strong>z, “[...] <strong>la</strong> vacunación habría v<strong>en</strong>ido a<br />
resolver el problema, ya que minimiza fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> infección, y aunque el germ<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />
436 Bermú<strong>de</strong>z Castro, C. (1928b).<br />
264
<strong>en</strong> el organismo, le <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> tales condiciones que es v<strong>en</strong>cido con facilidad [...]”<br />
437 . Y a pesar <strong>de</strong> su limitada eficacia, atribuible al hecho <strong>de</strong> que su inmunidad estaba<br />
limitada a dos años, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> esta vacuna continuó promoviéndose <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, llegando a superar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l quinqu<strong>en</strong>io<br />
anterior <strong>en</strong> 60.377 dosis.<br />
La lucha contra <strong>la</strong> rabia, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estar <strong>en</strong>focada a vacunar a aquel<strong>la</strong>s<br />
personas mordidas por algún animal sospechoso, <strong>en</strong> este período amplió sus<br />
perspectivas <strong>de</strong> actuación. El mayor énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> los<br />
conocimi<strong>en</strong>tos sanitarios que com<strong>en</strong>zó a caracterizar este período, se puso <strong>de</strong><br />
manifiesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> una “cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> vulgarización <strong>sanitaria</strong> contra <strong>la</strong> rabia” 438 ,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se exponía, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>la</strong> conducta que <strong>de</strong>bía observar cualquier<br />
persona <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un animal rabioso, y <strong>en</strong> segundo lugar <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ba <strong>la</strong>s medidas<br />
prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>stinadas a cont<strong>en</strong>er <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y a extinguir los focos<br />
exist<strong>en</strong>tes.<br />
Tab<strong>la</strong> XIX<br />
Producción vacunas por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1925-1930)<br />
Antirrábica<br />
Año Antivariólica Antitífica<br />
Result.(+ Result.(-)<br />
1926 38.527 25.908 180 2<br />
1927 70.804 39.740 98<br />
1928 93.074 25.397 151<br />
1929 146.120 20.269 171<br />
1930 10.900 5.972 34<br />
Total 359.425 117.286 634 2<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1926-1930.<br />
At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s obligaciones que establecía el Estatuto Provincial <strong>de</strong> incluir<br />
<strong>en</strong> el presupuesto anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación una cantidad <strong>de</strong>stinada a subv<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong>s<br />
437 Ramón Mén<strong>de</strong>z, V. (1928).<br />
438 Trigo, M. (1928).<br />
265
obras <strong>de</strong> carácter sanitario llevadas a cabo por los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, a<br />
partir <strong>de</strong> 1929 <strong>en</strong> que se estableció el régim<strong>en</strong> económico <strong>en</strong>tre ambas instituciones,<br />
los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se empezaron a ver favorecidos por este tipo<br />
<strong>de</strong> ayudas. De este modo Casinos, Masanasa y Cheste obtuvieron el 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
subv<strong>en</strong>ción para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pozos artesianos para abastecer <strong>de</strong> agua a su<br />
pob<strong>la</strong>ción, y el mismo porc<strong>en</strong>taje le fue asignado a Rocafort para el <strong>en</strong>sanche <strong>de</strong> su<br />
cem<strong>en</strong>terio, y a Adzaneta <strong>de</strong> Albaida para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mata<strong>de</strong>ro, un<br />
abreva<strong>de</strong>ro y para <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> aguas.<br />
La actividad <strong>en</strong> el período republicano (1931-1936)<br />
La publicación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931, por el cual el IPHV<br />
quedaba <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l, marcó el inicio <strong>de</strong> una nueva<br />
etapa, caracterizada por una mayor autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución y por su dirección<br />
exclusiva a cargo <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, como técnico <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />
sanidad nacional. A esta autonomía se sumó <strong>la</strong> gran responsabilidad <strong>de</strong>legada por el<br />
nuevo gobierno republicano <strong>en</strong> estos profesionales, para llevar a cabo el programa <strong>de</strong><br />
reconstrucción <strong>sanitaria</strong> que se p<strong>la</strong>nteaba como prioridad política el nuevo gobierno y<br />
que sin duda condujo a una etapa <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l.<br />
Las principales líneas <strong>de</strong> actuación p<strong>la</strong>nteadas por el gobierno republicano se<br />
c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong> salud materno-infantil, abordar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su profi<strong>la</strong>xis, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> educación<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Para po<strong>de</strong>r at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>s, los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>de</strong>bían adaptar su estructura y crear los servicios técnicos necesarios, que <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>finitiva estarían agrupados <strong>en</strong> cinco secciones comunes a todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s:<br />
epi<strong>de</strong>miología y estadística <strong>sanitaria</strong>, análisis higiénico-sanitarios, tuberculosis,<br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, así como una sección <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>la</strong><br />
lepra. A el<strong>la</strong>s podrían sumarse otras secciones <strong>de</strong> carácter especializado, <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> los problemas sanitarios preval<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>: sección <strong>de</strong> paludismo,<br />
266
tracoma, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> m<strong>en</strong>tal, ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> industrial <strong>de</strong>l trabajo, o <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación 439 .<br />
Aunque <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l IPHV ya constaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología<br />
y estadística, <strong>la</strong>boratorio y vacunaciones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los servicios externos que<br />
proporcionaban <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y Játiva, <strong>en</strong> esta etapa se produjo<br />
un mayor afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus funciones. Si <strong>en</strong> el período fundacional el IPHV se<br />
había constituido con el objeto <strong>de</strong> dar servicio a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s clínicas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas sigui<strong>en</strong>tes había compaginado<br />
éstas con <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>, a partir <strong>de</strong> 1931 ya po<strong>de</strong>mos<br />
afirmar que sus actuaciones estuvieron estrictam<strong>en</strong>te al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
p<strong>la</strong>nteadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>.<br />
Para po<strong>de</strong>r alcanzar los objetivos p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> mortalidad<br />
infantil y con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales –tuberculosis y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te- <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad coordinó <strong>la</strong>s actuaciones a<br />
realizar con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y se hizo cargo <strong>de</strong> los<br />
disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les antituberculoso y antiv<strong>en</strong>éreo. Esta <strong>la</strong>bor se vio facilitada a<br />
partir <strong>de</strong> 1933, <strong>en</strong> que pudo inaugurarse, tras varios años <strong>en</strong> construcción, el edificio<br />
que <strong>de</strong>bía alojar los servicios sanitarios <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro nº 39,<br />
actualm<strong>en</strong>te Micer Mascó, y <strong>en</strong> el que pudieron ubicarse conjuntam<strong>en</strong>te por primera<br />
vez todos los servicios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l a cargo <strong>de</strong> su director técnico: los<br />
disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo, antirrábico y antituberculoso, los <strong>la</strong>boratorios químico y<br />
bacteriológico <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura 440 .<br />
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r acometer el reto que se p<strong>la</strong>nteaba <strong>en</strong> esta nueva<br />
etapa, los servicios <strong>de</strong>l IPHV quedaron agrupados <strong>en</strong> cuatro secciones 441 : <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
epi<strong>de</strong>miología y bacteriología a cargo <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te Sanchis Bayarri, <strong>la</strong> <strong>de</strong> química a<br />
cargo <strong>de</strong> José Marqués Gil, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> veterinaria bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Campos Pérez.<br />
A partir <strong>de</strong> 1932 se produjeron ciertos cambios como <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> Gabriel Ferret<br />
439 Artículo 6º <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos Provinciales <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e, publicado <strong>en</strong> el apéndice tercero <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Servicios Sanitarios <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934.<br />
440 Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1933b).<br />
441 Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931.<br />
267
Obrador por Tomás Peset Alexandre <strong>en</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad 442 , <strong>la</strong><br />
toma <strong>de</strong> posesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología por Javier Vidal<br />
Jordana y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> bacteriología por Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z, mant<strong>en</strong>iéndose los<br />
mismos titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jefaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong> química y veterinaria.<br />
La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> continuaba abarcando el amplio espectro <strong>de</strong><br />
servicios y activida<strong>de</strong>s iniciadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa anterior. Éstas aparecían anunciadas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong> su órgano <strong>de</strong> difusión, el Boletín <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, cuyo director Gabriel Ferret y Obrador <strong>la</strong>s daba a conocer, haci<strong>en</strong>do notar<br />
que los servicios solicitados por personas pudi<strong>en</strong>tes también podrían practicarse<br />
mediante el pago <strong>de</strong> los honorarios correspondi<strong>en</strong>tes. Éstos quedaban resumidos <strong>en</strong>:<br />
• Análisis <strong>de</strong> aguas, aceites, vinos, leches y <strong>de</strong>más alim<strong>en</strong>tos y bebidas.<br />
• El instituto estaba autorizado oficialm<strong>en</strong>te para efectuar los análisis<br />
<strong>de</strong> aguas mínero-medicinales y <strong>de</strong> productos orgánicos como <strong>la</strong><br />
sangre, líquido céfalo-raquí<strong>de</strong>o, jugo gástrico, orinas, esputos, pus,<br />
excrem<strong>en</strong>tos, tumores, parásitos, etc. También efectuaba el suerodiagnóstico<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiebres paratíficas, <strong>de</strong> malta,<br />
etc., así como <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>l complem<strong>en</strong>to<br />
(Wasserman, etc.), <strong>de</strong> flocu<strong>la</strong>ción y precipitación (Meinique, etc.),<br />
coloidales, etc.<br />
• Sueros y vacunas: Suministro <strong>de</strong> sueros y vacunas prev<strong>en</strong>tivas para<br />
medicina y veterinaria. Preparación <strong>de</strong> autovacunas. Tratami<strong>en</strong>tos<br />
antirrábicos, diagnóstico <strong>de</strong> zoonosis, análisis biológicos <strong>de</strong> carnes y<br />
leche.<br />
• Desinfección: <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das y <strong>de</strong>más locales, ropas, muebles, etc.<br />
442 El cambio <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, lo motivó precisam<strong>en</strong>te el hecho <strong>de</strong> que<br />
Gabriel Ferret ganase el puesto <strong>de</strong> inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Barcelona. Catalán <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>,<br />
Ferret había cursado <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> medicina y obt<strong>en</strong>ido el grado <strong>de</strong> doctor por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />
Barcelona <strong>en</strong> 1906. En <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1911 aprobó <strong>la</strong>s oposiciones a <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> patología médica <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1911 <strong>la</strong>s oposiciones a <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> parasitología y patología tropical. También<br />
se le atribuye <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Laboratorio Municipal <strong>de</strong> Alicante, cuya<br />
dirección ost<strong>en</strong>tó <strong>en</strong>tre 1911 y 1913. Su i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> izquierdas le acarreó muchos disgustos durante<br />
<strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> dictadura, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sufrió una fuerte persecución, tras <strong>la</strong> cual se refugió <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
haciéndose cargo <strong>de</strong> su inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad (García Brust<strong>en</strong>ga, A., 1931). Por su parte<br />
Tomás Peset, veterinario <strong>de</strong> profesión, prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Guipúzcoa<br />
268
• Transporte: Ambu<strong>la</strong>ncia automóvil con camil<strong>la</strong> para tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos, heridos y <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital.<br />
• Enseñanza: Cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzas teórico-prácticas para funcionarios<br />
<strong>de</strong> Sanidad, profesionales y alumnos <strong>de</strong> cuantos servicios<br />
correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> Sanidad Nacional.<br />
• Propaganda: Confer<strong>en</strong>cias y publicaciones (impresos, folletos, etc),<br />
sobre asuntos higiénicos y sanitarios, así como sociales con ellos<br />
re<strong>la</strong>cionados<br />
En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> resumimos <strong>la</strong> actividad llevada a cabo por el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l<br />
IPHV <strong>en</strong>tre 1931 y 1933. Con ello pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos, más que hacer una valoración<br />
cuantitativa <strong>de</strong> los servicios prestados, reflejar su importante evolución y <strong>la</strong><br />
adaptación que sufrió para obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación <strong>sanitaria</strong>s convertidas <strong>en</strong><br />
prioritarias. La actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> esta etapa y <strong>en</strong> lo que a su verti<strong>en</strong>te<br />
bacteriológica se refiere, prácticam<strong>en</strong>te se puso al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
emanadas <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les antituberculosos y antiv<strong>en</strong>éreos y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura. La verti<strong>en</strong>te química <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio mantuvo por un <strong>la</strong>do el<br />
apoyo a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia que le era característico, <strong>en</strong> lo que se refiere<br />
análisis clínicos, y pot<strong>en</strong>ció estas mismas actuaciones para dar servicio a los<br />
difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa,<br />
antiv<strong>en</strong>érea y <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud materno-infantil. El control <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
aguas <strong>de</strong> bebida también com<strong>en</strong>zó a ser una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> rutina <strong>en</strong> el quehacer <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sección <strong>de</strong> química <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se com<strong>en</strong>zó a analizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />
La actividad re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> producción y suministro <strong>de</strong> vacunas a los pueblos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, para que los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad realizaran <strong>la</strong>s<br />
correspondi<strong>en</strong>tes campañas <strong>de</strong> vacunación, se mantuvo como <strong>en</strong> períodos anteriores.<br />
La sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología, responsable <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas<br />
fue <strong>en</strong> esta etapa <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>te para suministrar a los municipios <strong>la</strong>s<br />
vacunas antivariólica, antitífica y también com<strong>en</strong>zó a propugnarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
y obtuvo <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za para el mismo cargo <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia por concurso <strong>en</strong>tre una gran cantidad <strong>de</strong> aspirantes<br />
(Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, 1932b).<br />
269
disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> vacunar a<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> difteria y fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis. La vacunación e<br />
investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia se mantuvo bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria.<br />
270
Tab<strong>la</strong> XX<br />
Actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1931-1933)<br />
TIPO DE DETERMINACION 1931 1932 1933<br />
SANGRE<br />
Reacción Wasserman 959 602 841<br />
Reacción Khan 880 530 841<br />
Reacción Meinicke 877 537 841<br />
Reacción Weinberg 25<br />
Reacción Cassoni 13 16<br />
Reacción Bothello 19 16<br />
Morfológicas 256<br />
Otras reacciones 82 7<br />
Investigación <strong>de</strong> treponemas 95<br />
Aglutinaciones 89 86 309<br />
Hemocultivos 26<br />
Glucosa 18 39<br />
Recu<strong>en</strong>to globu<strong>la</strong>r 377 410<br />
Fórmu<strong>la</strong> leucocitaria 212 410<br />
VSG 26<br />
Urea 30<br />
Otras <strong>de</strong>terminaciones 11<br />
ORINAS 862<br />
Análisis completos 135 160<br />
Análisis parciales 293 241<br />
Sedim<strong>en</strong>tos (bacteriológicos) 159<br />
EXUDADOS 125 21<br />
Jugo gástrico 260 57 23<br />
Nasales 65 5<br />
Uretrales 71<br />
Vaginales 37<br />
Pleurales 10<br />
Esputos 158 160 150<br />
Heces 48 22 17<br />
LCR 159 96 34<br />
Tumores 23 45 1<br />
Pus 5<br />
Leche <strong>de</strong> mujer 11<br />
INVESTIGACIÓN RABIA 2 38 88<br />
ALIMENTOS 8 17<br />
AGUAS 27<br />
Bacteriológicos 96 46<br />
Químicos<br />
TOXICOLÓGICOS Bacteriológico<br />
39 122<br />
27 46<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos estadísticos publicados <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre 1931 y 1933.<br />
271
La actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y Játiva también<br />
continuaba ocupando un importante espacio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l IPHV,<br />
c<strong>en</strong>trando su cometido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. Como servicio ambu<strong>la</strong>nte, los<br />
dos equipos exist<strong>en</strong>tes se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaban a aquellos municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> que los<br />
requerían, constituy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> principal causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong><br />
vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se había producido una <strong>de</strong>función por alguna <strong>en</strong>fermedad<br />
infecto-contagiosa como <strong>la</strong> tuberculosis, el tifus o <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ingitis. Una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>sa actividad que realizaba este servicio ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección nos <strong>la</strong> dan<br />
<strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos realizados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> geografía<br />
val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> el año 1932 443 , que supusieron <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> 372 <strong>de</strong>sinfecciones <strong>en</strong><br />
los municipios que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XXI.<br />
Esta actividad tan prolífica <strong>de</strong> los servicios externos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, al<br />
parecer no se <strong>en</strong>contraba justificada, pues según opinión <strong>de</strong>l propio inspector<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción coste-efectividad <strong>de</strong> este servicio era escasa 444 . El hecho <strong>de</strong> que<br />
cada <strong>de</strong>sinfección tuviera un coste medio <strong>de</strong> 100 pesetas obligó a Peset a tomar <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> limitar su práctica a los casos <strong>de</strong> tifoi<strong>de</strong>a, tuberculosis, escar<strong>la</strong>tina,<br />
difteria y virue<strong>la</strong>, y posteriorm<strong>en</strong>te a p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> esta tarea <strong>en</strong> los<br />
farmacéuticos titu<strong>la</strong>res, a los que se les impartirían previam<strong>en</strong>te unas lecciones<br />
prácticas. De esta forma también podrían r<strong>en</strong>tabilizarse los 70 formóg<strong>en</strong>os que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
hacía 4 o 5 años se habían repartido <strong>en</strong>tre los pueblos. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Peset era, por tanto,<br />
utilizar este servicio únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casos especiales, consigui<strong>en</strong>do mejorar su<br />
r<strong>en</strong>tabilidad y reconvertir al personal que v<strong>en</strong>ía prestando servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s brigadas,<br />
ubicándolo <strong>en</strong> los nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> proyecto inaugurar a partir<br />
<strong>de</strong> 1934 445 . Sin duda, <strong>en</strong> una primera etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> era bacteriológica el mito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nó estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una ineficacia absoluta, al<br />
tiempo que ca<strong>la</strong>ba hondo <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad popu<strong>la</strong>r.<br />
443 Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1933a).<br />
444 Peset Alexandre, T. (1933b: 194-196).<br />
445 Ibí<strong>de</strong>m, 195.<br />
272
Tab<strong>la</strong> XXI<br />
Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfecciones practicadas por <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> 1932<br />
Alcántara <strong>de</strong>l Júcar 11 Cerdá 1 Museros 2<br />
Alfafar 33 Castelló <strong>de</strong> Rugat 1 Meliana 12<br />
Albal 1 Canet <strong>de</strong> Ber<strong>en</strong>guer 6 Mis<strong>la</strong>ta 5<br />
Aldaya 66 Cuartell 1 Masanasa 5<br />
Alba<strong>la</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ribera 11 Cuart <strong>de</strong> Poblet 1 Masamagrell 7<br />
Almácera 33 Catadau 1 Masalfasar 1<br />
Albuixech 3 Casinos 66 Navarrés 3<br />
Alboraya 7 Catarroja 2 Olocau 1<br />
Albaida 1 Cullera 1 Olleria 6<br />
Anna 2 Chel<strong>la</strong> 3 Paiporta 1<br />
Alba<strong>la</strong>t <strong>de</strong>ls Sorells 2 Chiva 4 Pueb<strong>la</strong> Larga 1<br />
A<strong>la</strong>cuàs 1 Cheste 5 Palomar 1<br />
Alcira 1 Chirivel<strong>la</strong> 4 Picas<strong>en</strong>t 13<br />
Almusafes 3 Domeño 1 Paterna 5<br />
Alcudia <strong>de</strong> Crespins 9 Enguera 8 Pedralva 3<br />
Antel<strong>la</strong> 1 Enova 3 Pueb<strong>la</strong> <strong>de</strong> Vallbona 3<br />
Albaida 1 Estub<strong>en</strong>y 11 Puzol 2<br />
Ayelo <strong>de</strong> Malferit 2 Fu<strong>en</strong>te La Higuera 3 Pueb<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Duc 1<br />
Anahuir 1 Fortal<strong>en</strong>y 1 Poliñá <strong>de</strong>l Júcar 1<br />
B<strong>en</strong>ifairó <strong>de</strong> 1 Foyos 5 Quesa 1<br />
Bélgida 2 Fu<strong>en</strong>te Encarroz 3 Rafelguaraf 3<br />
B<strong>en</strong>egida 1 G<strong>en</strong>ovés 3 Rio<strong>la</strong> 1<br />
Bocair<strong>en</strong>te 2 Guadasuar 6 Rotglá-Corbera 2<br />
Barcheta 1 Higuerue<strong>la</strong>s 1 Rafelbuñol 3<br />
Bicorp 3 Játiva 144 Real <strong>de</strong> Montroy 1<br />
B<strong>en</strong>iganim 4 Jaraco 2 Siete Aguas 1<br />
Bellús 1 Llosa <strong>de</strong> Ranes 4 Sol<strong>la</strong>na 2<br />
Burjasot 6 Lugar Nuevo F<strong>en</strong>ollet 2 Sell<strong>en</strong>t 2<br />
B<strong>en</strong>ifairó <strong>de</strong> les Valls 2 L. Nuevo S. Jerónimo 1 Simat <strong>de</strong> Valldigna 2<br />
B<strong>en</strong>etuser 4 La Granja 4 Sumacárcel 1<br />
B<strong>en</strong>ica<strong>la</strong>p 1 Loriguil<strong>la</strong> 1 Sedaví 1<br />
B<strong>en</strong>iparrell 1 Liria 5 Tabernes B<strong>la</strong>nques 1<br />
B<strong>en</strong>isanó 1 Moncada 2 Torr<strong>en</strong>te 4<br />
Bétera 1 Montserrat 2 Torre Lloris 1<br />
B<strong>en</strong>aguacil 1 Manuel 7 Torrel<strong>la</strong> 3<br />
Corbera 1 Montesa 4 Val<strong>la</strong>da 4<br />
Cuatretonda 4 Montaverner 2 Vil<strong>la</strong>nueva Castellón 3<br />
Canals 2 Mog<strong>en</strong>te 2 Vil<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Arzobispo 4<br />
Corbera <strong>de</strong> Alcira 1 Masarrochos 2 Yátova 5<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>borción propia a partir <strong>de</strong> los datos publicados <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
273
Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y estadística<br />
La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas<br />
preval<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> que<br />
aportaba indicadores <strong>de</strong> natalidad y mortalidad, constituían el cometido fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> esta sección. La incorporación <strong>de</strong> Javier Vidal Jordana a su jefatura, coincidi<strong>en</strong>do<br />
con <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong> los servicios <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> 1932, constituyó un<br />
verda<strong>de</strong>ro acicate para <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> recogida y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los informes<br />
estadísticos <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, así como para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estudios<br />
específicos sobre algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong>démicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia.<br />
Indudablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s directrices marcadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad y <strong>la</strong> importante contribución <strong>de</strong> Marcelino Pascua al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estadística <strong>sanitaria</strong> 446 , ejercieron una influ<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección<br />
adoptada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l IPHV. También hay que <strong>de</strong>cir que<br />
pudieron alcanzarse estas mejoras gracias a una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> los<br />
inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad para conseguir, <strong>en</strong> primer lugar, que<br />
cumplim<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> los partes <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración semanales y m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> manera regu<strong>la</strong>r<br />
y <strong>en</strong> segundo lugar, que <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> esa cumplim<strong>en</strong>tación fuera a<strong>de</strong>cuada 447 . El<br />
propio Vidal Jordana reconocía <strong>la</strong> repercusión negativa que t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> apatía <strong>de</strong> algunos<br />
inspectores municipales sobre <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> realizar estudios <strong>de</strong>mográficosanitarios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilizarlos para que percibieran como<br />
reconocida esta <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración:<br />
“[...] Únicam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n aprovecharse los datos <strong>de</strong> natalidad y<br />
mortalidad; pero aún suponi<strong>en</strong>do que éstos sean exactos, como quiera<br />
que son muchos los inspectores municipales que no <strong>en</strong>vían los partes o<br />
los <strong>en</strong>vían tar<strong>de</strong>, los datos son muy incompletos. Por lo que toca a <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria, creo no hay que insistir, pues<br />
446 Bernabeu Mestre, J. (1992b: 11-15).<br />
447 Esta s<strong>en</strong>sibilización <strong>en</strong> ocasiones hubo <strong>de</strong> ir acompañada <strong>de</strong> medidas coercitivas. Así, <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong><br />
1932, el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> funciones, Mariano Bellogín, publicó una Circu<strong>la</strong>r<br />
imponi<strong>en</strong>do multas <strong>de</strong> 25 pesetas a los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> 85 pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>, por no haber remitido <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong> correspondi<strong>en</strong>te, al tiempo que les am<strong>en</strong>azaba<br />
con proponer su <strong>de</strong>stitución si persistían <strong>en</strong> incumplir sus obligaciones. Bellogín, M. (1932b).<br />
274
<strong>de</strong> sobra sabemos todos que son muy pocos los que cumpl<strong>en</strong> este<br />
requisito. [...] A <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> esto resalta <strong>la</strong> necesidad imperiosa <strong>de</strong> que<br />
algunos inspectores municipales (que casi siempre son los mismos) se<br />
capacit<strong>en</strong> <strong>de</strong>l perjuicio que irrogan y <strong>de</strong> lo poco que cuesta cumplir esa<br />
obligación [...]” 448 .<br />
Fruto <strong>de</strong>l interés que cobró <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong> como herrami<strong>en</strong>ta para el<br />
análisis epi<strong>de</strong>miológico, fueron los estudios <strong>de</strong> natalidad y mortalidad e<strong>la</strong>borados<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta sección <strong>de</strong>l instituto, que valoraban <strong>la</strong> evolución temporal <strong>de</strong> estos<br />
indicadores sanitarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y establecían<br />
comparaciones con el resto <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong>l Estado. El primero se tituló “Resum<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>provincia</strong> y capital, y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
España. Dec<strong>en</strong>io 1921-1930”, el cual fue seguido <strong>de</strong> otro titu<strong>la</strong>do “Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante 1932” 449 . De acuerdo con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l<br />
propio Vidal Jordana “[...] Hacía falta disponer <strong>de</strong> un estudio completo <strong>de</strong> los 264<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, pues carecíamos <strong>de</strong> datos sufici<strong>en</strong>tes muy<br />
necesarios al organizar <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural [...]” 450 . Estos estudios<br />
permitieron obt<strong>en</strong>er varias conclusiones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacaron <strong>la</strong> baja natalidad,<br />
tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con otras regiones, <strong>la</strong> mortalidad<br />
infantil superior <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital -<strong>en</strong> ésta los servicios sanitarios<br />
estaban más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos- y <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> mortalidad g<strong>en</strong>eral, aunque inferiores a <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>más <strong>provincia</strong>s, alejadas <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong>seables. Como coro<strong>la</strong>rio, el autor <strong>de</strong> los<br />
trabajos apuntaba que <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> actuación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>bía c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> favorecer<br />
<strong>la</strong> natalidad y luchar contra <strong>la</strong> mortalidad infantil. El primer objetivo se conseguiría<br />
int<strong>en</strong>sificando <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> maternal y pr<strong>en</strong>atal, y<br />
el segundo ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do con celo y tesón <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil.<br />
448 Vidal Jordana, J. (1933c: 10-35).<br />
449 Estos trabajos aparecieron publicados <strong>en</strong> 1933 <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> difundirlos <strong>en</strong>tre todos los funcionarios municipales que<br />
habían contribuido con su <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración a hacerlos posible. Vidal Jordana, J. (1933a, 1933b).<br />
450 Vidal Jordana, J. (1933c:13).<br />
275
Para po<strong>de</strong>r analizar el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural val<strong>en</strong>ciana y<br />
los recursos con que contaba cada municipio, <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología solicitó a<br />
los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad su co<strong>la</strong>boración. Así se hacía pat<strong>en</strong>te una vez<br />
más, el importante papel atribuido a los sanitarios locales <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>sanitaria</strong> que<br />
se estaba gestando, poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> sus manos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar para<br />
mejorar <strong>la</strong> organización rural <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad val<strong>en</strong>ciana. El informe dirigido y<br />
e<strong>la</strong>borado por Vidal Jordana consistió <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> un cuestionario,<br />
cumplim<strong>en</strong>tado por los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> cada municipio, <strong>en</strong> el<br />
cual se reflejaban pueblo a pueblo su presupuesto municipal y los servicios que<br />
disponían. Los datos que <strong>de</strong>bían consignarse <strong>en</strong> el cuestionario fueron el presupuesto<br />
municipal, situación, medios <strong>de</strong> comunicación, climatología, estadística <strong>de</strong> natalidad,<br />
mortalidad, servicios hospita<strong>la</strong>rios, diagnóstico, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, tuberculosis,<br />
protección a <strong>la</strong> infancia, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> pr<strong>en</strong>atal, primera infancia, edad preesco<strong>la</strong>r, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
esco<strong>la</strong>r, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> m<strong>en</strong>tal, problemas sanitarios especiales, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> industrial,<br />
ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong> -aguas potables, residuales, basuras-, alim<strong>en</strong>tos 451 .<br />
La preocupación por <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a como problema sanitario prioritario <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, también se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> los estudios realizados<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología. De acuerdo con el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad, se concluía con <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
implicar a corporaciones, c<strong>la</strong>ses <strong>sanitaria</strong>s, ing<strong>en</strong>ieros, arquitectos, maestros, etc. <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> una campaña <strong>de</strong>stinada a combatir este problema sanitario,<br />
cuya etiología bi<strong>en</strong> conocida se <strong>en</strong>contraba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a unos niveles <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>ficitarios:<br />
“[...] Conoci<strong>en</strong>do fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te los mecanismos <strong>de</strong> propagación y<br />
sus fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contagio, <strong>la</strong> acción que ejerc<strong>en</strong> los portadores <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es<br />
que continuam<strong>en</strong>te van sembrando todo aquello que les ro<strong>de</strong>a y <strong>en</strong><br />
especial los alim<strong>en</strong>tos; <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> legumbres y hortalizas por<br />
los <strong>la</strong>vados y aguas <strong>de</strong> riego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s huertas, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te aguas fecales,<br />
que no van lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>puradas. Recordaremos a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />
costumbre muy ext<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> algunos sitios, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los mismos carros<br />
451 Ibí<strong>de</strong>m, 25-30.<br />
276
que sacan <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad los productos <strong>de</strong> <strong>de</strong>shecho, estercoleros, etc.,<br />
retornan al día sigui<strong>en</strong>te cargados <strong>de</strong> verduras y a veces hasta <strong>de</strong> pan. La<br />
facilidad <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, <strong>de</strong>bido a sus manipu<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong><br />
falta <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada y sometida a<br />
una eficaz inspección. Los abastecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s<br />
condiciones higiénicas, sin ninguna protección y expuestos a toda c<strong>la</strong>se<br />
<strong>de</strong> poluciones. La eliminación <strong>de</strong>fectuosa <strong>de</strong> excretas y su alejami<strong>en</strong>to sin<br />
<strong>de</strong>puración, vertiéndo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el mar, ríos o acequias <strong>de</strong> riego [...]” 452 .<br />
El análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> mortalidad específicas por fiebre<br />
tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s, situaba a Val<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor<br />
mortalidad <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el quinqu<strong>en</strong>io 1927-1931, seguida <strong>de</strong><br />
Alicante, Barcelona, Castellón y Cáceres 453 . La epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
estaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a importantes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas<br />
y eliminación <strong>de</strong> excretas <strong>de</strong> muchos municipios, así como a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />
consi<strong>de</strong>rable volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> portadores <strong>de</strong>l bacilo tífico 454 . El primer aspecto se ponía<br />
<strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el cuestionario contestado para dar lugar al informe sanitario<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong> el cual se hacía evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> apoyar a los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos para solucionar cuanto antes estos aspectos tan básicos. En este<br />
s<strong>en</strong>tido, el IPHV se ofreció como intermediario ante los 153 ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> 2.000 habitantes, para ayudarles a tramitar <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda económica<br />
ofrecida por el Estado para acometer <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida<br />
y <strong>de</strong> evacuación <strong>de</strong> aguas residuales. De esta forma, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933 se tramitaron<br />
los expedi<strong>en</strong>tes re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s obras <strong>sanitaria</strong>s que a continuación se<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n 455 :<br />
• Aguas potables 9: Sagunto, Estivel<strong>la</strong>, Real <strong>de</strong> Montroy, Puig,<br />
Serra, Cullera, Luch<strong>en</strong>te, Catadau, Torres Torres.<br />
• Alcantaril<strong>la</strong>do 5: Sagunto, Meliana, Puig, Oliva, Museros.<br />
452 Vidal Jordana, J. (1933d).<br />
453 Sánchez Verdugo, J. (1932).<br />
454 Manzanete, R. (1933).<br />
455 Vidal Jordana, J. (1933c: 22-24).<br />
277
• Lava<strong>de</strong>ros 3: Cullera, Estivel<strong>la</strong>, Casas Altas.<br />
• Depósito <strong>de</strong> aguas 1: Catarroja.<br />
• Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ya 1: P<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> Levante (Grao) Val<strong>en</strong>cia.<br />
Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria<br />
El principal cometido <strong>de</strong> esta sección, cuya jefatura ost<strong>en</strong>taba Juan Campos<br />
Pérez, era el abordaje <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia. El estudio histopatológico <strong>de</strong> los<br />
órganos nerviosos <strong>de</strong> los animales sospechosos, <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> diluciones a partir<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> médu<strong>la</strong> <strong>en</strong>viada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vacuna antirrábica y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s personas mordidas constituían<br />
<strong>la</strong> mayor <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to. Entre <strong>la</strong>s medidas propuestas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad para luchar contra <strong>la</strong> rabia, se estableció <strong>la</strong><br />
prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> perros sin bozal, <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia facultativa <strong>de</strong> todo<br />
animal mor<strong>de</strong>dor durante los 8 días posteriores y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que éste muriese, los<br />
mordidos <strong>de</strong>bían ser <strong>en</strong>viados al IPHV con un parte facultativo y un certificado <strong>de</strong><br />
pobreza <strong>en</strong> su caso 456 . Las distintas verti<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> esta<br />
sección se hacían pat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria que resumía su actividad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />
1933 457 , con los sigui<strong>en</strong>tes resultados:<br />
456 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933.<br />
457 Campos Pérez, J. (1933: 49-54).<br />
278
Tab<strong>la</strong> XXII<br />
Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria <strong>de</strong>l Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />
Actividad<br />
Número<br />
Análisis efectuados<br />
Investigación histopatológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia <strong>en</strong> cerebro 76<br />
Investigación <strong>de</strong> rabia <strong>en</strong> ganglio plexiforme 3<br />
Reacción <strong>de</strong> Wassermann 2<br />
Difer<strong>en</strong>ciación biológica <strong>de</strong> carnes 1<br />
Inocu<strong>la</strong>ciones diagnósticas 6<br />
Total 88<br />
Investigación histopatológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia (cerebros examinados):<br />
De perro 48<br />
De gato 23<br />
De conejo 2<br />
De ratón 2<br />
De caballo 1<br />
Total 76<br />
Casos positivos <strong>de</strong> rabia 28<br />
Casos negativos <strong>de</strong> rabia 48<br />
Individuos vacunados 396<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Campos Pérez (1933).<br />
Tab<strong>la</strong> XXIII<br />
Individuos vacunados <strong>en</strong> 1933 según tipo <strong>de</strong> mor<strong>de</strong>dura<br />
Tipo <strong>de</strong> animal Número Porc<strong>en</strong>taje<br />
Perro 270 68,18<br />
Gato 107 27,05<br />
Ratón 9 2,28<br />
Conejo 3 0,76<br />
Caballo 1 0,25<br />
Mu<strong>la</strong> 1 0,25<br />
Contagio acci<strong>de</strong>ntal 5 1,26<br />
Total 396 100<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Campos Pérez (1933).<br />
Queda c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los datos pres<strong>en</strong>tados, el importante <strong>de</strong>sarrollo<br />
experim<strong>en</strong>tado por esta sección a partir <strong>de</strong> 1931, con una ampliación c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong><br />
compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a los estudios sobre <strong>la</strong> rabia. El afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, dirigido por Campos Pérez, también se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el<br />
importante volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> vacunas administradas que, <strong>de</strong> una media <strong>de</strong> 130 vacunas<br />
279
anuales aplicadas <strong>en</strong> los años compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 1921-1930, se paso a una cifra<br />
cercana a <strong>la</strong>s 400 <strong>en</strong> 1933.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l problema sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria<br />
com<strong>en</strong>zó a contro<strong>la</strong>rse el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>de</strong> manera que<br />
como punto <strong>de</strong> partida se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> “[...] un catastro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leches<br />
consumidas, para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s constantes <strong>de</strong> composición media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leches.<br />
Hemos ido formando un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to para el análisis <strong>de</strong> estos productos y<br />
completando el material necesario para su reconocimi<strong>en</strong>to y exam<strong>en</strong>, tarea que<br />
confiamos t<strong>en</strong>er terminada <strong>en</strong> breve con <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> algunos aparatos y reactivos<br />
<strong>de</strong> que carecíamos, lo que nos permitirá <strong>en</strong>trar <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el asunto y obt<strong>en</strong>er<br />
óptimos resultados y conclusiones que han <strong>de</strong> cooperar por una parte al<br />
mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ganado <strong>de</strong> producción lechera y por otra al índice <strong>de</strong> salubridad <strong>de</strong>l<br />
importantísimo alim<strong>en</strong>to [...]” 458 . Como director técnico <strong>de</strong>l instituto, Tomás Peset<br />
apoyaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria com<strong>en</strong>zaran a ori<strong>en</strong>tarse<br />
parte <strong>de</strong> los esfuerzos al control <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> animal, muy<br />
especialm<strong>en</strong>te al abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> leches y a los <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> este producto 459 .<br />
Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> química<br />
Bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> José Marqués Gil, esta sección estaba <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realización <strong>de</strong> los análisis químico-clínicos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a cargo <strong>de</strong>l Estado y<br />
servicios ubicados <strong>en</strong> el propio instituto. También se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />
los análisis químicos <strong>de</strong> sustancias alim<strong>en</strong>ticias y productos químicos, análisis<br />
toxicológicos, preparación <strong>de</strong> reactivos y soluciones valoradas para los distintos<br />
<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l instituto. Para el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> productos<br />
patológicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> condiciones óptimas para po<strong>de</strong>r llevar a cabo los<br />
análisis, se dotó a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> material necesario. El resum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> actividad realizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta sección <strong>en</strong> el año 1933 <strong>de</strong>scrito por su director José<br />
Marqués 460 , nos da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cuales eran sus cometidos:<br />
458 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
459 Peset Aleixandre, T. (1933b: 196).<br />
460 Marqués Gil, J. (1933: 55-58).<br />
280
Tab<strong>la</strong> XXIV<br />
Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> química <strong>de</strong>l Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />
Actividad<br />
Número<br />
Análisis proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
Orinas<br />
Análisis completos 103<br />
Análisis parcial 128<br />
Sangre<br />
Glucosa 23<br />
Urea 18<br />
Otras investigaciones 6<br />
Jugo gástrico 15<br />
Heces 7<br />
Análisis proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los servicios sanitarios oficiales: disp<strong>en</strong>sarios<br />
antituberculosos, disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos, escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura,<br />
servicios antitracomatosos.<br />
Orinas<br />
Análisis completos 57<br />
Análisis parcial 113<br />
Sangre<br />
Glucosa. 16<br />
Urea 12<br />
Otras investigaciones 5<br />
Jugo gástrico 8<br />
Heces 2<br />
Leche <strong>de</strong> mujer 11<br />
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas potables <strong>de</strong> 71 pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
Aguas bu<strong>en</strong>as (compon<strong>en</strong>tes químicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites<br />
oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> potabilidad)<br />
Aguas regu<strong>la</strong>res (compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el límite <strong>de</strong> <strong>la</strong> potabilidad)<br />
Aguas ma<strong>la</strong>s (compon<strong>en</strong>tes rebasan los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> potabilidad) 22<br />
Análisis <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para contro<strong>la</strong>r su pureza y comprobar posibles<br />
adulteraciones introducidas por <strong>la</strong> industria o el comercio<br />
Análisis toxicológicos: como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> toxinfecciones<br />
alim<strong>en</strong>tarias por <strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s condiciones -<br />
he<strong>la</strong>dos, pasteles, leche, etc.-<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Marqués Gil (1933).<br />
281
Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología<br />
Dirigida por Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología<br />
estuvo fuertem<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo y<br />
antituberculoso, así como a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura, vincu<strong>la</strong>ción que se vio<br />
reforzada cuando todas estas instituciones pasaron a compartir <strong>la</strong> misma se<strong>de</strong> que el<br />
instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Ello explica <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación que sufrieron los<br />
estudios serológicos para el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas más<br />
importantes -sífilis y gonococia-, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis. El resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
actividad <strong>de</strong> esta sección <strong>en</strong> el año 1933 ejemplifica <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación que tomó <strong>en</strong> esta<br />
etapa 461 .<br />
Tab<strong>la</strong> XXV<br />
Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología <strong>de</strong>l Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />
Activida<strong>de</strong>s<br />
Número<br />
Sección <strong>de</strong>l Instituto<br />
Reacciones <strong>de</strong> Wassermann, Kahn y Meinicke<br />
(<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 48 positivas).<br />
222<br />
Desviaciones <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>to para el diagnóstico <strong>de</strong><br />
tuberculosis, gonococcia y quiste hidatídico<br />
16<br />
Recu<strong>en</strong>tos y fórmu<strong>la</strong>s leucocitarias 24<br />
Reacciones <strong>de</strong> seroaglutinación al grupo colitífico y<br />
dis<strong>en</strong>téricos<br />
305<br />
Análisis <strong>de</strong> esputos 80<br />
Análisis <strong>de</strong> exudados 19<br />
Análisis <strong>de</strong> líquido pleural 6<br />
Análisis <strong>de</strong> líquido ascítico 3<br />
Análisis <strong>de</strong> líquido céfalo raquí<strong>de</strong>o 14<br />
Análisis <strong>de</strong> heces 8<br />
Análisis <strong>de</strong> tumores 1<br />
Preparación <strong>de</strong> autovacunas 14<br />
Análisis bacteriológicos <strong>de</strong> aguas 46<br />
Total 758<br />
461 Ramón Mén<strong>de</strong>z, V. (1933: 59-63).<br />
282
Activida<strong>de</strong>s (continuación)<br />
Número<br />
Servicios prestados al Disp<strong>en</strong>sario Antiv<strong>en</strong>éreo<br />
Reacciones <strong>de</strong> Wassermann, Kahn y Meinicke<br />
(<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 112 positivas)<br />
710<br />
Desviaciones <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>to para diagnóstico <strong>de</strong><br />
gonococcia<br />
7<br />
Recu<strong>en</strong>tos y fórmu<strong>la</strong>s leucocitarias 15<br />
Reacciones <strong>de</strong> seroaglutinación 1<br />
Sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orina (análisis bacteriológico) 159<br />
Exudados uretrales 71<br />
Exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> pelos y escamas 46<br />
Análisis <strong>de</strong> líquido céfalo raquí<strong>de</strong>o 20<br />
Investigación <strong>de</strong>l treponema pálido 95<br />
Total 1.009<br />
Servicios prestados a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura<br />
Reacciones <strong>de</strong> Wassermann, Kahn y Meinicke<br />
(<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 4 positivas)<br />
80<br />
Exudados faríngeos 5<br />
Total 85<br />
Servicios prestados al Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Provincial<br />
Reacciones <strong>de</strong> Wassermann, Kahn y Meinicke.<br />
(<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 2 positivas)<br />
22<br />
Recu<strong>en</strong>tos y fórmu<strong>la</strong>s leucocitarias 18<br />
Reacciones <strong>de</strong> seroaglutinación 2<br />
Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tación 26<br />
Análisis <strong>de</strong> esputos 70<br />
Análisis <strong>de</strong> exudados 2<br />
Análisis <strong>de</strong> líquido pleural 4<br />
Total 144<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Ramón Mén<strong>de</strong>z (1933).<br />
La interpretación <strong>de</strong> estos datos pone c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manifiesto, por un <strong>la</strong>do el<br />
papel <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que suponía el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> bacteriología para los<br />
difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios integrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l y por otro, <strong>la</strong><br />
importancia y el peso que repres<strong>en</strong>taba el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sífilis <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el quehacer <strong>de</strong> este <strong>la</strong>boratorio, a juzgar por<br />
<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> reacciones <strong>de</strong> Wasserman, Kahn y Meinicke llevadas a cabo para<br />
satisfacer <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios y <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura.<br />
283
La <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> propaganda<br />
La importante reforma <strong>sanitaria</strong> que pret<strong>en</strong>día efectuar <strong>la</strong> nueva<br />
administración republicana, se <strong>en</strong>contraba con un significativo obstáculo <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta<br />
<strong>de</strong> profesionales capaces <strong>de</strong> llevar<strong>la</strong> a cabo. En este s<strong>en</strong>tido, era necesario implicar a<br />
los sanitarios locales e inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, asignándoles el<br />
importante papel <strong>de</strong> impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural.<br />
No obstante, este cometido requería pasar por un a<strong>de</strong>cuado proceso <strong>de</strong> formación, <strong>de</strong><br />
acuerdo con los supuestos conceptuales y metodológicos más actualizados. A los<br />
esfuerzos iniciados por <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Ampliación <strong>de</strong> Estudios, a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
formación ofrecidas a través <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io firmado con <strong>la</strong> Rockefeller Fundation, o a<br />
<strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Investigaciones Sanitarias a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />
los años veinte y treinta 462 , se sumaron otras instituciones con carácter doc<strong>en</strong>te como<br />
<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s nacional y <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> puericultura, o el proyecto <strong>de</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermeras visitadoras 463 . En el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> también se les atribuyó <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r y actualizar los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> los profesionales sanitarios <strong>de</strong> su <strong>provincia</strong>.<br />
El IPHV se mostró s<strong>en</strong>sible a esta necesidad <strong>de</strong> establecer un mecanismo <strong>de</strong><br />
formación continuada <strong>de</strong> los sanitarios locales, consi<strong>de</strong>rados como piezas c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l gobierno republicano. Acatando <strong>la</strong>s<br />
disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad 464 , asumió <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> impartir, a<br />
partir <strong>de</strong> 1931, los cursillos necesarios para el ingreso <strong>en</strong> el cuerpo <strong>de</strong> médicos<br />
inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Se trataba <strong>de</strong> poner al día <strong>en</strong> los<br />
últimos avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> a estos profesionales, y <strong>de</strong><br />
s<strong>en</strong>sibilizarlos para que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia y el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />
prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria <strong>de</strong> su quehacer cotidiano. Des<strong>de</strong> esta misma perspectiva, el<br />
instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> también organizó un curso <strong>en</strong> 1931 para actualizar los<br />
conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los farmacéuticos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 465 .<br />
462 Pitaluga Fattori, G.; Bu<strong>en</strong> Lozano, Sadi <strong>de</strong>; B<strong>en</strong>zo Cano, M. (1935: 409-447).<br />
463 Bernabeu Mestre, J.; Gascón Pérez, E. (1995).<br />
464 Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> mayo y Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />
regu<strong>la</strong>ndo los cursillos <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad.<br />
465 En 1931, el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> anunció <strong>la</strong> convocatoria para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> cursillos<br />
<strong>de</strong> formación dirigidos a farmacéuticos (Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, 1931a) y médicos inspectores<br />
municipales <strong>de</strong> sanidad (Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, 1931b). Por su parte, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
284
La necesidad <strong>de</strong> expandir al medio rural <strong>la</strong>s principales luchas <strong>sanitaria</strong>s<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales, con el consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estructuras<br />
organizativas responsables <strong>de</strong> su materialización <strong>en</strong>carnadas <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios,<br />
también hizo necesaria una <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te promovida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
servicios vincu<strong>la</strong>dos al instituto. Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario oficial antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro, se organizó <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong> noviembre y diciembre <strong>de</strong> 1933<br />
el “I Cursillo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreosifilíticas y su clínica”, contando como<br />
doc<strong>en</strong>tes con Ramón Vi<strong>la</strong> Barberá, Manuel Aubán Amat, Ramón González Medina y<br />
Manuel González Rey, todos ellos profesionales que ejercían <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios<br />
antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. También participaron como invitados, el Director G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad Julio Bejarano -<strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> sifiliógrafo- así como Sánchez Covisa <strong>de</strong><br />
Madrid, Peyri y Noguer Moré <strong>de</strong> Barcelona y Rodríguez Fornos <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Los<br />
alumnos asist<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> número <strong>de</strong> 28, pert<strong>en</strong>ecían <strong>en</strong> su mayoría al cuerpo <strong>de</strong><br />
médicos inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>. Y promovido por los mismos organizadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario<br />
antiv<strong>en</strong>éreo, también se p<strong>la</strong>nteó el “Cursillo breve <strong>de</strong> Terapéutica Dermatológica” a<br />
celebrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera quinc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1934 466 . Como vemos, no se trataba <strong>de</strong><br />
campañas <strong>de</strong> divulgación sino <strong>de</strong> formación especializada para profesionales, es<br />
<strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> propia dinámica <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nada por <strong>la</strong>s campañas <strong>sanitaria</strong>s actuó <strong>de</strong><br />
acicate <strong>de</strong>l inicio y proceso <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> ciertas especialida<strong>de</strong>s médicas 467 .<br />
Bajo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil estaba vincu<strong>la</strong>do a<br />
un nivel educativo bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> puericultura se pres<strong>en</strong>taba como una<br />
disciplina cuya finalidad <strong>de</strong>bía fijarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s futuras madres, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas. Por ello, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
puericultura se p<strong>la</strong>nteó dirigir<strong>la</strong> hacia dos colectivos difer<strong>en</strong>tes, uno el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
puericultura organizó <strong>en</strong> 1933 cursos <strong>de</strong> puericultura (Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura, 1933b) y <strong>en</strong><br />
1934 <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r dirigidos a médicos <strong>en</strong> ambos casos (Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura,<br />
1934b).<br />
466 Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1934a). También aparecía anunciado el cursillo <strong>de</strong> terapéutica<br />
<strong>de</strong>rmatológica, que se limitaba a 30 alumnos, cuyas solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bían dirigirse a González Medina<br />
<strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>provincia</strong>l, con unos <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> inscripción <strong>de</strong> 25 pesetas (Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, 1934b).<br />
467 La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s luchas contra <strong>la</strong> mortalidad infantil y contra el cáncer y su contribución a <strong>la</strong><br />
consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pediatría y <strong>la</strong> radiología respectivam<strong>en</strong>te, como especialida<strong>de</strong>s médicas, han sido<br />
tratadas por Medina Doménech, R.M.; Rodríguez Ocaña, E. (1994).<br />
285
estudiantes que cursaban <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> maestras, por el <strong>en</strong>orme po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong><br />
su <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te hasta el rincón más alejado, y el otro colectivo al que <strong>de</strong>bía dirigirse<br />
era el <strong>de</strong> médicos rurales, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ir creando refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />
rurales <strong>en</strong> esta materia. Por último, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s madres a<br />
interesarse por <strong>la</strong> puericultura, se p<strong>la</strong>nteó el interés <strong>de</strong> organizar cátedras ambu<strong>la</strong>ntes<br />
<strong>de</strong> puericultura, que se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarían a dar cursillos y confer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong>s zonas<br />
rurales 468 .<br />
Entre <strong>la</strong>s actuaciones que realizó <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil, también tuvo<br />
un papel relevante <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación. Consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que para<br />
elevar el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud infantil era necesario mejorar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres 469 , <strong>la</strong>s primeras actuaciones doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
puericultura se c<strong>en</strong>traron precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este colectivo:<br />
“[...] Más <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta señoritas y jóv<strong>en</strong>es madres se han alistado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura, ansiosas <strong>de</strong> conocer los múltiples problemas<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> los niños [...]. En <strong>la</strong> sesión <strong>de</strong> c<strong>la</strong>usura<br />
quedó c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong> obra social que realiza <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Puericultura es justam<strong>en</strong>te apreciada, ya que sus propósitos se vieron<br />
confirmados, al ver un nutrido grupo <strong>de</strong> mujercitas val<strong>en</strong>cianas<br />
comp<strong>en</strong>etradas con los i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> que no son otros que los <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los niños y <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos que les<br />
correspon<strong>de</strong>n [...]” 470 .<br />
García Brust<strong>en</strong>ga, Martí Pastor, Vi<strong>la</strong>r Gallego, Val<strong>en</strong>cia Negro, Rodrigo<br />
Pérez, Bosch Marín, Moltó Santonja y Antón Bellver fueron los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />
impartir estos cursillos. La mayor parte <strong>de</strong> ellos participaron un año más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> otro<br />
curso <strong>de</strong> puericultura, esta vez dirigido a los médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong> el cual se<br />
compaginaba <strong>la</strong> teoría con <strong>la</strong> práctica. Las c<strong>la</strong>ses prácticas se impartieron <strong>en</strong><br />
establecimi<strong>en</strong>tos íntimam<strong>en</strong>te ligados al cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
468 Pardo, P. (1930).<br />
469 Cuidado, protección e interv<strong>en</strong>ción era <strong>la</strong> tríada subyac<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
y el bi<strong>en</strong>estar infantil. Ballester, R.; Ba<strong>la</strong>guer, E. (1995).<br />
286
escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura estaban integrados por el servicio <strong>de</strong> guarda<strong>la</strong>ctantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fábrica <strong>de</strong> tabacos, <strong>la</strong> guar<strong>de</strong>ría infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong> barriada <strong>de</strong> Sagunto, el instituto<br />
municipal <strong>de</strong> puericultura, <strong>la</strong> inclusa y maternidad <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, el disp<strong>en</strong>sario antituberculoso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Av<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l Puerto, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />
Misericordia, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong> Burjasot y el Sanatorio Marítimo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Malvarrosa 471 .<br />
Aunque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el IPHV ya se había tomado alguna iniciativa ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con anterioridad a <strong>la</strong> etapa republicana 472 , será<br />
precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este período cuando se hará c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
socializar los conocimi<strong>en</strong>tos sanitarios, como herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal para combatir<br />
<strong>la</strong> miseria y <strong>la</strong> incultura, que tan íntimam<strong>en</strong>te se vincu<strong>la</strong>ban al <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te nivel <strong>de</strong><br />
salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 473 . La educación se convirtió <strong>en</strong> un elem<strong>en</strong>to reformador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad, <strong>de</strong> tal forma que el adoctrinami<strong>en</strong>to sanitario permitiría el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l libre acuerdo <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>. Preparar a los<br />
ciudadanos para aceptar <strong>la</strong>s campañas <strong>sanitaria</strong>s evitaría t<strong>en</strong>er que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar su<br />
naturaleza obligatoria, legitimándose éstas con el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> libre elección 474 .<br />
La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> propaganda constituyó uno <strong>de</strong> los principales elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> apoyo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura y Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Para<br />
conseguir el objetivo <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias p<strong>la</strong>nteadas era elevar el nivel <strong>de</strong> educación <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> salud infantil, incluy<strong>en</strong>do tanto a profesionales<br />
sanitarios -médicos, <strong>en</strong>fermeras visitadoras- como a <strong>la</strong>s propias madres, <strong>en</strong>cargadas<br />
<strong>de</strong>l cuidado, alim<strong>en</strong>tación e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los niños. Con esta finalidad se e<strong>la</strong>boraron<br />
470 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1932a).<br />
471 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933b).<br />
472 La necesidad <strong>de</strong> atajar el problema que repres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> rabia ya había dado pie <strong>en</strong> 1928, a editar<br />
una “Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> vulgarización <strong>sanitaria</strong> contra <strong>la</strong> rabia”, con instrucciones <strong>de</strong>stinadas a prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas y a combatir su propagación <strong>en</strong>tre los animales (A.D.P.V., A.3.1.12,<br />
vol. 19-24). No obstante, <strong>la</strong>s principales actuaciones <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
estuvieron ori<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio a mejorar <strong>la</strong> salud infantil, y <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong><br />
promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna como forma <strong>de</strong> garantizar una a<strong>de</strong>cuada nutrición <strong>en</strong> el primer año<br />
<strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> mortalidad infantil, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización por <strong>la</strong> Junta Provincial <strong>de</strong><br />
Protección a <strong>la</strong> Infancia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> concursos anuales <strong>de</strong> madres <strong>la</strong>ctantes (Bermú<strong>de</strong>z Castro, C.,<br />
1928a). Del mismo modo, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>ciar a <strong>la</strong> comunidad sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vacunación, también había sido objeto <strong>de</strong> campañas <strong>de</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong> (Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad, 1925).<br />
473 Bellogin, M. (1931, 1932a).<br />
287
varios folletos que incluyeron una “Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil”, un folleto sobre<br />
“Los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l niño”, y otro titu<strong>la</strong>do “Los juguetes <strong>de</strong>l niño”. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />
educativa llevó a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura a i<strong>de</strong>ar lo que <strong>de</strong>nominó “Cátedra<br />
Ambu<strong>la</strong>nte”, que consistía <strong>en</strong> organizar <strong>en</strong> lugares <strong>de</strong> amplio aforo -normalm<strong>en</strong>te<br />
teatros- tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital como <strong>de</strong> los pueblos más dispares <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, actos<br />
dirigidos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para mejorar los conocimi<strong>en</strong>tos sanitarios sobre <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
infantil 475 . A<strong>de</strong>más se aprovechaban para iniciar <strong>la</strong> vacunación antidiftérica a los<br />
niños <strong>de</strong> 1 a 3 años <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones don<strong>de</strong> se realizaba el acto <strong>en</strong> cuestión, y <strong>de</strong><br />
esta forma se pret<strong>en</strong>día poner al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l medio rural <strong>la</strong>s nuevas<br />
medidas prev<strong>en</strong>tivas sobre vacunación. Con todos estos actos se pret<strong>en</strong>día recordar al<br />
pueblo sus <strong>de</strong>beres para con <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y contribuir a crear g<strong>en</strong>eraciones<br />
vigorosas.<br />
La estrategia utilizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad para realizar<br />
interv<strong>en</strong>ciones comunitarias con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> elevar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, era aprovechar <strong>de</strong>terminadas circunstancias como <strong>la</strong><br />
inauguración <strong>de</strong> un nuevo servicio <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada localidad, o <strong>la</strong> circunstancia<br />
<strong>de</strong> realizar alguna interv<strong>en</strong>ción <strong>sanitaria</strong> urg<strong>en</strong>te para atajar un problema, como <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> un brote epidémico. Así lo expresaba Tomás Peset al resumir <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> propaganda impulsadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933:<br />
“[...] En el primer caso lo hemos hecho <strong>en</strong> circunstancias <strong>de</strong> inauguración<br />
<strong>de</strong> un servicio nuevo, como el antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> Sagunto, proyectando <strong>la</strong><br />
pelícu<strong>la</strong> “La terrible lección” t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do gran aceptación , hasta el punto <strong>de</strong><br />
t<strong>en</strong>er<strong>la</strong> que pasar varios días por imposibilidad <strong>de</strong> los locales que eran<br />
insufici<strong>en</strong>tes para el público que <strong>de</strong>seaba concurrir. En el segundo,<br />
aprovechamos todos los brotes epidémicos. Tifoi<strong>de</strong>a, m<strong>en</strong>ingitis,<br />
sarampión, rabia, difteria, etc., para conseguir una mayor co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong><br />
el mom<strong>en</strong>to y una at<strong>en</strong>ción para el porv<strong>en</strong>ir.<br />
Cuando se ha conseguido vacunación <strong>en</strong> masa contra <strong>la</strong> fiebre<br />
tifoi<strong>de</strong>a o se ha estimu<strong>la</strong>do a los ayuntami<strong>en</strong>tos y particu<strong>la</strong>res a <strong>la</strong><br />
474 Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. (1998a).<br />
475 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933a).<br />
288
práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas higiénicas, incluso se ha conseguido iniciar obras<br />
<strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas, eliminación <strong>de</strong> excretas, etc, ha sido siempre<br />
con el terrible ejemplo <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong>función que pue<strong>de</strong> evitarse.<br />
En todo tiempo pue<strong>de</strong> realizarse <strong>la</strong> propaganda, pero siempre<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, <strong>la</strong> dignidad y el bu<strong>en</strong> gusto [...]” 476 .<br />
476 Peset Alexandre, T. (1933c: 38-39).<br />
289
4.3. Otras instituciones que conformaban <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>provincia</strong>l<br />
4.3.1. De los disp<strong>en</strong>sarios a los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
Los disp<strong>en</strong>sarios fueron estructuras asist<strong>en</strong>ciales que surgieron ante <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />
que por su elevada preval<strong>en</strong>cia y por su vincu<strong>la</strong>ción a los estratos sociales más<br />
<strong>de</strong>sfavorecidos, se convirtieron <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l<br />
primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX 477 . La asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> etiología social <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s por parte <strong>de</strong> algunos higi<strong>en</strong>istas españoles con<br />
<strong>de</strong>dicación profesional a <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> -Carlos María Cortezo, Manuel<br />
Martín Sa<strong>la</strong>zar, Ángel Pulido, Amalio Gim<strong>en</strong>o, Francisco Murillo Pa<strong>la</strong>cios, Gustavo<br />
Pittaluga, Marcelino Pascua o Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>- seguram<strong>en</strong>te resultó un factor<br />
<strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> esos nuevos establecimi<strong>en</strong>tos que eran los<br />
disp<strong>en</strong>sarios, al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> España.<br />
La apuesta españo<strong>la</strong> por poner <strong>en</strong> marcha un mo<strong>de</strong>lo organizativo basado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r a los países <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno, <strong>en</strong>contró el<br />
marco legis<strong>la</strong>tivo para su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>de</strong><br />
1925, don<strong>de</strong> estas estructuras se catalogaban como <strong>de</strong> “organizaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong><br />
carácter social”, junto a los sanatorios y los institutos <strong>de</strong> puericultura y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
infantil. La nueva red asist<strong>en</strong>cial, cuya organización recayó <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>provincia</strong>l, se <strong>en</strong>cargaría <strong>de</strong> prestar asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria a los<br />
<strong>en</strong>fermos pobres con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales y, especialm<strong>en</strong>te, a los tuberculosos y<br />
<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> afecciones v<strong>en</strong>éreas. El disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong>bía cumplir una misión médicosocial<br />
y sus actuaciones c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> el diagnóstico precoz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>tección <strong>de</strong> los contactos para limitar <strong>en</strong> lo posible <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> sobre <strong>la</strong>s medidas profilácticas recom<strong>en</strong>dadas <strong>en</strong> cada caso.<br />
La lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis a nivel <strong>provincia</strong>l, se completaba con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
sanatorios marítimos y <strong>de</strong> montaña y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> colonias <strong>de</strong> niños <strong>en</strong>fermos.<br />
La lucha contra <strong>la</strong> lepra también le fue asignada al nivel <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>l mismo modo<br />
477 Rodríguez Ocaña (2001).<br />
290
que <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios específicos para combatir el tracoma, <strong>en</strong><br />
aquel<strong>la</strong>s áreas geográficas <strong>en</strong> que esta <strong>en</strong>fermedad resultaba <strong>en</strong>démica. La lucha<br />
contra <strong>la</strong> mortalidad infantil estableció sus bases <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>provincia</strong>l a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud materno-infantil, y <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> puericultura, cuya misión era<br />
elevar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> materno-infantil tanto <strong>de</strong> los<br />
profesionales sanitarios como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres.<br />
La consolidación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo disp<strong>en</strong>sarial como catalizador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />
luchas <strong>sanitaria</strong>s, <strong>de</strong>terminó que una vez cubiertas <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s organizativas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, este mismo mo<strong>de</strong>lo se hiciese ext<strong>en</strong>sivo al medio rural<br />
para poner también allí <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong>s distintas luchas <strong>sanitaria</strong>s. Esto se hizo posible<br />
merced a un importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong>stinados a sanidad por el<br />
Estado que, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1900 suponían un 0,08% <strong>de</strong> los gastos <strong>de</strong>l Estado -738.652<br />
pesetas-, <strong>en</strong> 1921 pasaron a suponer el 0,24% -6,62 millones <strong>de</strong> pesetas-, <strong>en</strong> 1930<br />
asc<strong>en</strong>dieron al 0,27 % –10,3 millones-, <strong>en</strong> 1932 se produjo una subida <strong>de</strong>l 50%<br />
alcanzando el 0,36% <strong>de</strong>l presupuesto y <strong>en</strong> 1933 <strong>la</strong> subida volvió a ser <strong>de</strong>l 100% -<br />
31,43 millones <strong>de</strong> pesetas- 478 . Así fue como a partir <strong>de</strong> 1932, coincidi<strong>en</strong>do con este<br />
importante increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los presupuestos, com<strong>en</strong>zaron a hacer su aparición los<br />
primeros c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 479 . Se trataba <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadas<br />
<strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> dar servicio a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales y<br />
dirigir <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> los principales programas <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />
<strong>sanitaria</strong>, bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad. La<br />
novedad respecto a p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos organizativos anteriores consistía <strong>en</strong> que era el<br />
Estado el responsable último <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
<strong>sanitaria</strong>, con <strong>la</strong> necesaria cooperación <strong>de</strong> los municipios 480 .<br />
De esta forma, se pot<strong>en</strong>ciaron los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, como<br />
órganos <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ellos,<br />
se crearon c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para hacer fr<strong>en</strong>te a aquellos problemas <strong>de</strong><br />
478 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Marset Campos, P.; Sáez Gómez, J.M.; Martínez Navarro, F. (1995) y<br />
Mazuecos Jiménez, A. (1980).<br />
479 Con fecha <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932, Marcelino Pascua hizo <strong>pública</strong> <strong>la</strong> consignación <strong>de</strong> un crédito<br />
específico <strong>en</strong> los presupuestos <strong>de</strong>l estado, para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> 15 c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural.<br />
C<strong>en</strong>tros Secundarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1932).<br />
291
salud más preval<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada zona -tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, mortalidad<br />
infantil, paludismo, tracoma-. Y así fue como <strong>la</strong> onda expansiva con orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
c<strong>en</strong>tro terciario que era el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, com<strong>en</strong>zó a propagarse al<br />
medio rural <strong>en</strong> pequeños núcleos sanitarios que, con <strong>la</strong> filosofía asist<strong>en</strong>cial propia <strong>de</strong><br />
los disp<strong>en</strong>sarios, reunían los servicios mínimos para combatir <strong>la</strong> salud materno<br />
infantil, <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, y, <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
resultaba <strong>en</strong>démico, el tracoma. La pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el primer Congreso <strong>de</strong><br />
Sanidad Nacional por Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong> titu<strong>la</strong>da “<strong>Organización</strong> <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural” resumía <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> organización <strong>sanitaria</strong> para el medio rural <strong>en</strong><br />
los sigui<strong>en</strong>tes puntos 481 :<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
El núcleo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural estará<br />
formado por <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> personal, <strong>en</strong> especial infantil y maternal y <strong>la</strong><br />
lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables.<br />
Des<strong>de</strong> el principio <strong>de</strong>be prepararse y aceptar <strong>en</strong> un futuro próximo <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y<br />
<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia médica, y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural.<br />
La organización total <strong>de</strong>be <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad, estableciéndose los servicios con <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
corporaciones locales.<br />
Se acepta como célu<strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización el c<strong>en</strong>tro<br />
primario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural, ori<strong>en</strong>tado y completado <strong>en</strong> sus funciones<br />
por los c<strong>en</strong>tros secundarios y los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes mediante <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Interior.<br />
A <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporarse los médicos rurales que <strong>de</strong>se<strong>en</strong><br />
co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> medicina prev<strong>en</strong>tiva y se favorecerá el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> todavía no existan.<br />
480 Huertas, R. (2000).<br />
481 Ruesta (1934).<br />
292
Tal como afirmaba Nájera <strong>en</strong> <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> este congreso 482 , no cabe duda <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> permitió llevar a término <strong>la</strong>s reformas<br />
organizativas necesarias para poner <strong>en</strong> marcha el p<strong>la</strong>n propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />
<strong>de</strong> Naciones <strong>de</strong> incluir el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización<br />
<strong>sanitaria</strong>. Aunque el verda<strong>de</strong>ro impulso <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
<strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el medio rural tuvo lugar a partir <strong>de</strong> 1932, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia ya se habían esbozado algunas propuestas con anterioridad. Así, <strong>en</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 1931, su inspector <strong>provincia</strong>l, Gabriel Ferret, pres<strong>en</strong>tó su proyecto <strong>de</strong><br />
creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros a nivel rural, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes técnicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que como él mismo <strong>de</strong>cía “[…] darán vida <strong>sanitaria</strong> a los elem<strong>en</strong>tos<br />
rurales, servirán <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> vulgarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>pública</strong> y serán pequeñas<br />
c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> campañas para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />
paludismo, tracoma, lepra y <strong>en</strong><strong>de</strong>mias tan pertinaces <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> como <strong>la</strong> fiebre<br />
tifoi<strong>de</strong>a y <strong>la</strong> fiebre <strong>de</strong> malta […]” 483 .<br />
La propuesta <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l, p<strong>la</strong>nteada como <strong>de</strong> carácter obligatorio<br />
para los ayuntami<strong>en</strong>tos, consi<strong>de</strong>raba <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tres tipos <strong>de</strong> estructuras a nivel<br />
rural: brigadas, subrigadas y puestos <strong>de</strong> auxilio, difer<strong>en</strong>ciadas por <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or<br />
dotación <strong>de</strong> recursos y capacidad asist<strong>en</strong>cial. Así, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una brigada exigía<br />
un local con vestíbulo y recibidor, sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera, oficina y dirección, <strong>la</strong>boratorio,<br />
sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> curas, una pequeña <strong>en</strong>fermería, sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> juntas don<strong>de</strong> pudieran darse<br />
confer<strong>en</strong>cias, garaje para los coches y almacén para los útiles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s subrigadas, más mo<strong>de</strong>stas, se difer<strong>en</strong>ciarían por carecer <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>boratorio, sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> reunión y garaje. Como puntos estratégicos para establecer <strong>la</strong>s<br />
brigadas marcó <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, Sagunto, Liria, Chelva, Chiva, Requ<strong>en</strong>a,<br />
Ayora, Alcira, Gandía, Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, Enguera y Játiva. Las subrigadas estarían<br />
ubicadas <strong>en</strong> Carlet, Alberique, Albaida, Sueca y Torr<strong>en</strong>te, y los puestos <strong>de</strong> auxilio<br />
sanitario <strong>en</strong> Cullera, Burjasot, Vil<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Arzobispo, Camporrobles, Aras <strong>de</strong><br />
Alpu<strong>en</strong>te, Algimia <strong>de</strong> Alfara y Cofr<strong>en</strong>tes. Y para po<strong>de</strong>r llevar a efecto este ambicioso<br />
proyecto <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador, el inspector <strong>provincia</strong>l presionaba a los ayuntami<strong>en</strong>tos,<br />
se<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas estructuras <strong>sanitaria</strong>s, a ce<strong>de</strong>r los locales para su insta<strong>la</strong>ción y a<br />
482 Rodríguez Ocaña, E.; Mén<strong>de</strong>z Álvaro, A. (1986).<br />
293
incluir <strong>en</strong> sus presupuestos <strong>la</strong>s dotaciones económicas necesarias 484 . Por otra parte,<br />
los municipios gran<strong>de</strong>s que ya disponían <strong>de</strong> un instituto municipal <strong>de</strong> sanidad, con su<br />
oficina, disp<strong>en</strong>sarios, <strong>la</strong>boratorio y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, podrían asimi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> nueva<br />
estructura a <strong>la</strong>s ya exist<strong>en</strong>tes.<br />
Al hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad Tomás Peset, y tras<br />
consolidar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l IPHV como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nivel terciario director <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
política <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, volcó todos sus esfuerzos <strong>en</strong> completar <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el medio rural. La creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, con una i<strong>de</strong>ología<br />
asist<strong>en</strong>cial que compr<strong>en</strong>día tanto el tratami<strong>en</strong>to gratuito <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong><br />
profi<strong>la</strong>xis y <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, com<strong>en</strong>zó a hacerse una realidad<br />
<strong>en</strong> los pueblos más populosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La cesión <strong>de</strong> locales por parte <strong>de</strong> los<br />
respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos facilitó <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong><br />
Alcira, Gandía, Játiva, Sueca y Sagunto, y <strong>de</strong> los antitracomatosos <strong>de</strong> Alcira,<br />
Sagunto, Sueca, Cullera y Gandía. El inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil<br />
<strong>de</strong>terminó que esta nueva lucha <strong>sanitaria</strong> se sumase a <strong>la</strong>s anteriores, impulsada ya<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas estructuras administrativas que <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> polidisp<strong>en</strong>sarios<br />
constituyeron los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. En un primer mom<strong>en</strong>to se proyectó<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tres c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Gandía, Sagunto y<br />
Játiva, aprovechando <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sus ayuntami<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> facilidad <strong>de</strong> reunir <strong>en</strong><br />
un mismo local varios disp<strong>en</strong>sarios que ya v<strong>en</strong>ían funcionando <strong>en</strong> estas pob<strong>la</strong>ciones.<br />
Pero Tomás Peset t<strong>en</strong>ía a<strong>de</strong>más int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> rural<br />
con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> varios c<strong>en</strong>tros primarios <strong>en</strong> otras pob<strong>la</strong>ciones:<br />
“[...] T<strong>en</strong>emos ya <strong>en</strong> construcción por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> Játiva<br />
y Sagunto, <strong>en</strong>tusiastas por <strong>la</strong> Sanidad, consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>beres para<br />
con sus administrados, locales para insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> ellos dos c<strong>en</strong>tros<br />
secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural con sus servicios múltiples [...]. También<br />
t<strong>en</strong>emos adquirido el material para insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> A<strong>de</strong>muz un c<strong>en</strong>tro<br />
primario vigi<strong>la</strong>do, necesario para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong><br />
este rincón que es un conjunto <strong>de</strong> pueblos mo<strong>de</strong>stos, algo ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
483 Ferret, G. (1.931b).<br />
484 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
294
capital y que con éste resolvemos su problema sanitario casi por<br />
completo. Otro c<strong>en</strong>tro primario <strong>de</strong>seamos insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Alboraya, <strong>en</strong> el que<br />
especialm<strong>en</strong>te se at<strong>en</strong><strong>de</strong>rán los servicios <strong>de</strong> Puericultura e Higi<strong>en</strong>e<br />
esco<strong>la</strong>r, aprovechando <strong>la</strong> inmejorable disposición <strong>de</strong>l municipio que nos<br />
ha prometido un local construido ad hoc. Es nuestro propósito el poner<br />
<strong>en</strong> marcha un disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>en</strong> Cullera, <strong>en</strong> local cedido por el<br />
municipio, con material comprado por nosotros y que t<strong>en</strong>emos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> una mínima posibilidad económica para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r su sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
[...]” 485 .<br />
El criterio que guiaba a Tomás Peset, no era otro que el <strong>de</strong> crear <strong>en</strong> el<br />
conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> c<strong>en</strong>tros secundarios con los correspondi<strong>en</strong>tes primarios, y<br />
luego algunos c<strong>en</strong>tros primarios vigi<strong>la</strong>dos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> capital -<strong>en</strong> lugares<br />
cuyas características topográficas o <strong>de</strong> otra índole no permitiese asimi<strong>la</strong>rlos a un<br />
c<strong>en</strong>tro secundario- 486 . Las limitaciones económicas eran el fr<strong>en</strong>o más importante a<br />
este proyecto, que se p<strong>la</strong>nteó <strong>de</strong> manera progresiva, dando prioridad <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
creación e insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> servicios rurales, a aquellos c<strong>en</strong>tros que tuvies<strong>en</strong> un eco<br />
favorable <strong>en</strong> los municipios <strong>en</strong> el aspecto económico. El inspector <strong>provincia</strong>l hacía<br />
un l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to a todos los ayuntami<strong>en</strong>tos para que co<strong>la</strong>boras<strong>en</strong> con <strong>en</strong>tusiasmo con<br />
<strong>la</strong> aportación <strong>de</strong>l 1% <strong>de</strong> sus presupuestos, para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l. En el mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia que se<br />
acompaña <strong>en</strong> el anexo I –material iconográfico-, queda resumido el proyecto<br />
organizativo p<strong>la</strong>nteado por su inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, con un c<strong>en</strong>tro terciario<br />
ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y tres c<strong>en</strong>tros secundarios ubicados <strong>en</strong> Gandía, Játiva y<br />
Sagunto, <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuales <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían algunos c<strong>en</strong>tros primarios.<br />
485 Peset Alexandre, T. (1933d: 188-192).<br />
486 Aunque el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />
sanidad coincidía <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos básicos con el p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Ginebra, cada<br />
<strong>provincia</strong> lo adaptó a sus particu<strong>la</strong>res características geográficas y a los recursos disponibles. En<br />
Val<strong>la</strong>dolid, Becares (1933), proponía asociar puestos <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia a los c<strong>en</strong>tros rurales<br />
primarios y secundarios. La <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Córdoba quedó dividida <strong>en</strong> tres sectores, <strong>en</strong> el norte se<br />
organizó un c<strong>en</strong>tro secundario y cinco primarios, el sector c<strong>en</strong>tro albergaba el c<strong>en</strong>tro terciario y cuatro<br />
c<strong>en</strong>tros primarios, y el sur con un c<strong>en</strong>tro secundario y nueve primarios (B<strong>en</strong>zo, 1933). Las<br />
características <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro secundario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> Jaca, con 34.862 habitantes<br />
repartidos <strong>en</strong> 181 pueblos y una complicada orografía que dificultaba <strong>la</strong>s comunicaciones, hizo<br />
aconsejable organizar siete c<strong>en</strong>tros primarios <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l secundario (Pintor, 1933).<br />
295
Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l terciario, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los tres c<strong>en</strong>tros secundarios, habría c<strong>en</strong>tros<br />
primarios y c<strong>en</strong>tros primarios vigi<strong>la</strong>dos.<br />
4.3.2. Los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas guardaban una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia progresiva y asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong>spertó <strong>la</strong><br />
preocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s repercusiones <strong>de</strong>mográficas,<br />
económicas y morales que p<strong>la</strong>nteaban. La postura adoptada por los principales<br />
higi<strong>en</strong>istas <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, tuvo un doble <strong>en</strong>foque que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba a los que concedían a<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad un fuerte carácter moral 487 y aquellos otros para los que primaba sobre<br />
el carácter moral y el pecado individual, sus consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>mográficas y<br />
económicas. La solución que unos y otros p<strong>la</strong>nteaban al problema también fue<br />
difer<strong>en</strong>te pues, aunque el mo<strong>de</strong>lo epi<strong>de</strong>miológico asumido <strong>en</strong> ambos casos se c<strong>en</strong>tró<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> prostitución, sus posturas se dividieron <strong>en</strong>tre los prohibicionistas -partidarios<br />
por razones morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución como <strong>de</strong>lito- y los<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taristas, que utilizaban <strong>la</strong>s razones higiénicas para justificar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> prostitución. De esta manera, se mantuvo <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l ámbito<br />
higi<strong>en</strong>ista un <strong>de</strong>bate abierto, que progresivam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>cantó <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarista 488 .<br />
487 La i<strong>de</strong>a que sobre <strong>la</strong> sífilis t<strong>en</strong>ía Pedro Felipe Mon<strong>la</strong>u (1862: 611), el higi<strong>en</strong>ista español más<br />
<strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, estaba asociada a <strong>la</strong>s prácticas sexuales ilegítimas, a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
limpieza y al abuso y los excesos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s práctica sexuales.<br />
488 Castejón Bolea, R. (1991).<br />
296
Así fue como se <strong>de</strong>sarrolló y empezó a ser aplicado a partir <strong>de</strong> 1860 <strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s, un sistema <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tolerancia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución para su mejor control moral, policial y sanitario, que consistía<br />
básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el empadronami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> periódica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
prostitutas. La prostitución no era sólo una cuestión <strong>sanitaria</strong> sino también un asunto<br />
policial y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> v<strong>en</strong>ía c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te asociada con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l<br />
or<strong>de</strong>n público 489 . Bajo este contexto, <strong>la</strong>s actuaciones se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> el control<br />
sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas y <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> llevar<strong>la</strong>s a cabo recayó sobre el<br />
nivel sanitario <strong>provincia</strong>l, que basó su actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
salud periódicos a este colectivo <strong>de</strong> mujeres.<br />
Esta percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas adquirió un rumbo difer<strong>en</strong>te<br />
con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong> que a <strong>la</strong>s preocupaciones <strong>de</strong>mográficas, económicas y<br />
morales se unieron <strong>la</strong>s preocupaciones eug<strong>en</strong>ésicas y reg<strong>en</strong>eracionistas. Poco a poco<br />
empezó a hacer mel<strong>la</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l abolicionismo imperante <strong>en</strong> otros países<br />
europeos, que <strong>de</strong>nunciaba <strong>la</strong> ineficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación y su carácter<br />
discriminatorio con respecto a <strong>la</strong> mujer. Sin embargo, <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong>l impuesto a <strong>la</strong>s<br />
casas <strong>de</strong> prostitución como principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea no se<br />
produjo <strong>en</strong> España hasta <strong>la</strong> etapa republicana, mediante el Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong><br />
1932. Esto supuso <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> España al movimi<strong>en</strong>to abolicionista<br />
internacional, que abocó <strong>en</strong> <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos sobre control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prostitución <strong>en</strong> 1935.<br />
La incorporación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea<br />
conllevó un importante giro <strong>en</strong> su ori<strong>en</strong>tación, al poner <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
contro<strong>la</strong>r no sólo a <strong>la</strong>s prostitutas sino también a sus contactos, para po<strong>de</strong>r fr<strong>en</strong>ar <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> transmisión. Asimismo, <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como <strong>de</strong><br />
sociales llevaba asociada <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> sistematizar <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> información a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas y <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> educación<br />
<strong>sanitaria</strong>, para mejorar los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y contribuir a su<br />
i<strong>de</strong>ntificación y prev<strong>en</strong>ción 490 .<br />
489 Guerreña, J.L., (1995).<br />
490 Entre <strong>la</strong>s medidas utilizadas para popu<strong>la</strong>rizar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas se<br />
hicieron frecu<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias, carteles, folletos, así como <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> una pelícu<strong>la</strong><br />
297
En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea tuvo sus<br />
antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prostitución, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l gobierno civil. Así,<br />
antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l nuevo siglo <strong>en</strong>contramos dos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>provincia</strong>les<br />
<strong>de</strong>stinados al control sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas 491 , a <strong>la</strong>s cuales se obligaba a estar<br />
inscritas <strong>en</strong> un registro como requisito para po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r a los reconocimi<strong>en</strong>tos<br />
médicos periódicos. Las implicaciones morales y <strong>la</strong> hipocresía social al abordar el<br />
problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, consi<strong>de</strong>rándo<strong>la</strong> como un vicio reprobable, quedaba<br />
expresado <strong>de</strong> manera común <strong>en</strong> el primer artículo <strong>de</strong> ambos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos “[…] no<br />
ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> manera alguna a autorizar <strong>la</strong> prostitución, vicio reprobado por <strong>la</strong> moral y<br />
<strong>la</strong> religión: el reprimir aquel<strong>la</strong>, el corregir <strong>en</strong> lo posible sus extravíos, el organizar,<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar y vigi<strong>la</strong>r médica y legalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s mujeres que se <strong>de</strong>dican a esta vida y<br />
el proteger <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, evitando <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong>l mal v<strong>en</strong>éreo y sus fatales<br />
consecu<strong>en</strong>cias, es el único y exclusivo objeto [...]”. De esta manera, tanto <strong>la</strong>s amas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> mancebía como <strong>la</strong>s propias mujeres que prestaban servicio <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s,<br />
quedaban c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> cuatro categorías <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>bían abonar<br />
m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te una cuota <strong>de</strong> contribución para gastos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Se trataba, por<br />
tanto, <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er contro<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s prostitutas <strong>en</strong> un registro policial, al tiempo que<br />
se vigi<strong>la</strong>ba su situación higiénica practicándoles exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> salud periódicos<br />
dirigidos a <strong>de</strong>tectar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, y <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> sífilis, y todo ello a costa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuotas que <strong>de</strong>bían pagar <strong>la</strong>s propias prostitutas. A cada mujer se le abría una<br />
cartil<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> el médico anotaba su estado <strong>de</strong> salud, docum<strong>en</strong>to que le era retirado<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> contraer alguna <strong>en</strong>fermedad v<strong>en</strong>érea, <strong>en</strong> cuyo caso se <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivaba para<br />
tratami<strong>en</strong>to al hospital <strong>provincia</strong>l.<br />
En el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre mujeres <strong>pública</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1879, <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> este sistema policial <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución como medida <strong>de</strong><br />
control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong>l<br />
gobierno civil, bajo <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes directas <strong>de</strong> su secretario, qui<strong>en</strong> actuaba coordinando<br />
e<strong>la</strong>borada por el comité ejecutivo antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación con el título <strong>de</strong> “La<br />
terrible lección”, para ser difundida <strong>de</strong> manera gratuita por toda España. Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portil<strong>la</strong>, J.<br />
(1928).<br />
298
a los facultativos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos médicos y a los<br />
<strong>de</strong>más empleados. Éstos los integraban un inspector <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong>l<br />
servicio administrativo, un interv<strong>en</strong>tor, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> llevar los libros <strong>de</strong> registro <strong>de</strong><br />
cartil<strong>la</strong>s, matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> mujeres <strong>pública</strong>s, <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> caudales y cu<strong>en</strong>tas<br />
corri<strong>en</strong>tes. A<strong>de</strong>más el servicio contaba con los ce<strong>la</strong>dores, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />
casas <strong>de</strong> prostitución y acompañar a los facultativos <strong>en</strong> los días <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to,<br />
recogi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s cartil<strong>la</strong>s que el médico mandase retirar para hacérse<strong>la</strong>s llegar al<br />
inspector. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre el personal también había un escribi<strong>en</strong>te y un or<strong>de</strong>nanza,<br />
a <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong>l inspector 492 .<br />
La llegada <strong>de</strong>l siglo XX no supuso inicialm<strong>en</strong>te cambio alguno <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, hasta <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong><br />
septiembre <strong>de</strong> 1910, que <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prostitución <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, bajo <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les<br />
<strong>de</strong> sanidad, creando un cuerpo <strong>de</strong> médicos con actuación gratuita <strong>en</strong> disp<strong>en</strong>sarios<br />
<strong>provincia</strong>les. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918 fue <strong>la</strong> que estableció<br />
<strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
v<strong>en</strong>éreo-sifilíticas, propiciando <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong><br />
oposiciones para dotar <strong>de</strong> personal técnico el mo<strong>de</strong>sto disp<strong>en</strong>sario situado <strong>en</strong> un local<br />
<strong>de</strong>l gobierno civil -al parecer una antigua cárcel- bajo <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y <strong>de</strong>stinado al reconocimi<strong>en</strong>to y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>stinados a este servicio, cuyo mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
seguía estando sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuotas aportadas por <strong>la</strong>s prostitutas, <strong>de</strong>terminaba<br />
que <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que era prestado se <strong>en</strong>contraran muy lejos <strong>de</strong> ser aceptables.<br />
A pesar <strong>de</strong> no recibir subv<strong>en</strong>ción alguna <strong>de</strong>l Estado, diputación ni ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad, <strong>en</strong> 1926 el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, Arturo Cubells, consiguió que <strong>la</strong><br />
junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad tras<strong>la</strong>dase el disp<strong>en</strong>sario a un nuevo local <strong>en</strong> el número<br />
24 <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Quevedo. Las nuevas insta<strong>la</strong>ciones mejoraron <strong>en</strong> cierto modo <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y permitieron cambiar <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario,<br />
c<strong>en</strong>trada hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción exclusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices, a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
491<br />
El primero se <strong>de</strong>bió al <strong>en</strong>tonces gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> Cástor Ibáñez <strong>de</strong> Al<strong>de</strong>coa<br />
(Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, 1865) y el segundo se publicó si<strong>en</strong>do gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> Francisco José<br />
Camuño (Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, 1879).<br />
299
a hombres y mujeres <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que necesitaran el servicio, y al suministro gratuito<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> medicación:<br />
“[...] Para sost<strong>en</strong>er económicam<strong>en</strong>te este servicio sanitario, <strong>la</strong> Junta<br />
Provincial <strong>de</strong> Sanidad no disponía <strong>de</strong> más recursos que los obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, bi<strong>en</strong> escasos por cierto, lo que<br />
motivó que <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis no pudiera <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse durante varios años,<br />
como <strong>de</strong>seábamos el personal técnico. Por <strong>la</strong> honrada gestión<br />
administrativa <strong>de</strong> un ilustre Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad val<strong>en</strong>ciano,<br />
el Dr. D. Arturo Cubells y por el sacrificio <strong>de</strong>l personal técnico y<br />
subalterno, que percibimos durante 8 años una mezquina gratificación,<br />
pudo <strong>la</strong> Junta <strong>en</strong> 1926 insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> Quevedo, núm. 24, un nuevo<br />
Disp<strong>en</strong>sario, int<strong>en</strong>sificándose el tratami<strong>en</strong>to, ampliándose a los hombres<br />
y a cuantas mujeres lo solicitaban, limitado <strong>en</strong> años anteriores a <strong>la</strong>s<br />
meretrices, proporcionando gratuitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s medicaciones ars<strong>en</strong>ical,<br />
mercurial, bismútica, vacunas, etc., sin subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado,<br />
Diputación ni Ayuntami<strong>en</strong>to [...]” 493 .<br />
A finales <strong>de</strong> los años veinte se vivía ya <strong>en</strong> España una necesidad imperiosa <strong>de</strong><br />
reori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea y <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>r<strong>la</strong> <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, <strong>de</strong><br />
manera que <strong>en</strong> 1929 se creó una comisión para redactar <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> una nueva<br />
legis<strong>la</strong>ción. A <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos sobre <strong>la</strong>s tres <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
v<strong>en</strong>éreas más frecu<strong>en</strong>tes -chancro b<strong>la</strong>ndo, sífilis y gonococia-, se ponía <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho<br />
el valor profiláctico <strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas. El corto<br />
período <strong>de</strong> incubación <strong>de</strong>l chancro b<strong>la</strong>ndo permitiría que 24 o 48 horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
haber verificado un reconocimi<strong>en</strong>to sanitario “t<strong>en</strong>ga una prostituta sembrados sus<br />
g<strong>en</strong>itales <strong>de</strong> chancros v<strong>en</strong>éreos contagiosos” 494 . El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sífilis resultaba<br />
justam<strong>en</strong>te al contrario, su prolongado período <strong>de</strong> incubación que era <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 20 días<br />
a varios meses, podía <strong>de</strong>terminar que a una mujer infectada, y por tanto con<br />
capacidad <strong>de</strong> contagiar, se le expidiese un certificado sanitario acreditando su bu<strong>en</strong><br />
492 Artículos 44 a 61 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Especial sobre <strong>la</strong>s mujeres <strong>pública</strong>s <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1879.<br />
493 Aubán, M., (1933: 164-168).<br />
494 Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portil<strong>la</strong>, J. (1929).<br />
300
estado <strong>de</strong> salud. En <strong>de</strong>finitiva, se hacía necesario buscar estrategias difer<strong>en</strong>tes al<br />
teórico control sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, para abordar <strong>de</strong> una manera seria <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. Esta necesidad <strong>la</strong> vio c<strong>la</strong>ra Marcelino Pascua a su<br />
llegada a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1931, qui<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea hacia <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> tres objetivos: <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prostitución reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada, el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to por el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y el tratami<strong>en</strong>to obligatorio <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s 495 .<br />
El disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad<br />
Este disp<strong>en</strong>sario, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Quevedo, estaba organizado <strong>en</strong> dos<br />
consultas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se ocuparon <strong>en</strong> un principio Manuel Aubán y Mauro Guillén<br />
-éste falleció <strong>en</strong> 1931-, a qui<strong>en</strong>es suplían <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong>fermedad los<br />
supernumerarios interinos Ramón Pascual y Emilio Ber<strong>en</strong>guer. Al parecer, el local<br />
<strong>en</strong> el que se hal<strong>la</strong>ba situado, aunque había mejorado respecto al que le precedió,<br />
también adolecía <strong>de</strong> condiciones higiénicas y distaba mucho <strong>de</strong> reunir los requisitos<br />
para prestar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que se esperaba <strong>de</strong> un disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo. Si el anterior<br />
local <strong>de</strong>l gobierno civil había sido una antigua cárcel, éste había correspondido a un<br />
antiguo almacén <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, inmediato a unas cuadras, que fue cedido a<br />
<strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad. El testimonio <strong>de</strong> Manuel Aubán pone <strong>de</strong> manifiesto<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>plorables condiciones a <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>contraba sometido este disp<strong>en</strong>sario<br />
<strong>provincia</strong>l:<br />
“[...] A reconocimi<strong>en</strong>to y tratami<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>stina <strong>la</strong> única habitación<br />
disponible a tal fin, que es interior, sin más luz que <strong>la</strong> que p<strong>en</strong>etra por un<br />
estrecho y alto patio, precisando emplear luz artificial a toda hora para<br />
po<strong>de</strong>r trabajar. En el patio aludido se ha improvisado una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que es imposible permanecer <strong>en</strong> invierno. Por ser p<strong>la</strong>nta baja, el<br />
local es húmedo, y más todavía por <strong>la</strong> circunstancia <strong>de</strong> que por <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong>l edificio, p<strong>en</strong>etra el agua <strong>de</strong> lluvia que inunda <strong>la</strong>s<br />
habitaciones. El frío húmedo excesivo perjudica <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l personal que<br />
495 Así lo expresó Pascua <strong>en</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia sobre el tema “Prostitución, abolicionismo y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
v<strong>en</strong>éreas” que dio <strong>en</strong> el salón teatro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong>l Pueblo <strong>de</strong> Madrid, organizado por <strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s<br />
301
presta servicio <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario y <strong>de</strong>l que acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> consulta. No<br />
disponemos <strong>de</strong> más calefacción que <strong>la</strong> proporcionada por dos caloríferos<br />
eléctricos <strong>de</strong> soporte [...]” 496 .<br />
Tras este testimonio <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia, Aubán solicitaba <strong>la</strong> c<strong>la</strong>usura <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario<br />
a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, calificándolo <strong>de</strong> un establecimi<strong>en</strong>to<br />
indigno <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, y proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> dos nuevos disp<strong>en</strong>sarios para<br />
satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera capital <strong>de</strong> España. La insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos<br />
públicos <strong>de</strong>dicada al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio, también se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s escasas retribuciones asignadas a los profesionales que se hacían cargo <strong>de</strong> él,<br />
qui<strong>en</strong>es a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse mal remunerados por su trabajo, criticaban el hecho <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> disp<strong>en</strong>sación gratuita <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos se hiciera a costa <strong>de</strong> percibir ellos<br />
una asignación inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los profesionales que ejercían <strong>en</strong> otros disp<strong>en</strong>sarios<br />
oficiales:<br />
“[...] Debemos hacer constar, para conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todos, que <strong>en</strong> el<br />
disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia no<br />
sólo se asiste gratuitam<strong>en</strong>te a cuantos hombres y mujeres lo solicitan,<br />
sino que se les proporciona igualm<strong>en</strong>te los medicam<strong>en</strong>tos necesarios que<br />
importan varios miles <strong>de</strong> pesetas anualm<strong>en</strong>te, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasa<br />
protección económica <strong>de</strong>l Estado y nu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s oficiales a ello<br />
obligadas por <strong>la</strong>s disposiciones vig<strong>en</strong>tes. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />
disp<strong>en</strong>sarios oficiales antiv<strong>en</strong>éreos se hace comprar los medicam<strong>en</strong>tos a<br />
los <strong>en</strong>fermos. Con el presupuesto actual <strong>de</strong> ingresos y gastos pue<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia hacerse lo anteriorm<strong>en</strong>te expuesto, gracias al sacrificio<br />
económico <strong>de</strong>l personal técnico adscrito al disp<strong>en</strong>sario, que disfruta <strong>de</strong><br />
una remuneración inferior a <strong>la</strong> percibida por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> sus<br />
compañeros <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> España [...]” 497 .<br />
Las funciones <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario quedaban resumidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes 498 :<br />
socialistas. Pascua, M. (1932b).<br />
496 Aubán, M.; Guillén, M. (1931).<br />
497 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
498 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
302
Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices inscritas <strong>en</strong> el gobierno civil. Al<br />
parecer, aunque ésta seguía si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor principal <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario,<br />
<strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te arcaica que regía <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, impedía que los resultados obt<strong>en</strong>idos fueran efectivos.<br />
Así, <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia se exigía a <strong>la</strong>s mujeres t<strong>en</strong>er más <strong>de</strong> 23 años para<br />
po<strong>de</strong>r ejercer <strong>la</strong> prostitución oficialm<strong>en</strong>te y, por consigui<strong>en</strong>te, para<br />
t<strong>en</strong>er acceso a los reconocimi<strong>en</strong>tos sanitarios. Sin embargo, <strong>la</strong><br />
imposibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> policía gubernativa evitara que el grupo <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 23 años que se <strong>de</strong>dicaban a <strong>la</strong> prostitución lo hicies<strong>en</strong>,<br />
<strong>de</strong>terminaba que este amplio grupo <strong>de</strong> mujeres quedara <strong>de</strong>sprotegido<br />
<strong>sanitaria</strong>m<strong>en</strong>te.<br />
Hospitalización <strong>de</strong> meretrices afectas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. El<br />
ingreso <strong>en</strong> el hospital <strong>provincia</strong>l se hacía únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquellos<br />
casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferma no respondía al tratami<strong>en</strong>to suministrado <strong>en</strong><br />
el disp<strong>en</strong>sario.<br />
Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> meretrices afectadas por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas.<br />
Aunque <strong>la</strong> sífilis, gonococcia y el chancro v<strong>en</strong>éreo constituían <strong>la</strong><br />
parte más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial, también se at<strong>en</strong>dían<br />
paci<strong>en</strong>tes con papilomas g<strong>en</strong>itales, molusco contagioso, sarna,<br />
pediculosis, intertrigos, herpes...<br />
Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos. La asist<strong>en</strong>cia a hombres y mujeres<br />
<strong>en</strong>fermos, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices, se realizaba por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> consulta que at<strong>en</strong>dían Fernán<strong>de</strong>z Medina <strong>de</strong> 17 a 19 horas, y<br />
Mauro Guillén a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 19 horas.<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>m<strong>en</strong>table situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>contraba el disp<strong>en</strong>sario y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s limitaciones que ello suponía para un a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea,<br />
hubo <strong>de</strong> llegar el año 1932 para que <strong>la</strong> situación <strong>en</strong>contrara visos <strong>de</strong> solución. Y fue<br />
precisam<strong>en</strong>te gracias a <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos factores coinci<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el tiempo, por<br />
un <strong>la</strong>do <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea que suprimía el impuesto a <strong>la</strong><br />
prostitución y pasaba a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong>l estado, y por otro <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />
mostrada por el recién llegado inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad a Val<strong>en</strong>cia, Tomás<br />
303
Peset Alexandre 499 . Éste compr<strong>en</strong>dió inmediatam<strong>en</strong>te que el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle<br />
Quevedo, ni por sus <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes insta<strong>la</strong>ciones, ni por su situación, podía cumplir<br />
<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te sus fines. Su dilig<strong>en</strong>te gestión hizo posible que <strong>en</strong> un año, no<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se tras<strong>la</strong>dase este disp<strong>en</strong>sario a unas nuevas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> el número 26<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, sino que a<strong>de</strong>más estableció uno nuevo <strong>en</strong> los locales <strong>de</strong>l recién<br />
inaugurado instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
El disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r<br />
Éste ocupaba <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja <strong>de</strong> una casa <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te construcción y, aunque su<br />
situación resultaba próxima a <strong>la</strong> barriada <strong>de</strong> máxima prostitución, el l<strong>la</strong>mado “barrio<br />
chino”, no lo era a su foco principal. En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Manuel Aubán, qui<strong>en</strong> compartía<br />
con González Rey <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario“[...] No se trata <strong>de</strong> un disp<strong>en</strong>sario<br />
mo<strong>de</strong>lo, pues eso no pue<strong>de</strong> lograrse mas que cuando se construye <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta o se<br />
dispone <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>te subv<strong>en</strong>ción oficial para sufragar el alquiler <strong>de</strong> un espacioso<br />
local, y <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te el presupuesto oficial <strong>de</strong>l Estado para <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea<br />
<strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia es muy reducido y <strong>la</strong> diputación y ayuntami<strong>en</strong>to, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
disposiciones vig<strong>en</strong>tes, no presta <strong>la</strong> ayuda económica que le correspon<strong>de</strong> [...]” 500 .<br />
El local disponía <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, integrados por una sa<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> espera, un local para <strong>la</strong>vados uretro-vesicales, otro para diatermia y electroterapia,<br />
otro para curas, otro para reconocimi<strong>en</strong>tos y esterilización, otro para <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong>l<br />
médico y un mo<strong>de</strong>sto <strong>la</strong>boratorio para investigaciones <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia con<br />
ultramicroscopio.<br />
Con motivo <strong>de</strong>l tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario a <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, se increm<strong>en</strong>tó<br />
sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tal y mobiliario, lo cual contribuyó<br />
notablem<strong>en</strong>te a favorecer <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor médico-social que t<strong>en</strong>ían asignada estos<br />
establecimi<strong>en</strong>tos sanitarios. De esta forma, Manuel Aubán y González Rey,<br />
499 La Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930 ya había establecido <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
antiv<strong>en</strong>érea, fundam<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este servicio bajo los presupuestos <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong><br />
provisión <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos -clínicos y bacteriólogos- específicas para <strong>la</strong> lucha oficial antiv<strong>en</strong>érea,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, así como <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> los métodos terapéuticos<br />
utilizados <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios. Finalm<strong>en</strong>te, el Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932 suprimía el impuesto a <strong>la</strong>s<br />
casas <strong>de</strong> prostitución, <strong>en</strong> el cual <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te durante tanto tiempo se habían sust<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s<br />
insufici<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas.<br />
500 Auban, F. (1933: 166).<br />
304
auxiliados por los practicantes Alberto Buchón y Daniel Navarro, at<strong>en</strong>dían<br />
diariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> consulta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 18 y <strong>la</strong>s 21 horas, completam<strong>en</strong>te gratuita, a cuantos<br />
<strong>en</strong>fermos y <strong>en</strong>fermas lo solicitas<strong>en</strong>.<br />
La mejor dotación <strong>de</strong> espacio y <strong>de</strong> recursos materiales, unida a los<br />
importantes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación para <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
antiv<strong>en</strong>érea ocurridos a principios <strong>de</strong> los años treinta 501 , empezaron a reflejarse <strong>en</strong> un<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l. El cese <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía gubernativa sobre <strong>la</strong> prostitución -ésta t<strong>en</strong>ía una oficina <strong>en</strong><br />
el disp<strong>en</strong>sario funcionando a <strong>la</strong>s mismas horas que <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> mujeres-, favoreció<br />
<strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 23 años, <strong>de</strong>l mismo modo que resultó<br />
favorable el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias a <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r y su separación <strong>de</strong>l foco<br />
máximo <strong>de</strong> prostitución don<strong>de</strong> se hal<strong>la</strong>ba previam<strong>en</strong>te. En Val<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> 1932<br />
el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> meretrices se convirtió <strong>en</strong> voluntario y <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> expedirse<br />
certificados sanitarios, ante el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su inutilidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />
vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. La comparación <strong>en</strong>tre el número<br />
<strong>de</strong> primeras consultas -paci<strong>en</strong>tes nuevas- at<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 1926 y 1932, respecto a <strong>la</strong>s<br />
primeras visitas realizadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933, pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia los b<strong>en</strong>eficios<br />
com<strong>en</strong>tados y su repercusión sobre el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario<br />
antiv<strong>en</strong>éreo <strong>provincia</strong>l. Así vemos como <strong>en</strong> sólo el año 1933, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />
nuevos superó <strong>en</strong> todas <strong>la</strong> patologías at<strong>en</strong>didas a los que se habían at<strong>en</strong>dido <strong>de</strong><br />
manera acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el set<strong>en</strong>io compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1926 y 1932 502 :<br />
501 La llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l primer gobierno republicano, supuso un cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación radical para<br />
<strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> asumir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer presupuesto <strong>de</strong> sanidad <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s<br />
necesarias para sufragar sus gastos, hubo cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación. En <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia<br />
que pronunció Marcelino Pascua <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1932 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong>l Pueblo <strong>de</strong> Madrid, puso <strong>de</strong><br />
manifiesto <strong>la</strong>s razones <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución y <strong>la</strong> significación moral <strong>de</strong> su triunfo<br />
<strong>en</strong> España, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> establecer una responsabilidad equival<strong>en</strong>te para el hombre o<br />
<strong>la</strong> mujer que transmitiera una <strong>en</strong>fermedad v<strong>en</strong>érea. Pascua, M. (1932b: 1274-1275).<br />
502 Aubán, F. (1933: 167).<br />
305
Tab<strong>la</strong> XXVI<br />
Primeras consultas at<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario Antiv<strong>en</strong>éreo Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia (1926-1933)<br />
Año Sífilis Bl<strong>en</strong>orragia<br />
Chancro<br />
v<strong>en</strong>éreo Parav<strong>en</strong>éreas Otras Total<br />
1926-1932 83 24 12 28 13 160<br />
1933 147 34 27 97 80 385<br />
Total 230 58 39 125 93 545<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antiv<strong>en</strong>éreo Provincial.<br />
La tarea <strong>de</strong> los médicos clínicos <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario también com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> esta<br />
etapa a verse complem<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l bacteriólogo Ramón Vi<strong>la</strong> Barberá <strong>en</strong> el<br />
<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l propio disp<strong>en</strong>sario. Pero <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> dotación inicial <strong>de</strong> algunos<br />
recursos, condicionaba <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología <strong>de</strong>l instituto<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para po<strong>de</strong>r llevar a cabo <strong>de</strong>terminados estudios, como era el<br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones ultramicroscópicas. La estadística pres<strong>en</strong>tada por Vi<strong>la</strong><br />
Barberá <strong>en</strong> el año 1933 da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong> actuación llevado a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
<strong>la</strong>boratorio que dirigía 503 :<br />
• Serodiagnósticos <strong>de</strong> sífilis <strong>en</strong> sangre por triple reacción <strong>de</strong><br />
Wassermann, Kahn y Meinicke:<br />
1.929 (<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 209 positivas y 434 negativas).<br />
• Serodiagnósticos <strong>en</strong> líquido cerebro-espinal por exam<strong>en</strong> citológico,<br />
reacciones globulínicas, <strong>de</strong> Wassermann y Meinicke, y curvas<br />
coloidales:<br />
15 casos positivos, 15 casos negativos.<br />
• Gonodiagnósticos <strong>en</strong> exudados uretrales y útero-vaginales por frotis:<br />
101 casos positivos, 123 casos negativos.<br />
• Otros trabajos no registrados y realizados ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te:<br />
Investigaciones químicas, citológicas y bacteriolópgicas <strong>en</strong> orinas,<br />
frotis <strong>de</strong> exudados ulcerosos y chancrosos, preparación <strong>de</strong> antíg<strong>en</strong>o<br />
Frey para <strong>de</strong>rmorreacciones <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
linfogranulomatosis inguinal <strong>de</strong> Nico<strong>la</strong>s y Favre.<br />
306
La aceptación y el reconocimi<strong>en</strong>to social <strong>de</strong>l importante papel que empezaba<br />
a <strong>de</strong>sempeñar el disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo, como institución <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como contro<strong>la</strong>dor sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prostitución, se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el modo como accedían al servicio los<br />
usuarios. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria correspondi<strong>en</strong>te al segundo semestre <strong>de</strong> 1933, primeros<br />
meses <strong>de</strong> su funcionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, Ramón<br />
González Rey seña<strong>la</strong>ba que, <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos examinados, 360 conocieron el<br />
disp<strong>en</strong>sario por refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> amigos, 10 acudieron por investigación familiar, 4 por<br />
consejos <strong>de</strong> prostitutas, 6 fueron <strong>en</strong>viados por médicos particu<strong>la</strong>res, 8 por el<br />
disp<strong>en</strong>sario antituberculoso c<strong>en</strong>tral, 15 habían conocido el disp<strong>en</strong>sario a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
propaganda cinematográfica, y uno por los carteles 504 .<br />
El disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
El cierre <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Quevedo y su tras<strong>la</strong>do al nuevo local <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, coincidió también con <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> un nuevo disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> el<br />
segundo trimestre <strong>de</strong> 1933, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l recién inaugurado<br />
edificio <strong>de</strong>l IPHV <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro. De él se hizo cargo Manuel González<br />
Medina, qui<strong>en</strong> estructuró el servicio <strong>en</strong> una sección <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreosifilíticas,<br />
a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>dicó para su diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> los<br />
lunes, miércoles y viernes <strong>de</strong> 6 a 9 <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, y otra <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel<br />
infecto-contagiosas, con el objeto <strong>de</strong> atraer a los <strong>en</strong>fermos v<strong>en</strong>éreos vergonzosos,<br />
incapaces <strong>de</strong> acudir a una consulta antiv<strong>en</strong>érea por su nombre. Del mismo modo, <strong>la</strong><br />
insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l nuevo disp<strong>en</strong>sario alejado <strong>de</strong> los barrios <strong>de</strong> prostitución, permitía<br />
ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea al foco infeccioso aj<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución,<br />
integrado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por <strong>en</strong>fermas <strong>de</strong> sífilis conyugal y por <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong><br />
ambos sexos afectos <strong>de</strong> sífilis congénita. Ambos colectivos siempre se habían<br />
resistido a acudir al disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vado <strong>en</strong> el barrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución 505 .<br />
503 Vi<strong>la</strong> Barberá, R. (1933: 173).<br />
504 González Rey, R. (1933: 170-172).<br />
505 González Medina, M. (1933: 174-180).<br />
307
El local <strong>de</strong>stinado a este servicio constaba <strong>de</strong> tres habitaciones, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuales se hal<strong>la</strong>ba subdividida, con separación <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> tres pequeñas: una para<br />
inyecciones y curas, otra para terapéutica física y otra para tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
bl<strong>en</strong>orragia con los <strong>la</strong>vados. Carecía <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio propio, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do para los<br />
estudios bacteriológicos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l IPHV. Tras un año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to,<br />
González Medina reivindicaba mayores recursos y mayor espacio para conseguir un<br />
a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio:<br />
“[…] El Disp<strong>en</strong>sario carece <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio propio y <strong>de</strong> médico <strong>de</strong>l<br />
mismo. La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> análisis es tan int<strong>en</strong>sa como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
casuística <strong>de</strong>l año, que creemos que precisa <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong><br />
médico <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> este disp<strong>en</strong>sario, ya que el hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa<br />
<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> análisis que lleva el médico bacteriólogo <strong>de</strong>l Instituto nos limita<br />
forzosam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones analíticas complem<strong>en</strong>tarias. En un<br />
año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to, hemos podido ver que resulta pequeño el espacio<br />
<strong>de</strong>stinado a este servicio. Una separación <strong>de</strong> sexos, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r otros<br />
aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, como investigación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
contagio, conexión real con los servicios <strong>de</strong> Puericultura, Sifilocomio, lo<br />
consi<strong>de</strong>ramos factible <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo Instituto y esperamos t<strong>en</strong>er estas<br />
mejoras, ya que el propio Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad ha iniciado <strong>la</strong><br />
necesidad <strong>de</strong> estos servicios […]” 506 .<br />
La estadística <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> este disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> su primer año <strong>de</strong><br />
funcionami<strong>en</strong>to, permite evi<strong>de</strong>nciar <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias sufridas por <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia hasta 1932, <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos específicos para <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea<br />
<strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> prostitución. Así vemos cómo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933<br />
sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong>l IPHV se at<strong>en</strong>dieron 1.170 primeras<br />
consultas, a un promedio aproximado <strong>de</strong> 100 nuevos paci<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>suales. Si esto se<br />
compara con los nuevos casos at<strong>en</strong>didos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l mismo período <strong>en</strong> el<br />
disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, que fueron 385, po<strong>de</strong>mos hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l<br />
importante papel que asumió el nuevo servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
506 Ibí<strong>de</strong>m, 175.<br />
308
v<strong>en</strong>éreas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. El número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> sífilis diagnosticados<br />
asc<strong>en</strong>dió a 103, el <strong>de</strong> chancros v<strong>en</strong>éreos a 144, y los linfogranulomas inguinales<br />
asc<strong>en</strong>dieron a 9 casos.<br />
En sintonía con <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> actuación común a todas <strong>la</strong>s luchas <strong>sanitaria</strong>s<br />
promovida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> educación<br />
<strong>sanitaria</strong> sobre estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, tanto a profesionales sanitarios como a <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral ocupaba un importante lugar. En este s<strong>en</strong>tido, el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong>l<br />
IPHV, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933 com<strong>en</strong>zó a realizar algunas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> propaganda y <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>señanza a estudiantes y médicos. Entre <strong>la</strong>s primeras, <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong><br />
“La Terrible lección” pret<strong>en</strong>día s<strong>en</strong>sibilizar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección y control temprano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. En<br />
cuanto a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, ésta se ori<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> primer lugar hacia los estudiantes <strong>de</strong> sexto<br />
curso <strong>de</strong> medicina, que realizaban prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario, y <strong>en</strong><br />
segundo lugar hacia los médicos rurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, mediante <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />
cursillos tute<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario, que se iniciaron <strong>en</strong> 1933 y continuaron <strong>en</strong><br />
1934 507 . Se trataba <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilizar y responsabilizar a los médicos que ejercían <strong>en</strong> el<br />
medio rural, <strong>de</strong> su <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, no sólo hacia una oferta<br />
terapéutica apropiada, sino que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>bían contribuir a acabar con <strong>la</strong> ignorancia<br />
exist<strong>en</strong>te alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, actuando <strong>de</strong> educadores <strong>de</strong> sus<br />
conciudadanos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias a su cargo.<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> este c<strong>en</strong>tro <strong>provincia</strong>l permite subrayar el<br />
carácter más bi<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección y diagnóstico <strong>de</strong> nuevos casos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos sobre su papel como c<strong>en</strong>tros<br />
terapéuticos, máxime si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> dudosa eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terapias <strong>de</strong>l<br />
mom<strong>en</strong>to.<br />
Los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y el control sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución también habían sido objeto<br />
<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />
pueblos más pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l<br />
309
noveci<strong>en</strong>tos. No obstante, con anterioridad a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios<br />
antiv<strong>en</strong>éreos, exist<strong>en</strong> testimonios sobre <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>tos médicos a<br />
<strong>la</strong>s prostitutas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propias casas <strong>de</strong> prostitución, por parte <strong>de</strong> los médicos<br />
municipales ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía algunos años. Este era el caso <strong>de</strong> Alcira 508 , o el <strong>de</strong><br />
Gandía, don<strong>de</strong>:<br />
“[...] Por los antece<strong>de</strong>ntes que hemos recogido <strong>en</strong> nuestro archivo<br />
municipal, el servicio <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea data <strong>en</strong> su orig<strong>en</strong><br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l año 1909. En esta fecha presta el servicio un médico<br />
municipal, cuya misión se reduce a reconocer <strong>la</strong>s pupi<strong>la</strong>s <strong>en</strong> sus<br />
respectivos domicilios, si<strong>en</strong>do los honorarios a cargo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s mismas y<br />
por visita [...]” 509 .<br />
507 La publicidad sobre su realización aparecía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1934a).<br />
508 Torres Colomer (1933: 181-182).<br />
509 Pérez Abad, F., (1933: 183-184).<br />
310
Del mismo modo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Játiva también se realizaban<br />
reconocimi<strong>en</strong>tos médicos <strong>en</strong> los propios domicilios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas, hasta que <strong>en</strong><br />
1920 y a propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se médica por el importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stinó un local para el control<br />
sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución. Este servicio, respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> 1918,<br />
se constituyó sigui<strong>en</strong>do los mismos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos que los <strong>de</strong>scritos para <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, se trataba <strong>de</strong> crear registros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices, a <strong>la</strong>s que se dotaba <strong>de</strong> una<br />
cartil<strong>la</strong> <strong>sanitaria</strong> que era cumplim<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> cada revisión realizada por el médico<br />
municipal <strong>en</strong> este caso. La junta municipal <strong>de</strong> sanidad era <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong><br />
administrar los fondos recaudados a <strong>la</strong>s prostitutas por los servicios sanitarios, los<br />
cuales <strong>de</strong>bían sufragar los gastos <strong>de</strong>l médico, un practicante, material y limpieza <strong>de</strong>l<br />
disp<strong>en</strong>sario 510 . En el caso <strong>de</strong> Gandía, su junta municipal <strong>de</strong> sanidad aprobó un<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución el 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1926 511 y el 10 <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1929, el inspector <strong>provincia</strong>l Miguel Trallero, inauguró el local para<br />
disp<strong>en</strong>sario costeado por el ayuntami<strong>en</strong>to y dotado con material adquirido por medio<br />
<strong>de</strong> rifas, funciones b<strong>en</strong>éficas y suscripciones popu<strong>la</strong>res. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to el<br />
servicio se mantuvo por <strong>la</strong> cuota <strong>de</strong> 75 pesetas m<strong>en</strong>suales que abonaban <strong>la</strong>s dueñas<br />
<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes prostíbulos 512 .<br />
Al hacerse cargo el Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea <strong>en</strong> 1932, los c<strong>en</strong>tros que <strong>en</strong><br />
el medio rural se habían estado haci<strong>en</strong>do cargo <strong>de</strong>l control sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prostitución, se convirtieron <strong>en</strong> disp<strong>en</strong>sarios oficiales antiv<strong>en</strong>éreos. En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, esta situación se dio <strong>en</strong> Alcira, Sueca, Gandía y Játiva, y a partir <strong>de</strong><br />
1933 también se inauguró un disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> Sagunto 513 . Este paso <strong>de</strong>terminó un<br />
cambio cualitativo importante <strong>de</strong> sus funciones, al pasar <strong>de</strong> ser meros reconocedores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices, a hacerse cargo <strong>de</strong> una profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea que compr<strong>en</strong>día no<br />
sólo el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to gratuitos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermas y <strong>en</strong>fermos, sino que a<strong>de</strong>más<br />
pret<strong>en</strong>día <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> contagio y contemp<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre sus objetivos<br />
mejorar <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> propaganda. La<br />
510 Sanz, E., (1933: 185-187).<br />
511 Alemany i García, S.; Casanova i Miret, V., (1997: 199-207).<br />
512 Pérez Abad (1933: 183).<br />
513 A propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, con fecha 27 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1933, se crearon 32<br />
disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos, uno <strong>de</strong> los cuales fue el <strong>de</strong> Sagunto. Disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos (1933).<br />
311
estadísticas pres<strong>en</strong>tadas por estos c<strong>en</strong>tros a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933, aparecieron publicadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e dando una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que<br />
llevaban a cabo 514 :<br />
Como pue<strong>de</strong> comprobarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XXVII, aunque <strong>la</strong> actividad a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong> 1933 <strong>en</strong> estos c<strong>en</strong>tros fue mo<strong>de</strong>sta y todavía el grueso <strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos se<br />
c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el sexo fem<strong>en</strong>ino, el esfuerzo por <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> prostitución com<strong>en</strong>zaba a hacerse evi<strong>de</strong>nte y los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos<br />
empezaban a ser los refer<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a estas<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, con una mayor eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actuaciones diagnósticas y prev<strong>en</strong>tivas<br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terapéuticas. No cabe duda <strong>de</strong> que su situación era mejorable, pues<br />
carecían <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio propio -<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l IPHV - y sus<br />
limitaciones <strong>de</strong> recursos les impedían poner <strong>en</strong> práctica algunos <strong>de</strong> los métodos<br />
terapéuticos <strong>en</strong> boga, tales como <strong>la</strong> electroterapia o <strong>la</strong> diatermia.<br />
514 Ernesto Sanz, Francisco Granell, Torres Colomer y Fernando Pérez Abad, como responsables <strong>de</strong><br />
los disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> Játiva, Sueca, Alcira y Gandía, firmaban estas memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística anual.<br />
Disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos (1934).<br />
312
Tab<strong>la</strong> XXVII<br />
Estadística <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />
Actividad Játiva Sueca Alcira Gandía<br />
Reconocimi<strong>en</strong>tos<br />
2.528 134 2.822 2.451<br />
Hombres 134 100 213 19<br />
Mujeres 2.394 34 2.609 2.432<br />
Morbilidad <strong>en</strong> hombres<br />
Sífilis <strong>de</strong> meses anteriores 75 39 24 7<br />
Sífilis primeras visitas 48 46 19 11<br />
Bl<strong>en</strong>orragias anteriores 6 22 8 2<br />
Bl<strong>en</strong>orragias primeras visitas 3 27 9 8<br />
Chancros v<strong>en</strong>éreos anteriores 1 8 2<br />
Chancros v<strong>en</strong>éreos primeras 12 4 1<br />
Parav<strong>en</strong>éreas anteriores 4 2<br />
Parav<strong>en</strong>éreas primeras visitas 6 1<br />
Otras <strong>en</strong>f. <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel anteriores 2 1<br />
Otras <strong>en</strong>f. <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel primeras 4 3<br />
Morbilidad <strong>en</strong> mujeres<br />
Sífilis <strong>de</strong> meses anteriores 21 6 50 9<br />
Sífilis primeras visitas 6 19 50 9<br />
Bl<strong>en</strong>orragias anteriores 1 3 3 10<br />
Bl<strong>en</strong>orragias primeras visitas 9 6 28<br />
Chancros v<strong>en</strong>éreos anteriores<br />
Chancros v<strong>en</strong>éreos primeras 3 1 6<br />
Parav<strong>en</strong>éreas anteriores 3 2 1<br />
Parav<strong>en</strong>éreas primeras visitas 1 5 10<br />
Otras <strong>en</strong>f.<strong>de</strong> <strong>la</strong> piel anteriores 2<br />
Otras <strong>en</strong>f.<strong>de</strong> <strong>la</strong> piel primeras 6 1<br />
Tratami<strong>en</strong>tos realizados<br />
Operaciones 1 22 1<br />
Curas locales 27 170 88 520<br />
Electroterapia, diatermia, etc.<br />
Inyecciones subcutáneas o<br />
intramuscu<strong>la</strong>res<br />
438 228 258 141<br />
Inyecciones intrav<strong>en</strong>osas 204 293 187 73<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas publicadas <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1934.<br />
Una vez consolidada <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l IPHV como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> para toda <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, el proyecto <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> varios<br />
c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
313
principal prioridad <strong>de</strong> Tomás Peset, como estrategia para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />
rural. La i<strong>de</strong>a era reunir <strong>en</strong> un mismo c<strong>en</strong>tro varios servicios, o lo que es lo mismo,<br />
crear un polidisp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> el que se at<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> los problemas <strong>de</strong> salud objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes luchas <strong>sanitaria</strong>s 515 . De esta forma, se p<strong>la</strong>nteó que los disp<strong>en</strong>sarios<br />
antiv<strong>en</strong>éreos pasaran a formar parte <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro secundario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja<br />
<strong>de</strong>l mayor anonimato <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes especialistas <strong>en</strong> el<br />
propio c<strong>en</strong>tro, incluy<strong>en</strong>do un <strong>la</strong>boratorio 516 . Con esta organización, <strong>la</strong> lucha<br />
antiv<strong>en</strong>érea se veía favorecida pues “[…]En nuestros disp<strong>en</strong>sarios trataremos<br />
<strong>en</strong>fermos, se pue<strong>de</strong>n vigi<strong>la</strong>r <strong>sanitaria</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s prostitutas tratándo<strong>la</strong>s si lo precisan,<br />
atacaremos y lucharemos contra <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad, indagaremos para tratar <strong>la</strong>s<br />
fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contagio, haremos profi<strong>la</strong>xis <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>remos <strong>la</strong> máxima<br />
<strong>la</strong>bor educativa, no ya sólo <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos más o m<strong>en</strong>os ignorantes, sino <strong>de</strong> aquellos<br />
compañeros y futuros médicos que t<strong>en</strong>gan todavía una concepción arcaica <strong>de</strong> este<br />
problema social […]” 517 .<br />
En 1934 se hal<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> construcción los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> Játiva y Sagunto –sus fotos y p<strong>la</strong>nos se recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> el anexo I <strong>de</strong> este<br />
trabajo: material iconográfico. Como pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />
Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Sagunto, <strong>en</strong> un mismo edificio quedaron albergados los<br />
disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo, antituberculoso, antitracomatoso y el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio.<br />
4.3.3. Los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos<br />
Los primeros int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> establecer una lucha organizada contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, fueron promovidos por el catedrático <strong>de</strong><br />
clínica médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> esta capital, Francisco Moliner<br />
Nicolás 518 . Su propuesta consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una “Liga Nacional contra <strong>la</strong><br />
515 Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural <strong>de</strong> Ginebra, bajo los auspicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />
Naciones y más tar<strong>de</strong> el I Congreso Nacional <strong>de</strong> Sanidad celebrado <strong>en</strong> 1934, resultaron <strong>de</strong>cisivos para<br />
impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural creando c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia médicoprofiláctica<br />
<strong>de</strong> distintos grados. Higi<strong>en</strong>e Rural (1931) y Ruesta, S. (1935: 235-279).<br />
516 Corrales Vic<strong>en</strong>te, P. (1933).<br />
517 Peset Alexandre, T. (1934).<br />
518 Molero Mesa, J. (1990).<br />
314
tuberculosis y <strong>de</strong> socorro a los tísicos pobres”, para favorecer <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
sanatorios antituberculosos gratuitos. Constituida <strong>la</strong> liga <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia el 9 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />
1899, fue <strong>la</strong> primera <strong>en</strong> su género, aunque ap<strong>en</strong>as funcionó algo más <strong>de</strong> un año 519 .<br />
La fundación <strong>en</strong> Madrid <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Antituberculosa Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1903,<br />
dio finalm<strong>en</strong>te paso a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong><br />
Tuberculosis <strong>en</strong> 1906, anexa a <strong>la</strong>s inspecciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad. Éste fue el<br />
punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras actuaciones organizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos<br />
y, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, se impulsó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> juntas <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> promover<br />
<strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> este ámbito geográfico.<br />
En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se constituyó una junta <strong>provincia</strong>l 520 , <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />
formaban parte como vocales <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los médicos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
ramas y especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> alguna<br />
vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad tuberculosa. Por citar algunos, <strong>en</strong>tre sus vocales más<br />
relevantes figuraban Adolfo Gil y Morte, Peregrín Casanova, Francisco Moliner,<br />
Juan Bartual Moret, José Chabás, José Sanchis Bregón, Rafael Pastor Reig, Fernando<br />
Rodríguez Fornos y Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera.<br />
Des<strong>de</strong> esta junta <strong>provincia</strong>l se promovió <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l primer disp<strong>en</strong>sario<br />
antituberculoso <strong>provincia</strong>l y <strong>de</strong> un sanatorio marítimo <strong>en</strong> La Malvarrosa, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
impulsar iniciativas para recaudar fondos <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, para <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>l “día <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor”, auspiciado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />
c<strong>en</strong>tral. No obstante, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l estuvo marcada por los graves<br />
problemas económicos que le acompañaron, y su <strong>la</strong>bor fue tachada <strong>de</strong> ineficaz <strong>en</strong><br />
repetidas ocasiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica val<strong>en</strong>ciana.<br />
Dado que el problema asist<strong>en</strong>cial resultaba un aspecto fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis, el principal esfuerzo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo XX se<br />
había c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y sanatorios para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a estos<br />
<strong>en</strong>fermos. No obstante, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> presupuesto <strong>de</strong>stinado a este m<strong>en</strong>ester <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
primera veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l siglo, ap<strong>en</strong>as permitió cubrir los mínimos asist<strong>en</strong>ciales<br />
requeridos y, únicam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l primer gobierno republicano, se<br />
consiguió una mayor asignación <strong>de</strong> recursos para combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales<br />
519 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1992a).<br />
315
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y se adaptó <strong>la</strong> estructura administrativa c<strong>en</strong>tral para facilitar <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong> tuberculosis 521 . En esta etapa se fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario como<br />
elem<strong>en</strong>to primario <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa, y se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que éste<br />
actuase <strong>de</strong> manera coordinada con otras instituciones asist<strong>en</strong>ciales como los<br />
sanatorios, e incorporase <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis infantil. Esta concepción <strong>de</strong>l<br />
disp<strong>en</strong>sario era apoyada por algunos expertos españoles <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tisiología<br />
como Lluis Sayé, director <strong>de</strong>l “Servei d’Assist<strong>en</strong>cia Social <strong>de</strong>ls Tuberculosos” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya, qui<strong>en</strong> proponía que los disp<strong>en</strong>sarios c<strong>en</strong>trales fues<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad antituberculosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> correspondi<strong>en</strong>te: “[...] Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />
por unidad antituberculosa el Disp<strong>en</strong>sario con <strong>la</strong>s instituciones para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos, y <strong>la</strong> organización contra <strong>la</strong> tuberculosis infantil. Lo es<strong>en</strong>cial es <strong>la</strong><br />
inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario [...]” 522 . Una eficaz <strong>la</strong>bor<br />
profiláctica y terapéutica <strong>en</strong> esta institución asist<strong>en</strong>cial contribuiría a evitar muchos<br />
ingresos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> sanatorios, con el consigui<strong>en</strong>te ahorro económico para el<br />
estado 523 .<br />
A pesar <strong>de</strong> que el problema asist<strong>en</strong>cial resultaba fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> basada<br />
exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y sanatorios resultaba insufici<strong>en</strong>te para<br />
acabar con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. La ori<strong>en</strong>tación dada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos a <strong>la</strong> lucha<br />
antituberculosa, fue especialm<strong>en</strong>te criticada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong><br />
Tuberculosis, publicación val<strong>en</strong>ciana, dirigida por José Chabás. A su juicio, <strong>la</strong>s<br />
inversiones no <strong>de</strong>bían dirigirse exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y<br />
sanatorios, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do un capítulo tan importante como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
ci<strong>en</strong>tífica, imprescindible para conocer mejor <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y ampliar el campo <strong>de</strong><br />
actuación hacia su prev<strong>en</strong>ción:<br />
“[...] Largos capítulos a tratar <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, sanatorios, asist<strong>en</strong>cia<br />
postsanatorial, seguros, y dos páginas so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> “práctica y <strong>la</strong><br />
520 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1914).<br />
521 Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras actuaciones <strong>de</strong> Marcelino Pascua fue <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> tuberculosis, que sirviera <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> unión <strong>de</strong> todos los<br />
disp<strong>en</strong>sarios, tanto c<strong>en</strong>trales como <strong>provincia</strong>les, para <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos y su<br />
hospitalización <strong>en</strong> sanatorios, prev<strong>en</strong>torios, etc. Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931.<br />
522 Sayé, L. (1933).<br />
316
investigación ci<strong>en</strong>tífica” cuando ahí, <strong>en</strong> esa investigación está <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong><br />
todo. En el<strong>la</strong> <strong>de</strong>bía gastarse todo el esfuerzo ci<strong>en</strong>tífico y económico y se<br />
acabaría con el triste espectáculo al que aludíamos antes, <strong>de</strong> una “lucha”,<br />
<strong>de</strong> un “armam<strong>en</strong>to” contra un <strong>en</strong>emigo que no se conoce bi<strong>en</strong> [...]” 524 .<br />
Por otro <strong>la</strong>do, el orig<strong>en</strong> social <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis requería también mejoras<br />
importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción -disminución <strong>de</strong>l paro, mejora<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas-. La <strong>la</strong>bor terapéutica realizada <strong>en</strong> los<br />
sanatorios resultaba estéril si al <strong>en</strong>fermo dado <strong>de</strong> alta se le <strong>de</strong>volvía al medio y a <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> que contrajo <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. El abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
tuberculosis <strong>de</strong>bía necesariam<strong>en</strong>te contemp<strong>la</strong>r una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> carácter<br />
social 525 . El inicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por tuberculosis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX, previo a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada lucha antituberculosa, era<br />
el principal argum<strong>en</strong>to que servía a Chabás para asociar el progreso <strong>de</strong> este indicador<br />
sanitario a <strong>la</strong>s mejores condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y a cuestionar <strong>la</strong> inversión<br />
económica <strong>en</strong> sanatorios y disp<strong>en</strong>sarios:<br />
“[...] Las curas <strong>de</strong> sanatorio ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un valor individual, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad tuberculosa no juegan papel alguno. Es<br />
difícil <strong>de</strong> conce<strong>de</strong>r importancia especial al ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y al tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
los sanatorios. Las estadísticas, informaciones, etc. <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong>s<br />
causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad tuberculosa <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te buscarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones económicas y sociales <strong>de</strong> los<br />
grupos humanos. Se gastan millones y millones <strong>en</strong> esa “lucha” que sólo<br />
es asist<strong>en</strong>cial, b<strong>en</strong>éfica, a estilo <strong>de</strong> Joan <strong>de</strong> Robres, sin <strong>de</strong>dicar lo<br />
necesario primeram<strong>en</strong>te al estudio <strong>de</strong>l <strong>en</strong>emigo y <strong>de</strong> su evitación o<br />
vacuna [...]” 526 .<br />
523 Díez Fernán<strong>de</strong>z, C. (1935).<br />
524 Chabás, J. (1933).<br />
525 Se proponía <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> colonias y talleres <strong>de</strong> trabajadores, cuyas condiciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
fueran garantía <strong>de</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el sanatorio, así como <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />
casas para obreros que cumplies<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones higiénicas y que al tiempo fueran arr<strong>en</strong>dadas a bajo<br />
precio. Morales Díaz, J. (1929).<br />
526 Sacabejos, H. (1934).<br />
317
La vacuna contra <strong>la</strong> tuberculosis también fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones<br />
importantes objeto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong> los años treinta. En España, <strong>la</strong> vacuna<br />
BCG <strong>de</strong> Calmette, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por unos y rechazada por otros 527 , hubo <strong>de</strong> competir<br />
con <strong>la</strong> vacuna anti-alfa <strong>de</strong> Jaime Ferrán. Ésta última fue objeto <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> el<br />
ganado bovino lechero <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre 1931 y 1933, merced a <strong>la</strong><br />
iniciativa <strong>de</strong> su inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad Pecuaria, J. Or<strong>en</strong>sanz 528 , <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
vaquería propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l, con resultados espectacu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por tuberculosis <strong>en</strong> este ganado 529 . También hubo<br />
algunas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> vacunación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, como <strong>la</strong> dada a conocer por el médico <strong>de</strong> Jeresa, que inició <strong>la</strong> vacunación<br />
con <strong>la</strong> vacuna BCG <strong>de</strong> Calmette <strong>en</strong> 1927 y vacunó a 198 <strong>de</strong> los 297 niños nacidos<br />
hasta 1933 530 .<br />
La tuberculosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil era un hecho preocupante que<br />
com<strong>en</strong>zó a merecer una especial at<strong>en</strong>ción, no sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su<br />
profi<strong>la</strong>xis mediante <strong>la</strong> vacunación, sino también a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> consultas<br />
específicas para niños <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios, separadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los adultos y at<strong>en</strong>didas<br />
por pediatras especializados. También com<strong>en</strong>zaron a realizarse <strong>en</strong> los años treinta,<br />
exám<strong>en</strong>es radioscópicos <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r como método <strong>de</strong> investigación<br />
sistemática para <strong>de</strong>scubrir nuevos casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
Esto se completaba con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>torios infantiles, instituciones<br />
situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los niños que hubies<strong>en</strong> convivido con<br />
los tísicos o fues<strong>en</strong> reconocidos como sospechosos <strong>de</strong> infección tuberculosa, eran<br />
sometidos a una vida más higiénica, aireación, helioterapia, etc. al tiempo que se les<br />
proporcionaba instrucción 531 .<br />
527 Las páginas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis se hacía eco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas posturas y<br />
opiniones respecto a <strong>la</strong> vacunación y <strong>la</strong> disyuntiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> vacuna <strong>de</strong> Calmette o <strong>la</strong> <strong>de</strong> Ferrán. Entre<br />
los trabajos publicados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1934, <strong>de</strong>stacaremos algunos como los <strong>de</strong> Almazora, F. (1934),<br />
Álvarez Sierra (1934) y Passicot, J.M.; Pereyra Ramírez, E. (1934).<br />
528 Or<strong>en</strong>sanz, J. (1931).<br />
529 Vacunación (1931).<br />
530 Izquierdo, D. (1933: 138-141).<br />
531 En España se creó el primer prev<strong>en</strong>torio <strong>en</strong> 1929 <strong>en</strong> Guadarrama y se le dio el nombre <strong>de</strong> “Infanta<br />
Beatriz”. Prev<strong>en</strong>torios (1929).<br />
318
El Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
El 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1911, <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l contra <strong>la</strong> tuberculosis<br />
inauguró un disp<strong>en</strong>sario, <strong>de</strong> cuya dirección se hizo cargo el catedrático <strong>de</strong> Fisiología<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Adolfo Gil y Morte. Éste se ubicó <strong>en</strong> un<br />
local cedido por el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los almac<strong>en</strong>es que poseía <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle<br />
<strong>de</strong> Na Jordana, y contó para su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 2.000 pesetas, que<br />
como subv<strong>en</strong>ción le proporcionaba el Estado, así como con los medicam<strong>en</strong>tos<br />
suministrados por <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal. En el disp<strong>en</strong>sario co<strong>la</strong>boraban <strong>de</strong><br />
manera totalm<strong>en</strong>te altruista, sin cobrar remuneración alguna, un grupo <strong>de</strong> médicos<br />
val<strong>en</strong>cianos que cubrían difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas sigui<strong>en</strong>tes 532 :<br />
• Aparato respiratorio: Manuel Desfilis, Jesús Oliver, Rafael Pastor,<br />
José Castañer, Antonio Vic<strong>en</strong>te C<strong>la</strong>ver y Vic<strong>en</strong>te Brugada.<br />
• Aparato digestivo: a cargo <strong>de</strong> Francisco Reig Pastor.<br />
• Piel y g<strong>en</strong>itourinario: a cargo <strong>de</strong> Jesús Marín.<br />
• Otorrino<strong>la</strong>ringología: Antonio Valero era el médico <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />
esta consulta.<br />
• Tuberculosis óseas y articu<strong>la</strong>res: Vidal Puchals se hacía cargo <strong>de</strong> esta<br />
consulta.<br />
Bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Gil y Morte, este disp<strong>en</strong>sario funcionó<br />
ininterrumpidam<strong>en</strong>te durante quince años <strong>en</strong> el mismo local <strong>en</strong> que se inauguró. En<br />
1926, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones, fue tras<strong>la</strong>dado a uno <strong>de</strong> los<br />
pabellones <strong>de</strong>l <strong>la</strong>zareto municipal, situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s av<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> Pérez<br />
Galdós y Cu<strong>en</strong>ca. Allí insta<strong>la</strong>do, le sorpr<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>pública</strong>,<br />
mom<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong>l cual se inició una nueva etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario pues,<br />
<strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l Real Patronato <strong>de</strong> Lucha Antituberculosa, trajo consigo <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> comisiones gestoras<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> lucha antituberculosa. Suprimida <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción estatal que v<strong>en</strong>ía<br />
recibi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su constitución y <strong>en</strong> franca <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada “fiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
flor”, que conjuntam<strong>en</strong>te resultaban su principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos, el disp<strong>en</strong>sario se<br />
532 Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1920).<br />
319
vio abocado a un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> franca crisis. La situación se vio agravada cuando <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933 el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, propietario <strong>de</strong>l inmueble que v<strong>en</strong>ía<br />
ocupando el disp<strong>en</strong>sario, lo <strong>de</strong>salojó para tras<strong>la</strong>dar al <strong>la</strong>zareto su instituto <strong>de</strong><br />
oncología. Estas eran <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Llopis Llor<strong>en</strong>te:<br />
“[...] El <strong>de</strong>sahucio equivale a una con<strong>de</strong>na <strong>de</strong> muerte, ya que, car<strong>en</strong>te el<br />
Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> ingresos, no ti<strong>en</strong>e capacidad económica sufici<strong>en</strong>te para<br />
alqui<strong>la</strong>r un local don<strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse. Es el mom<strong>en</strong>to más crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro, <strong>de</strong>l que le salva el Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad, recién<br />
<strong>de</strong>stinado a Val<strong>en</strong>cia, doctor Tomás Peset Aleixandre, que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />
acogerle <strong>en</strong>, el aún <strong>en</strong> construcción Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
[...]” 533 .<br />
Así pues, el nuevo <strong>en</strong>foque que Tomás Peset quiso dar a <strong>la</strong> sanidad<br />
<strong>provincia</strong>l, con <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
principales luchas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> el nuevo instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a su cargo,<br />
constituyó <strong>la</strong> piedra <strong>de</strong> salvación <strong>de</strong>l viejo disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Gil y Morte. De esta<br />
manera, al ser <strong>de</strong>salojado <strong>de</strong>l inmueble que ocupaba, <strong>la</strong>s distintas pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />
antiguo disp<strong>en</strong>sario se tras<strong>la</strong>daron a los sótanos, recién acabados, <strong>de</strong>l nuevo edificio<br />
<strong>de</strong>stinado a IPHV, don<strong>de</strong> pasó a <strong>de</strong>nominarse disp<strong>en</strong>sario antituberculoso <strong>provincia</strong>l.<br />
Con esta <strong>de</strong>nominación com<strong>en</strong>zó a funcionar el 1 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1933, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l<br />
organismo continuador <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua junta <strong>provincia</strong>l antituberculosa, que se l<strong>la</strong>mó<br />
sucesivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> organización vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to, comisión<br />
gestora <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> lucha antituberculosa, comisión <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l y comisión<br />
<strong>provincia</strong>l antituberculosa.<br />
Esta situación se mantuvo hasta <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> agosto<br />
<strong>de</strong> 1935 que reorganizaba <strong>la</strong> lucha antituberculosa y por el cual el disp<strong>en</strong>sario pasaba<br />
a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l estado. Pero al parecer ésta no pasó <strong>de</strong> ser una situación<br />
teórica, pues <strong>la</strong>s convulsiones políticas que se vivían <strong>en</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos afectaron<br />
notablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> maquinaria administrativa estatal, situación que <strong>de</strong>terminó que el<br />
disp<strong>en</strong>sario no llegase a percibir consignación presupuestaria alguna <strong>de</strong>l Estado.<br />
533 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1940).<br />
320
Finalm<strong>en</strong>te, una nueva disposición <strong>de</strong> fecha 9 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1936, anuló <strong>la</strong><br />
organización propuesta <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong>l año anterior, con lo cual el disp<strong>en</strong>sario recobró<br />
su carácter <strong>provincia</strong>l, pero esta vez <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l inspector<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, ya que no se volvieron a constituir <strong>la</strong>s anteriores comisiones<br />
<strong>sanitaria</strong>s 534 .<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años transcurridos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se fundara el disp<strong>en</strong>sario,<br />
<strong>de</strong>sempeñaron sucesivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, Adolfo Gil y Morte <strong>en</strong>tre 1912<br />
y 1928, José Castañer Martí <strong>en</strong>tre 1929 y 1930, Rafael Colvée Reig <strong>en</strong>tre 1930 y<br />
1934 y Ricardo Llopis Llor<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> 1934 y hasta1963.<br />
Como pue<strong>de</strong> imaginarse, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos que <strong>la</strong> administración<br />
<strong>sanitaria</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>dicaba a favorecer <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios<br />
antituberculosos, <strong>de</strong>terminó que el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus primeros años, no pasase <strong>de</strong> ser algo casi anecdótico.<br />
Baste recordar que <strong>la</strong> tuberculosis era <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad infectocontagiosa que más<br />
muertes provocaba tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad por tuberculosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia era <strong>de</strong> 248 x 100.000 habitantes (506 muertes <strong>en</strong> 1901) 535 y, aunque el<br />
estudio <strong>de</strong> su evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l siglo mostraba una progresiva<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so -a excepción <strong>de</strong>l período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1918 a 1920,<br />
coincidi<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe- 536 , <strong>en</strong> el año 1932 <strong>la</strong> mortalidad por esta<br />
<strong>en</strong>fermedad todavía se situaba <strong>en</strong> 137 x 100.000 habitantes, cifra que correspondía a<br />
550 fallecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 537 . Si éstos eran los datos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong><br />
mortalidad, po<strong>de</strong>mos presuponer <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> morbilidad que <strong>de</strong>bía pres<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ponerse <strong>en</strong> marcha el disp<strong>en</strong>sario<br />
antituberculoso <strong>provincia</strong>l, y <strong>de</strong> su limitada contribución a paliar el grave problema<br />
social que repres<strong>en</strong>taba esta <strong>en</strong>fermedad.<br />
La importancia que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países europeos empezaba a conce<strong>de</strong>rse<br />
a los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos, como elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
lucha fr<strong>en</strong>te a esta <strong>en</strong>fermedad, hacía recom<strong>en</strong>dable que “[...] Un disp<strong>en</strong>sario bi<strong>en</strong><br />
534 Ibí<strong>de</strong>m, 15-16.<br />
535 Carsi, V. (1902: 102-112).<br />
536 Barona, J.L.; Barea, E. (1996: 225-237).<br />
321
organizado pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>rse que verificará bi<strong>en</strong> su <strong>la</strong>bor, siempre que el núcleo <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción que le corresponda sea <strong>de</strong> 30 a 50.000 habitantes [...]” 538 . T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta esta recom<strong>en</strong>dación, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia con 260.000 habitantes <strong>en</strong> 1921,<br />
hubiese necesitado al m<strong>en</strong>os 5 disp<strong>en</strong>sarios para realizar una a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis. Las cifras sobre <strong>la</strong>s consultas at<strong>en</strong>didas y los<br />
<strong>en</strong>fermos que fueron contro<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario antituberculoso <strong>provincia</strong>l a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus primeros ocho años <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to, dan i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
recursos públicos <strong>de</strong>dicados a combatir <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 539 :<br />
537 Vidal Jordana, J. (1933b).<br />
538 De Pa<strong>la</strong>cios, J.; Cortinas, G. (1930).<br />
539 Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1920).<br />
322
Tab<strong>la</strong> XXVIII<br />
Actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1912-1919)<br />
Año Enfermos asistidos Número consultas<br />
1912 228 1.959<br />
1913 188 2.304<br />
1914 209 3.040<br />
1915 182 2.845<br />
1916 226 2.761<br />
1917 313 7.179<br />
1918 242 4.373<br />
1919 420 3.948<br />
Total 2.008 28.412<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos publicados <strong>en</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana.<br />
Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1920).<br />
En el recién inaugurado IPHV <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro, el disp<strong>en</strong>sario<br />
antituberculoso <strong>provincia</strong>l se instaló <strong>en</strong> el a<strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja, con acceso<br />
directo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> calle. Aunque <strong>en</strong> un principio, tal como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no<br />
<strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> 1933 540 , compartía sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> espera con los servicios <strong>de</strong><br />
odontología e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> ocu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, servicio antirrábico y<br />
toma <strong>de</strong> muestras para todos los <strong>la</strong>boratorios <strong>provincia</strong>les, “[...] A<strong>de</strong>cuadas obras <strong>de</strong><br />
adaptación <strong>de</strong> otras p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l Instituto han permitido tras<strong>la</strong>dar a el<strong>la</strong>s los servicios<br />
que convivían con el nuestro <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja, logrando así el imprescindible<br />
ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> evitación <strong>de</strong> contagios, y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> los locales <strong>de</strong>stinados a<br />
nuestro disp<strong>en</strong>sario, que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong> esa manera, funcionar con holgura y distribución<br />
<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias a<strong>de</strong>cuadas a <strong>la</strong> misión a que se <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stina [...]” 541 .<br />
540 Véase el anexo I, don<strong>de</strong> hemos recogido el material iconográfico.<br />
541 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1940: 21).<br />
323
Entre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario figuraban, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera,<br />
una secretaría que realizaba <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carpetas familiares y <strong>la</strong>s<br />
radiografías <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, y un <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> dirección. Las insta<strong>la</strong>ciones clínicas<br />
estaban constituidas por una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>stinada a inyecciones, un<br />
pequeño quirófano junto a una habitación con dos camas <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, un<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to para realizar los interrogatorios a los paci<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s exploraciones <strong>de</strong><br />
carácter g<strong>en</strong>eral, como antesa<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> otorrino<strong>la</strong>ringología y tisiología.<br />
Ésta última dotada <strong>de</strong> dos cabinas para <strong>de</strong>snudarse los <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong> dispositivo para<br />
insuf<strong>la</strong>r dos neumotórax simultáneam<strong>en</strong>te, y <strong>de</strong> comunicación directa con el<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to radiológico 542 .<br />
En mayo <strong>de</strong> 1933 empezó a funcionar el servicio con un personal técnico<br />
integrado por Rafael Colvée Reig como director, Ricardo Llopis Llor<strong>en</strong>te como<br />
ayudante, Jesús Vidal como pediatra, Tomás Barona como <strong>la</strong>ringólogo, José Juan<br />
Muñoz como radiólogo, Eug<strong>en</strong>io Abad como practicante y Concepción Fito García<br />
como <strong>en</strong>fermera. Los servicios <strong>de</strong> análisis los prestaba el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l instituto, a<br />
cargo <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z 543 .<br />
A todo paci<strong>en</strong>te que acudiese por primera vez al disp<strong>en</strong>sario, se le <strong>en</strong>tregaba<br />
una pequeña ficha con un número <strong>de</strong> índice, para po<strong>de</strong>r i<strong>de</strong>ntificar <strong>en</strong> los sucesivos<br />
reconocimi<strong>en</strong>tos su carpeta correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el archivo <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario. Las fichas<br />
podían ser <strong>de</strong> dos tipos, <strong>de</strong> cartulina roja para los <strong>en</strong>fermos contagiosos o<br />
sospechosos <strong>de</strong> serlo, y <strong>de</strong> cartulina azul para los paci<strong>en</strong>tes que quedaban <strong>en</strong><br />
observación por no haberse confirmado <strong>la</strong> tuberculosis. Esta c<strong>la</strong>sificación, junto a <strong>la</strong><br />
distribución <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> los distintos días <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana, permitía ais<strong>la</strong>r a<br />
ambos tipos <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> manera que los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> ficha roja sólo t<strong>en</strong>ían<br />
permitido el acceso al disp<strong>en</strong>sario los lunes, miércoles y viernes, reservando a los<br />
azules los días pares <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana:<br />
“[...] Todos los servicios se prestan por <strong>la</strong> mañana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma sigui<strong>en</strong>te:<br />
los <strong>en</strong>fermos nuevos son admitidos todos los días, cualquiera que sea <strong>la</strong><br />
hora <strong>de</strong> su llegada, tomándoseles seguidam<strong>en</strong>te ficha, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que constan<br />
542 Ibí<strong>de</strong>m, 23.<br />
543 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1933: 135-137).<br />
324
junto con <strong>la</strong> anamnesis, los datos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> exploración (peso, tal<strong>la</strong>,<br />
pulso, etc.), y se les cita para practicarles una baciloscopia directa <strong>en</strong><br />
esputos y un Fahraeus (cosas ambas que investigamos sistemáticam<strong>en</strong>te),<br />
señalándoles un miércoles o un sábado para, una vez hechos los análisis<br />
realizar el reconocimi<strong>en</strong>to clínico-radiológico y establecer el diagnóstico<br />
y tratami<strong>en</strong>to. Una vez admitido el <strong>en</strong>fermo y c<strong>la</strong>sificado <strong>en</strong> “rojo” o<br />
“azul”, acudirá ya siempre al disp<strong>en</strong>sario a <strong>la</strong>s nueve <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana y <strong>en</strong><br />
los días que ti<strong>en</strong>e seña<strong>la</strong>dos [...]” 544 .<br />
Tab<strong>la</strong> XXIX<br />
Distribución <strong>de</strong> los servicios prestados por el Disp<strong>en</strong>sario<br />
Antituberculoso Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
Día Actividad Otras activida<strong>de</strong>s<br />
Lunes Neumotórax Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “rojos”.<br />
Martes<br />
Miércoles<br />
Repaso <strong>de</strong> ficheros<br />
y estadística<br />
Primeras visitas<br />
Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “azules”,<br />
reconocimi<strong>en</strong>to sistemático <strong>en</strong> sanos e investigación <strong>de</strong><br />
contactos.<br />
Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “rojos”.<br />
Otorrino<strong>la</strong>ringólogo visita a “rojos”<br />
Jueves Fr<strong>en</strong>icectomía Inyecciones a <strong>en</strong>fermos “azules”.<br />
Viernes Neumotórax Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “rojos”.<br />
Sábado<br />
Primeras visitas<br />
Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “azules”,<br />
reconocimi<strong>en</strong>to sistemático <strong>en</strong> sanos e investigación <strong>de</strong><br />
contactos. Otorrino<strong>la</strong>ringólogo visita a “azules”<br />
Los niños son at<strong>en</strong>didos por el pediatra con total autonomía y <strong>de</strong> manera separada <strong>de</strong>l<br />
servicio <strong>de</strong> adultos.<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Llopis Llor<strong>en</strong>te (1940).<br />
544 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1940: 25).<br />
325
Este esquema organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />
que <strong>la</strong> actividad terapéutica <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro giraba <strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> torno a los medios<br />
terapéuticos <strong>en</strong>tonces vig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>stinados a co<strong>la</strong>psar el pulmón, tales como el<br />
neumotórax artificial y <strong>la</strong> parálisis frénica. Suponemos que <strong>la</strong>s inyecciones a que se<br />
hace refer<strong>en</strong>cia, se referían a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> quimioterapia mediante calcicoterapia,<br />
tratami<strong>en</strong>to muy utilizado <strong>en</strong> Europa hasta el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sulfamidas <strong>en</strong> los<br />
años cuar<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos 545 .<br />
El disp<strong>en</strong>sario antituberculoso c<strong>en</strong>tral<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong><br />
1932, se consignó <strong>en</strong> los presupuestos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l Estado <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 1.280.000<br />
pesetas para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> 20 nuevos disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos, <strong>en</strong>tre los cuales<br />
se preveía insta<strong>la</strong>r uno <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia 546 . Unos meses más tar<strong>de</strong>, se convocaron los<br />
concursos libres <strong>de</strong> méritos para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos ayudantes<br />
tisiólogos, otorrino<strong>la</strong>ringólogos, pediatras, médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y radiólogos para<br />
prestar servicio <strong>en</strong> estos disp<strong>en</strong>sarios, con una dotación anual <strong>de</strong> 4.000 pesetas para<br />
los primeros y 3.000 para cada uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más especialistas 547 .<br />
El Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia com<strong>en</strong>zó a funcionar el<br />
día 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1933, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l tisiólogo Luis <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>sco<br />
Be<strong>la</strong>usteguigoitia, qui<strong>en</strong> contó <strong>en</strong> su equipo <strong>de</strong> médicos con Dolores Vi<strong>la</strong>r Gallego,<br />
Ernesto Alonso Ferrer, Emilio Damiá Maiques y José B<strong>la</strong>y Santos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pediatría, otorrino<strong>la</strong>ringología, radiología y <strong>la</strong>boratorio 548 . Este<br />
equipo estaba apoyado por tres <strong>en</strong>fermeras visitadoras, y contaba con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> médicos asist<strong>en</strong>tes voluntarios.<br />
545 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1992b: 100-107).<br />
546 Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1932a).<br />
547 Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1932b).<br />
326
Aunque <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l Puerto resultaba un<br />
tanto alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, disponía <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación con los distritos<br />
c<strong>en</strong>trales y marítimos. El establecimi<strong>en</strong>to constaba, <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja, <strong>de</strong> una<br />
secretaría y fichero que realizaba el papel <strong>de</strong> archivo, una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera para adultos<br />
y otra para niños, sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> consulta para estos últimos e insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> rayos X.<br />
También <strong>en</strong> esta p<strong>la</strong>nta se hal<strong>la</strong>ba el <strong>la</strong>boratorio, <strong>la</strong> cámara para el reve<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>cas y un almacén <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> se administraban diariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
inyecciones. El piso superior albergaba <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> otorrino<strong>la</strong>ringología y<br />
adultos, una pequeña <strong>en</strong>fermería con dos camas para casos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, el <strong>de</strong>spacho<br />
<strong>de</strong>l médico jefe, una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l conserje. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
primer año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, el trabajo estaba organizado <strong>de</strong> manera que<br />
“[...] por <strong>la</strong> mañana a <strong>la</strong>s nueve, todos los días hay consulta <strong>de</strong> adultos y niños,<br />
viéndose un total aproximado <strong>de</strong> 14 <strong>en</strong>fermos; a <strong>la</strong>s once se pon<strong>en</strong> los tratami<strong>en</strong>tos a<br />
los <strong>en</strong>fermos con <strong>la</strong> exploración completa <strong>de</strong> días anteriores. Por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> se celebra <strong>la</strong><br />
consulta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos antiguos, <strong>la</strong>s investigaciones familiares y esco<strong>la</strong>res,<br />
practicándose también los neumotórax [...]” 549 .<br />
La exploración clínica y radioscópica <strong>de</strong> los casos, así como el análisis <strong>de</strong><br />
esputos y <strong>de</strong> orina, constituían actuaciones sistemáticas <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario. También se<br />
inició a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer año, el estudio <strong>de</strong> contactos mediante <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación radioscópica a los familiares <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos. Del mismo modo, se<br />
inició <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> radioscopia a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r, como método <strong>de</strong><br />
investigación sistemática para <strong>de</strong>scubrir nuevos casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. La estadística<br />
re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> actividad llevada a cabo <strong>en</strong> el primer año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro,<br />
da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cual era su perfil <strong>de</strong> actuación 550 :<br />
548 Este conjunto <strong>de</strong> médicos con difer<strong>en</strong>tes perfiles <strong>de</strong> formación, era el que v<strong>en</strong>ía reivindicándose<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía ya algún tiempo como el equipo necesario para po<strong>de</strong>r llevar a cabo una a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong>bor <strong>en</strong><br />
los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos. Bu<strong>en</strong>día, R. (1931b).<br />
549 De Ve<strong>la</strong>sco, L. (1933: 131-134).<br />
550 Ibí<strong>de</strong>m, 131-132.<br />
327
Tab<strong>la</strong> XXX<br />
Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por el Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso<br />
Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
Tipo actividad<br />
Número<br />
Pruebas complem<strong>en</strong>tarias<br />
Radioscopias 6.460<br />
Radiografías 893<br />
Análisis <strong>de</strong> esputos 1.014<br />
Análisis <strong>de</strong> orina 247<br />
Análisis <strong>de</strong> sangre 1.525<br />
Tuberculino-reacciones 1.092<br />
Wassermann 15<br />
Tratami<strong>en</strong>tos<br />
Co<strong>la</strong>psoterapia 44<br />
Quimioterapia 177<br />
Específico 284<br />
Sintomático 344<br />
Higiénicos 789<br />
Investigación esco<strong>la</strong>r<br />
Imag<strong>en</strong> normal 1.062<br />
Imag<strong>en</strong> residual 208<br />
Enfermos 29<br />
Nº visitas a domicilio por <strong>en</strong>fermeras visitadoras 125<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> De Ve<strong>la</strong>sco, L. (1933).<br />
En <strong>la</strong> valoración realizada por Luis <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>sco <strong>en</strong> este primer año <strong>de</strong><br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario, <strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> investigación<br />
sistemática <strong>en</strong> los familiares <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r, como<br />
método para <strong>de</strong>scubrir nuevos casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. Éste era el principal cometido<br />
asignado a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras 551 , cuya figura ya se presumía imprescindible<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> aquellos países <strong>de</strong> mayor nivel <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo 552 . La <strong>la</strong>bor comunitaria <strong>de</strong> estas profesionales, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
tuberculosis <strong>de</strong>bía c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> hacer búsqueda activa <strong>de</strong> casos y contactos,<br />
551 Bu<strong>en</strong>día, R. (1931a).<br />
552 Este era el caso <strong>de</strong> Norteamérica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialización o no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>. Del Campo, A. (1932).<br />
328
procurarles asist<strong>en</strong>cia médica, procurar <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> los casos, instruir a los<br />
familiares <strong>en</strong> el cuidado <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo y <strong>en</strong> los medios para evitar el contagio,<br />
procurarle tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> instituciones a<strong>de</strong>cuadas, <strong>en</strong>señarle <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> personal y<br />
ayudar al <strong>en</strong>fermo a su salida <strong>de</strong>l sanatorio para favorecer su rehabilitación 553 . Sin<br />
embargo, el director <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario val<strong>en</strong>ciano se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> <strong>la</strong> limitación que<br />
suponía <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras con que había sido dotado, para po<strong>de</strong>r<br />
poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> búsqueda activa <strong>de</strong> casos:<br />
“[...] Por esta escasez <strong>de</strong> personal nuestra <strong>la</strong>bor ti<strong>en</strong>e gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>fectos,<br />
<strong>la</strong>s visitas domiciliarias han sido muy escasas, como seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s cifras<br />
más arriba expuestas; hay que hacer notar que durante tres meses no<br />
tuvimos nada más que una so<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera para toda <strong>la</strong> tarea diaria,<br />
posteriorm<strong>en</strong>te hemos t<strong>en</strong>ido tres, cifra bi<strong>en</strong> escasa para el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
trabajo realizado. Por esta razón no se han podido visitar todos los casos<br />
<strong>de</strong> tuberculosis abierta como es <strong>de</strong> rigor y mucho m<strong>en</strong>os repetir<br />
periódicam<strong>en</strong>te esas visitas. Esa falta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras es también <strong>la</strong> causa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras bajas <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación familiar que <strong>de</strong>berían ser por lo<br />
m<strong>en</strong>os cinco veces superiores a <strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>idas por nosotros [...]” 554 .<br />
En cuanto a los <strong>en</strong>fermos tuberculosos at<strong>en</strong>didos y <strong>de</strong>rivados a otros c<strong>en</strong>tros<br />
asist<strong>en</strong>ciales, <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te resume <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong>tre abril <strong>de</strong> 1933 y marzo <strong>de</strong><br />
1934:<br />
553 Del Campo, A. (1933).<br />
554 De Ve<strong>la</strong>sco, L. (1932: 133).<br />
329
Tab<strong>la</strong> XXXI<br />
Casos <strong>de</strong> tuberculosis at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario antituberculoso c<strong>en</strong>tral<br />
(1933-1934)<br />
Número consultas Hombres Mujeres Niños Total<br />
Casos nuevos examinados<br />
Tuberculosis confirmada 224 246 184 654<br />
Tuberculosis dudosa (también<br />
incluidos los individuos expuestos 125 166 103 394<br />
sometidos a vigi<strong>la</strong>ncia periódica)<br />
No tuberculosis 298 342 412 1.053<br />
Contactos examinados<br />
Tuberculosis confirmada 7 6 17 30<br />
Tuberculosis dudosa (<strong>en</strong> observación) 20 26 20 66<br />
No tuberculosis 257 318 281 856<br />
Suprimidos <strong>de</strong>l registro <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario<br />
Fallecidos 10 10 7 27<br />
Transferidos a otro disp<strong>en</strong>sario 3 3 0 6<br />
Enviados a c<strong>en</strong>tros hospita<strong>la</strong>rios 1 1 0 2<br />
Tuberculosis no confirmada 294 337 394 1.025<br />
Perdidos <strong>de</strong> vista 1 2 0 3<br />
Rehúsan <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia 2 3 0 5<br />
Colocados <strong>en</strong>:<br />
Hospitales 3 1 0 4<br />
Sanatorios y sanatorios-hospitales 2 0 1 3<br />
Sanatorios marítimos 0 1 0 1<br />
Bacilíferos 86 93 6 185<br />
No bacilíferos 281 320 138 739<br />
Consulta <strong>de</strong> garganta 71 56 97 224<br />
Fu<strong>en</strong>te: Memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />
Los datos reflejados <strong>en</strong> esta tab<strong>la</strong>, muestran <strong>la</strong> importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l<br />
disp<strong>en</strong>sario, no sólo como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos<br />
tuberculosos, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> contactos como medida para cortar <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Pero, a pesar <strong>de</strong> que el disp<strong>en</strong>sario<br />
antituberculoso c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l Puerto supuso un importante refuerzo a <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>bor que v<strong>en</strong>ía realizando el disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong>l IPHV, se hacía cada vez más<br />
necesario ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> lucha antituberculosa al medio rural, pues los dos c<strong>en</strong>tros<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital se <strong>en</strong>contraban cada vez más saturados, al t<strong>en</strong>er que asistir a<br />
330
un importante conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el medio rural. La<br />
creación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> Játiva, Gandía y Sagunto, se<br />
vislumbraba a corto p<strong>la</strong>zo como un elem<strong>en</strong>to co<strong>la</strong>borador fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa, al tiempo que se p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
crear un equipo móvil <strong>de</strong> Rayos X, para po<strong>de</strong>r acercar<strong>la</strong> a los pueblos más remotos, a<br />
imitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia llevada a cabo <strong>en</strong> otros países como Italia o Alemania 555 .<br />
El Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa<br />
La oferta asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis sufragada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />
po<strong>de</strong>res públicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> completaba el Sanatorio Marítimo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa. Era un establecimi<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, por lo que su ámbito <strong>de</strong> cobertura era nacional y su doble misión<br />
se c<strong>en</strong>traba, por un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> actuar como sanatorio para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos y<br />
por el otro, <strong>en</strong> servir <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>torio infantil, modificando los estados <strong>de</strong> déficit<br />
orgánico <strong>en</strong> esta pob<strong>la</strong>ción. En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Álvaro López Fernán<strong>de</strong>z, director <strong>de</strong>l<br />
sanatorio:<br />
“[...] Entién<strong>de</strong>se como exclusivo tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos,<br />
todas <strong>la</strong>s localizaciones abiertas o cerradas osteoarticu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los<br />
ganglios linfáticos que no obe<strong>de</strong>zcan a lesiones viscerales profundas y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> peritoneo que afect<strong>en</strong> formas modificables por <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
quirúrgica. Como prev<strong>en</strong>torio alojará <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que su capacidad<br />
lo permita, a todos aquellos infantes <strong>de</strong> ambos sexos <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />
inferioridad orgánica imputable, ya a taras hereditarias, ya impresas por<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes medios <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> los que sea presumible <strong>la</strong> fácil<br />
imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l germ<strong>en</strong> tuberculíg<strong>en</strong>o [...] 556 .<br />
555 Ibí<strong>de</strong>m, 134.<br />
331
El c<strong>en</strong>tro se fundó <strong>en</strong> 1925 y, aunque estaba autorizado para hospitalizar<br />
<strong>en</strong>fermos tuberculosos adultos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica predominaban los niños. La i<strong>de</strong>a no era<br />
otra que <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis, alejándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
posibles fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> infección para transportar<strong>la</strong> a un lugar más higiénico y saludable,<br />
ya que <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> sus variantes m<strong>en</strong>íngea y peritoneal constituían uno <strong>de</strong> los<br />
principales <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años 557 . En su <strong>la</strong>bor como<br />
prev<strong>en</strong>torio, alojaba colonias <strong>de</strong> niños <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> verano <strong>en</strong> el pabellón <strong>de</strong><br />
colonias esco<strong>la</strong>res, evitando así <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los niños sanos con los <strong>en</strong>fermos, y<br />
<strong>en</strong> dos pabellones Doecker adquiridos a tal fin 558 .<br />
El sanatorio constaba <strong>de</strong> un pabellón principal edificado <strong>en</strong> dos pisos <strong>de</strong><br />
altura, con gran<strong>de</strong>s terrazas para helioterapia. La p<strong>la</strong>nta baja compr<strong>en</strong>día dos sa<strong>la</strong>s<br />
que alojaban a los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>l sexo masculino y otra más pequeña para alojar a los<br />
<strong>en</strong>fermos convaleci<strong>en</strong>tes por haber sido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te operados, hasta que se<br />
<strong>en</strong>contras<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> pasar a <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral. También se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong><br />
esta p<strong>la</strong>nta, <strong>la</strong> cocina y el comedor “[...] que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad sólo está <strong>de</strong>dicado al<br />
personal, pero que <strong>en</strong> verano se ve muy concurrido por <strong>la</strong>s colonias esco<strong>la</strong>res [...]” 559 .<br />
El piso superior estaba <strong>de</strong>dicado al alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras, con tres sa<strong>la</strong>s como<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior y a<strong>de</strong>más los servicios auxiliares <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> rayos X, gabinete <strong>de</strong><br />
fotografía y reve<strong>la</strong>do, farmacia y quirófano, con sa<strong>la</strong> anexa <strong>de</strong> esterilización a vapor.<br />
En <strong>la</strong> parte alta <strong>de</strong> este pabellón principal estaba emp<strong>la</strong>zado el <strong>la</strong>boratorio, a cargo <strong>de</strong><br />
un médico con <strong>de</strong>dicación exclusiva a cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s analíticas <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos ingresados y a tareas <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación. Con el tiempo fue ampliándose y<br />
dotándose <strong>de</strong> más recursos, <strong>en</strong>tre los que cabe <strong>de</strong>stacar un pequeño quirófano para<br />
cirugía experim<strong>en</strong>tal, así como un amplio lugar para el alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> animales <strong>de</strong><br />
experim<strong>en</strong>tación. También se puso <strong>en</strong> marcha una sección <strong>de</strong> anatomía patológica.<br />
556 López Fernán<strong>de</strong>z, A. (1933: 113-130).<br />
557 Perrón, J. (1931).<br />
558 La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> los prev<strong>en</strong>torios como instituciones <strong>de</strong> internami<strong>en</strong>to financiadas por el Estado, fue una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas que se int<strong>en</strong>taron pot<strong>en</strong>ciar también <strong>en</strong> otros mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recru<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, tal como ocurrió tras <strong>la</strong> guerra civil. Marín Martínez, P.<br />
(1990).<br />
559 López Fernán<strong>de</strong>z, A. (1933: 114).<br />
332
Los trabajos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio y el perfil <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados durante el año<br />
1933, quedan recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s XXXII y XXXIII 560 :<br />
Como se refleja <strong>en</strong> el resum<strong>en</strong> estadístico recogido <strong>en</strong> estas tab<strong>la</strong>s, los<br />
<strong>en</strong>fermos que ingresaban <strong>en</strong> el sanatorio lo hacían prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por pres<strong>en</strong>tar<br />
alguna variante ósea o articu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> tuberculosis. Como vemos, el número <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos at<strong>en</strong>didos anualm<strong>en</strong>te osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre los 60 y los 70. Las insta<strong>la</strong>ciones se<br />
increm<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> 1933 con dos sa<strong>la</strong>s más, lo cual permitió que el sanatorio<br />
adquiriese capacidad para alojar hasta a ci<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermos adultos más respecto al<br />
volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> ingresos m<strong>en</strong>cionado. Ello fue posible gracias a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un<br />
nuevo pabellón, con sus terrazas ori<strong>en</strong>tadas al mediodía, para conseguir el mayor<br />
número posible <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> sol.<br />
Pero a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación, el sanatorio no disponía todavía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sufici<strong>en</strong>te capacidad para po<strong>de</strong>r at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran<br />
cantidad <strong>de</strong> personas afectas <strong>de</strong> estas patologías, y que eran susceptibles <strong>de</strong> un<br />
tratami<strong>en</strong>to específico. Ante esta necesidad, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933 también se puso <strong>en</strong><br />
marcha <strong>en</strong> el propio sanatorio, una consulta ambu<strong>la</strong>toria para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera<br />
gratuita a los <strong>en</strong>fermos con lesiones osteo-articu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> manera que “[...] todos los<br />
cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> tratami<strong>en</strong>to ambu<strong>la</strong>ntino, si<strong>en</strong>do periódicam<strong>en</strong>te vigi<strong>la</strong>dos,<br />
y si bi<strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> lesión fímica osteo-articu<strong>la</strong>r requiere el régim<strong>en</strong><br />
sanatorial, <strong>en</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> más camas, <strong>de</strong> esta forma no se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran totalm<strong>en</strong>te abandonados y <strong>la</strong>s terribles <strong>de</strong>formida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong> ordinario se<br />
v<strong>en</strong>, procuramos sean aliviadas dirigiéndoles el tratami<strong>en</strong>to [...]” 561 .<br />
560 Ibí<strong>de</strong>m, 117.<br />
561 Ibi<strong>de</strong>m, 115.<br />
333
Tab<strong>la</strong> XXXII<br />
Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa. Trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />
realizados durante el año 1933<br />
Actividad<br />
Número<br />
Reacciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>l complem<strong>en</strong>to 135<br />
Recu<strong>en</strong>tos globu<strong>la</strong>res y fórmu<strong>la</strong>s leucocitarias 583<br />
Velocidad <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tación 536<br />
Exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> pus, exudados y otros 46<br />
Hemocultivos 25<br />
Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es 30<br />
Inocu<strong>la</strong>ciones 110<br />
Preparación <strong>de</strong> antivirus 10<br />
Esputos 8<br />
Funciones articu<strong>la</strong>r 65<br />
Orina 137<br />
Determinaciones <strong>de</strong> calcio 139<br />
Determinaciones <strong>de</strong> reserva alcalina 20<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />
Tab<strong>la</strong> XXXIII<br />
Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa. Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos<br />
c<strong>la</strong>sificados por diagnósticos durante los años 1932-1933<br />
Diagnóstico<br />
Ingresos<br />
Hombres<br />
Ingresos<br />
Mujeres<br />
1932 1933 Altas Fallec Quedan 1932 1933 Altas Fallec Queda<br />
Mal <strong>de</strong> Pott 18 8 2 24 14 10 3 21<br />
Osteo-artritis. Tuberculosis<br />
ca<strong>de</strong>ra<br />
12 11 1 1 21 7 7 3 11<br />
Osteo-artritis. Tuberculosis<br />
rodil<strong>la</strong><br />
9 4 5 8 4 4 0 8<br />
Osteo-artritis. Tuberculosis<br />
pie<br />
3 1 0 4 3 1 2 2<br />
Osteo-artritis. Tuberculosis<br />
hombro<br />
1 1 1 1 1 0 0 1<br />
Osteo-artritis. Tuberculosis<br />
codo<br />
1 0 1 0 0 0 0 0<br />
Peritonitis tuberculosa 1 4 2 1 2 1 1 0 2<br />
A<strong>de</strong>nitis tuberculosa 0 2 2 0 0 2 0 2<br />
Sinovitis tuberculosa 0 0 0 0 1 0 0 1<br />
Osteogénesis imperfecta 1 0 0 1 0 0 0 0<br />
Totales 46 31 14 2 61 31 25 8 48<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />
334
La importancia adquirida por <strong>la</strong> tuberculosis como causa <strong>de</strong> morbilidad y<br />
mortalidad infantil 562 , fue <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones específicas dirigidas a combatir<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, tan susceptible al bacilo tuberculoso.<br />
Una <strong>de</strong> estas actuaciones, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te basada <strong>en</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>,<br />
consistió <strong>en</strong> proporcionar una vida más higiénica, aireación, helioterapia, etc., a los<br />
niños que hubies<strong>en</strong> convivido con algún tísico o bi<strong>en</strong> que fues<strong>en</strong> sospechosos <strong>de</strong> un<br />
proceso baci<strong>la</strong>r 563 . Bajo estas premisas se crearon los prev<strong>en</strong>torios infantiles y se<br />
organizaron colonias <strong>de</strong> verano <strong>en</strong> algunos sanatorios como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa. El<br />
pabellón <strong>de</strong>dicado a colonias se <strong>en</strong>contraba justo <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte media <strong>de</strong>l<br />
emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> edificios <strong>de</strong> este sanatorio y era ocupado<br />
únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> época estival, al carecer <strong>de</strong> terrazas para helioterapia y <strong>de</strong><br />
calefacción. Los niños, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía españo<strong>la</strong>,<br />
eran sometidos tanto a <strong>la</strong> llegada como a su salida <strong>de</strong>l sanatorio, a una exploración<br />
física y radiológica. Como ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s colonias<br />
infantiles, a continuación resumimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> el trabajo realizado <strong>en</strong> el<br />
verano <strong>de</strong> 1933 564 :<br />
562 Natalidad y Mortalidad (1932 y 1936).<br />
563 Sayé, L. (1933).<br />
564 López Fernán<strong>de</strong>z, A. (1933: 115-116).<br />
335
Tab<strong>la</strong> XXXIV<br />
Colonias infantiles <strong>de</strong> verano <strong>de</strong>l Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa<br />
Proce<strong>de</strong>ncia Niños Niñas Período<br />
Colonia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 20 20 <strong>de</strong> junio al 29 <strong>de</strong> julio<br />
Colonia <strong>de</strong> Zaragoza 30 7 <strong>de</strong> julio al 26 <strong>de</strong> agosto<br />
Colonia <strong>de</strong>l Banco Español <strong>de</strong><br />
Crédito <strong>de</strong> Madrid<br />
26 27 9 <strong>de</strong> julio al 31 <strong>de</strong> agosto<br />
Colonia <strong>de</strong> Hellín 19 22 9 <strong>de</strong> julio al 8 <strong>de</strong> agosto<br />
Colonia <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Huérfanos<br />
<strong>de</strong> Médicos <strong>de</strong> Madrid<br />
16 27 21 <strong>de</strong> julio al 31 <strong>de</strong> agosto<br />
Colonia <strong>de</strong> Zaragoza 11 17 9 <strong>de</strong> agosto al 9 <strong>de</strong> octubre<br />
Colonia <strong>de</strong> Zaragoza<br />
(Ayuntami<strong>en</strong>to)<br />
28 33 26 <strong>de</strong> agosto al 1 <strong>de</strong> octubre<br />
Colonia <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>tayud 47 53 1 <strong>de</strong> septiembre al 1 <strong>de</strong> octubre<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por López Fernán<strong>de</strong>z (1933).<br />
336
4.3.4. Los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos<br />
El tracoma era una <strong>en</strong>fermedad contagiosa <strong>de</strong> localización ocu<strong>la</strong>r causada por<br />
un virus filtrable <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n rickettsiales, cuya manifestación clínica consistía <strong>en</strong> una<br />
conjuntivitis catarral subaguda, favorecida por <strong>la</strong> exposición al calor, el polvo y <strong>la</strong><br />
luz so<strong>la</strong>r. Tras un período <strong>de</strong> incubación <strong>de</strong> cinco a doce días, hacía su aparición una<br />
conjuntivitis granulosa con hiperp<strong>la</strong>sia folicu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tejido subconjuntival <strong>de</strong> los<br />
párpados, pannus y retracción cicatricial <strong>de</strong> los párpados, pudi<strong>en</strong>do evolucionar <strong>de</strong><br />
manera crónica hacia <strong>la</strong> ceguera. Su transmisión se producía por contacto íntimo <strong>de</strong><br />
persona a persona o por objetos contaminados como toal<strong>la</strong>s o pañuelos,<br />
<strong>de</strong>sempeñando tal vez <strong>la</strong>s moscas un importante papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l virus.<br />
Uno <strong>de</strong> los principales problemas asociados a <strong>la</strong> lucha contra esta <strong>en</strong>fermedad<br />
era <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> abordar<strong>la</strong> <strong>en</strong> sus estadios iniciales ya que era muy frecu<strong>en</strong>te “[...]<br />
observar individuos -principalm<strong>en</strong>te mujeres- que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta<br />
acompañando a difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>fermos y <strong>en</strong> los cuales son evi<strong>de</strong>ntes lesiones<br />
tracomatosas tan avanzadas que se <strong>de</strong>scubr<strong>en</strong> simplem<strong>en</strong>te con mirarles a <strong>la</strong> cara<br />
[...]” 565 . La falta <strong>de</strong> percepción subjetiva <strong>de</strong> gravedad cuando <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad se<br />
localizaba <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong> saco conjuntival y no producía dolor, ceguera ni<br />
<strong>de</strong>formaciones, fue el elem<strong>en</strong>to principal que movió <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong><br />
campañas organizadas <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, dirigidas a conseguir su<br />
diagnóstico e inicio <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> fases tempranas. Los pi<strong>la</strong>res sobre los que se<br />
apoyó <strong>la</strong> lucha contra el tracoma fueron por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los <strong>en</strong>fermos y sus contactos, y por otro <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una búsqueda<br />
activa <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> fases tempranas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados colectivos<br />
cerrados como eran <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r -revisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s- y <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
trabajadores -revisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fábricas-.<br />
Durante el año 1927, <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> oftalmología <strong>de</strong>l Instituto Médico<br />
Val<strong>en</strong>ciano <strong>de</strong>dicó varias sesiones a discutir el problema <strong>de</strong>l tracoma, resultando el<br />
principal objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lucha contra esta afección. Como<br />
resultado <strong>de</strong> dichas sesiones, se e<strong>la</strong>boraron dos cartil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis<br />
565 Álvarez Torres, R. (1929).<br />
337
antitracomatosa, y se llegó a dos conclusiones <strong>de</strong> manera unánime. La primera<br />
consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer una divulgación <strong>sanitaria</strong>, con int<strong>en</strong>sa<br />
propaganda sobre <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> afección, y <strong>la</strong> segunda <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos repartidos por <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 566 .<br />
El carácter <strong>en</strong>démico que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas regiones<br />
<strong>de</strong> España, hizo necesario impulsar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong> una lucha organizada fr<strong>en</strong>te a el<strong>la</strong>, haci<strong>en</strong>do especial hincapié <strong>en</strong> aquellos<br />
lugares como el litoral val<strong>en</strong>ciano, <strong>en</strong> los que su inci<strong>de</strong>ncia resultaba especialm<strong>en</strong>te<br />
a<strong>la</strong>rmante. Con esa int<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong> 1927 se constituyó <strong>en</strong> Madrid <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral<br />
<strong>de</strong> Lucha contra el Tracoma, que contó <strong>en</strong> algunas <strong>provincia</strong>s con juntas<br />
<strong>provincia</strong>les, como organismos consultivos. En Val<strong>en</strong>cia, una vez nombrada por el<br />
gobernador civil <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l, ésta hizo suyas <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s mostradas por el<br />
Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, al ser sus miembros asiduos concurr<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s sesiones<br />
<strong>de</strong> dicha <strong>en</strong>tidad. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello, se acordó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tres<br />
disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Sin embargo, <strong>la</strong> escasa<br />
asignación presupuestaria <strong>de</strong>dicada por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a este<br />
m<strong>en</strong>ester, hizo necesario implicar a los ayuntami<strong>en</strong>tos elegidos <strong>en</strong> el compromiso <strong>de</strong><br />
que proporcionaran el local y montaje <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario, incluy<strong>en</strong>do el personal<br />
subalterno, “[...] quedando única y exclusivam<strong>en</strong>te a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l el<br />
abono <strong>de</strong> <strong>la</strong> gratificación al director <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario [...]” 567 .<br />
Al aceptar estas condiciones los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Alcira, Sueca y Gandía, se<br />
convocaron oposiciones <strong>en</strong> 1929 para cubrir <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médico director <strong>de</strong> los tres<br />
disp<strong>en</strong>sarios. Des<strong>de</strong> el 1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933 se sumó a <strong>la</strong> lucha antitracomatosa un<br />
nuevo disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> Sagunto y otro <strong>en</strong> Cullera, éste último como ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l<br />
disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Sueca. También como ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Gandía, se<br />
inauguró uno <strong>en</strong> Tabernes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valldigna.<br />
566 Rubio Huerta, L. (1933a: 152-161).<br />
567 Ibí<strong>de</strong>m, 152.<br />
338
De esta forma quedaba bastante cubierto casi todo el litoral val<strong>en</strong>ciano, que<br />
era don<strong>de</strong> el tracoma pres<strong>en</strong>taba una mayor inci<strong>de</strong>ncia. Sin embargo, aunque el radio<br />
<strong>de</strong> acción <strong>de</strong> cada disp<strong>en</strong>sario se ext<strong>en</strong>diera a 15-20 Km. a su alre<strong>de</strong>dor, aún<br />
quedaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia muchos distritos necesitados <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, y<br />
este era el caso <strong>de</strong> Liria, Torr<strong>en</strong>te o Alberique, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do otros con m<strong>en</strong>or<br />
inci<strong>de</strong>ncia, aunque no nu<strong>la</strong>, como Chelva, Requ<strong>en</strong>a, Ayora y Enguera. Un hecho se<br />
hacía pat<strong>en</strong>te y era <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los ayuntami<strong>en</strong>tos se implicas<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
contra el tracoma pues “[...] <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> lucha antitracomatosa no<br />
pue<strong>de</strong> serles gravosa, ya que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>cillez y economía <strong>de</strong> sus medios, pue<strong>de</strong><br />
evitarle otros disp<strong>en</strong>dios mayores, y <strong>en</strong> fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, más vale crear un pequeño<br />
c<strong>en</strong>tro antitracomatoso, todo lo secundario que se quiera, que contribuir al<br />
sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> ciegos [...]” 568 .<br />
En sus inicios, el servicio que prestaban los disp<strong>en</strong>sarios se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el<br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, exigi<strong>en</strong>do a los paci<strong>en</strong>tes que precisaban asist<strong>en</strong>cia, los<br />
docum<strong>en</strong>tos acreditativos <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> pobreza. Tal era <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong><br />
estos c<strong>en</strong>tros, que para contro<strong>la</strong>r el acceso a los disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> Alzira, Sueca y<br />
Gandía, el inspector <strong>provincia</strong>l Gabriel Ferret, se vio obligado a recordar que <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> estas instituciones se haría <strong>de</strong> manera gratuita únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />
aquellos <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> tracoma que estuvieran acreditados <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<br />
condición <strong>de</strong> pobreza. La subv<strong>en</strong>ción proporcionada por el estado, y <strong>la</strong> contribución<br />
<strong>de</strong> los respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos al sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas instituciones asist<strong>en</strong>ciales,<br />
no resultaba sufici<strong>en</strong>tes “[...] para que <strong>en</strong> ellos se puedan tratar gratuitam<strong>en</strong>te todos<br />
los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> tracoma que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>; y con el objeto <strong>de</strong> que no se l<strong>la</strong>m<strong>en</strong> a<br />
<strong>en</strong>gaño algunas personas pudi<strong>en</strong>tes, se hace saber que <strong>en</strong> los referidos c<strong>en</strong>tros sólo<br />
podrán ser tratados aquellos <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> tracoma que estén consi<strong>de</strong>rados como<br />
pobres, <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te acreditada certificación <strong>de</strong> pobreza expedida por <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong><br />
resi<strong>de</strong>ncia [...]” 569 .<br />
568 Rubio Huerta, L. (1933b).<br />
569 Disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos (1931).<br />
339
La llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l primer gobierno republicano, trajo consigo int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
mejorar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antitracomatosa y <strong>de</strong> unificar <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong><br />
actuación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Para ello, <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Lucha contra el<br />
Tracoma y otras causas <strong>de</strong> Ceguera, quedaba como un órgano consultivo<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s juntas<br />
<strong>provincia</strong>les pasaban a t<strong>en</strong>er carácter asesor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />
sanidad. A los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos se les asignaban <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
funciones 570 :<br />
• Establecer diariam<strong>en</strong>te una consulta gratuita como mínimo, cuyo<br />
horario esté <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada obrera<br />
<strong>de</strong> cada localidad.<br />
• Registrar a todos los <strong>en</strong>fermos y ll<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> ficha correspondi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el<br />
mo<strong>de</strong>lo facilitado por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
• Remitir m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, <strong>la</strong><br />
estadística <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos observados.<br />
• Procurar <strong>en</strong> todo lo posible el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos contagiosos.<br />
• Visitar <strong>la</strong>s fábricas, talleres, asilos, internados y <strong>de</strong>más comunida<strong>de</strong>s<br />
para tratar a los <strong>en</strong>fermos e instruir a todos sobre <strong>la</strong>s medidas<br />
profilácticas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguirse.<br />
• Inspeccionar trimestralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza,<br />
para someter a los <strong>en</strong>fermos al oportuno tratami<strong>en</strong>to y divulgar <strong>en</strong>tre<br />
profesores y alumnos los necesarios conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> ocu<strong>la</strong>r.<br />
• Expedir los certificados <strong>de</strong> sanidad o curación a los obreros o<br />
esco<strong>la</strong>res que han <strong>de</strong> ser admitidos <strong>en</strong> el trabajo o <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza.<br />
• Hacer <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s ocu<strong>la</strong>res contagiosas <strong>en</strong> visitas<br />
domiciliarias, estudiando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da, trabajo,<br />
alim<strong>en</strong>tación u otras que pue<strong>de</strong>n influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>mia.<br />
• Int<strong>en</strong>sificar todo lo posible <strong>la</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong> y <strong>la</strong> divulgación<br />
<strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y privada <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad.<br />
570 Disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos (1933).<br />
340
En este mismo <strong>de</strong>creto se establecía que <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> los médicos para<br />
hacerse cargo <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios, correría a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les<br />
<strong>de</strong> sanidad, como lo haría <strong>la</strong> gratificación a percibir por ellos que, <strong>en</strong> cualquier caso,<br />
no <strong>de</strong>bía superar <strong>la</strong>s 3.000 pesetas. El nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos facultativos se<br />
establecía que fuese con carácter interino y su contrato por un período no superior a<br />
un año. En cualquier caso, se <strong>de</strong>jaba potestad a <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />
sanidad, para <strong>de</strong>cidir sobre el a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to y efectividad <strong>de</strong> estos<br />
disp<strong>en</strong>sarios y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> no cumplir con <strong>la</strong>s expectativas, suprimir el servicio.<br />
La actuación realizada por los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos, pronto com<strong>en</strong>zó<br />
a dar frutos y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los casos <strong>en</strong> estadios incipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
con inicio precoz <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to, se tradujo <strong>en</strong> una notable disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
formas graves <strong>de</strong> tracoma. Así, los casos <strong>de</strong> pannus y los casos complicados con<br />
retracciones cicatriciales, <strong>en</strong> 1935 se habían reducido a <strong>la</strong> mitad respecto a los años<br />
prece<strong>de</strong>ntes. De acuerdo con <strong>la</strong> información recogida por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad, el número más elevado <strong>de</strong> casos había pasado a conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas<br />
crónicas <strong>de</strong> tracoma sin complicaciones y <strong>en</strong> los casos incipi<strong>en</strong>tes y dudosos. Ello<br />
indicaba que los <strong>en</strong>fermos acudían con mayor ante<strong>la</strong>ción a los disp<strong>en</strong>sarios, cuando<br />
todavía no se habían producido lesiones irreversibles e incurables que pusieran <strong>en</strong><br />
peligro el órgano <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión 571 .<br />
571 Álvarez Torres (1936).<br />
341
Los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos <strong>de</strong> Sueca y Cullera<br />
El Servicio Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca se inauguró el 29 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1929,<br />
merced al apoyo proporcionado por el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, que habilitó un<br />
local para disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong> caridad y lo dotó <strong>de</strong>l<br />
mobiliario clínico e instrum<strong>en</strong>tal indisp<strong>en</strong>sable. Su actividad estuvo ori<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> un<br />
principio, como un servicio más <strong>de</strong> los que proporcionaba <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, “[...]<br />
limitándose al tratami<strong>en</strong>to y exigi<strong>en</strong>do los docum<strong>en</strong>tos acreditativos <strong>de</strong> pobreza a los<br />
<strong>en</strong>fermos concurr<strong>en</strong>tes al mismo [...]” 572 . Durante el año 1932, el Disp<strong>en</strong>sario amplió<br />
su actividad admiti<strong>en</strong>do toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos oftálmicos, aunque <strong>la</strong> lucha<br />
antitracomatosa continuó resultando su razón <strong>de</strong> ser fundam<strong>en</strong>tal.<br />
El local <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong> caridad habilitado para disp<strong>en</strong>sario, constaba <strong>de</strong> dos<br />
pequeñas estancias, una para realizar <strong>la</strong>s curas, y <strong>la</strong> otra para tomar <strong>la</strong> filiación <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos al tiempo que hacía <strong>de</strong> cámara oscura. El establecimi<strong>en</strong>to lo completaba<br />
una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera con bancos, con una capacidad <strong>de</strong> albergar hasta a 20 <strong>en</strong>fermos.<br />
Las interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas se practicaban <strong>en</strong> el quirófano <strong>de</strong>l hospital, situado <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas superiores <strong>de</strong>l edificio. Anexa al quirófano, había una sa<strong>la</strong> con unas<br />
cuantas camas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales podía disponerse <strong>en</strong> el caso excepcional <strong>de</strong> que algún<br />
paci<strong>en</strong>te requiriese quedar ingresado.<br />
Al inaugurarse el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Cullera, <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1933, como<br />
una ampliación <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Sueca y para po<strong>de</strong>r el mismo personal facultativo at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
ambas consultas, quedaron repartidos los días <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana <strong>en</strong> que se at<strong>en</strong>dían<br />
paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos. Así, el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Sueca funcionaba con horario<br />
<strong>de</strong> consulta los lunes y viernes, haciéndose cargo el practicante <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los<br />
paci<strong>en</strong>tes para curas los días restantes, mi<strong>en</strong>tras que el facultativo pasaba consulta <strong>en</strong><br />
Cullera los martes y sábados.<br />
Las insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Cullera eran simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Sueca.<br />
El local ocupaba <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja <strong>de</strong>l hospital municipal <strong>de</strong> esta ciudad, aunque<br />
disponía <strong>de</strong> una puerta <strong>de</strong> acceso in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Lo integraban dos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias,<br />
572 Rubio Huerta, L. (1933a: 153).<br />
342
una con bancos que hacía <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera, y otra que hacía <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> curas. Las<br />
interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas se realizaban <strong>en</strong> el quirófano <strong>de</strong>l hospital 573 .<br />
El coste <strong>de</strong> los servicios prestados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ambos disp<strong>en</strong>sarios era asumido casi<br />
<strong>en</strong> su totalidad por <strong>la</strong>s arcas municipales, pues únicam<strong>en</strong>te corría a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>la</strong> gratificación que percibía el médico <strong>en</strong>cargado,<br />
Lor<strong>en</strong>zo Rubio Huerta. El personal subalterno que completaba <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> ambos<br />
c<strong>en</strong>tros, lo integraban un practicante municipal y un <strong>en</strong>fermero, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l hospital <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Sueca <strong>en</strong> 1929, hasta el 31 <strong>de</strong><br />
diciembre <strong>de</strong> 1933 fueron at<strong>en</strong>didos 2.562 <strong>en</strong>fermos oftálmicos, <strong>de</strong> los cuales 1.211<br />
pa<strong>de</strong>cían tracoma. El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todos estos <strong>en</strong>fermos g<strong>en</strong>eró una actividad<br />
asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> 34.824 curas. El perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectas <strong>de</strong><br />
tracoma y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas clínicas <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933,<br />
queda reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 574 . En el<strong>la</strong> se observa un c<strong>la</strong>ro predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres, que superaban con difer<strong>en</strong>cia a los hombres, sobre<br />
todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas clínicas <strong>de</strong> mayor gravedad -únicam<strong>en</strong>te los casos crónicos sin<br />
complicaciones eran simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> ambos sexos-. La distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos por<br />
grupos <strong>de</strong> edad, pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia una afectación importante <strong>de</strong> personas jóv<strong>en</strong>es,<br />
que resultaba prácticam<strong>en</strong>te igual <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 15 años que <strong>en</strong> el grupo<br />
<strong>de</strong> 15-30 años.<br />
573 Ibí<strong>de</strong>m, 154-158.<br />
574 Ibí<strong>de</strong>m, 155.<br />
343
Tab<strong>la</strong> XXXV<br />
Casos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca<br />
Formas clínicas<br />
Por eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> años<br />
Totales por sexo<br />
1-15 15-30 >30 Varones Hembras Total<br />
Incipi<strong>en</strong>tes y dudosas 4 3 2 3 6 9<br />
Crónicas sin complicaciones 35 27 25 46 41 87<br />
Con Pannus 2 6 18 6 20 26<br />
Formas retráctiles:<br />
Entropión, Triquiasis,<br />
1 5 13 4 15 19<br />
Xerosis<br />
Formas agudizadas 4 1 5 4 6 10<br />
Formas mono o binocu<strong>la</strong>res 1 1 1<br />
Total 46 43 63 64 88 152<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />
Los <strong>en</strong>fermos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario, aunque <strong>en</strong> su mayoría eran vecinos<br />
<strong>de</strong> Sueca, también procedían <strong>de</strong> otros pueblos vecinos, como <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong><br />
distribución <strong>de</strong> los que fueron at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> 1933:<br />
344
Tab<strong>la</strong> XXXVI<br />
Lugar <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario<br />
Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca<br />
Proce<strong>de</strong>ncia<br />
Número<br />
Sueca 157<br />
Cullera 35<br />
Corbera <strong>de</strong> Alcira 21<br />
Rio<strong>la</strong> 20<br />
Poliñá <strong>de</strong>l Júcar 19<br />
Alba<strong>la</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ribera 18<br />
Fortal<strong>en</strong>y 17<br />
Favareta 5<br />
L<strong>la</strong>urí 4<br />
Sol<strong>la</strong>na 1<br />
Sil<strong>la</strong> 1<br />
Transeúntes 4<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Rubio Huerta (1933a).<br />
En re<strong>la</strong>ción con el tratami<strong>en</strong>to quirúrgico aplicado a los <strong>en</strong>fermos, durante<br />
esta mismo año, éste consistió <strong>en</strong>:<br />
Tab<strong>la</strong> XXXVII<br />
Procedimi<strong>en</strong>tos quirúrgicos realizados <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario<br />
Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca<br />
Tratami<strong>en</strong>to quirúrgico<br />
Número<br />
Lintaje 20<br />
Expresión <strong>de</strong>l tracoma 60<br />
Escarificaciones 22<br />
Entropión, triquiasis y disquiasis 12<br />
Extirpación saco <strong>la</strong>grimal 10<br />
Pterigion 6<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Rubio Huerta (1933a).<br />
345
La marcada susceptibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil a contraer <strong>la</strong> conjuntivitis<br />
crónica granulosa que caracterizaba <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad viral, era uno <strong>de</strong> los aspectos que<br />
más inquietaba a los higi<strong>en</strong>istas. La afectación <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción se veía<br />
favorecida por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes condiciones higiénicas que pa<strong>de</strong>cían <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y que<br />
contribuían a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te infeccioso. El hacinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> exposición al<br />
calor, <strong>la</strong> luz so<strong>la</strong>r y el polvo, eran factores sobradam<strong>en</strong>te reconocidos como<br />
favorecedores <strong>de</strong> <strong>la</strong> infección. De este modo, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación que<br />
com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antitracomatosa, consistió <strong>en</strong> el<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los esco<strong>la</strong>res y párvulos para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad y su profi<strong>la</strong>xis, función que pasó a ser compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios.<br />
Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Sueca <strong>en</strong> el año 1933 se inspeccionaron 803 niños<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Sueca y Rio<strong>la</strong>, lo cual permitió i<strong>de</strong>ntificar a 91 (11%)<br />
con tracoma, y a 74 (9%) con diagnóstico dudoso por pres<strong>en</strong>tar afecciones<br />
conjuntivales diversas no exudativas 575 .<br />
El predominio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> tracoma con<br />
complicaciones conjuntivales <strong>de</strong> tipo bacteriano, que increm<strong>en</strong>taban el grado <strong>de</strong><br />
contagiosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, hacía recom<strong>en</strong>dable que <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> párvulos no<br />
admities<strong>en</strong> a los <strong>en</strong>fermos. A éstos se les abría un carné sanitario don<strong>de</strong> se<br />
registraban todas <strong>la</strong>s visitas <strong>sanitaria</strong>s y <strong>la</strong>s curas realizadas, hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />
curación. Sin embargo, esta conducta no era válida para los esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> más edad,<br />
dada <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> cronicidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga duración <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to<br />
-<strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l niño <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> haría peligrar su educación-. Así<br />
pues, <strong>en</strong> estos casos había que instruir a los maestros para que mantuvieran separados<br />
a los esco<strong>la</strong>res <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> los sanos y, únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los períodos <strong>de</strong> reagudización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad con mayor exudado, recom<strong>en</strong>dar que permanecies<strong>en</strong> ais<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> su<br />
domicilio 576 .<br />
575 Ibí<strong>de</strong>m, 156-157.<br />
576 Rubio Huerta, L. (1933c).<br />
346
El Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong> Sagunto<br />
La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra el tracoma <strong>en</strong> el distrito <strong>de</strong> Sagunto com<strong>en</strong>zó con<br />
<strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un disp<strong>en</strong>sario específico el uno <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933, bajo <strong>la</strong><br />
dirección <strong>de</strong> Leandro Fernán<strong>de</strong>z Aldave. Las líneas <strong>de</strong> actuación empr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el disp<strong>en</strong>sario abarcaron no sólo el diagnóstico y asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad, sino que a<strong>de</strong>más compr<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s, fábricas y<br />
talleres, para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> casos, así como lo que su director <strong>de</strong>nominó <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>bor “médico social”. Ésta consistió <strong>en</strong> s<strong>en</strong>sibilizar a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s civiles y<br />
<strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sobre el problema que p<strong>la</strong>nteaba el tracoma <strong>en</strong> esa región,<br />
implicándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a el<strong>la</strong>. La organización <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
divulgación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, dirigidas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a los maestros, constituyó el<br />
otro punto <strong>de</strong> apoyo para garantizar el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
esco<strong>la</strong>res <strong>en</strong>fermos y pedir su co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to. La<br />
<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización sobre los directivos <strong>de</strong> fábricas y talleres, hizo posible que<br />
éstos <strong>en</strong>viaran a los obreros <strong>en</strong>fermos al disp<strong>en</strong>sario, <strong>de</strong> manera que tras el oportuno<br />
tratami<strong>en</strong>to y curación se les ext<strong>en</strong>dió el correspondi<strong>en</strong>te certificado sanitario 577 .<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario se realizaron 443<br />
reconocimi<strong>en</strong>tos a esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ambos sexos, <strong>en</strong>tre los que se diagnosticaron 27 casos<br />
<strong>de</strong> tracoma (6%), especialm<strong>en</strong>te localizados <strong>en</strong> Sagunto, Museros, Alboraya y<br />
Masamagrell. La inspección <strong>de</strong> fábricas y talleres acumuló un total <strong>de</strong> 2.087 obreros<br />
reconocidos y 109 casos <strong>de</strong> tracoma (5%). En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia prestada <strong>en</strong><br />
el disp<strong>en</strong>sario, <strong>la</strong> distribución por edad y sexo <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos seguía <strong>la</strong>s<br />
características epi<strong>de</strong>miológicas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, con una mayor<br />
afectación <strong>de</strong> los varones <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 15 años y una mayor afectación<br />
<strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más grupos <strong>de</strong> edad. En cuanto a los diagnósticos<br />
clínicos efectuados <strong>en</strong> este primer año, su distribución fue <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 578 :<br />
577 Fernán<strong>de</strong>z Aldave, L. (1933: 142-148).<br />
578 Ibí<strong>de</strong>m, 143.<br />
347
Tab<strong>la</strong> XXXVIII<br />
Diagnosticos efectuados <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong> Sagunto<br />
Diagnósticos clínicos Número Porc<strong>en</strong>taje<br />
Tracoma <strong>en</strong> distintos períodos <strong>de</strong> evolución, incluso<br />
xerosis<br />
569 62,4%<br />
Conjuntivitis contagiosa 78 8,4%<br />
Afecciones <strong>de</strong> párpados y córneo-conjuntivales<br />
diversas<br />
162 17,8%<br />
Afecciones <strong>de</strong> vías <strong>la</strong>grimales, dacrio y pericistitis 60 6,6%<br />
Afecciones <strong>de</strong> iris, cristalino, fondo <strong>de</strong> ojo,<br />
refracción<br />
40 4,4%<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Fernán<strong>de</strong>z Aldave (1933).<br />
Tras este primer año <strong>de</strong> gestión, Fernán<strong>de</strong>z Aldave <strong>de</strong> acuerdo con el<br />
inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, proponía que el servicio antitracomatoso c<strong>en</strong>tral<br />
apoyase <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> dos nuevos disp<strong>en</strong>sarios, uno <strong>en</strong> el Puerto <strong>de</strong> Sagunto -ya <strong>en</strong><br />
marcha <strong>en</strong> 1934- y otro <strong>en</strong> Museros, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad también era<br />
importante. Cada uno <strong>de</strong> ellos se haría cargo a su vez <strong>de</strong> los pueblos más próximos,<br />
mejorando <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong>l servicio 579 .<br />
579 Ibí<strong>de</strong>m, 148.<br />
348
4.3.5. La Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y<br />
Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil<br />
La importancia adquirida por <strong>la</strong> infancia <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
medicina social fue un proceso que se inició <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l siglo XIX y<br />
que com<strong>en</strong>zó a alcanzar peso <strong>en</strong> torno a los años 20 <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, cuando el niño<br />
llegó a ser consi<strong>de</strong>rado como un objeto valioso y como un problema social 580 .<br />
El elem<strong>en</strong>to cuantitativo que proporcionaban <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> mortalidad<br />
infantil -España se <strong>en</strong>contraba con indicadores sanitarios <strong>en</strong> franca inferioridad<br />
respecto a <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno europeo-, constituyó el principal<br />
fundam<strong>en</strong>to teórico sobre el cual se articuló el movimi<strong>en</strong>to médico-social <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud infantil. Como <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas médico-sociales, a <strong>la</strong><br />
argum<strong>en</strong>tación pob<strong>la</strong>cional se unía otra <strong>de</strong> carácter moral, repres<strong>en</strong>tada sobre todo<br />
por una preocupación sobre los problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia merc<strong>en</strong>aria y <strong>de</strong>l<br />
trabajo materno fuera <strong>de</strong>l hogar. Finalm<strong>en</strong>te se sumaba el afán fi<strong>la</strong>ntrópico y<br />
reformista, <strong>en</strong> cuyos fundam<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> los individuos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas<br />
saludables se vislumbraba como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble valor 581 .<br />
Encuadrada <strong>en</strong> este marco conceptual, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia repres<strong>en</strong>tó uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil <strong>en</strong> esta <strong>provincia</strong>. Constituida al amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />
<strong>de</strong> Puericultura, inició su andadura <strong>en</strong> solitario <strong>en</strong> al año 1928, pero con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> etapa republicana pasó a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l y su<br />
actividad quedó estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l IPHV y más concretam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil que se creó <strong>en</strong> 1933. De esta forma, el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>señanza y el <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, aunaron sus esfuerzos <strong>en</strong> el<br />
objetivo común <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil 582 .<br />
580 Ballester, R.; Ba<strong>la</strong>guer, E. (1995).<br />
581 Rodríguez Ocaña, E. (1994b).<br />
582 El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad<br />
infantil <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, ha sido objeto <strong>de</strong> nuestro estudio. Barona Vi<strong>la</strong>r, C.;<br />
Martínez Pons, M. (2000: 293-305).<br />
349
Al amparo <strong>de</strong> lo dispuesto <strong>en</strong> el artículo 14 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Puericultura, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1925, ésta quedaba autorizada para<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> puericultura. De este modo, con fecha 25 <strong>de</strong><br />
junio <strong>de</strong> 1927, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong>signó una comisión <strong>de</strong> tres médicos<br />
val<strong>en</strong>cianos -Dámaso Rodrigo Pérez, Luis Val<strong>en</strong>cia Negro y Alejandro García<br />
Brust<strong>en</strong>ga-, para que se hicieran cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1927 <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Instrucción Pública reguló <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución<br />
val<strong>en</strong>ciana 583 . En sus esfuerzos por poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> nueva escue<strong>la</strong>, los tres<br />
médicos <strong>en</strong>cargados recurrieron inicialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> <strong>de</strong>manda<br />
<strong>de</strong> apoyo económico, pero este organismo receló <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva institución, por <strong>la</strong><br />
compet<strong>en</strong>cia que ésta podía suponer a <strong>la</strong> tarea que realizaban los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l:<br />
“[...] Es criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación, que los servicios <strong>de</strong> maternología y<br />
puericultura, que por disposiciones legales le están <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dados, <strong>de</strong>be<br />
cumplirlos <strong>la</strong> Diputación por sí misma, con sus elem<strong>en</strong>tos propios, <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> su acción peculiar, y no por medio <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones a otras<br />
Instituciones por dignas y respetables que éstas sean, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> el<br />
pres<strong>en</strong>te caso con <strong>la</strong> proyectada Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura, para <strong>la</strong> que se<br />
rec<strong>la</strong>ma el auxilio económico <strong>de</strong> esta Corporación <strong>provincia</strong>l [...]” 584 .<br />
Ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación, <strong>la</strong> nueva institución com<strong>en</strong>zó a<br />
funcionar con se<strong>de</strong> provisional <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Maternología <strong>de</strong>l “Grupo<br />
Cervantes”, situada <strong>en</strong> el número 145 <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Guillén <strong>de</strong> Castro, don<strong>de</strong><br />
permaneció hasta <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> los nuevos locales <strong>de</strong>l IPHV <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1933,<br />
ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro nº 39. Des<strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to, el nuevo edificio fue<br />
compartido por los servicios administrativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad,<br />
los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo, antirrábico y antituberculoso, los <strong>la</strong>boratorios químico y<br />
bacteriológico <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura.<br />
583 Boix Barrios, J. (1979: 24).<br />
584 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 26, 136-137.<br />
350
Esta ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l instituto<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, sin duda favoreció <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil, convertida <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> etapa republicana. Al producirse <strong>la</strong> adscripción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> puericultura a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>en</strong> 1933, como una sección más <strong>de</strong> éstos, los esfuerzos <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se aunaron <strong>en</strong> torno a su<br />
instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, convirtiéndose <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura <strong>en</strong> fiel co<strong>la</strong>boradora <strong>en</strong><br />
el objetivo común <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> mortalidad infantil. Bajo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el servicio<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil <strong>de</strong>bía ser un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> morbilidad y mortalidad<br />
infantil <strong>en</strong> todos los períodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong> él emanas<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>bían girar alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, divulgación y estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y<br />
<strong>la</strong> puericultura, sin llegar a convertirse nunca <strong>en</strong> consultorios <strong>de</strong> niños ni policlínicas<br />
infantiles: “No funcionará <strong>en</strong> el<strong>la</strong> ningún servicio para niños <strong>en</strong>fermos” 585 . Bajo estas<br />
premisas, al servicio <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil se le atribuía el doble carácter <strong>de</strong><br />
c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> divulgación y <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil, función que <strong>de</strong>bía<br />
<strong>de</strong>sempeñar el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, y <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro técnico <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza,<br />
compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura.<br />
La dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to corrió a cargo <strong>de</strong> Dámaso<br />
Rodrigo Pérez, que era catedrático <strong>de</strong> pediatría <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
1927 586 . El cargo <strong>de</strong> secretario-administrador lo ost<strong>en</strong>taba Alejandro García<br />
Brust<strong>en</strong>ga, y el cuadro <strong>de</strong> profesores lo componían 587 :<br />
585 García Brust<strong>en</strong>ga, A. (1933b).<br />
586 Tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Ramón Gómez Ferrer <strong>en</strong> 1924, primer catedrático <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />
Medicina <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, ocupó provisionalm<strong>en</strong>te esta p<strong>la</strong>za su discípulo Jorge Comín, hasta que fue<br />
ocupada por Rodrigo, qui<strong>en</strong> había sido pediatra <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal <strong>de</strong> Madrid hasta ese<br />
mom<strong>en</strong>to. Boix Barrios (1979: 23-26).<br />
587 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, publicado por Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 1928.<br />
351
• Puericultura intrauterina:<br />
Profesor <strong>de</strong> sección: Miguel Martí Pastor.<br />
Ayudantes <strong>de</strong> sección: Vic<strong>en</strong>te Milio Marí y Ramón Pascual<br />
Revest.<br />
• Tercera infancia e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r:<br />
Profesor <strong>de</strong> sección: Luis Val<strong>en</strong>cia Negro.<br />
Ayudante <strong>de</strong> sección: Vic<strong>en</strong>te Antón Bellver.<br />
• Enseñanza <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>ntal:<br />
Luis Lafora García.<br />
• Primera y segunda infancia:<br />
Profesor <strong>de</strong> sección: Dámaso Rodrigo Pérez.<br />
Ayudantes <strong>de</strong> sección: Joaquín Moltó Santonja y Alejandro<br />
García Brust<strong>en</strong>ga.<br />
• Enseñanza <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras y <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio:<br />
Profesor <strong>de</strong> sección: Juan Bosch Marín.<br />
Ayudante <strong>de</strong> sección: Dolores Vi<strong>la</strong>r Gallego.<br />
• Enseñanza <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> ocu<strong>la</strong>r:<br />
Jose A. Aranaz Barba.<br />
• Servicio <strong>de</strong> Laboratorio <strong>de</strong> Análisis Clínicos:<br />
Enrique Pérez Moltó.<br />
El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
La Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia actuaba como c<strong>en</strong>tro<br />
técnico <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Los fines<br />
con que se creó esta institución, según reflejaba su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, se concretaban <strong>en</strong> los<br />
sigui<strong>en</strong>tes aspectos 588 :<br />
588 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1928).<br />
352
a- Preparar técnicam<strong>en</strong>te al personal <strong>de</strong> maestros para recibir <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>señanzas que les permitan interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> aquellos organismos<br />
seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>te ley <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia.<br />
b- Formar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras para niños, que serán elegidas<br />
<strong>en</strong>tre aquel<strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es que posean los títulos <strong>de</strong> Bachiller o Maestra<br />
Nacional.<br />
c- Instruir <strong>en</strong> los m<strong>en</strong>esteres que compet<strong>en</strong> al cuidado <strong>de</strong> los niños, a<br />
mujeres que posean instrucción elem<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s cuales recibirán al final<br />
<strong>de</strong> sus prácticas el título correspondi<strong>en</strong>te.<br />
d- Aunar los esfuerzos <strong>de</strong> los organismos que <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia y su <strong>provincia</strong><br />
se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong>l niño.<br />
e- Contribuir a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> estadísticas nacionales que realice <strong>la</strong><br />
Escue<strong>la</strong> Nacional sobre los distintos problemas que <strong>en</strong>cierra <strong>la</strong><br />
Puericultura.<br />
f- Divulgar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s madres,<br />
<strong>la</strong>s nociones fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil.<br />
g- Hacer esta misma divulgación <strong>en</strong>tre los alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />
nacionales <strong>de</strong> maestros y maestras, así como <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s niñas que<br />
cursan los últimos grados.<br />
h- Promover y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> investigaciones acerca <strong>de</strong> los<br />
problemas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a los que hac<strong>en</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia a los distintos métodos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> los <strong>la</strong>ctantes.<br />
i- Interesar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> granjas mo<strong>de</strong>lo, a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corporaciones<br />
oficiales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> pueda obt<strong>en</strong>erse leche garantizada <strong>en</strong> sus<br />
condiciones higiénicas que sirva para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los niños,<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los concurr<strong>en</strong>tes a c<strong>en</strong>tros b<strong>en</strong>éficos.<br />
j- Ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su radio <strong>de</strong> acción a otros fines conexos, que pudiera<br />
estimarse conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes.<br />
En re<strong>la</strong>ción con su estructura y <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas a impartir,<br />
quedaba dividida <strong>en</strong> cuatro secciones, una <strong>de</strong> puericultura intrauterina, una <strong>de</strong><br />
353
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera y segunda infancia, otra <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera infancia y, por<br />
último, una <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza especial <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras y niñeras titu<strong>la</strong>das y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>boratorio. Los títulos que aspiraba a reconocer mediante los estudios impartidos<br />
eran los <strong>de</strong> puericultor, para maestras y maestros, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera-visitadora <strong>de</strong> niños y<br />
<strong>de</strong> niñera titu<strong>la</strong>da.<br />
La <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
Bajo <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>la</strong> incultura, el analfabetismo sanitario y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
moral eran factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvía <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> com<strong>en</strong>zó a adquirir<br />
progresivam<strong>en</strong>te el rango <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>to reformador prioritario <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 589 . La<br />
finalidad era <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para hacerlo más<br />
higiénico y más saludable, al tiempo que <strong>de</strong> esta manera se conseguía perpetuar una<br />
<strong>de</strong>terminada organización social, acor<strong>de</strong> con los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te, a<br />
cuyo servicio se <strong>en</strong>contraba el progreso ci<strong>en</strong>tífico. Para ello era necesario romper con<br />
algunas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad tradicional, que no se adaptaban bi<strong>en</strong> al<br />
esquema consi<strong>de</strong>rado como más a<strong>de</strong>cuado para el correcto funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad y, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados comportami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los<br />
profanos se convertiría <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r para los médicos 590 .<br />
En un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil se vincu<strong>la</strong>ba<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres para proporcionar los cuidados apropiados a<br />
sus hijos, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> puericultura se vislumbró como una herrami<strong>en</strong>ta<br />
importante para su capacitación y se optó no sólo por <strong>la</strong> formación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
madres, sino también por <strong>la</strong> <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes intermedios como maestras, matronas o<br />
<strong>en</strong>fermeras. La formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s maestras para <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />
prev<strong>en</strong>tivas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva bacteriología y <strong>de</strong> consejos nutricionales que<br />
alcanzas<strong>en</strong> impacto sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, ya v<strong>en</strong>ía resultando un hecho <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
segundo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo XX 591 .<br />
589 Jiménez Luc<strong>en</strong>a (1998a).<br />
590 Perdiguero, E. (2000: 379-396).<br />
591 Perdiguero, E. (1995: 225-250).<br />
354
En este contexto, <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> puericultura fue a través <strong>de</strong> un cursillo especial, titu<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
“ori<strong>en</strong>tación”, que duró cuatro meses -<strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> marzo al 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1928-, <strong>en</strong> el<br />
cual se matricu<strong>la</strong>ron un gran número <strong>de</strong> maestras, matronas y alumnas <strong>de</strong> niñeras y<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras <strong>de</strong> niños. Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ofrecer c<strong>la</strong>ses prácticas<br />
a <strong>la</strong>s alumnas <strong>de</strong> este primer curso, al tiempo que se ponía <strong>en</strong> marcha una importante<br />
<strong>la</strong>bor social <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, se abrieron listas para <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong> madres<br />
<strong>la</strong>ctantes como paso previo a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia vigi<strong>la</strong>da.<br />
Terminado este cursillo especial <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación, el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo para el curso 1928-<br />
1929 c<strong>en</strong>tró <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>tes para matronas, maestros y maestras, <strong>en</strong>fermeras<br />
visitadoras, madres embarazadas y madres <strong>la</strong>ctantes, combinando a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
c<strong>la</strong>ses teóricas con <strong>la</strong>s prácticas 592 .<br />
Dado que <strong>la</strong> finalidad primordial era preparar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te al personal que<br />
<strong>de</strong>bía interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nteó un p<strong>la</strong>n<br />
doc<strong>en</strong>te que consistía <strong>en</strong> ofertar <strong>en</strong> un mismo curso académico varios cursillos,<br />
impartidos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dos cuatrimestres, el primero <strong>de</strong> octubre a <strong>en</strong>ero y el<br />
segundo <strong>de</strong> febrero a mayo.<br />
Des<strong>de</strong> su fundación <strong>en</strong> 1928, hasta abril <strong>de</strong> 1934, pasaron 629 alumnos por <strong>la</strong><br />
escue<strong>la</strong>. El colectivo más numeroso que se b<strong>en</strong>efició <strong>de</strong> estos cursos fue el doc<strong>en</strong>te,<br />
pues los recibieron 243 maestras y 27 maestros. A continuación se formaron 208<br />
<strong>en</strong>fermeras visitadoras, 82 matronas, 54 niñeras o guardadoras y 15 estudiantes 593 .<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los cursos ordinarios que ocupaban gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />
doc<strong>en</strong>te, también se organizaron cursillos especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>dicados a madres<br />
<strong>la</strong>ctantes, a señoritas y recién casadas y también a médicos. Así, <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong><br />
abril a julio <strong>de</strong> 1932 se impartió un cursillo <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong>s madres <strong>la</strong>ctantes que se<br />
hal<strong>la</strong>ban inscritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. El programa <strong>de</strong>l curso podía consi<strong>de</strong>rarse como un<br />
guión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil e<strong>la</strong>borada por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, que era repartida<br />
ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y <strong>provincia</strong> como una guía <strong>de</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud infantil 594 . Del mismo modo, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1931 y <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 1932, se<br />
592 García Brust<strong>en</strong>ga, A. (1933a: 68-113).<br />
593 Ibí<strong>de</strong>m, 99.<br />
594 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1932b).<br />
355
impartieron cursillos gratuitos para señoritas y recién casadas, a los que se<br />
matricu<strong>la</strong>ron más <strong>de</strong> 50 alumnas, para instruirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a <strong>la</strong><br />
crianza <strong>de</strong> sus hijos y a los problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> el<strong>la</strong> 595 .<br />
La necesidad <strong>de</strong> implicar al colectivo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res que ejercía <strong>en</strong> el<br />
medio rural, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> su ámbito geográfico,<br />
<strong>de</strong>terminó que el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> patrocinara varios cursillos para<br />
ampliar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre puericultura <strong>de</strong> este colectivo profesional.<br />
Así, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933 se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron dos cursos que acogieron a 20<br />
alumnos cada uno, el primero tuvo lugar <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> junio y julio y el segundo<br />
<strong>en</strong>tre septiembre y octubre 596 . Del mismo modo, <strong>en</strong>tre octubre y noviembre <strong>de</strong> 1933,<br />
se organizó un curso sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r que acogió 50 alumnos 597 .<br />
Las campañas <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
El análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil, constituyó uno <strong>de</strong> los<br />
primeros indicadores analizados por Marcelino Pascua al hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad 598 , <strong>de</strong>stacando que el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so experim<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
principios <strong>de</strong> siglo era totalm<strong>en</strong>te insufici<strong>en</strong>te. Todavía morían <strong>en</strong> España<br />
anualm<strong>en</strong>te 80.000 niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un año, 30.000 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> dos años y 20.000<br />
antes <strong>de</strong> llegar al primer lustro, repres<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años<br />
un 32% <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad global <strong>en</strong> España. Asimismo, evi<strong>de</strong>nciaba el importante<br />
papel que una bu<strong>en</strong>a ori<strong>en</strong>tación profiláctica <strong>de</strong>bía jugar, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong> mortalidad infantil t<strong>en</strong>ían un peso importante <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y otros factores <strong>de</strong> índole doméstica y social <strong>en</strong>tre los que<br />
<strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> durante el embarazo y crianza <strong>de</strong>l niño, así como <strong>la</strong><br />
incultura y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>sanitaria</strong>.<br />
Los estudios epi<strong>de</strong>miológicos e<strong>la</strong>borados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y<br />
estadística <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, también hacían sonar <strong>la</strong><br />
a<strong>la</strong>rma sobre <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> mortalidad infantil, tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia como <strong>de</strong><br />
595 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1932a).<br />
596 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933b).<br />
597 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 104-105).<br />
598 A este respecto, pronunció una confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo <strong>de</strong> Madrid al principio <strong>de</strong> su mandato,<br />
cuyo cont<strong>en</strong>ido fue publicado <strong>en</strong> El Siglo Médico. Pascua, M. (1931c).<br />
356
su <strong>provincia</strong>. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los datos era más favorable para <strong>la</strong> capital que<br />
para el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> -97 fr<strong>en</strong>te a 105 muertes <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un año por<br />
cada 1.000 nacidos vivos <strong>de</strong> media <strong>en</strong>tre 1921 y 1930-, prácticam<strong>en</strong>te no se habían<br />
registrado variaciones a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io estudiado 599 .<br />
Otro <strong>de</strong> los indicadores que se analizaban era <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortinatalidad -<br />
muertos antes <strong>de</strong> nacer y durante el parto-, que <strong>en</strong> 1932 se situaba <strong>en</strong> 3,17 por cada<br />
100 nacimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y <strong>en</strong> 2,23 <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, cifras que<br />
aunque eran inferiores a <strong>la</strong>s que pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s,<br />
reflejaban <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> mejorar los cuidados durante el embarazo y el parto y <strong>de</strong><br />
pot<strong>en</strong>ciar una <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> pr<strong>en</strong>atal apropiada 600 .<br />
La s<strong>en</strong>sibilidad mostrada por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> el medio rural, le llevó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
diversas actuaciones para hacer llegar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil a los<br />
difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> miseria y <strong>la</strong> incultura eran una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los más pequeños, fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />
práctica <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s dirigidas a socializar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil<br />
y a esbozar los principales problemas que podía p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> crianza y educación <strong>de</strong><br />
los niños. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas propuestas consistieron <strong>en</strong> un concurso <strong>de</strong><br />
carteles para el anuncio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong><br />
el medio rural, y para <strong>la</strong> portada <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Cartil<strong>la</strong> Infantil” editada por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, el<br />
reparto <strong>de</strong> folletos o <strong>la</strong> grabación <strong>en</strong> discos gramofónicos <strong>de</strong> lecciones <strong>de</strong><br />
puericultura para <strong>la</strong>s madres. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> propuesta más innovadora sin duda<br />
599 Pardo, P. (1930), resaltaba que a pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el medio rural <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natural se mant<strong>en</strong>ía <strong>de</strong><br />
manera constante, <strong>la</strong> mayor mortalidad infantil <strong>en</strong> este medio t<strong>en</strong>ía lugar por <strong>la</strong>s continuas<br />
transgresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más elem<strong>en</strong>tales normas higiénicas y <strong>sanitaria</strong>s: “[...] Allí son una institución <strong>la</strong>s<br />
transgresiones <strong>de</strong> régim<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s alim<strong>en</strong>taciones intempestivas, <strong>la</strong> impopu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>la</strong><br />
ignorancia y <strong>la</strong> miseria, que son <strong>de</strong> un modo preciso <strong>la</strong>s que condicionan imperativam<strong>en</strong>te el<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación puericultora íntegra [...]”.<br />
600 La incorporación <strong>de</strong> los supuestos conceptuales y metodológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>la</strong><br />
estadística <strong>sanitaria</strong>, como herrami<strong>en</strong>ta para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
sobre <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>, com<strong>en</strong>zó a cobrar interés <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos. Fruto <strong>de</strong> ello fueron<br />
frecu<strong>en</strong>tes estudios que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, analizaban <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> un ámbito territorial<br />
concreto, como fue el caso <strong>de</strong> los trabajos sobre natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, realizados por<br />
Vidal Jordana, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y bacteriología <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Primero <strong>en</strong> el <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 21-30 y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> el año 1932, realizó un exhaustivo análisis <strong>de</strong><br />
estos indicadores sanitarios. Vidal Jordana (1933a y 1933b).<br />
357
consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una “Cátedra ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> Puericultura”para <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse<br />
por toda <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />
Con fecha <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1930, se convocó un concurso <strong>de</strong> carteles con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> y propaganda a <strong>la</strong> actividad realizada por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
puericultura <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>l niño y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a embarazadas y<br />
<strong>la</strong>ctantes. El cartel <strong>de</strong>bía repres<strong>en</strong>tar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te una exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad y <strong>la</strong><br />
infancia y se solicitaba a qui<strong>en</strong>es concurries<strong>en</strong>, que aportas<strong>en</strong> su obra <strong>de</strong> manera<br />
altruista como ayuda a <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> sanidad y cultura. Se pres<strong>en</strong>taron un total <strong>de</strong> 15<br />
carteles, que fueron expuestos <strong>en</strong> el Círculo <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital y el premio<br />
le fue adjudicado al cartel <strong>de</strong> J. Espert, posteriorm<strong>en</strong>te editado a tamaño natural.<br />
Otros dos carteles fueron elegidos para reproducirlos <strong>en</strong> tamaño pequeño y ser<br />
utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y <strong>en</strong> el traje <strong>de</strong>l recién nacido 601 .<br />
La Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil se diseñó con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> proporcionar a<br />
<strong>la</strong>s madres un docum<strong>en</strong>to con consejos para <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> sus hijos. Se trataba <strong>de</strong> un<br />
pequeño cua<strong>de</strong>rnillo <strong>de</strong> 19 páginas, dividido <strong>en</strong> cinco apartados. El primero se<br />
titu<strong>la</strong>ba “Los mandami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre”, seguido <strong>de</strong> un segundo apartado más<br />
amplio <strong>de</strong>nominado “Preceptos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil” <strong>en</strong> el que se<br />
incluían <strong>la</strong>s normas e importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />
por nodriza, <strong>la</strong>ctancia artificial y peligros <strong>de</strong>l biberón, introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación complem<strong>en</strong>taria, normas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, el chupón, <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición y <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>nticinas, vacunación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> y qué hacer cuando el niño <strong>en</strong>fermara. El<br />
tercer apartado se titu<strong>la</strong>ba “Enseñanza a <strong>la</strong>s madres <strong>la</strong>ctantes”, e incluía los<br />
regím<strong>en</strong>es alim<strong>en</strong>ticios recom<strong>en</strong>dados para los niños <strong>de</strong> 0-2 años y para <strong>la</strong>s madres<br />
<strong>la</strong>ctantes. A continuación v<strong>en</strong>ía una tab<strong>la</strong> antropométrica por sexos, para acabar con<br />
una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>,<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ndo una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l profesorado, <strong>de</strong> los servicios que se prestaban y <strong>de</strong>l<br />
programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas que se impartían 602 .<br />
Como pue<strong>de</strong> comprobarse, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a ultranza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natural era<br />
uno <strong>de</strong> los principales pi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> los que <strong>de</strong>scansaba <strong>la</strong> campaña educativa,<br />
equiparando <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a madre con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre que <strong>la</strong>cta al pecho a su<br />
601 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1931).<br />
358
hijo. Si bi<strong>en</strong> es cierto que existían problemas higiénicos importantes <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>ctancia merc<strong>en</strong>aria y <strong>de</strong> <strong>la</strong> artificial, cada vez más <strong>en</strong> boga <strong>en</strong> el medio urbano, se<br />
hacía necesario un control <strong>de</strong> estos tipos <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia que garantizas<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as<br />
condiciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nodrizas, mediante revisiones médicas y los a<strong>de</strong>cuados<br />
controles higiénicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leches artificiales 603 . La <strong>la</strong>ctancia artificial se consi<strong>de</strong>raba<br />
“[...] un procedimi<strong>en</strong>to peligroso e ina<strong>de</strong>cuado para el aparato digestivo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante<br />
[...]” 604 , por lo que se aconsejaba que fuera un método aplicado bajo vigi<strong>la</strong>ncia<br />
facultativa, garantizando <strong>de</strong> esa manera el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s a<strong>de</strong>cuadas medidas<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad se promovieron a partir <strong>de</strong> 1932,<br />
una serie <strong>de</strong> actos conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> un solo día, que bajo el título <strong>de</strong> “Un día <strong>de</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong> mortalidad infantil” perseguían el objetivo <strong>de</strong> recordar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> proteger y promover <strong>la</strong> salud infantil. Para ello, Tomás Peset solicitó<br />
<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>pública</strong>s y privadas repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad val<strong>en</strong>ciana para que se sumaran “[...] a los actos a celebrar <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong><br />
los niños, organizando alguno o algunos que ti<strong>en</strong>dan muy singu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>pública</strong> sobre <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> Sociedad, el<br />
criar y educar niños sanos, fuertes y alegres [...]” 605 . La fecha para el día <strong>en</strong> cuestión<br />
se fijó <strong>en</strong> el 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1932 y, dado el éxito alcanzado <strong>en</strong> esta primera<br />
ocasión, se reprodujo <strong>la</strong> segunda jornada un año <strong>de</strong>spués, el 19 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1933.<br />
602 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1934a).<br />
603 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Comín, J. (1930) y Bartrina, J.; Comín, J. (1930).<br />
604 Yagüe Espinosa, L. (1935).<br />
605 Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad (1932a).<br />
359
El programa <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera celebración había sido completo y se<br />
habían involucrado muchas instituciones como el instituto municipal <strong>de</strong> puericultura,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, el hospital <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
diputación, <strong>la</strong>s asilos <strong>de</strong> S. Eug<strong>en</strong>io S. Juan <strong>de</strong> Dios y <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong>, el Sanatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Malvarrosa, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Reforma <strong>de</strong> Burjasot, el Asilo Romero y <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Pías,<br />
<strong>la</strong>s guar<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> Cuarte y Sagunto, <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Colonias Esco<strong>la</strong>res, el<br />
Guarda<strong>la</strong>ctantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fábrica <strong>de</strong> tabacos, así como <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura y Unión<br />
Radio Val<strong>en</strong>cia 606 .<br />
La experi<strong>en</strong>cia sirvió para que, un año <strong>de</strong>spués, Tomás Peset volviera a<br />
organizar el acontecimi<strong>en</strong>to y éste alcanzase una repercusión mucho más amplia si<br />
cabe que <strong>la</strong> primera. Con cualida<strong>de</strong>s dignas <strong>de</strong> los mejores estrategas, invitó a que se<br />
sumaran a <strong>la</strong> jornada a todas <strong>la</strong>s corporaciones <strong>pública</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> infancia,<br />
<strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Ahorros y Monte <strong>de</strong> Piedad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
probablem<strong>en</strong>te el repres<strong>en</strong>tante más significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> oligarquía local 607 . Peset<br />
solicitaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Ahorros, <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> un equipo móvil <strong>de</strong> puericultura,<br />
como medio para difundir <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y po<strong>de</strong>r realizar “[...]<br />
todas aquel<strong>la</strong>s prácticas <strong>sanitaria</strong>s que se traduzcan <strong>en</strong> el ahorro <strong>de</strong> vidas <strong>de</strong> niños,<br />
hartas veces malogradas por <strong>la</strong> Ignorancia y <strong>la</strong> Desidia [...]” 608 . Dicho equipo móvil<br />
constaría <strong>de</strong> camión automóvil <strong>de</strong> fácil manejo, dispositivos especiales para máquina<br />
cinematográfica, pantal<strong>la</strong>, máquina <strong>de</strong> proyecciones, micrófono, y aparato<br />
amplificador con altavoces, armario <strong>de</strong> folletos, cartelera, prospectos y <strong>de</strong>más<br />
impresos <strong>de</strong> propaganda, estuches <strong>de</strong> vacunaciones contra <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, difteria y<br />
tifoi<strong>de</strong>a, <strong>la</strong>vabos y bañeras portátiles, pesa-bebés, etc., que permitiría llevar al pueblo<br />
más apartado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Como contrapartida,<br />
se pregonaría <strong>de</strong> forma ost<strong>en</strong>sible que dicha campaña se estaba llevando a cabo con<br />
el patrocinio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Ahorros.<br />
La jornada “Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil”, celebrada el 19 <strong>de</strong><br />
octubre <strong>de</strong> 1933, obtuvo un total éxito, <strong>la</strong> ciudad apareció cubierta <strong>de</strong> carteles <strong>en</strong> los<br />
que se pedía a los val<strong>en</strong>cianos que se hicies<strong>en</strong> cumplir los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños, se<br />
606 Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad (1932b).<br />
607 Peset Aleixandre, T. (1933f).<br />
608 Ibí<strong>de</strong>m, 5.<br />
360
epartieron <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s madres 20.000 ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> “Los Derechos <strong>de</strong>l Niño” y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Unión Radio Val<strong>en</strong>cia se radiaron lecciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil e<strong>la</strong>boradas a<br />
propósito para ese día por médicos y maestros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una campaña <strong>de</strong> propaganda<br />
proyectada por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura. Todas <strong>la</strong>s instituciones que habían sido<br />
invitadas, se sumaron a <strong>la</strong> jornada con <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> festejos y <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa publicó<br />
páginas especiales 609 .<br />
Con ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada “Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil” <strong>de</strong>l<br />
19 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1933, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura e<strong>la</strong>boró una serie <strong>de</strong> am<strong>en</strong>as<br />
lecciones <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong>s madres y futuras madres, que fueron grabadas <strong>en</strong> discos<br />
gramofónicos y radiadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Unión Radio Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
tar<strong>de</strong>. La colección constaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s doce lecciones sigui<strong>en</strong>tes 610 :<br />
• 1ª lección: Los niños y los animales domésticos. Lección impartida<br />
por el Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Tomás Peset<br />
Aleixandre.<br />
• 2ª lección: El l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> mortalidad infantil. Lección<br />
impartida por el médico jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sección <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Tomás Peset<br />
Aleixandre.<br />
• 3ª lección: Los baños <strong>de</strong> sol. Lección impartida por el médico<br />
director <strong>de</strong>l Sanatorio Marítimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D.<br />
Álvaro López Fernán<strong>de</strong>z.<br />
• 4ª lección: D<strong>en</strong>tición y <strong>de</strong>nticinas. Lección impartida por el médico D.<br />
Luis Val<strong>en</strong>cia Negro, director <strong>de</strong>l Instituto Municipal <strong>de</strong> Puericultura<br />
y profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
• 5ª lección: La <strong>la</strong>ctancia merc<strong>en</strong>aria. Lección impartida por el médico<br />
profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Juan Bosch Marín.<br />
609 Ibí<strong>de</strong>m, 8-11.<br />
610 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933c).<br />
361
• 6ª lección : La vacunación antitífica. Lección impartida por el médico<br />
profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Juan Bosch Marín.<br />
• 7ª lección: Hay que vacunar a los niños. Lección por el médico profesor<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Vic<strong>en</strong>te Antón Bellver.<br />
• 8ª lección: El paseo higiénico <strong>de</strong> los niños. Lección por el médico<br />
Profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Vic<strong>en</strong>te Antón<br />
Bellver.<br />
• 9ª lección: !No hagáis miedo a los niños! Lección por el médico<br />
secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Alejandro<br />
García Brust<strong>en</strong>ga.<br />
• 10ª lección: Un <strong>en</strong>emigo <strong>de</strong> los niños: el chupón. Lección por el médico<br />
secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Alejandro<br />
García Brust<strong>en</strong>ga.<br />
• 11ª lección: No beséis a los niños. Lección por el Maestro Puericultor<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Maximiliano Thous Lloréns.<br />
• 12ª lección: Los peligros <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle. Lección por el Maestro Puericultor<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia D. Maximiliano Thous Lloréns.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> puericultura com<strong>en</strong>zó a realizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1929 una serie <strong>de</strong> actos públicos por los<br />
pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, que <strong>en</strong> su mayoría se celebraban <strong>en</strong> teatros o locales <strong>de</strong> gran<br />
aforo, y don<strong>de</strong> se congregaba fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a madres y futuras madres. Estas<br />
actuaciones itinerantes se conocían con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> Cátedra Ambu<strong>la</strong>nte y<br />
compr<strong>en</strong>dían a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias sobre temas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, el reparto <strong>de</strong><br />
material divulgativo.<br />
El primer acto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cátedra Ambu<strong>la</strong>nte se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Sueca el 22<br />
<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1929, y fue tal el aforo <strong>de</strong> público que indujo a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> a<br />
proseguir su <strong>la</strong>bor con r<strong>en</strong>ovados esfuerzos, repiti<strong>en</strong>do el acto <strong>de</strong> Sueca <strong>en</strong> Carlet,<br />
Torr<strong>en</strong>te, Alberique, Liria, Gandía, Alcira y <strong>en</strong> los pob<strong>la</strong>dos marítimos <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
A fin <strong>de</strong> que todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> pudieran b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> esta<br />
actuación, se <strong>en</strong>vió una circu<strong>la</strong>r a todos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />
362
“[...] La Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura, <strong>la</strong>borando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más elem<strong>en</strong>tales reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> los niños, como principal medio conduc<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> disminución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad, que tan elevado índice alcanza <strong>en</strong> el medio rural,<br />
proyecta realizar excursiones a todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>,<br />
<strong>de</strong>stacando los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su profesorado, para que <strong>en</strong> los actos <strong>de</strong><br />
divulgación cultural que <strong>en</strong> cada caso se organic<strong>en</strong>, puedan los habitantes<br />
<strong>de</strong> aquellos y muy especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s madres y <strong>la</strong>s futuras madres,<br />
percatarse todavía más <strong>de</strong> lo que están, <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e para<br />
el bu<strong>en</strong> vivir, <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> hijos sanos, robustos y alegres [...]” 611 .<br />
El acto solía dividirse <strong>en</strong> dos partes. En <strong>la</strong> primera, médicos y maestros<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban temas <strong>de</strong> crianza y educación <strong>de</strong> los niños, para <strong>de</strong>spertar sobre el<br />
auditorio el interés sobre los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia. La segunda parte estaba<br />
ocupada por <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> una pelícu<strong>la</strong>. En el intermedio, se repartían<br />
docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil, y algunos folletos titu<strong>la</strong>dos “Los<br />
<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l niño” y “Los juguetes <strong>de</strong>l niño”. La sesión se aprovechaba para que<br />
médicos y <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> practicas<strong>en</strong><br />
una vacunación colectiva contra <strong>la</strong> difteria a los niños <strong>de</strong> uno a tres años 612 . La<br />
re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> actos celebrados <strong>en</strong>tre 1929 y 1934 quedan reflejados <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />
sigui<strong>en</strong>te:<br />
611 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 73).<br />
612 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933a).<br />
363
Tab<strong>la</strong> XXXIX<br />
Actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cátedra ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> puericultura <strong>en</strong>tre 1929 y 1934<br />
Fecha Pob<strong>la</strong>ción Lugar<br />
22-12-1929 Sueca Teatro Serrano<br />
19-01-1930 Carlet Teatro El Siglo<br />
26-01-1930 Torr<strong>en</strong>te Teatro Cervantes<br />
23-03-1930 Alberique Teatro liceo<br />
13-04-1930 Liria Teatro español<br />
25-05-1930 Gandía Gran Cine Royalty<br />
31-05-1930 Val<strong>en</strong>cia Teatro La marina<br />
10-06-1930 Alcira Teatro Cervantes<br />
26-10-1930 Ja<strong>la</strong>nce Teatro Cine<br />
26-10-1930 Ayora Teatro Honrubia<br />
03-11-1930 B<strong>en</strong>aguacil Gran Teatro<br />
23-11-1930 Paterna Gran Teatro<br />
05-12-1930 Paiporta Mundial Cinema<br />
19-12-1930 Burjasot Teatro Noveda<strong>de</strong>s<br />
30-01-1931 Sil<strong>la</strong> Teatro Príncipe Alfonso<br />
01-06-1931 Val<strong>en</strong>cia Teatro Apolo<br />
20-09-1931 Val<strong>en</strong>cia Cine Sagunto<br />
01-04-1932 Picas<strong>en</strong>t Teatro Cine Colón<br />
20-10-1932 Val<strong>en</strong>cia Unión Radio<br />
03-11-1932 Masamagrell Cine Actualida<strong>de</strong>s<br />
09-12-1932 Alginet Teatro Principal<br />
16-12-1932 B<strong>en</strong>etuser Cine Pompeya<br />
20-12-1932 Alcacer Unión Cinema<br />
05-03-1933 Fu<strong>en</strong>te Encarroz Salón Cine<br />
05-03-1933 Jaraco Salón Cine<br />
10-03-1933 Val<strong>en</strong>cia, C. Flora C.I.R.A. La Vega<br />
21-03-1933 Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong> Castellón Teatro I<strong>de</strong>al<br />
30-03-1933 Almusafes Teatro Cine Rosales<br />
09-04-1933 Luch<strong>en</strong>te Cine Mo<strong>de</strong>rno<br />
09-04-1933 B<strong>en</strong>ifairó <strong>de</strong> Valldigna Sociedad Musical<br />
07-05-1933 Alboraya Casino Agríco<strong>la</strong><br />
27-05-1933 Sagunto Salón Cine<br />
08-07-1933 Sagunto (Puerto) Teatro Victoria<br />
11-07-1933 Algimia <strong>de</strong> Alfara Teatro Cine<br />
16-02-1934 Tabernes <strong>de</strong> Valldigna Teatro Cine I<strong>de</strong>al<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />
364
La Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura y el Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
En marzo <strong>de</strong> 1933 se crearon <strong>en</strong> España 50 disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil,<br />
uno <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, los cuales quedaban adscritos a los institutos<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura<br />
solicitó a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>la</strong> adscripción <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>l<br />
disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Ava<strong>la</strong>da por su inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, “[...]<br />
qui<strong>en</strong> con sus informes y datos, ha contribuido a que <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> se vea asistida <strong>de</strong>l<br />
mayor número <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> todo or<strong>de</strong>n para el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor [...]” 613 ,<br />
no le fue difícil conseguir <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución c<strong>en</strong>tral, que por otro <strong>la</strong>do<br />
constituía un certificado <strong>de</strong> aptitud y reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que v<strong>en</strong>ía<br />
<strong>de</strong>sempeñando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1929.<br />
En los disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong>l trabajo a los<br />
Puericultores <strong>de</strong>l Estado fue <strong>de</strong>cisiva para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros,<br />
don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción individual, se pot<strong>en</strong>ciaban <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tanto <strong>de</strong> manera individual como <strong>en</strong> un ámbito comunitario.<br />
En su organización se contemp<strong>la</strong>ban tres tipos <strong>de</strong> consulta: una “consulta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
pr<strong>en</strong>atal”, dando consejos a <strong>la</strong>s madres, para que <strong>la</strong> gestación llegase a feliz término<br />
y para que el niño naciera <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones <strong>de</strong> vitalidad. Se les recom<strong>en</strong>daba<br />
dirigirse a un tocólogo o una comadrona y se facilitaba a los pobres el material<br />
necesario para una bu<strong>en</strong>a asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l parto, t<strong>en</strong><strong>de</strong>nte sobre todo a evitar <strong>la</strong><br />
infección puerperal. Una consulta <strong>de</strong> “<strong>la</strong>ctantes”, que hacía propaganda <strong>en</strong> favor <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, vigi<strong>la</strong>ba el crecimi<strong>en</strong>to normal <strong>de</strong>l niño, y se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong><br />
vacunarlo contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables, llevando a cabo a<strong>de</strong>más el tratami<strong>en</strong>to<br />
profiláctico y <strong>en</strong> su caso el curativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diarreas estivales, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más<br />
importantes causas <strong>de</strong> mortalidad infantil. La tercera consulta, <strong>la</strong> <strong>de</strong> “<strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
esco<strong>la</strong>r”, se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong>l diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l niño y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infecciones <strong>en</strong> esta edad 614 .<br />
613 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 108).<br />
614 Disp<strong>en</strong>sarios (1933).<br />
365
El disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se estructuró <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes consultas:<br />
Higi<strong>en</strong>e pr<strong>en</strong>atal: <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción pr<strong>en</strong>atal a <strong>la</strong>s<br />
embarazadas.<br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª y 2ª infancia: su misión era <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> niños<br />
sanos y <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> maternología mediante consejos, prácticas,<br />
folletos, etc.<br />
Higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r: <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong><br />
niños <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s. Este servicio llevaba anejos los <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
<strong>de</strong>ntal, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> ocu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> otorrino<strong>la</strong>ringología.<br />
Servicio <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis, para niños <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s. Estaba<br />
<strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> vacunación contra <strong>la</strong> tuberculosis, virue<strong>la</strong>, difteria y<br />
tifoi<strong>de</strong>a.<br />
La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia e inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras estaba<br />
p<strong>la</strong>nteada como un servicio <strong>de</strong> apoyo a todos los servicios anteriorm<strong>en</strong>te<br />
m<strong>en</strong>cionados, <strong>de</strong>l mismo modo que los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong>l Instituto.<br />
La tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te, nos ofrece una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> el sex<strong>en</strong>io compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1929 y<br />
1934, extraída <strong>de</strong> los datos publicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria correspondi<strong>en</strong>te a este último<br />
año por el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l 615 .<br />
615 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 106).<br />
366
Tab<strong>la</strong> XL<br />
Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil durante<br />
el sex<strong>en</strong>io compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1929-1934<br />
C<strong>la</strong>se <strong>de</strong> servicio 1929 1930 1931 1932 1933 1934<br />
Matricu<strong>la</strong><br />
Madres <strong>la</strong>ctantes <strong>en</strong> 1º <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 168 169 207 226 147 181<br />
Nodrizas <strong>en</strong> 1º <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 21 16 29<br />
Altas<br />
Nuevas inscripciones <strong>de</strong> madres 35 188 241 152 188 101<br />
Nuevas inscripciones <strong>de</strong> nodrizas 21 7<br />
Bajas<br />
Por cumplir 2 años 43 77 49 31<br />
Por falta <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia 35 150 172 142 98 45<br />
Por <strong>de</strong>stete (nodrizas) 5 8 8<br />
Por fallecimi<strong>en</strong>to 7 12 7 4<br />
Puericultura Intrauterina<br />
Embarazadas reconocidas: 1ª visita 19 62 56 13 80 33<br />
Visitas posteriores 8 33 34 9 75 18<br />
Partos asistidos 1 34 20 15 29 7<br />
Abortos 4 0<br />
Mutualidad Maternal<br />
C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> asociadas a 1º <strong>de</strong> mes 32 182 400<br />
Inscripciones <strong>en</strong> este mes 32 150 218 120<br />
Subsidios abonados <strong>de</strong> 50 ptas. 10 2<br />
Subsidios abonados <strong>de</strong> 100 ptas. 10 25 4<br />
Higi<strong>en</strong>e 1ª y 2ª Infancia<br />
Asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 1 año 535 3.516 3.679 1.274 1.811 1.023<br />
Asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 1 año 705 957 305<br />
Profi<strong>la</strong>xis-Niños Vacunados<br />
Vacunación antivariolosa: 12 183 313 310 368 61<br />
Vacunación antidiftérica 10 46 72 70 61<br />
Vacunación antitífica 2 23<br />
Vacunación antituberculosa 76 49<br />
Helioterapia<br />
Niños <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> helioterapia 65 139 29<br />
Sesiones aplicadas 941 1.157 434<br />
Higi<strong>en</strong>e D<strong>en</strong>tal<br />
Niños at<strong>en</strong>didos 114 293 880 171 157 30<br />
Visitas posteriores 95 89<br />
Higi<strong>en</strong>e Ocu<strong>la</strong>r<br />
Niños at<strong>en</strong>didos 24 27 47 8<br />
Visitas posteriores 8 39 22<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />
Como vemos, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> el período pr<strong>en</strong>atal resultaba<br />
muy limitada, a juzgar por el escaso porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> embarazadas at<strong>en</strong>didas. Este<br />
hecho al parecer resultaba bastante común a los difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />
367
infantil <strong>de</strong>l territorio español y era atribuido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> su necesidad<br />
por <strong>la</strong>s propias embarazadas: “[...] Todavía no ha <strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el espíritu <strong>de</strong> muchas<br />
gestantes <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to, aun cuando no se acus<strong>en</strong><br />
molestias y, con mayor motivo, al sobrev<strong>en</strong>ir anomalías. [...] Los esfuerzos <strong>de</strong> esta<br />
cruzada médico social, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dirigirse a atraer a toda embarazada cuya condición<br />
exija <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que se trata [...]” 616 . En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l “Seguro <strong>de</strong><br />
Maternidad” era una realidad <strong>en</strong> España <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el primer gobierno republicano lo<br />
aprobase <strong>en</strong> una Ley <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931 con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> proporcionar a <strong>la</strong>s<br />
mujeres trabajadoras asist<strong>en</strong>cia y cuidados sanitarios <strong>en</strong> el embarazo, parto y<br />
puerperio, e in<strong>de</strong>mnizar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los jornales que perdían con motivo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scanso<br />
obligatorio -hasta seis semanas antes <strong>de</strong>l parto y durante seis semanas <strong>de</strong>spués- 617 .<br />
La actividad con <strong>la</strong>s madres <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario se int<strong>en</strong>sificaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te tras<br />
el parto, <strong>en</strong> primer lugar a través <strong>de</strong>l apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natural, que se mant<strong>en</strong>ía<br />
hasta que el niño cumplía los dos años y, más tar<strong>de</strong>, mediante su asist<strong>en</strong>cia hasta <strong>la</strong><br />
segunda infancia. No obstante, se aprecia cómo el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> el primer<br />
año <strong>de</strong> vida merecía una at<strong>en</strong>ción médica especial, quizás porque se trataba <strong>de</strong>l más<br />
vulnerable para el <strong>de</strong>sarrollo infantil. También l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> exigua actividad<br />
re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis vacunal -sobre todo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación<br />
antitífica-, suponemos que <strong>de</strong>bido a que se trataba <strong>de</strong> una actividad que se <strong>en</strong>contraba<br />
diversificada <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes servicios y profesionales sanitarios.<br />
La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que inauguró sus tareas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1933, quedó establecida <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera 618 :<br />
616 Laffón, L. (1933).<br />
617 Seguros (1932).<br />
618 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 109).<br />
368
Tab<strong>la</strong> XLI<br />
<strong>Organización</strong> <strong>de</strong> los servicios prestados por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong><br />
Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a partir <strong>de</strong> 1933<br />
Cuadro <strong>de</strong> servicios<br />
Higi<strong>en</strong>e Pr<strong>en</strong>atal (embarazadas)<br />
Martes, jueves y sábado, 12 mañana<br />
Higi<strong>en</strong>e 1ª y 2ª infancia (madres<br />
<strong>la</strong>ctantes)<br />
Diaria, a <strong>la</strong>s 10 mañana<br />
Vigi<strong>la</strong>ncia higiénica <strong>de</strong> nodrizas<br />
Jueves, 10 mañana<br />
Higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r y 3ª infancia<br />
Lunes, miércoles y viernes, 10 mañana<br />
Profi<strong>la</strong>xis (vacunaciones)<br />
Martes, jueves y sábado, 10 mañana<br />
Higi<strong>en</strong>e ocu<strong>la</strong>r<br />
Lunes, miércoles y viernes, 10 mañana<br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>ntal<br />
Martes, jueves y sábado, 10 mañana<br />
Helioterapia<br />
Martes, jueves, sábado, 10 mañana<br />
Laboratorio <strong>de</strong> dietética<br />
Horario conv<strong>en</strong>cional<br />
Visitas diarias a domicilio por <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeras visitadoras <strong>de</strong> niños, para<br />
vigi<strong>la</strong>ncia higiénica<br />
Cuadro <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzas<br />
Puericultura intrauterina. Enseñanza a<br />
matronas<br />
Jueves y sábado <strong>de</strong> 12 a 13h<br />
Higi<strong>en</strong>e 1ª y 2ª infancia. Enseñanza a<br />
maestras, maestros y matronas<br />
Martes, jueves, <strong>de</strong> 11 a 12h<br />
Higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r y 3ª infancia. Enseñanza<br />
para matronas y maestros<br />
Martes y jueves <strong>de</strong> 9 a 10h<br />
Enseñanza <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y guardadoras<br />
<strong>de</strong> niños. Especial para señoras y<br />
señoritas<br />
Lunes y viernes <strong>de</strong> 9 a 10h<br />
Confer<strong>en</strong>cias teóricas a <strong>la</strong>s madres<br />
<strong>la</strong>ctantes Cursillos g<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s<br />
puericultura Inscripción matrícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
madres <strong>la</strong>ctantes y nodrizas<br />
Diaria a <strong>la</strong>s 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana<br />
Mutualidad maternal. Inscripción y<br />
organización<br />
Diaria a <strong>la</strong>s 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana<br />
Secretaría, propaganda y acción social<br />
Diaria a <strong>la</strong>s 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />
A juzgar por <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>splegada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura y Disp<strong>en</strong>sario<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, los esfuerzos realizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta<br />
institución estuvieron a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />
marcadas por <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to 619 . La lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil,<br />
que constituyó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />
Re<strong>pública</strong>, sust<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> esta institución val<strong>en</strong>ciana,<br />
que hizo suya <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> socializar y popu<strong>la</strong>rizar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre<br />
619 Congresos (1933).<br />
369
puericultura e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, como medio para mejorar <strong>la</strong>s condiciones higiénicas y<br />
garantizar el a<strong>de</strong>cuado crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil.<br />
370
5.- LA ORGANIZACIÓN DE LA ASISTENCIA SANITARIA<br />
VALENCIANA (1854-1936)<br />
371
372
5.1. El contexto <strong>de</strong>mográfico y socioeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia<br />
La <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, se <strong>en</strong>contraba<br />
<strong>en</strong> lo que se consi<strong>de</strong>ra como <strong>la</strong> fase mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica y <strong>sanitaria</strong>,<br />
con importantes cambios repres<strong>en</strong>tados por un progresivo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />
mortalidad ordinaria, un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida y un cambio <strong>en</strong> el patrón<br />
epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más preval<strong>en</strong>tes, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el progresivo<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas -sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociadas a <strong>la</strong><br />
precariedad y a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>- por <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tipo crónico y <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativo 620 .<br />
Varios son los trabajos que han c<strong>en</strong>trado su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> los<br />
indicadores que pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> relieve este proceso <strong>de</strong> transición <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
val<strong>en</strong>ciana 621 . Aquí tuvo lugar con retraso respecto al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa<br />
occi<strong>de</strong>ntal o <strong>de</strong> otras regiones como Cataluña, pero con anticipación al resto <strong>de</strong>l<br />
estado español. No obstante, tampoco cabe hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
único y homogéneo <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l País Val<strong>en</strong>ciano, ya que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l contraste<br />
campo-ciudad, habría difer<strong>en</strong>cias y matices comarcales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas rurales con<br />
régim<strong>en</strong> tradicional <strong>de</strong> economía agríco<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s zonas urbanas e industriales, o <strong>la</strong>s<br />
rurales con una agricultura comercial 622 .<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>mográfico, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX, <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia sufrió un importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, que<br />
620 Sobre <strong>la</strong> transición <strong>sanitaria</strong>, Ba<strong>la</strong>guer, E. (1991). Con una visión epi<strong>de</strong>miológica a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />
valorar los cambios y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong>fermedad, son importantes <strong>la</strong>s<br />
aportaciones que realizan Bernabeu, J. (1995: 82-100); Robles, E.; Bernabeu, J.; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, F.<br />
(1996a) y Robles, E.; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, F.; Bernabeu, J. (1996b).<br />
621 El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> este período importante <strong>de</strong> transición<br />
epi<strong>de</strong>miológica, es objeto <strong>de</strong> algunos estudios <strong>en</strong>tre los que citaremos, a modo <strong>de</strong> ejemplo, los que<br />
abordan con una perspectiva global <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad Bernabeu (1991a), <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
val<strong>en</strong>ciana, y Barona, J.L.; Barea, E. (1996b), <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. También <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma ciudad,<br />
Bágu<strong>en</strong>a, M.J. (1991) y Martínez, M.; Barona, C. (1996) analizan el impacto que sobre <strong>la</strong> mortalidad<br />
tuvieron algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> tuberculosis y <strong>la</strong> gripe respectivam<strong>en</strong>te.<br />
622 A finales <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> zona con un comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico más evolucionado -<br />
mortalidad y fecundidad inferiores a <strong>la</strong> media val<strong>en</strong>ciana- correspondía al litoral, y contaba con<br />
comarcas como <strong>la</strong> Ribera, <strong>la</strong> Safor o el Camp <strong>de</strong>l Túria. Con un comportami<strong>en</strong>to intermedio -<br />
fecundidad superior a <strong>la</strong> media y mortalidad inferior- se situaba una zona prelitoral e interior, con<br />
comarcas como l’Horta Sur, Vall d’Aiora, Navarrés y Buñol. Sin duda el comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>mográfico m<strong>en</strong>os evolucionado -cifras <strong>de</strong> fecundidad y mortalidad superiores a <strong>la</strong> media- lo<br />
ost<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s comarcas m<strong>en</strong>os pob<strong>la</strong>das como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Utiel y los Serranos. Sagunto y <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
373
proporcionalm<strong>en</strong>te fue mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>bido <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte a <strong>la</strong><br />
anexión <strong>de</strong> diversos municipios situados a su alre<strong>de</strong>dor, que le llevaron a aum<strong>en</strong>tar<br />
su término municipal: Patraix <strong>en</strong> 1870, B<strong>en</strong>iferri y B<strong>en</strong>ica<strong>la</strong>p <strong>en</strong> 1872, Ruzafa,<br />
Pinedo, el Palmar, l’Oliveral, Castel<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> San Luis <strong>en</strong> 1877, B<strong>en</strong>imamet,<br />
Rascanya, els Orriols y B<strong>en</strong>imaclet <strong>en</strong> 1882, Borbotó y Carpesa <strong>en</strong> 1888, Campanar,<br />
Vi<strong>la</strong>nova <strong>de</strong>l Grao y Pobl<strong>en</strong>ou <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mar <strong>en</strong> 1897, Massarrojos <strong>en</strong> 1898 y B<strong>en</strong>ifaraig<br />
<strong>en</strong> 1900. A ello se sumó a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el medio rural a <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>en</strong> busca <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> una mejor calidad <strong>de</strong> vida. En <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong> l’Horta<br />
val<strong>en</strong>ciana, <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción fue siempre alta, pues los 299.750 habitantes <strong>de</strong><br />
1857 cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> sus 500 Km 2 se convirtieron <strong>en</strong> 739.380 <strong>en</strong> 1900 623 . En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />
sigui<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> observarse cómo el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong>tre 1849 y 1928 justam<strong>en</strong>te se duplicó, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
se reducía <strong>en</strong> un 16%.<br />
Tab<strong>la</strong> XLII<br />
Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong>tre 1849 y 1928<br />
Año<br />
Ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia Pob<strong>la</strong>ción rural Total<br />
N° Porc<strong>en</strong>taje N° Porc<strong>en</strong>taje Provincial<br />
1849 624 69.565 15% 383.797 85% 453.362<br />
1928 625 314.794 31% 673.287 69% 988.081<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos proporcionados por el Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong> 1849 y Vidal<br />
Jordana (1933a).<br />
Val<strong>en</strong>cia, a pesar <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar unos índices bajos <strong>de</strong> mortalidad, mant<strong>en</strong>ían los <strong>de</strong> fecundidad por<br />
<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> media. Bai<strong>la</strong> Pal<strong>la</strong>rés; Recaño Valcer<strong>de</strong> (1991).<br />
623 Al llegar el nuevo siglo, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia estaba repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> su<br />
gran mayoría por los agricultores, un 44%, y sólo el 22% eran artesanos y jornaleros <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />
fabriles. El sector servicios repres<strong>en</strong>taba el 21% y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>dicadas al comercio el 8%. Sánchis<br />
Guarner (1972: 423-487).<br />
624 Hemos hal<strong>la</strong>do <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural y urbana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
que proporciona el Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> el que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
contabilizarse el número <strong>de</strong> vecinos y <strong>de</strong> almas <strong>en</strong> todos los pueblos, ubicándolos por partidos<br />
judiciales, se ofrece una c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> categorías <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s, vil<strong>la</strong>s y lugares, y se<br />
establece <strong>la</strong> distancia, <strong>en</strong> leguas, a <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> partido y a <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong><br />
los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, A.D.P.V., D.2.2., caja .27, 1849.<br />
625 La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural y urbana <strong>en</strong> 1928, es <strong>la</strong> que proporciona Vidal Jordana<br />
(1933a), <strong>en</strong> los estudios epi<strong>de</strong>miológicos realizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia.<br />
374
La economía val<strong>en</strong>ciana se convirtió a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX <strong>en</strong> una estructura que evolucionaba hacia el capitalismo industrial y se<br />
acompañó <strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong> transformación técnica y el<br />
conflicto social. A principios <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> agricultura continuaba si<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
principal actividad económica <strong>de</strong> los val<strong>en</strong>cianos, pues <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> los que<br />
trabajaban <strong>en</strong> el campo era cuatro veces superior a los que lo hacían <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria.<br />
El cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> morera a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XVIII se había traducido <strong>en</strong> una elevada<br />
recolección <strong>de</strong> seda que tuvo como consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria a<br />
diversas ciuda<strong>de</strong>s como Alcira, Gandía y muy especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> capital, dando lugar<br />
a una verda<strong>de</strong>ra eclosión <strong>de</strong> trabajo. En este s<strong>en</strong>tido, Val<strong>en</strong>cia era una ciudad<br />
industrial que no fabril. La expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>scansaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> materia prima, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> unas estructuras agrarias necesitadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> productos r<strong>en</strong>tables. Sin embargo, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> seda <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong><br />
remontar unos <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración que se habían hecho tradicionales. Del mismo<br />
modo contribuyeron a esta crisis <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong> otros cultivos alternativos más<br />
r<strong>en</strong>tables como <strong>la</strong> naranja 626 . A consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
trabajadora resultó afectada por unas transformaciones económicas que les obligaban<br />
al <strong>de</strong>sempleo ante el impre<strong>de</strong>cible mercado <strong>de</strong> trabajo, pasando a formar parte <strong>de</strong> ese<br />
colectivo tan abundante que constituían los pobres.<br />
Al com<strong>en</strong>zar el siglo XX, el País Val<strong>en</strong>ciano se había convertido <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera<br />
región industrial <strong>de</strong> España. A pesar <strong>de</strong> los múltiples problemas <strong>de</strong>l mercado,<br />
experim<strong>en</strong>tó un crecimi<strong>en</strong>to innegable, sost<strong>en</strong>ido por una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> agrario<br />
y por una oferta abundante <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra habituada al trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria, pero<br />
re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te barata. Las variaciones <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> industrialización han llevado a<br />
difer<strong>en</strong>ciar tres tipos <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> acuerdo conque sus tierras pert<strong>en</strong>ecies<strong>en</strong> al regadío,<br />
al secano bi<strong>en</strong> comunicado o al secano marginal. Entre 1879 y 1931 se produjo un<br />
continuo crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> fábricas, aunque con situaciones comarcales<br />
muy distintas, ya que mi<strong>en</strong>tras algunas <strong>de</strong>l interior como los Serranos, Requ<strong>en</strong>a-<br />
Utiel, Rincón <strong>de</strong> A<strong>de</strong>muz, Ayora o Buñol permanecían prácticam<strong>en</strong>te estancadas, <strong>la</strong>s<br />
626 Millán, J. (1990).<br />
375
comarcas <strong>de</strong> regadío más ricas -l’Horta, <strong>la</strong> Ribera Alta i <strong>la</strong> Safor- vieron aum<strong>en</strong>tar<br />
sustancialm<strong>en</strong>te su número <strong>de</strong> fábricas a partir <strong>de</strong> niveles iniciales ya consi<strong>de</strong>rables.<br />
En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s comarcas litorales se caracterizaban por un mayor dinamismo<br />
económico, mi<strong>en</strong>tras el País Val<strong>en</strong>ciano interior, montañoso y rural era más<br />
conservador y estaba más atrasado, salvo alguna excepción puntual 627 .<br />
5.2. El mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia: <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />
El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> que imp<strong>la</strong>ntó el liberalismo<br />
<strong>de</strong>cimonónico, t<strong>en</strong>ía el objetivo <strong>de</strong> establecer una política <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />
po<strong>de</strong>res públicos, para combatir <strong>la</strong> pobreza. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que <strong>de</strong>paró<br />
el siglo XIX, precisam<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia social basada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
caridad, propia <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, por <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. En el paso <strong>de</strong> una a <strong>la</strong> otra,<br />
jugó un papel fundam<strong>en</strong>tal el i<strong>de</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva sociedad liberal que proc<strong>la</strong>maba <strong>la</strong><br />
igualdad <strong>de</strong> los hombres. La nueva situación hacía incómoda <strong>la</strong> caridad y requería<br />
que el estado asumiese <strong>la</strong>s funciones asist<strong>en</strong>ciales que había <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />
iglesia tras el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización 628 .<br />
Tras el <strong>de</strong>bate suscitado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes posiciones políticas <strong>de</strong>l<br />
liberalismo <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, sobre el interés <strong>de</strong><br />
hacer pivotar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el municipio o <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>la</strong> Ley<br />
<strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852 se <strong>de</strong>cantaron <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te por<br />
<strong>la</strong> opción <strong>provincia</strong>l. En el nuevo reparto <strong>de</strong> funciones que establecía <strong>la</strong> ley, se<br />
ponían a cargo <strong>de</strong>l estado los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter perman<strong>en</strong>te o que exigían<br />
una at<strong>en</strong>ción especial, <strong>en</strong> tanto <strong>la</strong>s diputaciones se hacían cargo <strong>de</strong> los que, como <strong>la</strong>s<br />
casas <strong>de</strong> maternidad, misericordia, etc., implicaban obligaciones transitorias o como<br />
los hospitales <strong>provincia</strong>les sólo trataban <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes. Los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos, a los que anteriorm<strong>en</strong>te se les había concedido mayor<br />
responsabilidad, quedaron limitados a organizar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria.<br />
Vemos pues que, fruto <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s posiciones<br />
liberales más conservadoras, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia resultante t<strong>en</strong>día c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
627 Salom Carrasco, J.; Albertos Pueb<strong>la</strong>, J.M. (1991).<br />
628 Arto<strong>la</strong>, M. (1983).<br />
376
a <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización.. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>lización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia propuesta, pret<strong>en</strong>día articu<strong>la</strong>r ese servicio público mediante <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> los gobiernos civiles. De esta<br />
manera, se <strong>de</strong>legaban <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiación y gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
diputaciones <strong>provincia</strong>les -sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l todo el control c<strong>en</strong>tral-, evitando el<br />
compromiso y <strong>la</strong> responsabilidad directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Estado<br />
sobre <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema pronto se manifestaron <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
g<strong>en</strong>eral, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s graves dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal. En efecto, hasta <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal pa<strong>de</strong>ció <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su <strong>de</strong>bilidad, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un<br />
sistema que se <strong>de</strong>cantó por un mo<strong>de</strong>lo <strong>provincia</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> recursos, al<br />
t<strong>en</strong>er seriam<strong>en</strong>te limitada su capacidad <strong>de</strong> gasto. La <strong>de</strong>sproporción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s y los medios asignados y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> unos recursos estables e<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, obligó muchas veces a sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia municipal <strong>en</strong> el<br />
voluntarismo caritativo o fi<strong>la</strong>ntrópico <strong>de</strong> los sectores sociales más po<strong>de</strong>rosos 629 .<br />
La b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos se p<strong>la</strong>nteó bajo una doble verti<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> cerrado, repres<strong>en</strong>tados por los hospitales y, por<br />
otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia u hospitalidad domiciliaria. No obstante, el<br />
<strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ambas modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia fue pat<strong>en</strong>te,<br />
propiciando <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong>l hospital como institución asist<strong>en</strong>cial,<br />
pues respondía mejor a <strong>la</strong> propuesta <strong>provincia</strong>lizadora <strong>de</strong> los sectores más<br />
conservadores <strong>de</strong>l liberalismo A ellos se unió un tercer pi<strong>la</strong>r constituido por el<br />
sistema asi<strong>la</strong>r, para <strong>la</strong> acogida <strong>de</strong> pobres con condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización<br />
-infancia <strong>de</strong>svalida, disminuidos físicos, vejez y viu<strong>de</strong>dad- y para <strong>la</strong> reclusión <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos” <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />
El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria<br />
y domiciliaria, permaneció como una constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, y <strong>en</strong>contró<br />
629 Véase el trabajo <strong>de</strong> Díez Rodríguez, <strong>en</strong> el cual se pres<strong>en</strong>ta un exhaustivo análisis <strong>de</strong> los<br />
fundam<strong>en</strong>tos conceptuales <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia propio <strong>de</strong>l Estado liberal <strong>de</strong>l siglo XIX,<br />
377
eco <strong>en</strong> <strong>la</strong>s publicaciones médicas <strong>de</strong> mayor difusión <strong>en</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos 630 . El<br />
prototipo <strong>de</strong> hospital que funcionaba a finales <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l<br />
estado español, no se ajustaba al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital mo<strong>de</strong>rno que ya proliferaba <strong>en</strong><br />
otros países como Francia, Austria o Alemania, <strong>de</strong> pequeño tamaño, con sa<strong>la</strong>s<br />
regu<strong>la</strong>res con reducido número <strong>de</strong> camas, con mucha vegetación a su alre<strong>de</strong>dor y<br />
ubicados fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones 631 . La consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los propios hospitales<br />
como fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> infección, <strong>de</strong>rivadas <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
paci<strong>en</strong>tes que pa<strong>de</strong>cían <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>la</strong>s insufici<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong><br />
profi<strong>la</strong>xis y el excesivo tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s que alojaban a los <strong>en</strong>fermos, constituían<br />
los principales argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es se <strong>de</strong>cantaban hacia el mo<strong>de</strong>lo alternativo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria.<br />
La modalidad <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> evitar a los <strong>en</strong>fermos<br />
los riesgos e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes atribuibles a <strong>la</strong> hospitalización, les reportaría <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja<br />
<strong>de</strong> ser at<strong>en</strong>didos por los facultativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, con los mismos medios que<br />
<strong>en</strong> el hospital, y <strong>de</strong> disfrutar <strong>de</strong> los cuidados que les disp<strong>en</strong>sara su propia familia. No<br />
hay que olvidar que <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong>l hospital no era precisam<strong>en</strong>te positiva <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 632 . Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 int<strong>en</strong>tó<br />
impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta modalidad asist<strong>en</strong>cial, éste resultó un verda<strong>de</strong>ro<br />
fracaso. Don<strong>de</strong> mayor problema hubo para poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
domiciliaria fue <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, cuyos<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos se resistían a incorporar <strong>en</strong> sus presupuestos los recursos necesarios a<br />
tal fin. Sin embargo, al llegar los años set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese<br />
período histórico. Díez Rodríguez, F. (1993).<br />
630 La disyuntiva <strong>en</strong>tre b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria o domiciliaria con sus v<strong>en</strong>tajas e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, fue<br />
analizada por Vic<strong>en</strong>te López Ramón (1873), <strong>en</strong> el discurso que pronunció <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />
Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Con un aire más crítico, al abordar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l sistema hospita<strong>la</strong>rio vig<strong>en</strong>te, se situó el trabajo <strong>de</strong> Lechón (1879), que <strong>de</strong>nunciaba <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias<br />
observadas <strong>en</strong> el Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su punto <strong>de</strong> vista se vivía una situación<br />
<strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos especiales que permities<strong>en</strong> el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos infecciosos, así como <strong>de</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personal, tanto facultativo como <strong>de</strong> practicantes y<br />
<strong>en</strong>fermeros. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria municipal, condujo también a J. Gavio<strong>la</strong><br />
(1879) a proponer un mo<strong>de</strong>lo organizativo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un cuerpo facultativo médico-quirúrgico-farmacéutico, que se haría cargo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los pobres, sectorizando <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> tantos distritos como fuese necesario, <strong>de</strong><br />
acuerdo con el número <strong>de</strong> pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> cada uno.<br />
631 López Ramón, V. (1873: 20).<br />
632 Carasa, P. (1985).<br />
378
asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> eran tan evi<strong>de</strong>ntes, que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>naron los primeros esfuerzos<br />
por parte <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s ayuntami<strong>en</strong>tos. Se confeccionaron los primeros padrones <strong>de</strong><br />
pobres como base para acogerlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, y se crearon <strong>la</strong>s<br />
primeras casas <strong>de</strong> socorro para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia urg<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes 633 .<br />
Por su parte el hospital hubo <strong>de</strong> sufrir una progresiva adaptación a <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>mandas sociales y a <strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas. A finales <strong>de</strong>l siglo XIX y sobre todo<br />
con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, los hospitales com<strong>en</strong>zaron a vivir un período <strong>de</strong><br />
transición que convirtió el “hospital <strong>de</strong> cuidar” -asist<strong>en</strong>cia social al <strong>en</strong>fermo, pobre y<br />
marginado- <strong>en</strong> un hospital estrictam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong>stinado<br />
a diagnosticar y curar. La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana <strong>de</strong>l contagio y el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los nuevos conceptos <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis y <strong>de</strong>sinfección, contribuyeron<br />
notablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> los hospitales ya exist<strong>en</strong>tes y a <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> otros nuevos, que adaptaron su estructura a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s impuestas por <strong>la</strong><br />
nueva m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica. A ello se sumó <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l hospital como un<br />
espacio para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> nuevos<br />
profesionales. Este nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital se constituía <strong>en</strong> el precursor <strong>de</strong> lo que<br />
más tar<strong>de</strong> dio lugar al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital jerarquizado 634 .<br />
El tercer elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se sust<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> era el sistema<br />
asi<strong>la</strong>r. Los asilos constituían instituciones cerradas para el acogimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pobres con<br />
condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización, tales como niños huérfanos, disminuidos<br />
físicos, ancianos y viudas, a los que había que sumar los m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos”.<br />
En g<strong>en</strong>eral, los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia cerrados –hospitales y asilos- que<br />
suponían <strong>la</strong> reclusión <strong>de</strong> los pobres, provocaban importantes retic<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ellos.<br />
633 La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria municipal, condujo a Gavio<strong>la</strong>, J. (1879) a proponer un<br />
mo<strong>de</strong>lo organizativo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un<br />
cuerpo facultativo médico-quirúrgico-farmacéutico, que se haría cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los<br />
pobres, sectorizando <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> tantos distritos como fuese necesario, <strong>de</strong> acuerdo con el número <strong>de</strong><br />
pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> cada uno.<br />
634 Martín, E.; Comelles, J. M.; Arnau, M. (1993).<br />
379
A <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> su escasa efectividad <strong>en</strong> su función<br />
<strong>de</strong> curar, se unía <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> los asilos, <strong>de</strong>rivaba tanto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> extrema dureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> acogida como <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> libertad, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
separación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno familiar y vecinal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad que p<strong>la</strong>nteaban <strong>de</strong><br />
compatibilidad con otras estrategias <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia. Pero a pesar <strong>de</strong> todos los<br />
inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, estas instituciones <strong>de</strong> carácter cerrado fueron utilizadas por los<br />
pobres, qui<strong>en</strong>es aceptaban sus duras condiciones porque <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ocasiones<br />
su superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> ello.<br />
5.3. El papel <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial (1855-<br />
1936)<br />
5.3.1. La configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849<br />
La asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, tuvo <strong>en</strong> el hospital<br />
g<strong>en</strong>eral su único punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l siglo XIX. Como ya<br />
hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> el capítulo refer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sanidad municipal, hubo <strong>de</strong> alcanzar el siglo los años 70 para que com<strong>en</strong>zas<strong>en</strong> a<br />
asumirse nuevos compromisos <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, que<br />
cristalizaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera casa <strong>de</strong> socorro municipal. Todavía<br />
habría <strong>de</strong> pasar una década más, para que se iniciara <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, para prestar at<strong>en</strong>ción <strong>sanitaria</strong> a los más necesitados.<br />
Des<strong>de</strong> su fundación <strong>en</strong> 1410 por Gi<strong>la</strong>bert Jofré como hospital <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, el<br />
Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia pronto adquirió un carácter <strong>de</strong> hospital polival<strong>en</strong>te<br />
característico <strong>de</strong> los hospitales r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas, lo que se traducía <strong>en</strong> <strong>la</strong> acogida <strong>de</strong><br />
locos, <strong>en</strong>fermos, m<strong>en</strong>digos, expósitos, peregrinos, disminuidos físicos, etc. Aunque<br />
<strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong>l hospital val<strong>en</strong>ciano era característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalidad<br />
<strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, su perman<strong>en</strong>cia durante los comi<strong>en</strong>zas <strong>de</strong>l siglo XX<br />
condicionó <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes dificulta<strong>de</strong>s que tanto el Antiguo Régim<strong>en</strong> como el estado<br />
liberal <strong>en</strong>contraron para g<strong>en</strong>erar instituciones asist<strong>en</strong>ciales <strong>pública</strong>s especializadas.<br />
De este modo, <strong>en</strong> el período <strong>en</strong> que hemos c<strong>en</strong>trado nuestro estudio, el hospital<br />
380
estaba todavía <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes y expósitos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, pues <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 30 <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos había <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> funcionar<br />
como hospital militar. No obstante, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos y<br />
sobre todo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, el hospital inició un cierto proceso <strong>de</strong> cambio<br />
para dar respuesta por un <strong>la</strong>do a <strong>la</strong>s expectativas que <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />
social comunitaria <strong>de</strong> él se esperaban, y por otro a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />
<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo médico 635 .<br />
Efectivam<strong>en</strong>te, el hospital com<strong>en</strong>zó a concebirse como un espacio <strong>de</strong><br />
formación y adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos para los nuevos profesionales, como una<br />
institución diagnóstica y terapéutica –abandonando <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una terapéutica<br />
es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te paliativa y <strong>de</strong> una asist<strong>en</strong>cia basada <strong>en</strong> el cuidado y <strong>la</strong> protección-, y<br />
como un espacio para incorporar los avances técnicos y <strong>la</strong> especialización<br />
<strong>sanitaria</strong> 636 .<br />
La situación <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to que com<strong>en</strong>zó a pa<strong>de</strong>cer el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, llevó a <strong>la</strong> diputación a tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />
<strong>de</strong> segregar <strong>la</strong> tradicional sección <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hospital, tras<strong>la</strong>dando a estos<br />
paci<strong>en</strong>tes a un manicomio in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, ubicado <strong>en</strong> el antiguo conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jesús,<br />
<strong>de</strong> manera que a partir <strong>de</strong> 1865 los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hospital com<strong>en</strong>zaron a ocupar <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>starta<strong>la</strong>das sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> aquel edificio, que no abandonaron hasta más <strong>de</strong> un siglo<br />
<strong>de</strong>spués.<br />
La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong>l hospital había sufrido variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
primera mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opciones municipalizadora y<br />
<strong>provincia</strong>lizadora propuestas <strong>de</strong> manera alternativa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes progresistas y<br />
mo<strong>de</strong>radas <strong>de</strong>l liberalismo.<br />
De este modo, <strong>en</strong> 1822 el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia pasó a<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, situación que volvió a repetirse <strong>en</strong> 1836 y se<br />
mantuvo hasta <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849. Ésta y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
1852 fueron los textos legis<strong>la</strong>tivos básicos que configuraron <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te el<br />
635 La medicalización <strong>de</strong> los hospitales es un proceso complejo que no se ajusta a <strong>la</strong> misma cronología<br />
<strong>en</strong> todos los países. Sobre el proceso <strong>de</strong> medicalización <strong>de</strong> los hospitales, véase el trabajo <strong>de</strong><br />
Ackerknecht, E. (1986).<br />
381
sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia español y que, con pequeños retoques, se mantuvo vig<strong>en</strong>te<br />
hasta <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX.<br />
La ley <strong>de</strong> 1849, c<strong>la</strong>sificó a los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia públicos <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>erales, <strong>provincia</strong>les y municipales. Los g<strong>en</strong>erales t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada <strong>la</strong> misión<br />
<strong>de</strong> asistir <strong>la</strong>s incapacida<strong>de</strong>s perman<strong>en</strong>tes o aquel<strong>la</strong>s que requiries<strong>en</strong> una especial<br />
at<strong>en</strong>ción (locos, sordomudos, ciegos, etc.). Sin embargo, el escaso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este<br />
ramo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, que <strong>de</strong>bía ser compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado, supuso un importante<br />
foco <strong>de</strong> conflictos para los hospitales <strong>de</strong> locos, caso que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. Al<br />
no asumir el Estado <strong>en</strong> primer lugar el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />
hospital y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>l manicomio <strong>de</strong> Jesús, con <strong>la</strong>s necesarias mejoras y<br />
ampliaciones que rec<strong>la</strong>maban sus <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes insta<strong>la</strong>ciones, <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia tuvo que asumir este servicio como <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l. La situación se<br />
agravó con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Real Decreto <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1887, por <strong>la</strong> que se<br />
permitía a <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s celebrar conciertos <strong>en</strong>tre sí, ofreci<strong>en</strong>do a cambio llevar a los<br />
presupuestos <strong>de</strong>l Estado los créditos necesarios para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes. De<br />
acuerdo con ello, por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1909, se aprobó un acuerdo<br />
para que los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong> Castellón y Alicante tuvieran como<br />
refer<strong>en</strong>te el servicio establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Sin embargo, <strong>la</strong>s<br />
dotaciones presupuestarias prometidas no llegaban y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> invertir <strong>en</strong><br />
a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l manicomio <strong>de</strong> Jesús se hacían cada vez más necesarias.<br />
Así es como lo ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> propia Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria<br />
correspondi<strong>en</strong>te a 1914:<br />
“[...] El Estado no ha cumplido el compromiso adquirido por <strong>la</strong>s<br />
disposiciones citadas, ni ati<strong>en</strong><strong>de</strong> al sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ali<strong>en</strong>ados,<br />
puestos provisionalm<strong>en</strong>te al cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Diputaciones, según ha<br />
dispuesto <strong>en</strong> diversas Reales ór<strong>de</strong>nes el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, y<br />
los presupuestos <strong>provincia</strong>les son público testimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que a<br />
<strong>la</strong>s Corporaciones merece tan importante servicio [...]” 637 .<br />
636 Este mo<strong>de</strong>lo supondrá un paso intermedio hacia el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital jerarquizado cuyo<br />
<strong>de</strong>sarrollo se produjo <strong>en</strong> España a partir <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX. Martín, E.; Comelles, JM;<br />
Arnau, M. (1993).<br />
637 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 12, 69.<br />
382
Las atribuciones que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 concedió a <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l y municipal contemp<strong>la</strong>ban, <strong>en</strong> el primer caso, <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
instituciones <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> cerrado tales como hospitales, asilos, inclusas, etc. Sin<br />
negar a los municipios <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos 638 , <strong>la</strong><br />
norma consi<strong>de</strong>raba como tarea primordial <strong>de</strong> los municipios, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria 639 . De hecho, <strong>la</strong> infinidad <strong>de</strong> instituciones hospita<strong>la</strong>rias que<br />
proliferaron <strong>en</strong> el ámbito municipal a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX jugaron el papel <strong>de</strong><br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> socorros no especializados y se <strong>de</strong>dicaron a recoger inválidos, <strong>en</strong>fermos<br />
incurables, personas mayores, niños abandonados, etc., a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hospitales<br />
<strong>de</strong> carácter urbano o semiurbano, que c<strong>en</strong>traron su actividad <strong>en</strong> curar a los<br />
<strong>en</strong>fermos 640 .<br />
Abundando <strong>en</strong> una ori<strong>en</strong>tación que apostaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te por pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>marcación <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852<br />
estableció que <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong>bía existir al m<strong>en</strong>os un hospital <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos, una casa <strong>de</strong> misericordia, una <strong>de</strong> huérfanos y <strong>de</strong>samparados y otra <strong>de</strong><br />
maternidad y expósitos, <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l. Así fue como el Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, nombrando ésta <strong>la</strong><br />
junta administrativa <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to. La institución asumió responsabilida<strong>de</strong>s<br />
asist<strong>en</strong>ciales para el ámbito <strong>de</strong> toda su <strong>provincia</strong>, propiciando un c<strong>en</strong>tralismo<br />
absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> capital y<br />
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos sanitarios <strong>en</strong> algunas<br />
pob<strong>la</strong>ciones gran<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>uria <strong>de</strong> los pequeños municipios 641 . A<strong>de</strong>más pronto tuvo<br />
que ampliar su cobertura a <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong> Castellón y Alicante. La inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
hospitales <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> ambas propició una Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1853, por <strong>la</strong> que el<br />
hospital <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia estaba obligado a recibir pobres <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> esta proce<strong>de</strong>ncia.<br />
638 En gran número <strong>de</strong> pueblos y ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l territorio val<strong>en</strong>ciano ya existían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII<br />
c<strong>en</strong>tros hospita<strong>la</strong>rios que <strong>en</strong> su mayor parte eran <strong>de</strong> pequeño tamaño y se utilizaban más como<br />
albergues que con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> prestar asist<strong>en</strong>cia médica. López Terrada, M.L. (1992).<br />
639 El artículo 90 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852 <strong>de</strong>cía: “[...] La más importante obligación <strong>de</strong> los<br />
Ayuntami<strong>en</strong>tos respecto <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, consiste, según el espíritu <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley y <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l<br />
pres<strong>en</strong>te Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, [...] <strong>en</strong> los socorros y hospitalidad domiciliaria. Este es el verda<strong>de</strong>ro y es<strong>en</strong>cial<br />
objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal”. Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1852.<br />
640 Carasa Soto, P. (1985).<br />
641 Barona Vi<strong>la</strong>r, JL.; Bernabeu Mestre, J.; Moncho Vasallo, J. (1999).<br />
383
No obstante, esta obligación nunca supuso una carga asist<strong>en</strong>cial importante para el<br />
hospital, dada <strong>la</strong> escasa <strong>de</strong>manda que <strong>la</strong> lejanía geográfica motivaba 642 .<br />
El soporte económico <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia que<br />
contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1849 se sust<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> los fondos económicos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />
limosnas, fundaciones, memorias y obras pías, así como <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas propias, <strong>de</strong>rechos<br />
y acciones <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos exist<strong>en</strong>tes. Con este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s<br />
dificulta<strong>de</strong>s económicas fueron el <strong>de</strong>nominador común <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
instituciones b<strong>en</strong>éficas y asist<strong>en</strong>ciales exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todo el estado español 643 . La<br />
novedad que se introdujo <strong>en</strong> esta cuestión con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, consistía <strong>en</strong><br />
incorporar a los fondos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s que pudieran ser<br />
presupuestadas por los organismos públicos, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> los presupuestos estatales,<br />
<strong>provincia</strong>les y municipales. De este modo, los establecimi<strong>en</strong>tos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> com<strong>en</strong>zaron a partir <strong>de</strong> estos mom<strong>en</strong>tos a formalizar su<br />
financiación anual mediante un sistema <strong>de</strong> presupuestos. Pero esto no fue óbice para<br />
que los establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos continuaran comportándose como organismos<br />
autónomos, <strong>de</strong> manera que su trayectoria asist<strong>en</strong>cial continuó estando condicionada<br />
por sus propios recursos económicos, jugando <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l un papel<br />
secundario como garante <strong>de</strong>l posible déficit.<br />
En el caso <strong>de</strong>l Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, el carácter <strong>provincia</strong>l que le<br />
confirió <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1849, supuso cambios importantes <strong>en</strong> su financiación y<br />
administración que hasta ese mom<strong>en</strong>to habían t<strong>en</strong>ido un marcado carácter local, con<br />
una importante contribución tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia local como <strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad. Ambas r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>saparecieron cuando el hospital fue c<strong>la</strong>sificado como <strong>de</strong><br />
carácter <strong>provincia</strong>l, por lo que <strong>la</strong> diputación tuvo que comp<strong>en</strong>sar los problemas<br />
financieros <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, realizando un importante esfuerzo presupuestario <strong>en</strong> los<br />
años inmediatos posteriores a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l nuevo marco legal <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
Un segundo aspecto que también le afectó seriam<strong>en</strong>te fue el proceso <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>samortización <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l clero que se inició <strong>en</strong> 1836 y continuó con <strong>la</strong> ley<br />
<strong>de</strong>samortizadora <strong>de</strong> 1841 y <strong>la</strong> <strong>de</strong>samortización <strong>de</strong> 1855. La crisis que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó a <strong>la</strong><br />
642 Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XVIII, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alicante también había <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sus<br />
propios recursos asist<strong>en</strong>ciales para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los más necesitados. Pascual Artiaga, M. (1999).<br />
643 Carasa Soto, P (1985).<br />
384
iglesia y el estado <strong>en</strong> este proceso, <strong>de</strong>terminó necesariam<strong>en</strong>te un mayor<br />
interv<strong>en</strong>sionismo <strong>de</strong> éste <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, al t<strong>en</strong>er que asumir el<br />
espacio tradicionalm<strong>en</strong>te ocupado por el clero regu<strong>la</strong>r 644 .<br />
El proceso <strong>de</strong>samortizador supuso para el hospital val<strong>en</strong>ciano <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />
los ingresos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas eclesiásticas variables: el Fondo Pío<br />
B<strong>en</strong>eficial y <strong>la</strong>s P<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mitras. La primera era una r<strong>en</strong>ta concedida por el<br />
Vaticano, que <strong>de</strong>bía invertirse <strong>en</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> segunda estaba constituida por<br />
r<strong>en</strong>tas variables, que los obispados <strong>de</strong> Segorbe y Orihue<strong>la</strong> y el arzobispado <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia ingresaban <strong>en</strong> los fondos <strong>de</strong>l hospital. Por otra parte, el rápido proceso <strong>de</strong><br />
liquidación <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong>l hospital que, <strong>de</strong>bido al proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización,<br />
casi había acabado <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> diez años con un rico patrimonio inmobiliario <strong>de</strong><br />
un tiempo que abarcaba siglos, sumió a <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> un importante déficit<br />
financiero. Únicam<strong>en</strong>te quedaron exceptuadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta, el Teatro Principal y <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> toros, cuyo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to resultó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong>l<br />
hospital a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX:<br />
“[...] Con el producto, pues, que reportan ambos espectáculos, que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> los m<strong>en</strong>cionados edificios, bi<strong>en</strong> por arri<strong>en</strong>do o<br />
<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ta propia, expuesto a contrarieda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> dudosos y variables<br />
resultados, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l 3% que abona el Estado por los bi<strong>en</strong>es<br />
<strong>en</strong>ag<strong>en</strong>ados, algunos ingresos ev<strong>en</strong>tuales y los legados y limosnas que<br />
tanto cuanto más escasean, más indisp<strong>en</strong>sables se hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestros días,<br />
son los medios que cu<strong>en</strong>ta el Hospital para cubrir el consi<strong>de</strong>rable gasto y<br />
sus premiosas necesida<strong>de</strong>s, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do aún que suplir los fondos<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> cantidad bastante hasta quedar nive<strong>la</strong>do el presupuesto<br />
<strong>de</strong>l Establecimi<strong>en</strong>to [...]” 645 .<br />
En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l hospital <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> nuestro<br />
estudio, estuvo ori<strong>en</strong>tada por el criterio <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er sus bi<strong>en</strong>es patrimoniales,<br />
transformados <strong>en</strong> <strong>de</strong>uda <strong>pública</strong> y sometidos a una progresiva <strong>de</strong>valuación. En este<br />
644 Arto<strong>la</strong>, M. (1983: 136-160).<br />
645 Hospital Provincial (1873).<br />
385
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s arcas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong>bían jugar un papel subsidiario como<br />
comp<strong>en</strong>sadoras <strong>de</strong> los números rojos.<br />
5.3.2. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y finalidad <strong>de</strong>l hospital<br />
Como establecimi<strong>en</strong>to catalogado <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, el Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia asumió el triple objetivo <strong>de</strong><br />
asistir a los <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes y expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Ello <strong>de</strong>terminó que su<br />
organización quedara establecida <strong>en</strong> tres <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos distintos, aunque<br />
re<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong>tre sí. Las <strong>en</strong>fermerías g<strong>en</strong>erales, <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, el manicomio para hacerse cargo <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes pobres y naturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> inclusa para<br />
acoger a los niños habidos ilegítimam<strong>en</strong>te, abandonados o <strong>en</strong>tregados <strong>en</strong> <strong>la</strong> casacuna.<br />
Cada uno <strong>de</strong> estos tres <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos contó con reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos propios para<br />
establecer su organización.<br />
A pesar <strong>de</strong> que el primitivo hospital se había fundado con el propósito <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, este objetivo quedó relegado a un segundo p<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
segunda mitad <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos. La situación <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te hacinami<strong>en</strong>to que com<strong>en</strong>zó<br />
a pa<strong>de</strong>cer el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hospital 646 , llevó a <strong>la</strong> diputación a<br />
tras<strong>la</strong>dar a estos paci<strong>en</strong>tes a un manicomio in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, ubicado <strong>en</strong> el antiguo<br />
conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jesús. Así fue como a partir <strong>de</strong> 1865 <strong>en</strong> que los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hospital<br />
com<strong>en</strong>zaron a ocupar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>starta<strong>la</strong>das sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> aquel edificio, el espacio <strong>de</strong>stinado a<br />
estos paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el hospital quedó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te reducido:<br />
“[...] No se compone hoy más que <strong>de</strong> dos edificios sin importancia,<br />
contiguos el uno <strong>de</strong>l otro, cont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el primero dos salones <strong>de</strong> reducida<br />
capacidad que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> dormitorio a quince individuos, por término<br />
medio, próximos a recobrar su cabal juicio, con un comedor, también<br />
algún tanto reducido, algunos cuartos y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>sta habitación <strong>de</strong>stinada<br />
al Director <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, precedido todo <strong>de</strong> un pobre vestíbulo. Y el<br />
segundo <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, parecido al primero, ti<strong>en</strong>e otros dos salones, su<br />
646 En 1859 <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> ingresados se acercaba a 500. A.D.P.V., D.1.2., caja 20.<br />
386
comedor, algunos pequeños cuartos más <strong>de</strong> <strong>en</strong>cierro, un patio para<br />
<strong>de</strong>sahogo y esparcimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ci<strong>en</strong>to cuar<strong>en</strong>ta y cinco imbéciles y<br />
epilépticos próximam<strong>en</strong>te que exist<strong>en</strong> allí reunidos a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los presos<br />
[...]” 647 .<br />
Pero el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes al manicomio <strong>de</strong> Jesús, que inicialm<strong>en</strong>te se<br />
p<strong>la</strong>nteó como una situación provisional, p<strong>la</strong>nteó verda<strong>de</strong>ros problemas a <strong>la</strong><br />
diputación ya que este emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> no reunir <strong>la</strong>s condiciones<br />
requeridas, pronto resultó insufici<strong>en</strong>te para albergar al creci<strong>en</strong>te volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> locos<br />
que solicitaban acogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución. El compromiso <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r 100 <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong> Castellón y Alicante y <strong>la</strong> inhibición <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong><br />
asumir esta rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>terminaron que <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se<br />
p<strong>la</strong>ntease <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo manicomio, con emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el monte<br />
<strong>de</strong>l Vedat <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> que, una vez construido,<br />
pasara a hacerse cargo <strong>de</strong> su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to el estado. La pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia era reproducir <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> Zaragoza, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> su diputación había<br />
cedido el Manicomio <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r al Estado <strong>en</strong> 1912 648 . Sin embargo,<br />
a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l proyecto 649 , <strong>la</strong>s trabas que <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong>samortizadoras<br />
impusieron a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hospital, con cuyo producto <strong>de</strong>bía realizarse<br />
<strong>la</strong> obra, condujeron a <strong>la</strong> diputación a <strong>de</strong>sistir <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l proyecto 650 . El<br />
estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>terminó pues, que <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l manicomio <strong>provincia</strong>l<br />
no mejoras<strong>en</strong> <strong>en</strong> todo el período <strong>de</strong> nuestro estudio y los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes allí confinados se<br />
vieran con<strong>de</strong>nados a pa<strong>de</strong>cer el mismo estado <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción.<br />
El espacio ocupado por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías <strong>de</strong>l hospital, don<strong>de</strong> quedaban<br />
ingresados los paci<strong>en</strong>tes afectos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes lo integraban dos naves<br />
<strong>de</strong> 59 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 12 <strong>de</strong> ancho y <strong>de</strong> 80 metros por 13. La primera, <strong>en</strong> forma<br />
<strong>de</strong> crucero, albergaba 132 camas que ocupaban los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> medicina y <strong>de</strong>stinaba<br />
una <strong>de</strong> sus a<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada sección <strong>de</strong> clínica, por servir para <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia a los<br />
647 Hospital Provincial (1873).<br />
648 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 12, 62-72.<br />
649 Con fecha 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1898, <strong>la</strong> diputación dio el visto bu<strong>en</strong>o al presupuesto para su ejecución,<br />
que <strong>en</strong> 1900 fue aprobado por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> julio, con un coste que asc<strong>en</strong>día a 4.605.720<br />
pesetas.<br />
650 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 141-143.<br />
387
profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. De forma idéntica, el piso superior albergaba<br />
otro <strong>en</strong>orme salón columnario con <strong>de</strong>stino a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermas <strong>de</strong> medicina, con capacidad<br />
para 150 camas y que <strong>de</strong>stinaba también una sección para <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
institución académica. La segunda nave, también arqueada y con columnas, <strong>la</strong><br />
integraban también una sa<strong>la</strong> crucero <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja con 115 camas <strong>de</strong>stinadas a los<br />
<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> cirugía, y otra <strong>de</strong> iguales características <strong>en</strong> el piso superior, con 115<br />
camas <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong>s mujeres. El hospital contaba a<strong>de</strong>más con otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />
para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r “<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s especiales”, <strong>en</strong>tre los que figuraba uno <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong><br />
sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que contaba con un servicio específico <strong>de</strong> facultativos para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s prostitutas <strong>en</strong>fermas y ocho habitaciones <strong>de</strong>stinadas a p<strong>en</strong>sionistas que<br />
<strong>de</strong>searan asist<strong>en</strong>cia separada 651 .<br />
Este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital, con <strong>en</strong>fermerías gran<strong>de</strong>s, numerosas camas, mezc<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos afectos <strong>de</strong> diversas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, escasa v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y limpieza,<br />
com<strong>en</strong>zó a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> crisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. En estos mom<strong>en</strong>tos<br />
com<strong>en</strong>zaba a imponerse el mo<strong>de</strong>lo francés y alemán <strong>de</strong> pequeños hospitales,<br />
separados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> jardines y <strong>de</strong>stinados a 150 o 200 <strong>en</strong>fermos,<br />
<strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> crucero fueran sustituidas por otras <strong>de</strong> tan solo 25 o<br />
30 camas y que recibieran pocas varieda<strong>de</strong>s patológicas 652 . Lechón, <strong>en</strong> su visita<br />
realizada al Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>nunciaba <strong>la</strong>s importantes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />
que sufría <strong>la</strong> institución, motivada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos afectos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s:<br />
“[...] Asombra ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma sa<strong>la</strong> y <strong>en</strong> camas contiguas al viejo, al niño<br />
al varioloso, al neurósico, al tífico, al pulmoníaco y a otros afectos <strong>de</strong><br />
lesiones graves o leves, agudas o crónicas, contagiosas o no. No se<br />
dispone <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos especiales y no es posible evitar esta falta tan<br />
<strong>en</strong>orme, proscrita por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y at<strong>en</strong>tatoria a los intereses sociales, pues<br />
con sobrada frecu<strong>en</strong>cia sucumbe víctima <strong>de</strong>l contagio qui<strong>en</strong> ingresó por<br />
aliviarse <strong>de</strong> alguna ligera indisposición [...]” 653 .<br />
651 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
652 López Ramón, V. (1873).<br />
653 Lechón (1879).<br />
388
A pesar <strong>de</strong>l carácter b<strong>en</strong>éfico que constituía <strong>la</strong> misión primordial <strong>de</strong>l hospital,<br />
éste contaba también con una sección <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> “<strong>en</strong>fermos<br />
distinguidos”, a los cuales se les <strong>de</strong>stinaba difer<strong>en</strong>te habitación y comodida<strong>de</strong>s, que<br />
estaban <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r adquisitivo. De acuerdo con éste, los <strong>de</strong> primera<br />
categoría <strong>de</strong>bían abonar 10 pesetas diarias durante el primer mes y 5 <strong>en</strong> lo sucesivo.<br />
A los <strong>de</strong> segunda les correspondía abonar 10 pesetas diarias <strong>en</strong> los primeros 15 días y<br />
5 posteriorm<strong>en</strong>te. El precio para los <strong>de</strong> tercera se situaba <strong>en</strong> 5 pesetas diarias <strong>en</strong> los<br />
primeros 15 días y 2,5 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. A estos costes por estancia habría que sumar<br />
<strong>en</strong>tre 300 y 600 pesetas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas <strong>de</strong> mayor<br />
importancia y <strong>en</strong>tre 150 y 300 pesetas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or importancia 654 .<br />
En fecha 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1873 tuvo lugar <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección<br />
<strong>de</strong>nominada Convalec<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cirat, por haber sido fundada y dotada con <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas<br />
libres <strong>de</strong> Dª María Felicia Zapata <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>tayud, con<strong>de</strong>sa viuda <strong>de</strong> Cirat y<br />
Vil<strong>la</strong>franqueza, como un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong>stinado a convaleci<strong>en</strong>tes. “[...]<br />
Dieciocho por término medio son los <strong>en</strong>fermos que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran allí una tan esmerada<br />
asist<strong>en</strong>cia para recobrar <strong>la</strong>s fuerzas perdidas o <strong>de</strong>bilitadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> dol<strong>en</strong>cia que<br />
pa<strong>de</strong>cieron, que difícilm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n alcanzar <strong>en</strong> su propia casa aún los que gozan <strong>de</strong><br />
una mediana posición social [...]” 655 . El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914 a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer<br />
refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> Convalec<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cirat también hacía alusión a otra para Señoras<br />
Nobles, seña<strong>la</strong>ndo que <strong>la</strong>s administraciones <strong>de</strong> ambas reintegraban al hospital el<br />
gasto que estos servicios le originaban.<br />
La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos asistidos <strong>en</strong> el hospital <strong>en</strong> pobres,<br />
distinguidos pobres -aquellos admitidos como pobres por qui<strong>en</strong> algún bi<strong>en</strong>hechor<br />
abonase una pequeña cantidad diaria- y p<strong>en</strong>sionistas no pobres -los que acudies<strong>en</strong> al<br />
hospital sin acreditar su condición <strong>de</strong> pobreza- servía para difer<strong>en</strong>ciar no sólo <strong>la</strong><br />
ubicación física y <strong>la</strong>s condiciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia, sino que a<strong>de</strong>más<br />
implicaba una difer<strong>en</strong>te dieta alim<strong>en</strong>taria, más restringida y con m<strong>en</strong>or aporte<br />
proteico, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> carne, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los más pobres 656 . Esta evi<strong>de</strong>nte<br />
discriminación <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>fermos, resultó uno <strong>de</strong> los argum<strong>en</strong>tos que sirvieron <strong>de</strong><br />
654 Artículos 91 y 92 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914.<br />
655 Hospital Provincial (1873).<br />
656 Hospital Provincial (1872).<br />
389
crítica a los que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>de</strong> los pobres<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hospita<strong>la</strong>ria, dado el incuestionable carácter estigmatizante que originaba<br />
esta última institución:<br />
“[...] Otras v<strong>en</strong>tajas quizás <strong>de</strong> más utilidad posee <strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
domiciliaria y que nunca podrá arrebatarle <strong>la</strong> nosocomial; me refiero a<br />
algunas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al or<strong>de</strong>n moral. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l nosocomio <strong>de</strong>spierta<br />
<strong>en</strong> el ánimo <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong>sgraciados un horror inv<strong>en</strong>cible y exagerado.<br />
Más aún consi<strong>de</strong>raciones sociales fútiles cuando se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vida, <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za que inspira el estado <strong>de</strong> miseria ocasionada muchas<br />
veces por un cambio <strong>de</strong> posición o un revés <strong>de</strong> fortuna, <strong>en</strong>cierran <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
oscuridad <strong>de</strong> cuatro pare<strong>de</strong>s a infelices que sucumb<strong>en</strong> víctimas <strong>de</strong>l rubor<br />
que les causa el acto <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rgar <strong>la</strong> mano para implorar <strong>la</strong> caridad <strong>pública</strong><br />
[...]” 657 .<br />
Algunos autores han remarcado <strong>la</strong>s retic<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral pres<strong>en</strong>taban los<br />
pobres a acogerse a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia acompañada <strong>de</strong> reclusión, ya fuera <strong>de</strong> carácter<br />
hospita<strong>la</strong>rio o asi<strong>la</strong>r 658 . Según ellos, <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong>l rechazo no t<strong>en</strong>drían que ver con<br />
el orgullo o <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, como creían los reformadores sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />
medias, sino más bi<strong>en</strong> con razones prácticas. Los hospitales eran vistos, con razón,<br />
como una casi segura antesa<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte, por lo que el ingreso <strong>en</strong> ellos solía<br />
<strong>de</strong>morarse hasta que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad solía alcanzar <strong>la</strong> irreversibilidad, alim<strong>en</strong>tando así<br />
un círculo vicioso que contribuía a <strong>la</strong> elevada mortalidad <strong>de</strong> los hospitales españoles<br />
<strong>en</strong> esa etapa.<br />
Las <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa t<strong>en</strong>ían una <strong>en</strong>trada in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calle Quevedo y estaban integradas por una oficina para <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> los<br />
expósitos, at<strong>en</strong>dida por <strong>la</strong>s hermanas <strong>de</strong> San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúl, un salón <strong>de</strong> recreo, una<br />
cocina, dos comedores -uno para <strong>la</strong>s nodrizas internas y otro para los niños-. En otro<br />
piso se situaban dos dormitorios separados, para niños y niñas, con unas 40 camas<br />
cada uno. Las insta<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>s completaban <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> aseo, una galería para recreo<br />
657 López Ramón, V. (1873: 115).<br />
658 Al temor y rechazo <strong>de</strong> los pobres al régim<strong>en</strong> hospita<strong>la</strong>rio se refier<strong>en</strong> Carasa, P. (1985) y<br />
Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>, J. (1996).<br />
390
<strong>de</strong> los niños, un oratorio, dos saloncitos que hacían <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermerías para cada uno <strong>de</strong><br />
los sexos, así como un salón <strong>de</strong> mayor proporción ocupado por 130 cunas.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, el piso superior estaba <strong>de</strong>stinado a dormitorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nodrizas internas 659 .<br />
En 1878 se suprimió el torno exist<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>positar a los niños y se construyó una<br />
escalera reservada e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l<br />
establecimi<strong>en</strong>to, por <strong>la</strong> que pudies<strong>en</strong> <strong>en</strong>trar <strong>de</strong> manera confi<strong>de</strong>ncial a cualquier hora<br />
<strong>de</strong>l día, <strong>la</strong>s personas que quisieran <strong>de</strong>positar una criatura 660 .<br />
En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías fueron varias <strong>la</strong>s disposiciones publicadas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, para disponer cual<br />
<strong>de</strong>bía ser <strong>la</strong> organización, tipo <strong>de</strong> personal y distribución <strong>de</strong> funciones. Así, tras el<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1850, antes <strong>de</strong> que finalizara el noveci<strong>en</strong>tos<br />
vieron <strong>la</strong> luz dos nuevos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, el <strong>de</strong> 1881 y el <strong>de</strong> 1897. En el primer tercio <strong>de</strong>l<br />
siglo XX, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l hospital estuvo regu<strong>la</strong>da por tres nuevos textos normativos<br />
e<strong>la</strong>borados <strong>en</strong> 1914, 1933 y 1935 661 .<br />
Los distintos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos publicados antes <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos y el <strong>de</strong> 1914,<br />
mantuvieron una or<strong>de</strong>nación simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> sus cont<strong>en</strong>idos, ocupándose <strong>en</strong> primer<br />
término <strong>de</strong> establecer cual <strong>de</strong>bía ser el marco <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, para<br />
continuar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> empleados<br />
que prestaban servicio <strong>en</strong> el mismo. Los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que hemos <strong>en</strong>contrado <strong>de</strong>l<br />
período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> -1933 y 1935- obviaban <strong>la</strong> primera<br />
parte <strong>de</strong> los anteriores y se c<strong>en</strong>traban únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong><br />
los difer<strong>en</strong>tes profesionales empleados <strong>en</strong> el hospital.<br />
Los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 1850, 1881, 1897 y 1914 coincidieron <strong>en</strong> establecer como<br />
objetivo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y curación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos civiles,<br />
que pa<strong>de</strong>cies<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes, que vivies<strong>en</strong> <strong>en</strong> algún punto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
y que reunieran <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> ser pobres 662 . Los <strong>en</strong>fermos que disfrutaran <strong>de</strong><br />
659 Hospital Provincial (1873).<br />
660 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 142.<br />
661 Hospital Provincial (1850, 1881, 1897, 1914, 1933, 1935).<br />
662 Para justificar el primer punto era preciso obt<strong>en</strong>er un certificado <strong>de</strong>l facultativo <strong>de</strong> guardia que<br />
realizara el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo y para acreditar <strong>la</strong> vecindad y <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> pobreza se<br />
requería <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong>l respectivo juez municipal o alcal<strong>de</strong>, con el visto bu<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l párroco.<br />
Artículo primero <strong>de</strong> los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 1881 y 1897 y artículo 84 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914. Ibí<strong>de</strong>m.<br />
391
medios económicos para ser at<strong>en</strong>didos <strong>de</strong>bían abonar el importe <strong>de</strong> su estancia y<br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución hospita<strong>la</strong>ria.<br />
A pesar <strong>de</strong> lo establecido <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong>l ámbito territorial al<br />
que <strong>de</strong>bía dar cobertura, se puntualizaba que el hospital también se haría cargo <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> otras proce<strong>de</strong>ncias, mi<strong>en</strong>tras no existiera <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />
<strong>en</strong>fermo, establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>stinados a tal fin y sobre todo cuando se tratara <strong>de</strong> casos<br />
<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, o estuvieran compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> alguno <strong>de</strong> los casos sigui<strong>en</strong>tes:<br />
• Los <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> que no tuvieran otro medio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia.<br />
En este supuesto, el hospital <strong>de</strong>bía rec<strong>la</strong>mar los gastos causados a <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s, corporaciones o particu<strong>la</strong>res a qui<strong>en</strong>es correspondiera.<br />
• Los que or<strong>de</strong>nara <strong>la</strong> autoridad.<br />
• Las mujeres que, habi<strong>en</strong>do concebido ilegítimam<strong>en</strong>te, quisieran<br />
solicitar el auxilio <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> maternidad, a partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
que <strong>en</strong>tras<strong>en</strong> <strong>en</strong> su séptimo mes <strong>de</strong> gestación.<br />
• Las mujeres con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas o sifilíticas, incluso <strong>la</strong>s<br />
prostitutas inscritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />
Gobierno Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Éstas eran visitadas y asistidas por los<br />
facultativos y practicantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>en</strong> caso<br />
necesario por los <strong>de</strong>l hospital, para lo cual el hospital t<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>stinado<br />
un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to especial.<br />
• En caso <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia, mi<strong>en</strong>tras el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1881 era taxativo <strong>en</strong><br />
afirmar que “[...] no admitirá <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>en</strong>fermo alguno<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia reinante [...]”, los <strong>de</strong> 1897 y 1914 establecieron que <strong>la</strong><br />
admisión <strong>de</strong> los afectados por <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia quedara a juicio <strong>de</strong>l<br />
director <strong>de</strong>l hospital, asesorado por su cuerpo facultativo y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s leyes vig<strong>en</strong>tes sobre b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y sanidad.<br />
Las sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l hospital también eran utilizadas con fines doc<strong>en</strong>tes por los<br />
profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. Los locales <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución académica<br />
val<strong>en</strong>ciana, se hal<strong>la</strong>ron dispersos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l hospital hasta que <strong>en</strong><br />
1885 se agruparon <strong>en</strong> un edificio específico e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. En 1893 el c<strong>la</strong>ustro <strong>de</strong><br />
392
profesores hizo explícito el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> construir un nuevo edificio que tuviera anexo un<br />
hospital clínico, con un criterio simi<strong>la</strong>r a los que se habían construido <strong>en</strong> Barcelona,<br />
Zaragoza, Val<strong>la</strong>dolid y Granada. Sin embargo <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> índole económica<br />
para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte este proyecto no fueron pocas y su concreción se fue vi<strong>en</strong>do<br />
ap<strong>la</strong>zada año tras año, <strong>de</strong> manera que el comi<strong>en</strong>zo efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras para el<br />
edificio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva facultad tuvo lugar <strong>en</strong> 1928 663 .<br />
Entre tanto, el hospital <strong>provincia</strong>l contó con una sección <strong>de</strong> clínica, con fines<br />
doc<strong>en</strong>tes, integrada por los <strong>en</strong>fermos elegidos por los catedráticos o profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Facultad <strong>de</strong> Medicina, cuya tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su sección <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> se realizaba <strong>de</strong><br />
acuerdo con los médicos <strong>de</strong>l hospital. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong>bía pasarse a<br />
diario una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los casos ingresados, para que los profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad<br />
eligieran aquellos casos que estimas<strong>en</strong> más interesantes. El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914<br />
recogía a<strong>de</strong>más el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una consulta <strong>pública</strong> gratuita <strong>de</strong> clínica médica<br />
dos días a <strong>la</strong> semana, <strong>en</strong> horario <strong>de</strong> 11,30 a 13 horas 664 . En 1923 Ramón Gómez<br />
Ferrer, como Decano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina, propuso a <strong>la</strong> diputación <strong>la</strong><br />
amortización <strong>de</strong> tres vacantes <strong>de</strong> médicos numerarios exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong><br />
obstetricia, cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mujeres y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nariz, garganta y oídos,<br />
pasando a hacerse cargo <strong>de</strong> estos servicios <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. Hasta ese<br />
mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> institución académica v<strong>en</strong>ía contribuy<strong>en</strong>do con una subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
11.000 pesetas anuales, que pagaba a <strong>la</strong> diputación por el mayor gasto que<br />
implicaban <strong>la</strong>s estancias clínicas <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>stinados a fines doc<strong>en</strong>tes. La<br />
acumu<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas asignadas a los tres<br />
profesionales cuyas p<strong>la</strong>zas se amortizaron, llevó aparejado un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción que recibía <strong>la</strong> diputación a 30.000 pesetas anuales, pero finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
institución académica <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró su incapacidad económica para dar respuesta a tal<br />
petición 665 . De hecho, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io <strong>en</strong>tre ambas instituciones <strong>en</strong> 1930,<br />
seguía mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución doc<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />
11.000 pesetas 666 .<br />
663 Barona, J.L. (1998a).<br />
664 Artículo 95. Hospital Provincial (1914).<br />
665 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 21, 114-125.<br />
666 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 29, 145-150.<br />
393
Para que un <strong>en</strong>fermo fuese ingresado <strong>en</strong> el hospital, era imprescindible su<br />
reconocimi<strong>en</strong>to por el facultativo <strong>de</strong> guardia y tras comprobar que su estado <strong>de</strong> salud<br />
lo requería, pasaba a formalizarse su ingreso, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría<br />
<strong>de</strong>l hospital los justificantes que acreditaban <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes condiciones requeridas –<br />
territorialidad y condición <strong>de</strong> pobreza. En caso <strong>de</strong> que todo fuese correcto, <strong>la</strong><br />
comisaría emitía <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ingreso, insta<strong>la</strong>ndo al <strong>en</strong>fermo <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección<br />
recom<strong>en</strong>dada por el médico que le había at<strong>en</strong>dido. A este <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hospital<br />
también le correspondía hacerse cargo <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> <strong>en</strong>tradas, <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>bían<br />
consignarse todos los datos <strong>de</strong> filiación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos que ingresaban, docum<strong>en</strong>tos<br />
pres<strong>en</strong>tados y antece<strong>de</strong>ntes, sección y número <strong>de</strong> cama <strong>en</strong> que se le insta<strong>la</strong>ba, así<br />
como <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino.<br />
La inclusa era otro <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l hospital cuyo objetivo era <strong>la</strong><br />
crianza <strong>de</strong> los niños expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> hasta los siete años <strong>de</strong> edad, que si<strong>en</strong>do<br />
ilegítimos, huérfanos <strong>de</strong> ambos padres o <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> ellos, éstos no dispusieran <strong>de</strong><br />
recursos para su crianza. Así mismo podían ser asistidos <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to los<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> siete años con alguno <strong>de</strong> sus padres ingresados <strong>en</strong> el hospital, durante el<br />
tiempo que durase su <strong>en</strong>fermedad, para no quedar <strong>en</strong>tre tanto abandonados. En el<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso, si el expósito era acompañado, <strong>de</strong>bía constatarse si éste había<br />
sido bautizado o inscrito <strong>en</strong> el registro civil, <strong>en</strong> cuyo caso se exigía <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />
que lo hiciese constar. Tras registrar los datos <strong>de</strong> filiación <strong>de</strong>l nuevo ingreso, <strong>la</strong> hija<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad <strong>en</strong>cargada le colgaba <strong>de</strong>l cuello un plomo acuñado indicando el año y<br />
número que se asignaba para su i<strong>de</strong>ntificación. Seguidam<strong>en</strong>te se le insta<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sa<strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, para ser sometido a reconocimi<strong>en</strong>to médico antes <strong>de</strong><br />
su tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> sección respectiva, <strong>de</strong> acuerdo con su edad 667 .<br />
La crianza <strong>de</strong> los expósitos hasta los veinte meses <strong>de</strong> edad se realizaba<br />
básicam<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia. Ésta t<strong>en</strong>ía lugar <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa,<br />
por medio <strong>de</strong> nodrizas internas y externas. Las primeras <strong>de</strong>bían ser reconocidas para<br />
su admisión por el facultativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia institución y quedaban alojadas <strong>en</strong> el<strong>la</strong>,<br />
percibi<strong>en</strong>do una remuneración <strong>de</strong> 25 pesetas m<strong>en</strong>suales, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> manut<strong>en</strong>ción.<br />
Para <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> los niños a <strong>la</strong>s nodrizas externas, se exigía <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
667 Hospital Provincial (1898a).<br />
394
comisaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>de</strong> un certificado expedido por el cura o vicario <strong>de</strong> su<br />
feligresía, que diese crédito <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a conducta moral <strong>de</strong> <strong>la</strong> solicitante y <strong>de</strong> su<br />
esposo y <strong>de</strong>l día <strong>en</strong> que falleció el hijo <strong>de</strong> ambos, haci<strong>en</strong>do constar <strong>la</strong> edad que t<strong>en</strong>ía.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, tras pasar el reconocimi<strong>en</strong>to médico, se le hacía <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l expósito con<br />
el compromiso y el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> cuidarle como a un hijo propio. El hospital abonaba a <strong>la</strong><br />
nodriza <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 15 pesetas m<strong>en</strong>suales por <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y cuidado <strong>de</strong>l niño, hasta<br />
que éste alcanzara <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> veinte meses, pudi<strong>en</strong>do al finalizar este p<strong>la</strong>zo solicitar<br />
su prohijami<strong>en</strong>to o, <strong>de</strong> lo contrario <strong>en</strong>tregarlo <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa cuna <strong>de</strong>l hospital. El círculo<br />
se cerraba con su tras<strong>la</strong>do al cumplir los siete años a <strong>la</strong> Casa Hospicio <strong>de</strong> La<br />
Misericordia 668 .<br />
5.3.3. Estructura administrativa <strong>de</strong>l hospital<br />
Durante el Antiguo Régim<strong>en</strong>, el hospital se gobernaba mediante una junta<br />
rectora <strong>en</strong> <strong>la</strong> que estaban pres<strong>en</strong>tes el cabildo catedralicio, el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad y los grupos sociales más <strong>de</strong>stacados -aristocracia y burguesía comercial-. La<br />
Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852 <strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> cuyas manos <strong>de</strong>jaban <strong>la</strong> propuesta al<br />
gobernador <strong>de</strong>l personal director <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia: “[...] Para<br />
<strong>la</strong> dirección inmediata <strong>de</strong> cada establecimi<strong>en</strong>to, propondrán <strong>la</strong>s Juntas <strong>provincia</strong>les a<br />
los gobernadores, personas <strong>de</strong> arraigo <strong>en</strong> número <strong>de</strong> tres a cinco, según <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong>l Establecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ser uno <strong>de</strong> ellos eclesiástico; todos<br />
ellos <strong>de</strong>sempeñarán sus cargos gratuitam<strong>en</strong>te. Entre ellos se ha <strong>de</strong> nombrar un<br />
Director, un Secretario-Contador y un Depositario [...]”. Vemos pues que el papel <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia era <strong>en</strong> cierto modo garantizar <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />
grupos sociales <strong>de</strong> mayor influ<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />
<strong>pública</strong>s <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia manifiesta que<br />
se le concedía <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección y administración <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, fue vivida por<br />
<strong>la</strong> diputación como una importante limitación a <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. La<br />
reivindicación era que <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> los visitadores, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong><br />
668 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
395
inspección <strong>de</strong>l hospital, recayera <strong>en</strong> los diputados <strong>provincia</strong>les y que el<br />
nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución fuera <strong>de</strong>cisión única <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
corporación <strong>provincia</strong>l. Pero esta situación no se transformó hasta los años ses<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos. En 1868 quedaron suprimidas <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia 669 , al<br />
tiempo que se concedió a <strong>la</strong>s diputaciones <strong>la</strong> absoluta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia para <strong>la</strong><br />
dirección y administración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones b<strong>en</strong>éficas <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l.<br />
Aunque <strong>la</strong> inercia <strong>de</strong>terminó que durante alguno años el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
directores aún continuara recay<strong>en</strong>do <strong>en</strong> personas <strong>de</strong> reconocida honorabilidad, aj<strong>en</strong>as<br />
a <strong>la</strong> diputación, finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Ley Provincial <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1882 hizo posible<br />
materializar el cambio 670 .<br />
En 1898 <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l e<strong>la</strong>boró un Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Régim<strong>en</strong><br />
Administrativo <strong>de</strong>l Hospital, <strong>en</strong> el cual se <strong>de</strong>legaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> un director -cargo<br />
honorífico y gratuito- <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. Sus funciones más<br />
importantes quedaban resumidas <strong>en</strong> autorizar el abono <strong>de</strong> todos los pagos refer<strong>en</strong>tes<br />
a material y personal subalterno, <strong>de</strong>spedir a los asi<strong>la</strong>dos o acogidos que no reunies<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s condiciones reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias, disponer <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y material<br />
necesario <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, realizar el seguimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> todos<br />
los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y proponer a <strong>la</strong> diputación aquel<strong>la</strong>s mejoras que estimara<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes. Hasta 1924 el director <strong>de</strong>l hospital y el <strong>de</strong>l manicomio fue <strong>la</strong> misma<br />
figura, pero como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l acuerdo adoptado por <strong>la</strong> diputación el día 3 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong> ese año, se resolvió separar el manicomio <strong>de</strong>l hospital creando una<br />
dirección in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te para el primero 671 .<br />
Para auxiliar al director <strong>de</strong>l hospital se nombraba una comisión integrada por<br />
cuatro diputados <strong>provincia</strong>les, cuya principal empresa consistía <strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong><br />
formación <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong> gastos e ingresos, que tras<strong>la</strong>daba a <strong>la</strong> corporación<br />
<strong>provincia</strong>l, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong>l cargo <strong>de</strong> vicedirector <strong>en</strong>tre los diputados que<br />
formaban parte <strong>de</strong> esta comisión 672 . En 1914 ésta pasó a estar integrada por seis<br />
diputados y <strong>en</strong>tre sus cometidos también se especificaba “interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> los asuntos<br />
669 Decreto <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1868 suprimi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
670 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 26, 123-135.<br />
671 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 25, 134.<br />
672 Hospital Provincial (1898b).<br />
396
<strong>de</strong>l Teatro Principal, p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> toros y manicomio”, nombrando semestralm<strong>en</strong>te un<br />
visitador para el manicomio y trimestralm<strong>en</strong>te vocales <strong>de</strong> turno para los otros dos<br />
establecimi<strong>en</strong>tos 673 .<br />
La secretaría, <strong>la</strong> administración y <strong>la</strong> contaduría eran los c<strong>en</strong>tros<br />
administrativos superiores a cargo <strong>de</strong> un secretario, un administrador y un contador.<br />
El secretario t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> auxiliar al director <strong>en</strong> tareas como <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong><br />
informes, memorias, minutas, etc., <strong>la</strong> instrucción <strong>de</strong> expedi<strong>en</strong>tes y certificados, <strong>la</strong><br />
custodia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos o <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>ncia. El administrador t<strong>en</strong>ía<br />
<strong>la</strong> función <strong>de</strong> apoyar al director <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hospital: verificar <strong>la</strong><br />
recaudación <strong>de</strong> sus productos, redactar <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales, llevar los libros <strong>de</strong><br />
cu<strong>en</strong>tas y firmar los contratos <strong>de</strong> arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to y alquiler. El contador ayudaba a <strong>la</strong><br />
gestión <strong>de</strong>l director mediante <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> presupuestos, <strong>de</strong> los<br />
libros <strong>de</strong> contabilidad, <strong>la</strong>s liquidaciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> cada presupuesto y <strong>la</strong><br />
salvaguarda <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos l<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja <strong>de</strong> caudales 674 .<br />
Como oficinas subalternas <strong>la</strong> institución contaba con el archivo -a cargo <strong>de</strong>l<br />
archivero <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación-, <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> <strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías, <strong>la</strong> comisaría<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusa y <strong>la</strong> mayordomía <strong>en</strong> el manicomio. Éstas constituían<br />
respectivam<strong>en</strong>te el servicio <strong>de</strong> admisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos pobres, expósitos y huérfanos y<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes. Las dos comisarías y el almacén g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l hospital estaban a<br />
cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hermanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad <strong>de</strong> San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúl, qui<strong>en</strong>es cumplim<strong>en</strong>taban<br />
los libros <strong>de</strong> registro, con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas y salidas y e<strong>la</strong>boraban <strong>la</strong>s estadísticas para dar<br />
a conocer <strong>la</strong>s estancias <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos o <strong>de</strong> expósitos <strong>en</strong> su caso. En el manicomio estas<br />
funciones <strong>la</strong>s asumía el mayordomo, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> recibir a los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes a su ingreso<br />
<strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to, llevar los libros <strong>de</strong> filiación, dar parte diario <strong>de</strong>l personal<br />
exist<strong>en</strong>te <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas y salidas, así como e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong>s estadísticas<br />
correspondi<strong>en</strong>tes. Junto a estas oficinas <strong>de</strong> admisión, completaban <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />
<strong>de</strong>l hospital, el almacén g<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> botica. En el primero era don<strong>de</strong> se recibían los<br />
víveres, ut<strong>en</strong>silios, ropas, materiales, etc. y estaba bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
673 Hospital Provincial (1914).<br />
674 Artículos 26 al 30 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1898 (Hospital Provincial, 1898b) y artículos 48 al 63 <strong>de</strong>l<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914 (Hospital Provincial, 1914).<br />
397
hermanas <strong>de</strong> San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúl. La botica quedaba a cargo <strong>de</strong>l farmacéutico <strong>de</strong>l<br />
establecimi<strong>en</strong>to, auxiliado por un practicante y varias hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, el mo<strong>de</strong>lo administrativo <strong>de</strong>l hospital respondía al <strong>de</strong> tipología<br />
más tradicional, que <strong>de</strong>jaba <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> esta institución asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> manos<br />
<strong>de</strong> personal car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> preparación, y se alejaba <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo organizativo y funcional<br />
<strong>de</strong> los más innovadores hospitales europeos y norteamericanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>en</strong> los<br />
que <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia era unificar <strong>la</strong> dirección médica y administrativa <strong>de</strong> los hospitales 675 .<br />
Hubo <strong>de</strong> llegar <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> para que el hospital val<strong>en</strong>ciano viviese una<br />
mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> su mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión, al crearse <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cano, director<br />
técnico nombrado por elección <strong>en</strong>tre los médicos <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>provincia</strong>l e interlocutor directo con el diputado director <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución<br />
asist<strong>en</strong>cial 676 . En <strong>la</strong> junta administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, integrada por el director y<br />
el administrador <strong>de</strong>l hospital y <strong>la</strong> superiora <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
caridad, a<strong>de</strong>más se dio cabida al cuerpo técnico repres<strong>en</strong>tado no sólo por el <strong>de</strong>cano<br />
sino que a<strong>de</strong>más incorporó a cinco jefes <strong>de</strong> servicio, <strong>de</strong> los cuales necesariam<strong>en</strong>te<br />
uno <strong>de</strong>bía ser el <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y otro el <strong>de</strong> rayos X 677 .<br />
5.3.4. El personal sanitario <strong>de</strong>l hospital<br />
El cuerpo facultativo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> era el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> el hospital y <strong>de</strong> prestar servicio médico <strong>en</strong><br />
los asilos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación. El acceso a dicho cuerpo sólo podía ser por<br />
oposición, cuya superación implicaba su nombrami<strong>en</strong>to como personal facultativo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> diputación.<br />
675 Algunos hospitales españoles que nacieron a partir <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos com<strong>en</strong>zaron<br />
a conectar con estas corri<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> unificar <strong>la</strong> dirección médica y administrativa. Salmón<br />
Muñiz, F.; Arrizaba<strong>la</strong>ga, J.; García Ballester, L. (1987-88).<br />
676 Artículos 1º y 2º <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1933 (Hospital <strong>provincia</strong>l, 1933) y artículos 3º y 4º <strong>de</strong>l<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1935 (Hospital <strong>provincia</strong>l, 1935).<br />
677 Artículos 17 al 20 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1935. Ibí<strong>de</strong>m.<br />
398
La revisión <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que basó su organización <strong>la</strong><br />
institución asist<strong>en</strong>cial, permit<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>nciar dos aspectos importantes que<br />
acontecieron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo<br />
XX, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los recursos sanitarios <strong>de</strong>l hospital. El primero fue el necesario<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personal facultativo conque tuvo que respon<strong>de</strong>r <strong>la</strong> institución para dar<br />
respuesta a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial que se fue produci<strong>en</strong>do 678 y el segundo,<br />
<strong>la</strong> progresiva incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas especialida<strong>de</strong>s médicas <strong>en</strong> su oferta<br />
asist<strong>en</strong>cial.<br />
Durante <strong>la</strong>s décadas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, el personal facultativo<br />
<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, estuvo integrado por cuatro<br />
médicos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a todas <strong>la</strong>s secciones y uno <strong>de</strong> guardia, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los<br />
ingresos <strong>de</strong>bía at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que surgies<strong>en</strong> <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aquellos. Con<br />
tan ajustados recursos resultaba humanam<strong>en</strong>te imposible prestar una asist<strong>en</strong>cia<br />
mínimam<strong>en</strong>te apropiada, sobre todo si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que algunas secciones como<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> cirugía podía t<strong>en</strong>er fácilm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> ingresados al mismo tiempo 679 .<br />
El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1881, <strong>en</strong> su capítulo segundo establecía que el cuerpo<br />
facultativo lo integraran un director facultativo especial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, dos médicos <strong>de</strong>nominados primero y segundo <strong>de</strong> visita, <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong>s<br />
secciones <strong>de</strong> medicina, otros dos <strong>de</strong>nominados primero y segundo cirujanos <strong>de</strong> visita<br />
para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r estas secciones, y cinco <strong>de</strong>nominados <strong>de</strong> guardia. A ellos se sumaban<br />
dos p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>nominadas <strong>de</strong> supernumerarios, asignadas a los opositores que hubies<strong>en</strong><br />
obt<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s dos mejores calificaciones, tras el que hubiese sido nombrado el último.<br />
Para acce<strong>de</strong>r a estos puestos <strong>de</strong>bían contar con el título oficial <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado o doctor<br />
<strong>en</strong> medicina y cirugía.<br />
En el esca<strong>la</strong>fón g<strong>en</strong>eral, el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> mayor a<br />
m<strong>en</strong>or era el <strong>de</strong> médico y cirujano primeros <strong>de</strong> visita, que a su vez eran nombrados<br />
<strong>de</strong>canos y les competía <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />
678 Obviam<strong>en</strong>te el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial tuvo que ver con <strong>la</strong> propia evolución<br />
<strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mismo período, <strong>de</strong> manera que el<br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia constituye un fiel reflejo <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
679 Lechón a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> personal sanitario contratado para asistir a los <strong>en</strong>fermos,<br />
criticaba <strong>la</strong> precaria situación <strong>la</strong>borar a <strong>la</strong> que estaban sometidos, con una asignación a todas luces<br />
insufici<strong>en</strong>te, que abocaba a médicos y practicantes a compaginar su trabajo <strong>en</strong> el hospital con el libre<br />
ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión como medio <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia. Lechón (1879:461-462)<br />
399
espectiva sección. A continuación estaban <strong>en</strong> el esca<strong>la</strong>fón el médico y cirujano<br />
segundos <strong>de</strong> visita, seguidos <strong>de</strong> los facultativos <strong>de</strong> guardia y médicos<br />
supernumerarios.<br />
Dada <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos secciones, medicina y cirugía, subdivididas cada<br />
una <strong>en</strong> dos <strong>en</strong>fermerías, una para hombres y otra para mujeres, cada uno <strong>de</strong> los<br />
médicos <strong>de</strong> visita se hacía cargo <strong>de</strong> una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, practicando dos veces al día el<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes a su cargo, para disponer el régim<strong>en</strong> higiénico,<br />
dietético y terapéutico más apropiado a cada <strong>en</strong>fermo. En este acto se acompañaban<br />
<strong>de</strong> una hija <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad, <strong>de</strong> los practicantes asignados a cada <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> un<br />
<strong>en</strong>fermero o <strong>en</strong>fermera. Inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> terminar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías, los<br />
médicos <strong>en</strong>cargados realizaban <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa, acompañados <strong>de</strong> <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
caridad <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa-cuna y <strong>de</strong>l practicante correspondi<strong>en</strong>te.<br />
En dicha visita at<strong>en</strong>dían tanto a los expósitos y nodrizas que <strong>en</strong>fermas<strong>en</strong>, como a los<br />
nuevos expósitos que fues<strong>en</strong> ingresando <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución. En un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />
ginecología todavía no era una especialidad consolidada, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s “<strong>en</strong>fermas<br />
<strong>de</strong> matriz” pobres, quedó bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l médico que tuviera a su cargo <strong>la</strong><br />
visita <strong>de</strong> cirugía <strong>de</strong> mujeres.<br />
El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos que se pres<strong>en</strong>taban para ingresar <strong>en</strong> el<br />
establecimi<strong>en</strong>to era función <strong>de</strong> los facultativos <strong>de</strong> guardia 680 , qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>cidían si <strong>la</strong><br />
situación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo requería o no su ingreso hospita<strong>la</strong>rio. En caso <strong>de</strong> que así fuese,<br />
indicaban el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to al que quedaban <strong>de</strong>stinados y expedían <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te<br />
certificación para que <strong>la</strong> comisaría le otorgase <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>finitiva. También era<br />
responsabilidad suya proporcionar <strong>la</strong> primera at<strong>en</strong>ción al <strong>en</strong>fermo, reconocer<br />
facultativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s nodrizas aspirantes a <strong>la</strong>ctar a los expósitos, <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong><br />
consulta popu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> “pobres externos”, reconocer a los <strong>en</strong>fermos<br />
que fallecies<strong>en</strong> <strong>en</strong> el hospital y asistir a los <strong>en</strong>fermos asi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l. En caso <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong><br />
estos facultativos, eran sustituidos por lo supernumerarios, percibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l<br />
sueldo que el propietario <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za.<br />
680 De acuerdo con el artículo 20 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1881, el servicio <strong>de</strong> guardia consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el hospital durante 24 horas, existi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> establecer los relevos<br />
conv<strong>en</strong>idos <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes facultativos <strong>de</strong> guardia. hospital <strong>provincia</strong>l (1881).<br />
400
El otro grupo que formaba parte <strong>de</strong>l personal sanitario <strong>de</strong>l hospital era el <strong>de</strong><br />
los practicantes que, <strong>en</strong> una totalidad <strong>de</strong> quince, estaban c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> seis <strong>de</strong><br />
primera c<strong>la</strong>se, seis <strong>de</strong> segunda y tres al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> botica. Entre los <strong>de</strong> primera<br />
c<strong>la</strong>se, uno estaba asignado al servicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes y otro era el<br />
aparatista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías -su misión era <strong>la</strong> custodia y conservación <strong>de</strong> todo el<br />
instrum<strong>en</strong>tal para uso y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos-. Los cuatro <strong>de</strong> primera restantes<br />
y los seis <strong>de</strong> segunda, t<strong>en</strong>ían como <strong>de</strong>stino <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías y sus <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, y su<br />
trabajo primordial consistía <strong>en</strong> cumplir <strong>la</strong>s prescripciones terapéuticas indicadas por<br />
los respectivos facultativos, a qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>bían auxiliar tanto <strong>en</strong> el servicio <strong>de</strong> sa<strong>la</strong><br />
como <strong>en</strong> el <strong>de</strong> guardia:<br />
“[...] Acompañarán a los respectivos profesores <strong>en</strong> el acto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visitas,<br />
oy<strong>en</strong>do sus indicaciones y anotando lo que se les or<strong>de</strong>ne <strong>en</strong> <strong>la</strong> libreta<br />
recetario. [...] Inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visitas, <strong>en</strong>tregarán <strong>en</strong> botica<br />
el recetario y practicarán <strong>la</strong>s curaciones y sangrías, aplicarán <strong>la</strong>s<br />
sanguijue<strong>la</strong>s y tópicos oportunos, realizando lo <strong>de</strong>más or<strong>de</strong>nado por los<br />
facultativos. Darán a <strong>la</strong> dirección el parte dietético, sacado <strong>de</strong>l recetario,<br />
recibirán <strong>de</strong> <strong>la</strong> botica <strong>la</strong>s medicinas prescritas <strong>en</strong> éste y proce<strong>de</strong>rán al<br />
reparto <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s [...]” 681 .<br />
Las hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad t<strong>en</strong>ían a su cargo <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia doméstica <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos, formando parte <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias acompañar a los facultativos <strong>en</strong> el<br />
acto <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita médica, ayudar a los <strong>en</strong>fermos a tomar <strong>la</strong>s medicinas, supervisar el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>ticio prescrito por los<br />
médicos, así como garantizar que <strong>la</strong> limpieza y aseo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se hiciese<br />
puntualm<strong>en</strong>te. Practicar <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s, hacer <strong>la</strong>s camas, limpiar y asear a los<br />
<strong>en</strong>fermos, conducirlos <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su ingreso, así como transportar los<br />
cadáveres <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s camas al <strong>de</strong>pósito, eran compet<strong>en</strong>cias asignadas a los<br />
<strong>en</strong>fermeros, que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mujeres eran <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino. Finalm<strong>en</strong>te, el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un servicio eclesiástico para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
681 Artículo 30 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1881. Ibí<strong>de</strong>m.<br />
401
espiritual <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, a cargo <strong>de</strong> los capel<strong>la</strong>nes bajo <strong>la</strong> directa inspección y<br />
vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l vicario.<br />
En los posteriores reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que or<strong>de</strong>naron <strong>la</strong> organización funcional <strong>de</strong>l<br />
hospital, no sólo se contempló un sustancial increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> médicos al<br />
servicio <strong>de</strong> esta institución, sino que a<strong>de</strong>más se produjeron cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles que conformaban el esca<strong>la</strong>fón. La progresiva<br />
legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especialida<strong>de</strong>s médicas, fue otro <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
que <strong>en</strong>contró reflejo <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital, con <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />
incorporación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes secciones a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX para<br />
poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica 682 . A continuación pres<strong>en</strong>tamos una tab<strong>la</strong> que resume <strong>la</strong>s<br />
variaciones que se fueron produci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l tiempo. Pue<strong>de</strong> comprobarse cómo se fue consolidando<br />
<strong>la</strong> figura <strong>de</strong> un director médico –inspector o <strong>de</strong>cano-, máximo responsable técnico <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> institución, elegido por votación <strong>en</strong>tre los médicos numerarios o jefes <strong>de</strong> servicio,<br />
cuya función primordial era garantizar el a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o servicios <strong>en</strong> que estaba dividido el hospital. Aunque este cargo<br />
siempre tuvo <strong>la</strong> comunicación directa con el director para p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y<br />
mejoras oportunas, durante el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> al <strong>de</strong>cano a<strong>de</strong>más se<br />
le dio cabida <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución formando parte <strong>de</strong> su junta<br />
administrativa.<br />
682 La legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s era una proceso que <strong>de</strong>bía realizarse no sólo fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
sociedad, sino también <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia medicina, <strong>en</strong> un camino dirigido por los propios<br />
profesionales. Así, <strong>la</strong> especialización <strong>en</strong> sus inicios resultó un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los usuarios. Ros<strong>en</strong>, G. (1972).<br />
402
Tab<strong>la</strong> XLIII<br />
Esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong>l cuerpo médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> los distintos<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
1881 1897 1914 1933 1935<br />
Médico 1º <strong>de</strong><br />
visita. Decano<br />
Médico 2º <strong>de</strong><br />
visita.<br />
Cirujano 1º <strong>de</strong><br />
visita. Decano<br />
Cirujano 2º <strong>de</strong><br />
visita.<br />
Facultativos <strong>de</strong><br />
guardia<br />
Supernumerarios<br />
Inspector Inspector Decano<br />
Profesores <strong>de</strong><br />
número<br />
Médicos<br />
agregados<br />
Médicos<br />
Supernumerarios<br />
Médicos<br />
numerarios<br />
Médicos<br />
auxiliares<br />
numerarios<br />
ayudantes<br />
Médicos<br />
auxiliares<br />
numerarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
guardia<br />
Médicos<br />
Supernumerarios<br />
Profesor libre <strong>de</strong><br />
clínica <strong>de</strong><br />
hombres<br />
Médicos <strong>de</strong><br />
número:<br />
jefes <strong>de</strong><br />
servicio<br />
Médicos<br />
agregados o<br />
<strong>de</strong> puerta<br />
Médicos<br />
asist<strong>en</strong>tes<br />
Médicos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>boratorio<br />
Médicos<br />
radiólogos<br />
Profesor <strong>de</strong>l<br />
gabinete <strong>de</strong><br />
bacteriología<br />
Fu<strong>en</strong>te: Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> 1881, 1897, 1914, 1933 y 1935.<br />
Decano y<br />
Vice<strong>de</strong>cano<br />
Médicos jefes <strong>de</strong><br />
servicio<br />
Médicos<br />
agregados<br />
ayudantes y <strong>de</strong><br />
guardia<br />
Médicos<br />
agregados<br />
supernumerarios<br />
Médicos<br />
ayudantes <strong>de</strong><br />
especialidad<br />
El número <strong>de</strong> médicos numerarios, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> llevar a cabo <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> el hospital, <strong>en</strong> 1897 quedó establecido <strong>en</strong> once<br />
facultativos, cada uno <strong>de</strong> los cuales estaba al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
secciones:<br />
• Afecciones médicas <strong>de</strong>l aparato circu<strong>la</strong>torio y respiratorio, <strong>de</strong> ambos<br />
sexos.<br />
• Afecciones <strong>de</strong>l sistema nervioso, <strong>de</strong> ambos sexos, con exclusión <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s vesanias.<br />
403
• Medicina g<strong>en</strong>eral. Procesos morbosos g<strong>en</strong>eralizados, infecciones,<br />
afecciones <strong>de</strong>l aparato digestivo y médicas <strong>de</strong>l aparato urinario.<br />
Ambos sexos.<br />
• Cirugía g<strong>en</strong>eral y traumatismos, <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> mujeres.<br />
• Cirugía g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> hombres.<br />
• Traumatismos <strong>de</strong> hombres, acci<strong>de</strong>ntes y procesos con ellos<br />
re<strong>la</strong>cionados.<br />
• Afecciones <strong>de</strong>l aparato <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión y sus anexos, <strong>en</strong> ambos sexos.<br />
• Gestación, parto, puerperio y <strong>la</strong>ctancia. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> maternidad<br />
e inclusa.<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l aparato génito-urinario, sífilis y <strong>de</strong>rmatología.<br />
• Paidopatías médicas y quirúrgicas <strong>de</strong> ambos sexos (hasta los 10<br />
años).<br />
• Enfermerías <strong>de</strong> medicina y cirugía <strong>de</strong> los asilos <strong>provincia</strong>les.<br />
Estas mismas secciones se mantuvieron <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914, el cual<br />
contempló a<strong>de</strong>más una nueva sección <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l aparato<br />
g<strong>en</strong>ital <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer –ginecología-. La p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> numerarios quedaba <strong>en</strong> este<br />
mom<strong>en</strong>to integrada por los 12 numerarios a cargo <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones<br />
m<strong>en</strong>cionadas, a los que se sumaron cinco médicos numerarios para hacerse cargo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el manicomio, y tres más para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> policlínica<br />
<strong>de</strong> adultos externos, el gabinete <strong>de</strong> radiografía y el <strong>de</strong> bacteriología respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los numerarios se situaban los médicos que <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
1897 se <strong>de</strong>nominaron agregados -<strong>en</strong> número <strong>de</strong> tres- cuya función era cubrir el<br />
servicio <strong>de</strong> guardia <strong>de</strong>l hospital. El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914 pasó a <strong>de</strong>nominarlos médicos<br />
auxiliares numerarios, cuyo número asc<strong>en</strong>dió a seis ayudantías, tres <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />
servicios complem<strong>en</strong>tarios y tres médicos <strong>de</strong> guardia. Los ayudantes estaban<br />
asignados a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías <strong>de</strong> niños, cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mujeres, oftalmología,<br />
policlínica <strong>de</strong> adultos externos, gabinete <strong>de</strong> radiografía y bacteriología. Los <strong>de</strong><br />
servicios complem<strong>en</strong>tarios se <strong>de</strong>dicaron prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a reforzar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías<br />
g<strong>en</strong>erales o especiales, <strong>la</strong>s convalec<strong>en</strong>cias, así como <strong>la</strong>s Casas <strong>de</strong> Misericordia y<br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. Tanto los <strong>de</strong>nominados agregados como los auxiliares podían ser<br />
404
sustituidos provisionalm<strong>en</strong>te, por aus<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong>fermedad, por los médicos<br />
supernumerarios.<br />
Durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, el número <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s se<br />
amplió, pasando los servicios <strong>de</strong>l hospital a quedar estructurados <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />
dieciocho 683 :<br />
• Aparato circu<strong>la</strong>torio y respiratorio, <strong>de</strong> ambos sexos.<br />
• Medicina g<strong>en</strong>eral.<br />
• Neurología.<br />
• Asilos.<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia e inclusa.<br />
• Cirugía g<strong>en</strong>eral hombres.<br />
• Cirugía g<strong>en</strong>eral mujeres.<br />
• Traumatología y cirugía ortopédica.<br />
• Maternidad.<br />
• Ginecología.<br />
• Urología.<br />
• Otorrino<strong>la</strong>ringología.<br />
• Estomatología.<br />
• Dermatología y sifilografía.<br />
• Bacteriología.<br />
• Serología.<br />
• Anatomía patológica.<br />
• Electrorradiología <strong>en</strong> sus tres secciones.<br />
Al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cada uno había un jefe <strong>de</strong> servicio, bajo cuyas ór<strong>de</strong>nes quedaban<br />
los médicos agregados, que pasaron <strong>de</strong> ser cuatro <strong>en</strong> 1933, <strong>de</strong>dicados al servicio <strong>de</strong><br />
guardias <strong>de</strong>l hospital, a ser catorce, con una <strong>de</strong>dicación que compaginaba <strong>la</strong> función<br />
<strong>de</strong> médicos ayudantes <strong>de</strong> los servicios con <strong>la</strong> <strong>de</strong> cubrir el servicio <strong>de</strong> guardia. Los<br />
servicios <strong>de</strong> oftalmología, otorrino<strong>la</strong>ringología y estomatología contaron con <strong>la</strong><br />
adscripción <strong>de</strong> un ayudante cada uno. La figura <strong>de</strong>l asist<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>taba un<br />
405
co<strong>la</strong>borador voluntario, nombrado a propuesta <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> servicio correspondi<strong>en</strong>te<br />
que contribuía con su trabajo sin recibir remuneración. El agregado supernumerario<br />
era aquel que había aprobado <strong>la</strong> oposición pero sin p<strong>la</strong>za por lo que su función era<br />
sustituir a los numerarios agregados cuando <strong>en</strong>tre estos hubiese una baja o vacante.<br />
En <strong>la</strong> gráfica sigui<strong>en</strong>te queda repres<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
médicos y practicantes <strong>en</strong> el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1881 y 1935. Como pue<strong>de</strong><br />
comprobarse , aunque el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> personal fue constante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, se hizo más l<strong>la</strong>mativo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX.<br />
Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, los cambios <strong>de</strong>mográficos que acontecían <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, unido<br />
al progresivo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especialida<strong>de</strong>s médicas, hicieron necesario<br />
adaptar <strong>la</strong> estructura organizativa <strong>de</strong>l hospital a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to.<br />
683 Capítulo VII <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1935. Hospital Provincial (1935).<br />
406
Gráfica I<br />
Evolución <strong>de</strong>l personal sanitario <strong>de</strong>l Hospital Provincial<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1881-1935)<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Número<br />
38<br />
34<br />
30<br />
15<br />
16<br />
26<br />
32 36<br />
10 14<br />
1881 1897 1914 1933 1935<br />
Médicos<br />
Practicantes<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y memorias <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l<br />
En 1934, el cuerpo médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l lo integraban 14<br />
médicos numerarios, 12 médicos agregados, seis médicos adscritos a varias<br />
secciones, un farmacéutico y cuatro médicos para el recién inaugurado Sanatorio <strong>de</strong><br />
Porta-Coeli 684 :<br />
<br />
Médicos numerarios:<br />
José T. López Trigo: Decano. Traumatismos.<br />
Manuel Desfilis Pascual. Aparato circu<strong>la</strong>torio y vías respiratorias.<br />
Joaquín Moltó Santonja. Visita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas <strong>de</strong> Misericordia y<br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
Jorge Comín Vi<strong>la</strong>r. Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia.<br />
Juan José Barcia Goyanes. Sistema nervioso.<br />
Joaquín Ber<strong>en</strong>guer Ferrer. Medicina g<strong>en</strong>eral.<br />
Nicasio B<strong>en</strong>lloch Giner. Cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mujeres.<br />
Juan Pal<strong>la</strong>rés Lluesma. Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ojos.<br />
684 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 33, 108-109.<br />
407
José Campos Igual. Garganta, nariz y oido.<br />
Vic<strong>en</strong>te Pal<strong>la</strong>rés Iranzo. Cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> hombres.<br />
Luis Lafora García. Odontología.<br />
Faustino Pérez Mang<strong>la</strong>no. Obstetricia.<br />
López Sancho. Ginecología.<br />
López Romeu. Dermatología.<br />
<br />
<br />
<br />
Médicos agregados<br />
Agregado 1º: Alfredo Ferrer Peris.<br />
Agregado 2º: Francisco Ferrero Bolinches.<br />
Agregado 3º: Luis Lafora Almu<strong>de</strong>ver.<br />
Agregado 4º: Santiago Ramón Salvador.<br />
Agregado 5º: José Coloma Ba<strong>la</strong>ri.<br />
Agregado 6º: Juan Jim<strong>en</strong>o Sancho.<br />
Agregado 7º: José Fita Facio.<br />
Agregado 8º: Francisco García Guijarro.<br />
Agregado 9º: Ramón Pascual Revest.<br />
Agregado 10º: Miguel Muñoz-Delgado Murcia.<br />
Agregado 11º: José Archer Meseguer.<br />
Agregado 12º: Eug<strong>en</strong>io Tomás Torres.<br />
Médicos <strong>de</strong>l Sanatorio Antituberculoso <strong>de</strong> Porta-Coeli<br />
Médico director: Manuel Desfilis Pascual.<br />
Médico cirujano: Antonio Sánchez García.<br />
Médico resi<strong>de</strong>nte: Antonio Damiá Maiques.<br />
Médico resi<strong>de</strong>nte: Il<strong>de</strong>fonso Agui<strong>la</strong>r Felipo.<br />
Otros facultativos <strong>de</strong>l hospital<br />
Ayudante <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> oftalmología: Jose Ramón Rodríguez<br />
Roda.<br />
Director <strong>de</strong>l gabinete <strong>de</strong> radiología: Enrique O<strong>la</strong>so Jordán.<br />
Segundo médico radiólogo: José Vi<strong>la</strong>r Martínez.<br />
408
Médico jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> anatomía patológica <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong><br />
análisis: Luis Bartual Vic<strong>en</strong>s.<br />
Médico <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong><br />
análisis: Augusto Cervera Moltó.<br />
Médico <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> serología <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong><br />
análisis: Vic<strong>en</strong>te Sánchis Bayarri.<br />
Farmacéutico: Enrique Gay Mén<strong>de</strong>z.<br />
5.3.5. La actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital<br />
Para po<strong>de</strong>r hacer una valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l<br />
hospital, un indicador que necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be estimarse es el <strong>de</strong> los ingresos<br />
ocurridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> estudio. Dado que los <strong>en</strong>fermos<br />
constituían el principal colectivo <strong>de</strong> los que acogía <strong>la</strong> institución, si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
el montante económico que repres<strong>en</strong>taban, el ingreso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos se sitúa como el<br />
indicador específico para evaluar <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital. En<br />
contraposición, <strong>la</strong> locura era una condición <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia más limitada y sometida a<br />
un tratami<strong>en</strong>to bajo mínimos, que ap<strong>en</strong>as superaba los requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera<br />
reclusión. Consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello era <strong>la</strong> escasa rotación <strong>de</strong> individuos que se producía<br />
<strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, muy inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, con estancias mucho más<br />
prolongadas. En cuanto al tercer grupo <strong>de</strong> individuos asistidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, los<br />
expósitos, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>ctancias se producían fuera <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong><br />
el propio medio familiar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nodrizas, con <strong>la</strong> circunstancia añadida <strong>de</strong> que el niño<br />
o <strong>la</strong> niña permanecían durante años <strong>en</strong> estas familias. Bajo el punto <strong>de</strong> vista<br />
económico, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que éste resultara el colectivo m<strong>en</strong>os costoso para <strong>la</strong>s arcas<br />
<strong>provincia</strong>les.<br />
C<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos ocurridos <strong>en</strong> el<br />
hospital, para una correcta interpretación <strong>de</strong> este indicador <strong>de</strong>beríamos t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los ingresos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te susceptible.<br />
Sólo re<strong>la</strong>tivizando al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, es posible realizar una comparación a<br />
lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo. Sin embargo, el cálculo <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> ingreso no resulta fácil, dada<br />
<strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar el <strong>de</strong>nominador a<strong>de</strong>cuado, que p<strong>en</strong>samos <strong>de</strong>bería ser el<br />
409
número <strong>de</strong> personas pobres con que contaba <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia -ésta sería <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción que pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te podría ingresar <strong>en</strong> el hospital- y que obviam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>sconocemos. De manera alternativa podría utilizarse <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>nominador <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa, pero a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />
fu<strong>en</strong>tes fiables <strong>de</strong> este dato <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> tantos años, dudamos si el <strong>de</strong>nominador<br />
apropiado sería <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> o <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, ya que <strong>la</strong><br />
ubicación <strong>de</strong>l hospital <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital atraía fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a pob<strong>la</strong>ción urbana.<br />
Las limitaciones que acabamos <strong>de</strong> exponer, nos han llevado a valorar<br />
comparativam<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital, <strong>de</strong><br />
manera simi<strong>la</strong>r a como lo ha realizado Díez Rodríguez 685 <strong>en</strong> su análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, mediante<br />
el cálculo <strong>de</strong> un índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to que toma como base un <strong>de</strong>terminado período<br />
<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquellos años <strong>en</strong> los que disponemos <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, po<strong>de</strong>mos ofrecer el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
tasas <strong>de</strong> ingreso hospita<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> manera complem<strong>en</strong>taria.<br />
Hemos tomado como base para po<strong>de</strong>r comparar el índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital, el número medio <strong>de</strong> ingresos que ocurrió <strong>en</strong> el<br />
quinqu<strong>en</strong>io 1850-1854, período inmediato a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> su carácter <strong>provincia</strong>l.<br />
Asignando al número medio <strong>de</strong> ingresos, que fue <strong>de</strong> 5.364, un índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
igual a 100, hemos calcu<strong>la</strong>do los correspondi<strong>en</strong>tes índices para los sucesivos años <strong>en</strong><br />
que hemos basado nuestro estudio. Un índice superior a 100 implica una <strong>de</strong>manda<br />
asist<strong>en</strong>cial creci<strong>en</strong>te y un índice inferior a 100 implica una <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución.<br />
De acuerdo con los datos que refleja el sigui<strong>en</strong>te gráfico, los ingresos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> el hospital a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX no sufrieron<br />
osci<strong>la</strong>ciones importantes, si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> cota máxima que alcanzaron<br />
fue <strong>de</strong>l 127,6% <strong>en</strong> 1869 y <strong>la</strong> mínima <strong>de</strong>l 69,5% <strong>en</strong> 1863. Profundizando aún más,<br />
observamos cómo <strong>en</strong> este mismo período hubo más años -veinte <strong>en</strong> total- <strong>en</strong> los que<br />
el índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hospital se situó por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l índice correspondi<strong>en</strong>te al<br />
período <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Probablem<strong>en</strong>te a ello contribuyeron <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong>s<br />
685 Díez Rodríguez , F. (1993: 22-35).<br />
410
dificulta<strong>de</strong>s económicas por <strong>la</strong>s que atravesó <strong>la</strong> institución asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> este período<br />
<strong>de</strong> tiempo, <strong>de</strong>rivadas tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> algunas r<strong>en</strong>tas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />
fondos municipales, al ser c<strong>la</strong>sificado el hospital como <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, como<br />
<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización que supuso para el hospital val<strong>en</strong>ciano <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />
los ingresos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> algunas r<strong>en</strong>tas eclesiásticas.<br />
160<br />
Gráfica II<br />
Ingresos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> el Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1855-1936)<br />
%<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
1855<br />
1858<br />
1861<br />
1864<br />
1867<br />
1870<br />
1873<br />
1877<br />
1881<br />
1884<br />
1888<br />
1900<br />
1907<br />
1910<br />
1913<br />
1916<br />
1919<br />
1922<br />
1925<br />
1928<br />
1931<br />
1934<br />
Índice anual<br />
Índice base<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y memorias <strong>de</strong>l hospital<br />
El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asist<strong>en</strong>cias proporcionadas por el hospital <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
mitad <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, tal como se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica, probablem<strong>en</strong>te sea un<br />
reflejo <strong>de</strong> una política local m<strong>en</strong>os restrictiva puesta <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> los años <strong>de</strong>l<br />
Sex<strong>en</strong>io Revolucionario.<br />
Durante el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, el hospital recuperó su capacidad<br />
asist<strong>en</strong>cial, <strong>de</strong> manera que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este período se mantuvo constante el nivel <strong>de</strong><br />
asist<strong>en</strong>cias por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l período consi<strong>de</strong>rado como <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (1850-1854).<br />
Únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tri<strong>en</strong>io 1924-1926 se produjo una disminución <strong>de</strong> los ingresos, que<br />
411
tocó fondo <strong>en</strong> este último año al alcanzar un índice <strong>de</strong>l 88,2%. Fr<strong>en</strong>te a él, <strong>la</strong> cota<br />
máxima <strong>de</strong> ingresos tuvo lugar <strong>en</strong> 1910, con un índice <strong>de</strong>l 140,7%.<br />
Cuando realizamos el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
institución hospita<strong>la</strong>ria, utilizando como pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 686 , observamos como éstas sufrieron un progresivo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so a<br />
lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> estudio. A pesar <strong>de</strong>l importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico que<br />
tuvo lugar -<strong>en</strong>tre 1877 y 1930 <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana se duplicó- <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong>l hospital no fue proporcional, o al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> lo que se refiere a aquel tipo <strong>de</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia que requería el ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución. Como t<strong>en</strong>dremos ocasión <strong>de</strong><br />
comprobar, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> consultas externas que integraba <strong>la</strong>s<br />
distintas especialida<strong>de</strong>s médicas, contribuyó <strong>de</strong> manera primordial a evitar gran parte<br />
<strong>de</strong> los ingresos, al resolver <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria aquellos casos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or gravedad.<br />
La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingreso hospita<strong>la</strong>rio queda repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica<br />
sigui<strong>en</strong>te:<br />
Gráfico III<br />
Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong> el Hospital Provincial<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1854-1936)<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
41,2<br />
31,2<br />
32,4<br />
27,7<br />
22,5<br />
18,9 19,2<br />
5,8<br />
8,53<br />
6,1 5,8 6,1<br />
1860 1877 1887 1910 1920 1930 1932<br />
Ciudad<br />
Provincia<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y memorias <strong>de</strong>l hospital<br />
686 En 1860 Val<strong>en</strong>cia contaba con 107.703 habitantes (Sánchis Guarner, 1972), <strong>en</strong> 1877 y 1887<br />
contaba con 143.239 y 170.000 respectivam<strong>en</strong>te (Díez Rodríguez, 1993:32). Los c<strong>en</strong>sos realizados<br />
cada diez años <strong>en</strong>tre 1900 y 1930, arrojaron cifras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 213.550, 233.348, 251.259 y<br />
320.195 respectivam<strong>en</strong>te (Instituto Nacional Estadística, 2002).<br />
412
Entre <strong>la</strong>s razones que p<strong>en</strong>samos pue<strong>de</strong>n explicar este <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />
ingresos hospita<strong>la</strong>rios a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra, por un<br />
<strong>la</strong>do <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el propio hospital, <strong>de</strong> consultas externas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s que<br />
fueron <strong>de</strong>sarrollándose <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. Y el otro factor que sin duda contribuyó<br />
a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el hospital fue <strong>la</strong> progresiva<br />
imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, tanto <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia capital. Recor<strong>de</strong>mos que <strong>en</strong> ésta <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />
este sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia no se consolidó hasta <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> los años<br />
och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, datando <strong>de</strong> 1888 el primer padrón <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
A partir <strong>de</strong> 1919, <strong>la</strong>s memorias que recogían <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l hospital<br />
com<strong>en</strong>zaron a incluir información refer<strong>en</strong>te a los <strong>en</strong>fermos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> sus<br />
policlínicas para externos 687 . En 1919 funcionaban para asistir <strong>de</strong> manera<br />
ambu<strong>la</strong>toria a los <strong>en</strong>fermos, <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estómago -a cargo <strong>de</strong><br />
Francisco López Vic<strong>en</strong>t-, aparato respiratorio -a cargo <strong>de</strong> Pedro Valero Almu<strong>de</strong>ver-,<br />
ginecología -a cargo <strong>de</strong> Enrique López Sancho-, oftalmología -bajo <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> Tomás B<strong>la</strong>nco Bran<strong>de</strong>bran<strong>de</strong>-, cirugía g<strong>en</strong>eral -a cargo <strong>de</strong><br />
Abe<strong>la</strong>rdo Lloret Ros- y cirugía especial <strong>de</strong> mujeres -bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> Antonio Bellver<br />
Pascual- 688 .<br />
En 1920 se sumaron tres nuevas consultas, una <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> sistema<br />
nervioso, bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> Germán Boned Ferrer, una consulta <strong>de</strong> niños, a cargo <strong>de</strong><br />
Ramón Gómez Ferrer 689 y una <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> urología, sífilis y piel, bajo <strong>la</strong><br />
responsabilidad <strong>de</strong> Miguel López Romeu 690 .<br />
687 A.D.P.V., A.3.1.12., Vols., 18-34.<br />
688 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 117-118.<br />
689 En 1925 se hizo cargo <strong>de</strong> esta consulta el catedrático <strong>de</strong> pediatría, Dámaso Rodrigo, hasta que <strong>en</strong><br />
1931 le reemp<strong>la</strong>zó Jorge Comín.<br />
690 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 145.<br />
413
En 1921 se sumó <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> traumatología a cargo <strong>de</strong> José López Trigo, <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estómago, dirigida por Francisco López Vic<strong>en</strong>t, pasó a<br />
<strong>de</strong>nominarse <strong>de</strong> medicina g<strong>en</strong>eral y se abrieron dos para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
acci<strong>de</strong>ntados, una <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes, a cargo <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> guardia y una<br />
específica para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes <strong>la</strong>borales 691 . Con esta misma<br />
estructura, más una sección <strong>de</strong> radiología a cargo <strong>de</strong> Enrique O<strong>la</strong>so Jordán -a partir<br />
<strong>de</strong> 1924-, se mantuvo <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas externas <strong>de</strong>l hospital hasta<br />
1932, <strong>en</strong> que se introdujo <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> otorrino<strong>la</strong>ringología, a cargo <strong>de</strong> J.<br />
Campos 692 , y un año más tar<strong>de</strong> se abrió una consulta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
ginecología, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera específica a <strong>la</strong>s embarazadas y se <strong>de</strong>nominó <strong>de</strong><br />
maternidad -a cargo <strong>de</strong> Pérez Mang<strong>la</strong>no- 693 . El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> consultas<br />
pr<strong>en</strong>atales para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestación, fue uno <strong>de</strong> los aspectos pot<strong>en</strong>ciados bajo<br />
<strong>la</strong>s directrices <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil.<br />
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> resaltar <strong>la</strong> importe repercusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
institución que tuvo el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong><br />
consultas externas, hemos e<strong>la</strong>borado <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> y gráfica y que pres<strong>en</strong>tamos a<br />
continuación. Como queda reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, el número <strong>de</strong> consultas externas a<br />
partir <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos com<strong>en</strong>zó a adquirir una importancia<br />
creci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s se at<strong>en</strong>día un número <strong>de</strong><br />
paci<strong>en</strong>tes que fue creci<strong>en</strong>do año a año y que pasó <strong>de</strong> 9.344 <strong>en</strong>fermos asistidos <strong>en</strong><br />
1920 a 62.855 <strong>en</strong> 1935, con un predominio casi constante <strong>de</strong>l número anual <strong>de</strong><br />
hombres asistidos sobre el <strong>de</strong> mujeres.<br />
En <strong>la</strong> gráfica, e<strong>la</strong>borada a partir <strong>de</strong>l cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingreso<br />
hospita<strong>la</strong>rio y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> consultas externas, se aprecia con<br />
c<strong>la</strong>ridad cómo el importante y creci<strong>en</strong>te conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos asistidos <strong>de</strong> manera<br />
ambu<strong>la</strong>toria a partir <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, permitió que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
ingresos <strong>en</strong> el hospital se mantuviera prácticam<strong>en</strong>te constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos<br />
años, c<strong>en</strong>trándose por otro <strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>fermos más graves.<br />
691 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 20, 157.<br />
692 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 31, 151.<br />
693 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 32, 141.<br />
414
Tab<strong>la</strong> XLIV<br />
Enfermos asistidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas externas <strong>de</strong>l Hospital Provincial<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1920-1935)<br />
Año Hombres Mujeres Total<br />
1920 4.115 3.240 9.344<br />
1922 5.823 3.994 9.817<br />
1923 5.334 4.279 9.613<br />
1924 6.166 4.989 11.155<br />
1925-26 7.584 6.470 14.054<br />
1927 6.893 6.931 13.824<br />
1928 7.619 7.820 15.439<br />
1929 8.421 7.394 15.815<br />
1930 8.499 9.116 17.615<br />
1931 7.924 8.913 16.837<br />
1932 12.567 10.119 22.686<br />
1933 14.473 13.941 28.414<br />
1934 35.748 32.106 67.854<br />
1935 33.252 29.603 62.855<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l Hospital<br />
Gráfico IV<br />
Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingresos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas externas <strong>de</strong>l Hospital<br />
Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1920-1936)<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
1920 1930 1932<br />
Ingresos<br />
Consultas externas<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong>l hospital<br />
415
El fom<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo progresivo <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s policlínicas <strong>de</strong> consultas externas, sin duda también repres<strong>en</strong>tó un cambio <strong>en</strong> el<br />
perfil <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes ingresados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina y cirugía, <strong>de</strong> manera que<br />
contribuyó a reducir el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras. Así, a principios <strong>de</strong>l<br />
siglo XX <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong>l hospital albergaban <strong>en</strong>tre un 40 y un 45% <strong>de</strong> los<br />
ingresos, porc<strong>en</strong>taje que se fue reduci<strong>en</strong>do con el paso <strong>de</strong>l tiempo y a medida que<br />
algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s patologías que antes habían sido ingresadas, ahora se resolvían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
consultas externas. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> función <strong>de</strong>l hospital se fue c<strong>en</strong>trando <strong>de</strong> manera<br />
prefer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los problemas quirúrgicos. Como pue<strong>de</strong> comprobarse<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica que pres<strong>en</strong>tamos a continuación, <strong>la</strong> actividad quirúrgica <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución<br />
a principios <strong>de</strong>l siglo XX repres<strong>en</strong>taba <strong>en</strong>tre el 56% y el 60%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los<br />
años inmediatos a <strong>la</strong> guerra civil, este porc<strong>en</strong>taje se acercó mucho al 80%.<br />
Gráfica V<br />
Distribución <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina y cirugía <strong>de</strong>l Hospital<br />
Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1907-1935)<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
%<br />
60 58 56 57 56 57 57 61 63 66 68 68 68<br />
79 78<br />
40 42 44 43 44 43 43 39 37 34 32 32 32<br />
21 22<br />
1907 1909 1911 1913 1915 1917 1919 1921 1923 1925 1927 1929 1931 1933 1935<br />
Medicina<br />
Cirugía<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong>l hospital<br />
El carácter <strong>provincia</strong>l que concedió <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 a <strong>la</strong><br />
institución asist<strong>en</strong>cial, supuso cambios importantes <strong>en</strong> el perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
asistida. A finales <strong>de</strong> los años treinta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>ferma que<br />
416
ingresaba procedía mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y su <strong>en</strong>torno más inmediato,<br />
resultando casi testimoniales <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> España.<br />
En 1860 el perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asistida ya había com<strong>en</strong>zado a sufrir el cambio, <strong>de</strong><br />
manera que los vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia pasaron a repres<strong>en</strong>tar el 57,7%<br />
fr<strong>en</strong>te al 42,3% <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>provincia</strong> y <strong>de</strong> otras 694 .<br />
La asist<strong>en</strong>cia a <strong>en</strong>fermos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s com<strong>en</strong>zó a suponer<br />
un problema para <strong>la</strong> diputación pues, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligación que éstas t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong><br />
transferirle los gastos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a sus ciudadanos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica este<br />
compromiso no se cumplía. Esta situación contribuía a agravar el <strong>de</strong>sequilibrio<br />
económico que pa<strong>de</strong>cían <strong>la</strong>s arcas <strong>provincia</strong>les. Con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Estatuto<br />
Provincial <strong>en</strong> 1925, el problema se agudizó al reiterar el artículo 127 <strong>de</strong> esta norma<br />
legal <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>de</strong> recibir <strong>en</strong> sus establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia “[...] a los indig<strong>en</strong>tes cuyo lugar <strong>de</strong> naturaleza no sea conocido y vivan<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> [...]” y a recluir <strong>en</strong> el Manicomio Provincial a “[...] los locos o<br />
<strong>en</strong>fermos pobres <strong>de</strong> ignorada naturaleza, que vivan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> [...]”.<br />
En el citado artículo se establecía que <strong>la</strong>s diputaciones <strong>de</strong>berían establecer un<br />
régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> in<strong>de</strong>mnizaciones recíprocas para abonar el importe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias<br />
causadas por los ali<strong>en</strong>ados e indig<strong>en</strong>tes. Sin embargo se creó una situación<br />
conflictiva al no fijar los precios a imputar <strong>de</strong> acuerdo con el tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
prestada, es <strong>de</strong>cir que no se estipuló un precio uniforme por <strong>la</strong>s estancias <strong>de</strong> los<br />
indig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s. Ello <strong>de</strong>terminó que algunas <strong>provincia</strong>s optaran por un<br />
sistema <strong>de</strong> reciprocidad, al comprometerse mutuam<strong>en</strong>te a no rec<strong>la</strong>mar estancia<br />
alguna por los <strong>en</strong>fermos pobres <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s. Pero este sistema fue rechazado<br />
por <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, al consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cuanto<br />
al tipo y número <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, así como al peso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción obrera <strong>en</strong> cada una, <strong>la</strong> colocaban <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> franca <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja.<br />
Durante 1925-1926, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 295.531 estancias producidas <strong>en</strong> el hospital <strong>provincia</strong>l,<br />
172.191 -58%- correspondieron a <strong>en</strong>fermos naturales <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s y al<br />
finalizar 1926 se a<strong>de</strong>udaban 377.069,72 pesetas por estancias <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras<br />
694 De acuerdo con <strong>la</strong> información que aporta Díez Rodríguez, <strong>en</strong> 1838 y 1839 el 80,8% y el 85,7%<br />
respectivam<strong>en</strong>te procedían <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, mi<strong>en</strong>tras que los proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y otras partes <strong>de</strong>l<br />
Estado sólo repres<strong>en</strong>taron el 2,5% y el 2,2% <strong>en</strong> estos dos años. Díez Rodríguez (1993: 33-34).<br />
417
<strong>provincia</strong>s 695 . En el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1927 y 1935, los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s ingresados <strong>en</strong> el hospital se mantuvieron<br />
<strong>en</strong>tre el 30% y el 40%.<br />
La tab<strong>la</strong> que pres<strong>en</strong>tamos a continuación muestra los <strong>en</strong>fermos asistidos <strong>en</strong> el<br />
hospital proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l extranjero y <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s <strong>en</strong>tre 1923 y 1936. Entre los<br />
primeros <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia era fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te europea e integrada mayoritariam<strong>en</strong>te<br />
por alemanes, franceses e italianos. En cuanto a <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s que más<br />
frecu<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> institución val<strong>en</strong>ciana, como cabría esperar <strong>de</strong>stacaban <strong>la</strong>s limítrofes<br />
y <strong>la</strong>s más próximas: Alicante, Castellón, Cu<strong>en</strong>ca, Teruel, Albacete y Murcia.<br />
Tab<strong>la</strong> XLV<br />
Estancias <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> el Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> su proce<strong>de</strong>ncia (1923-1936)<br />
Ingresos <strong>de</strong> extranjeros<br />
Año<br />
Número<br />
Días<br />
estancia<br />
Media<br />
1923 53 1.263 23<br />
1924 52 1.126 21<br />
1925-26 62 1.467 24<br />
Ingresos <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s<br />
Número<br />
Días<br />
estancia<br />
Media<br />
Gasto<br />
pesetas<br />
1927 62 1.064 17 2.248 180.910 80 361.820<br />
1928 57 1.068 19 2.365 217.917 92 435.834<br />
1929 62 1.148 18 1.899 111.295 59 222.590<br />
1930 59 1.041 18 1.971 62.596 32 125.192<br />
1931 65 1.398 22 2.396 82.746 35 165.492<br />
1932 67 1.370 21 1.941 93.481 48 186.962<br />
1933 78 1.398 18 2.305 140.663 61 281.326<br />
1934 76 1.288 17 2.293 152.595 67 305.190<br />
1935 53 1.179 22 2.028 59.302 29 118.604<br />
1936 46 899 20 1.085 30.638 28 61.276<br />
1° semestre<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
años 1920 a 1935.<br />
695 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 24, 137-142.<br />
418
En cuanto a <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estancia media, pue<strong>de</strong> apreciarse que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />
extranjeros resultaba bastante más reducida que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> otras<br />
<strong>provincia</strong>s 696 .<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias es otro <strong>de</strong> los indicadores que p<strong>en</strong>samos pue<strong>de</strong><br />
aportar información sobre <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> el<br />
hospital. El carácter agudo <strong>de</strong> <strong>la</strong> patología que pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos que ingresaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> estancia media se situase<br />
<strong>en</strong> torno al los treinta y cinco días, sin que se registras<strong>en</strong> variaciones importantes a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el período <strong>de</strong> estudio. Hubiera sido interesante po<strong>de</strong>r difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s<br />
estancias <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bidas a interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas, ya<br />
que seguram<strong>en</strong>te estas últimas contribuían con estancias más prolongadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
institución, sin embargo <strong>la</strong>s memorias sobre <strong>la</strong>s que hemos trabajado no pres<strong>en</strong>taban<br />
este <strong>de</strong>sglose.<br />
Sigui<strong>en</strong>do con el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias, don<strong>de</strong> resulta especialm<strong>en</strong>te<br />
interesante este indicador es <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l manicomio, ya que reve<strong>la</strong> <strong>la</strong>s<br />
características particu<strong>la</strong>res que ro<strong>de</strong>aban a esta institución. Al contrastar los<br />
resultados <strong>de</strong> su análisis <strong>en</strong>tre el hospital y el manicomio -gráfico VI-, se pone <strong>de</strong><br />
relieve el carácter <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> reclusión, más que <strong>de</strong> tipo asist<strong>en</strong>cial, que pres<strong>en</strong>taba<br />
este último. En el manicomio, <strong>la</strong> estancia media <strong>de</strong> los ingresados no <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió <strong>en</strong><br />
todo nuestro período <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> 350 días por persona, lo cual convertía a <strong>la</strong><br />
institución <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> crónicos <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> curación resultaba más que un<br />
objetivo una verda<strong>de</strong>ra utopía.<br />
Las condiciones <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes medidas higiénicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
que estaban obligados a convivir los allí recluidos, por aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un edificio con<br />
insta<strong>la</strong>ciones apropiadas, seguram<strong>en</strong>te contribuían a que un porc<strong>en</strong>taje elevado <strong>de</strong> los<br />
individuos que salían <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución lo hicieran por <strong>de</strong>función. A modo <strong>de</strong> ejemplo,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tamos el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre 1905 y 1925 697 ,<br />
contrastando el número <strong>de</strong> los ingresados con los que abandonaban anualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
institución.<br />
696 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18-34.<br />
697 A.D.P.V., D.2.6.4., cajas 1-8.<br />
419
Tab<strong>la</strong> XLVI<br />
Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acogidos <strong>en</strong> el Manicomio Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1905-1922)<br />
Salidas<br />
Años Ingresos<br />
Altas Defunciones Total<br />
1905 560 44 69 113<br />
1906 544<br />
1907 572 46 76 122<br />
1908 616 57 52 109<br />
1909 601 37 60 97<br />
1910 644 56 82 138<br />
1911 710 118 104 222<br />
1912 709 66 84 150<br />
1913 730 67 79 146<br />
1914 738 77 84 161<br />
1915 745 68 97 165<br />
1916 730 94 89 183<br />
1917 711 68 103 171<br />
1918 714 77 138 215<br />
1919 679 99 154 253<br />
1920 573 98 149 247<br />
1921 617 97 92 189<br />
1922 596 80 79 159<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l manicomio <strong>provincia</strong>l.<br />
En esta tab<strong>la</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> apreciarse <strong>la</strong> escasa rotación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, pue<strong>de</strong><br />
comprobarse cómo los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> muertes no resultaban nada <strong>de</strong>spreciables, si se<br />
ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> años <strong>de</strong>l período, más <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />
que abandonaron <strong>la</strong> institución fue por este motivo.<br />
Las <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes condiciones <strong>en</strong> que estaban obligados a permanecer los<br />
acogidos, obviam<strong>en</strong>te les hacía más susceptibles <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
cuya transmisión estaba favorecida por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> falta <strong>de</strong><br />
v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción. Como se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 <strong>de</strong>bió afectar<br />
seriam<strong>en</strong>te a este colectivo tan cerrado, pues el número <strong>de</strong> muertes <strong>en</strong>tre 1918 y 1920<br />
sufrió un increm<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable, que posteriorm<strong>en</strong>te se volvió a normalizar.<br />
420
En <strong>de</strong>finitiva po<strong>de</strong>mos afirmar que el elevado coste que repres<strong>en</strong>taba el<br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l manicomio para <strong>la</strong> corporación <strong>provincia</strong>l no reportaba b<strong>en</strong>eficio<br />
ni reconocimi<strong>en</strong>to social <strong>en</strong> igual proporción. No sólo porque prestaba asist<strong>en</strong>cia a<br />
pocos, sino porque muchos <strong>de</strong> ellos prov<strong>en</strong>ían a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s que no<br />
contribuían económicam<strong>en</strong>te a su sostén.<br />
Gráfico VI<br />
Estancia media <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> el Hospital<br />
y <strong>en</strong> el Manicomio Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1906-1935<br />
400<br />
días<br />
350<br />
300<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
1906<br />
1908<br />
1910<br />
1912<br />
1914<br />
1916<br />
1918<br />
1920<br />
1922<br />
1924<br />
1927<br />
1929<br />
1931<br />
1933<br />
1935<br />
Hospital<br />
Manicomio<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias y estadísticas <strong>de</strong>l hospital<br />
El tercer colectivo al que se prestaba asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>provincia</strong>l era el <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia abandonada, cuya acogida se llevaba a cabo <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hospital conocido como <strong>la</strong> inclusa. La suerte <strong>de</strong> los expósitos allí<br />
<strong>de</strong>positados podía discurrir por un doble camino, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> si se quedaban <strong>en</strong><br />
el establecimi<strong>en</strong>to a cargo <strong>de</strong> nodrizas internas, o <strong>de</strong> si eran dados <strong>en</strong> adopción para<br />
su alim<strong>en</strong>tación y cuidado por una nodriza externa.<br />
Las nodrizas internas eran g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te mujeres <strong>de</strong> bajo nivel social y<br />
económico -mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 25 y 30 años-, muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s madres solteras<br />
que abandonaban a sus hijos y optaban por ejercer <strong>de</strong> nodriza a cambio <strong>de</strong> un sa<strong>la</strong>rio<br />
para sobrevivir. Aunque su función abarcaba tanto <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación como el cuidado<br />
421
<strong>de</strong> los bebés, el problema que se p<strong>la</strong>nteaba era <strong>la</strong> mayor proporción <strong>de</strong> éstos que <strong>de</strong><br />
nodrizas, pues <strong>la</strong> media <strong>de</strong> niños por nodriza <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX era<br />
<strong>de</strong> tres. Obviam<strong>en</strong>te ello repercutía <strong>en</strong> una ina<strong>de</strong>cuada e insufici<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción a los<br />
niños, cuyo estado físico <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso solía ser ya <strong>de</strong> por sí <strong>la</strong>m<strong>en</strong>table,<br />
a lo que se sumaban <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>bían soportar <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to<br />
por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos 698 . Las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sobrevivir para los expósitos que se<br />
quedaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusa probablem<strong>en</strong>te fueran excepcionales, <strong>en</strong> unos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
que <strong>la</strong> mortalidad infantil resultaba <strong>en</strong> sí mismo un importante problema <strong>de</strong> salud<br />
<strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana.<br />
Las dificulta<strong>de</strong>s económicas por <strong>la</strong>s que atravesó el hospital a partir <strong>de</strong>l<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que adquirió <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>terminaron que <strong>la</strong> opción por<br />
<strong>la</strong> que se <strong>de</strong>cantó mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> política <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a los expósitos, fuese <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> favorecer su salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa para ser criados por nodrizas externas, ya que esta<br />
era <strong>la</strong> alternativa más barata 699 . Éstas solían ser mujeres casadas con hijos, que<br />
aprovechaban su período <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia para amamantar a dos niños a <strong>la</strong> vez y así<br />
obt<strong>en</strong>er una pequeña remuneración que contribuyese a <strong>la</strong> economía familiar:<br />
“[...] A <strong>la</strong>s nodrizas externas, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> concedérseles el niño<br />
que <strong>de</strong>sean <strong>la</strong>ctar, se les <strong>en</strong>trega una libreta con los correspondi<strong>en</strong>tes<br />
cupones para el cobro semestral <strong>de</strong> sus sa<strong>la</strong>rios, cuyo cupón se abona a su<br />
pres<strong>en</strong>tación, previa <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l Juez municipal y Cura Párroco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
localidad don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> el niño, como garantía <strong>de</strong> que está bi<strong>en</strong><br />
alim<strong>en</strong>tado y at<strong>en</strong>dido [...]” 700 .<br />
En otras ocasiones se trataba <strong>de</strong> mujeres cuyo parto había t<strong>en</strong>ido un <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce<br />
adverso y buscaban <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> sustituir al hijo perdido. En cualquier caso, el<br />
expósito que era dado <strong>en</strong> adopción a estas mujeres corría con mejor suerte que el<br />
interno <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa, al t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> un<br />
698 Castell C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, R. M.; Chilet Llácer, B. (1999).<br />
699 El carácter <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong>l hospital no supuso para <strong>la</strong> inclusa mayores ingresos <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s<br />
como ocurría <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los colectivos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos y <strong>de</strong> locos. Des<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XVIII <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Alicante contaba con su propia inclusa, precisam<strong>en</strong>te para evitar los <strong>la</strong>rgos viajes que t<strong>en</strong>ían<br />
que soportar los pequeños para llegar a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, práctica que mermaba sus ya escasas<br />
posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sobrevivir. Guillem Cofre, I. (1999).<br />
700 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 141.<br />
422
ambi<strong>en</strong>te familiar, <strong>en</strong> el que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionarle el alim<strong>en</strong>to podía satisfacer<br />
sus necesida<strong>de</strong>s afectivas. De hecho, no resultaba raro que al llegar a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong><br />
finalizar <strong>la</strong> adopción, <strong>la</strong>s familias solicitas<strong>en</strong> que el niño permaneciera con ellos<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te 701 .<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expósitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l XX 702 , pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto un<br />
comportami<strong>en</strong>to prácticam<strong>en</strong>te constante con variaciones insignificantes <strong>en</strong> el<br />
volum<strong>en</strong> anual <strong>de</strong> ingresos. Ello podría hacer p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> política hospita<strong>la</strong>ria era<br />
más s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> expósitos que a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, quizás porque <strong>la</strong><br />
infancia repres<strong>en</strong>taba un caso más extremo <strong>de</strong> <strong>de</strong>svalimi<strong>en</strong>to y peligro inmin<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
muerte. De este modo, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos podían verse<br />
alteradas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones coyunturales, constituy<strong>en</strong>do el principal factor<br />
<strong>de</strong> flexibilización para adaptarse a los tiempos difíciles, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los expósitos <strong>la</strong><br />
política <strong>de</strong>l hospital fr<strong>en</strong>te a este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda se mantuvo invariable, incluso <strong>en</strong><br />
los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayores dificulta<strong>de</strong>s. Por otro <strong>la</strong>do hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia a los expósitos resultaba más barata que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ya que se<br />
llevaba a cabo mayoritariam<strong>en</strong>te fuera <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, a cargo <strong>de</strong> amas <strong>de</strong> leche<br />
concertadas que criaban a los niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>en</strong> sus casas -gráfica VII-.<br />
Otro factor a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta eran <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad que<br />
afectaban a este colectivo que, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s estadísticas que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong><br />
institución, repres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong>tre un 20% y un 30% <strong>de</strong> los ingresos anuales 703 y que<br />
obviam<strong>en</strong>te se agravaban <strong>en</strong> situaciones epidémicas. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te resumimos<br />
<strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>en</strong> el quinqu<strong>en</strong>io 1914-<br />
1918 704 , <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>la</strong> importante repercusión que tuvo <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia<br />
<strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 sobre <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los niños ingresados, llegando <strong>en</strong> este año a<br />
afectar a un 50% <strong>de</strong> los mismos.<br />
701 Castell C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, RM; Chilet Llácer, B. (1999).<br />
702 A.D.P.V., D.2.6.4., cajas 1-8.<br />
703 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
704 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 140.<br />
423
Tab<strong>la</strong>XLVII<br />
Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expósitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Inclusa <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1914-1918)<br />
Año<br />
Gasto nodrizas<br />
Ingresados<br />
Fallecidos<br />
Pesetas/mes<br />
Varones Hembras Total Varones Hembras Total Externos Internos<br />
1914 84 66 150 16 11 27 15 25<br />
1915 74 65 139 18 15 33 15 25<br />
1916 90 80 170 28 35 63 15 25<br />
1917 96 79 175 53 30 83 15 25<br />
1918 94 78 172 37 49 86 25 30<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1919.<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
%<br />
Gráfica VII<br />
Distribución porc<strong>en</strong>tual anual <strong>de</strong> los expósitos internos<br />
y externos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inclusa <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
90 94 93 89 87 91 93 85 92 90 85 75 86 82 71<br />
10 6 7 11 13 9 7<br />
1906<br />
1907<br />
15<br />
1908<br />
1909<br />
1910<br />
1911<br />
1912<br />
1913<br />
8 10 15 25 14 18 29<br />
1914<br />
1915<br />
1916<br />
Internos<br />
1917<br />
1918<br />
1919<br />
1920<br />
Externos<br />
84 84 83 85<br />
16 16 17 15<br />
1921<br />
1922<br />
1923<br />
1924<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias y estadísticas <strong>de</strong>l hospital.<br />
74<br />
26<br />
85 77 82 75 88<br />
15 23 18 25 12<br />
1925<br />
1927<br />
1928<br />
1929<br />
1930<br />
1931<br />
424
Como conclusión podríamos apuntar que el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa como<br />
institución <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia abandonada e instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil, sólo resultó satisfactorio <strong>de</strong> manera parcial, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />
<strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> los expósitos se realizara a cargo <strong>de</strong> un ama <strong>de</strong> cría externa que, <strong>en</strong> el<br />
mejor <strong>de</strong> los casos solicitara posteriorm<strong>en</strong>te el prohijami<strong>en</strong>to. Y, aunque ello se<br />
realizara <strong>en</strong> ocasiones <strong>de</strong> manera interesada para obt<strong>en</strong>er mano <strong>de</strong> obra barata, esta<br />
actuación seguram<strong>en</strong>te significó <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia para mucha pob<strong>la</strong>ción infantil que<br />
pudo llegar a <strong>la</strong> edad adulta.<br />
425
5.4. El sistema asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l<br />
El sistema asi<strong>la</strong>r constituyó otro <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> que se fundam<strong>en</strong>tó el<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> propio <strong>de</strong>l sistema liberal, para dar respuesta a <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un amplio sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que pa<strong>de</strong>cía <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
miseria, <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> incapacidad. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> política asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo liberal pue<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificarse como una política exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pobres, ya<br />
que <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos era una condición <strong>de</strong> vida ampliam<strong>en</strong>te ext<strong>en</strong>dida<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> 705 .<br />
A mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que había culminado el proceso <strong>de</strong><br />
transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a puram<strong>en</strong>te teológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza imperante hasta el siglo<br />
XVI, <strong>en</strong> una concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza como condición moral. Esta ree<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> pobreza, dio pie a su c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> dos varieda<strong>de</strong>s antagónicas,<br />
repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> un extremo por <strong>la</strong> pobreza “falsa” y <strong>en</strong> el otro por <strong>la</strong> “verda<strong>de</strong>ra”<br />
pobreza. La primera, fue concebida como <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n moral y fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conductas<br />
consi<strong>de</strong>radas como <strong>de</strong>sviadas, que al<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> vida al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s morales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> religión y fom<strong>en</strong>taban el vicio y <strong>la</strong> ociosidad. La m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da, el<br />
vagabun<strong>de</strong>o y <strong>la</strong> vagancia, pasaron a ser consi<strong>de</strong>rados como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />
fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> peligrosidad social, y <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido quedaron justificadas todas aquel<strong>la</strong>s<br />
medidas <strong>de</strong> reprobación, y todo tipo <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> “falsa”<br />
pobreza, que tuvieron su máximo expon<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> vagos, m<strong>en</strong>digos y<br />
vagabundos, o <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red asi<strong>la</strong>r. En el otro extremo, se<br />
situó <strong>la</strong> “verda<strong>de</strong>ra” pobreza, para dar pie a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> medidas<br />
<strong>en</strong>marcadas <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> pobres 706 .<br />
Los asilos constituyeron instituciones para el acogimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pobres con<br />
condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización, tales como niños huérfanos, disminuidos<br />
físicos, ancianos y viudas, a los que había que sumar los m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos”.<br />
705 Esteban <strong>de</strong> Vega, M. (1992).<br />
706 López Alonso, C. (1992).<br />
426
Éste era básicam<strong>en</strong>te el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asilo heredado <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, un<br />
asilo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, fundam<strong>en</strong>taba su actuación <strong>en</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia y<br />
represión. Era un complem<strong>en</strong>to necesario para conseguir <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da y <strong>la</strong> persecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza consi<strong>de</strong>rada perversa,<br />
repres<strong>en</strong>tada por vagos y maleantes. Sin embargo, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX esta<br />
i<strong>de</strong>ología <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis, y <strong>la</strong> preocupación por acabar con <strong>la</strong> dualidad <strong>de</strong> funciones<br />
<strong>de</strong>l asilo se fue haci<strong>en</strong>do cada vez más pat<strong>en</strong>te. Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l siglo,<br />
se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> duplicar <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> asilos u hospicios con un<br />
objetivo principalm<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial, y correccionales para el internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
aquellos que añadían a su pobreza una nota <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación moral o p<strong>en</strong>al.<br />
Hasta mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong>s instituciones que conformaban <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> disfrutaron <strong>de</strong> una importante implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corporaciones<br />
locales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia, así como <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res que, con sus los legados y limosnas,<br />
contribuían <strong>de</strong> forma notable a su sostén 707 . La Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 ligó el<br />
<strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> a <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l, lo cual tuvo como<br />
consecu<strong>en</strong>cia que ambas compartieran <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias e insufici<strong>en</strong>cias tanto <strong>de</strong><br />
gestión como financieras, agravadas estas últimas por el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>samortizaciones. Estos importantes condicionantes <strong>de</strong>terminaron que el sistema<br />
asi<strong>la</strong>r público legado por el Antiguo Régim<strong>en</strong>, se mostrara incapaz <strong>de</strong> evolucionar al<br />
ritmo que marcaban <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales. Un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello lo constituyó<br />
<strong>la</strong> inflexibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales instituciones asi<strong>la</strong>res,<br />
ante <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana y ante el proceso <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>lización 708 .<br />
La evi<strong>de</strong>nte insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo público <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el sistema<br />
liberal, hubo <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tarse con <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el ámbito privado. Éstas constituían un legado <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong> y su<br />
dirección y patrocinio <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia, ya como organizaciones parroquiales<br />
con el objetivo <strong>de</strong> ejercer <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia<br />
parroquia, ya adoptando <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas asociaciones para los socorros<br />
707 Algunos <strong>de</strong> los trabajos que pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto el papel <strong>de</strong> los municipios <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, han sido recogidos <strong>en</strong> el monográfico sobre B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis<br />
val<strong>en</strong>cians. Entre ellos citaremos el <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eito Lloris, A. (1999a), Esplugues i Pellicer, J.X. (1999) y<br />
Lloret Pastor, J. (1999).<br />
708 Barona, J.; Bernabeu, J.; Moncho, J. (1999).<br />
427
mutuos -hermanda<strong>de</strong>s y cofradías-. Se trataba <strong>de</strong> asociaciones que funcionaban<br />
exclusivam<strong>en</strong>te con el esfuerzo contributivo <strong>de</strong> sus socios y sus prestaciones<br />
abarcaban <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica y una dieta <strong>en</strong> los períodos <strong>de</strong> baja por <strong>en</strong>fermedad.<br />
A partir <strong>de</strong> los años 50 <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, el panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
privada se vio reforzado con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas iniciativas. Éstas estuvieron<br />
repres<strong>en</strong>tadas, por una parte por <strong>la</strong> of<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> los círculos católicos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> instituciones parroquiales <strong>de</strong>nominadas viáticos, así como por el<br />
asociacionismo privado con fines b<strong>en</strong>éficos, iniciativa <strong>de</strong> carácter confesional para<br />
reforzar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> protagonismo <strong>de</strong> una iglesia fuertem<strong>en</strong>te castigada por el<br />
estado liberal. En Val<strong>en</strong>cia se crearon dos <strong>de</strong> estas asociaciones, <strong>la</strong> Gran Asociación<br />
<strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> los Desamparados <strong>en</strong> 1853, y <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />
San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúl y sus Confer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> 1855. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> esta etapa también<br />
cobraron protagonismo <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> socorros mutuos, vincu<strong>la</strong>das a los<br />
difer<strong>en</strong>tes oficios y al mundo <strong>la</strong>boral -zapateros, sastres, esparteros y alpargateros- y<br />
otras aj<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> órbita gremial <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> asociaciones obreras -mutualismo obrero<br />
<strong>de</strong> oficio- 709 .<br />
Aunque el sistema asi<strong>la</strong>r estaba concebido para dar respuesta a una necesidad<br />
prioritariam<strong>en</strong>te social, resulta difícil no incluirlo <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización b<strong>en</strong>éfico<strong>sanitaria</strong>,<br />
dada <strong>la</strong> estrecha vincu<strong>la</strong>ción y evi<strong>de</strong>nte repercusión que <strong>la</strong>s variables<br />
sociales pres<strong>en</strong>tan sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El hecho <strong>de</strong> que los asilos fueran<br />
instituciones b<strong>en</strong>éficas a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l formando parte <strong>de</strong>l<br />
sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, nos ha llevado a realizar una aproximación a <strong>la</strong>s dos gran<strong>de</strong>s<br />
instituciones val<strong>en</strong>cianas que realizaban este cometido. Si nos ciñésemos a una<br />
concepción rigurosa <strong>de</strong> lo que era el ámbito sanitario, éstas <strong>de</strong>berían quedar al<br />
marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>, sin embargo su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s instituciones<br />
<strong>sanitaria</strong>s era evi<strong>de</strong>nte. Por un <strong>la</strong>do, los médicos <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>provincia</strong>l t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong>tre sus responsabilida<strong>de</strong>s, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>l<br />
hospital, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los asi<strong>la</strong>dos que pres<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> salud, pasando<br />
diariam<strong>en</strong>te consulta <strong>en</strong> los asilos. La otra vincu<strong>la</strong>ción con el sistema sanitario <strong>la</strong><br />
709 Sobre el mutualismo <strong>en</strong> España véase Montero, F.; Esteban, M. (1991). En el caso <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
Díez Rodríguez, F. (1993: 169-225) y <strong>en</strong> el <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, Esteban, M. (1994).<br />
428
<strong>en</strong>contramos con <strong>la</strong> inclusa <strong>de</strong>l hospital, cuyos acogidos al cumplir <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> siete<br />
años pasaban directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia.<br />
Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo expuesto, <strong>en</strong> este capítulo realizaremos una<br />
<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los dos asilos <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
diputación, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia y <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, como instituciones<br />
b<strong>en</strong>éficas <strong>de</strong> carácter público. Queda fuera <strong>de</strong> nuestro objetivo profundizar <strong>en</strong> los<br />
aspectos más g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r o <strong>en</strong> el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />
b<strong>en</strong>éficas <strong>de</strong> carácter privado.<br />
5.4.1. La Casa <strong>de</strong> Misericordia<br />
La fundación <strong>de</strong> este asilo tuvo su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> extremada miseria que <strong>en</strong><br />
1670 condujo a <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia a un consi<strong>de</strong>rable número <strong>de</strong> familias <strong>de</strong>l Reino <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, lo que dio pie a que el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad estableciera un hospicio<br />
público <strong>de</strong> caridad para acoger a los pobres <strong>de</strong> ambos sexos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. En él<br />
t<strong>en</strong>ían cabida <strong>de</strong> manera prioritaria aquellos que por sus circunstancias se<br />
consi<strong>de</strong>raban pobres “verda<strong>de</strong>ros”, pero el establecimi<strong>en</strong>to también se hacía cargo <strong>de</strong><br />
los que <strong>de</strong> manera injustificada, practicaban <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad. El perfil <strong>de</strong> este<br />
establecimi<strong>en</strong>to asi<strong>la</strong>r se <strong>en</strong>cuadraría pues, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong>l<br />
Antiguo Régim<strong>en</strong>, partidaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros asi<strong>la</strong>res para el internami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre <strong>de</strong> una manera inespecífica. A estos c<strong>en</strong>tros se les concedía un<br />
importante papel <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al reformista <strong>de</strong> acabar con <strong>la</strong> vagancia,<br />
el vagabun<strong>de</strong>o y <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da 710 .<br />
A <strong>la</strong> iniciativa municipal pronto se sumaron <strong>la</strong> protección real, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />
arzobispos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros fieles que, con sus legados y limosnas,<br />
contribuyeron a ampliar y mejorar el edificio y aum<strong>en</strong>tar sus r<strong>en</strong>tas. Hasta <strong>la</strong>s<br />
reformas que introdujo <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />
Misericordia corrió a cargo <strong>de</strong> una junta administrativa, <strong>en</strong> cuya composición<br />
<strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r municipal, así como <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>te honorable <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. De acuerdo con el nuevo marco administrativo<br />
p<strong>la</strong>nteado por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 1849 y, <strong>de</strong>l mismo modo que ocurrió <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l<br />
429
Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>lización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones cerradas<br />
<strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia pasase a constituir su nuevo órgano<br />
<strong>de</strong> gestión. Esta situación se mantuvo hasta 1868 <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s juntas rectoras dieron<br />
paso a un nuevo sistema <strong>de</strong> dirección, <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> máxima responsabilidad pasó a<br />
recaer <strong>en</strong> un diputado <strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación <strong>provincia</strong>l. De este modo, <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia se hizo cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia a partir <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />
1868, aprobando el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para regu<strong>la</strong>r su organización y funcionami<strong>en</strong>to el 7 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 1891. Éste se mantuvo vig<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el período <strong>de</strong> nuestro<br />
estudio 711 .<br />
“[...] A causa tan pía se siguió como era natural el fruto espiritual y<br />
temporal <strong>de</strong> los verda<strong>de</strong>ros pobres; los impedidos lograron su <strong>de</strong>scanso y<br />
consuelo a <strong>la</strong> par que <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> sus dol<strong>en</strong>cias; los niños perdidos<br />
recibieron su educación, <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es fueron preservadas <strong>de</strong> los riesgos<br />
que lleva consigo <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> su sexo, y todos, <strong>en</strong> fin, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong><br />
vivir <strong>en</strong> <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia y el abandono, y <strong>de</strong>dicados al trabajo, se les<br />
restituyó al estado <strong>de</strong> <strong>pública</strong> y privada utilidad por el g<strong>en</strong>eroso<br />
<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cristiana Caridad [...]” 712 .<br />
La doctrina que había guiado a <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> los años <strong>de</strong>l Antiguo<br />
Régim<strong>en</strong> integraba una doble función asist<strong>en</strong>cial y represiva, tal como se ponía <strong>de</strong><br />
manifiesto <strong>en</strong> el primer reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución 713 <strong>de</strong> 1719. De acuerdo con esta<br />
norma, <strong>la</strong> principal finalidad <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to era asistir a los pobres “verda<strong>de</strong>ros”<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y reino, <strong>en</strong>tre los que incluía cuatro grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción: <strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong><br />
vejez <strong>de</strong>samparadas, <strong>la</strong>s viudas y los incapacitados. Pero al mismo tiempo, el asilo<br />
adquiría una función represiva, al establecer que los m<strong>en</strong>digos útiles para el trabajo<br />
serían pr<strong>en</strong>didos por los alguaciles municipales y, una vez conducidos a <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />
Misericordia, allí se les aplicaría durante ocho días un correctivo consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
darles azotes. Las reinci<strong>de</strong>ncias supondrían agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as hasta que, tras<br />
710 Cavil<strong>la</strong>c, M. (1979).<br />
711 Antece<strong>de</strong>ntes sobre el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., D.1.5.1., 1942.<br />
712 Casa <strong>de</strong> Misericordia (1891) y A.D.P.V., D.1.6.1., caja 1.<br />
713 Casa <strong>de</strong> Misericordia (1719) y A.D.P.V., D.1.6.1., caja 1.<br />
430
un máximo <strong>de</strong> tres eran <strong>en</strong>tregados a <strong>la</strong> justicia con el objeto <strong>de</strong> que les fuera<br />
aplicada <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción p<strong>en</strong>alizadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad y <strong>la</strong> vagancia. El espíritu<br />
represivo <strong>de</strong> esta norma <strong>de</strong> 1719 también afectaba al colectivo <strong>de</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es<br />
que ingresaban con edad <strong>de</strong> trabajar, a qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong>s or<strong>de</strong>nanzas les reservaban como<br />
recibimi<strong>en</strong>to una dura corrección, según “pidiese su natural”.<br />
Conforme fue avanzando el siglo XIX, este carácter ambival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
institución com<strong>en</strong>zó a transformarse, iniciando su mo<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas<br />
c<strong>en</strong>trales para, ya a finales <strong>de</strong>l siglo, sufrir un verda<strong>de</strong>ro cambio <strong>en</strong> sus<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos doctrinales. Así, <strong>en</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833, el asilo quedaba <strong>de</strong>finido<br />
como un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia para el socorro e instrucción <strong>de</strong>l “anciano inútil y<br />
estropeado”, <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia <strong>de</strong>samparada, <strong>la</strong> “mujer achacosa”, los huérfanos y<br />
“cualquier miserable que implore socorro”. En cuanto a los pobres con capacidad <strong>de</strong><br />
trabajar, ponía <strong>de</strong> manifiesto que éstos <strong>de</strong>bían quedar a merced <strong>de</strong> los jueces <strong>de</strong><br />
vagos y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que llegase alguno al asilo, <strong>de</strong>bían ser remitidos a ellos. La<br />
admisión <strong>de</strong> los pobres quedaba exclusivam<strong>en</strong>te a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> los<br />
interesados, perdi<strong>en</strong>do el carácter coercitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma anterior. De acuerdo con<br />
este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia continuaba si<strong>en</strong>do el asilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los<br />
expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inclusa, una vez cumplidos los siete años y <strong>la</strong> edad máxima <strong>de</strong><br />
perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to era <strong>de</strong> 25 años para los varones y <strong>de</strong> 23 para <strong>la</strong>s<br />
mujeres 714 .<br />
El análisis <strong>de</strong> los sucesivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, permit<strong>en</strong> trazar <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r, evi<strong>de</strong>nciando que precisam<strong>en</strong>te el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833 supuso el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inflexión respecto a los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l redactado <strong>en</strong> 1719. Éste traducía los criterios asi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, para<br />
los que el asilo se constituía <strong>en</strong> el lugar idóneo para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />
m<strong>en</strong>dicante. Este tratami<strong>en</strong>to se articu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> internami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que<br />
se mezc<strong>la</strong>ban el socorro y <strong>la</strong> actitud misericordiosa, con <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> disuasión y<br />
<strong>la</strong> represión. Los “pobres verda<strong>de</strong>ros” convivían con los “pobres falsos” y este<br />
carácter inespecífico era el que concedía a <strong>la</strong> institución su particu<strong>la</strong>r estigma 715 .<br />
714 Casa <strong>de</strong> Misericordia (1833) y A.D.P.V., D.1.6.1., caja 1.<br />
715 Díez Rodríguez, F. (1993: 130-156).<br />
431
El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833 asumió como propios algunos <strong>de</strong> los principios que<br />
regían con anterioridad, tales como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l internami<strong>en</strong>to como medio para<br />
<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y reeducación, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que adquirían una<br />
<strong>de</strong>stacada m<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> instrucción religiosa, el trabajo forzoso y <strong>la</strong> disciplina horaria.<br />
Pero al mismo tiempo, trató <strong>de</strong> aportar algunas noveda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong><br />
mayor relevancia que pret<strong>en</strong>día asignar a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción reeducadora y<br />
prev<strong>en</strong>tiva y, por otro <strong>la</strong>do, su interés por c<strong>la</strong>rificar su carácter b<strong>en</strong>éfico,<br />
reconvirti<strong>en</strong>do un establecimi<strong>en</strong>to con marcado sesgo correccional <strong>en</strong> una institución<br />
exclusivam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>éfica.<br />
Aunque teóricam<strong>en</strong>te el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833 repres<strong>en</strong>tó, para <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />
Misericordia, el expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l<br />
sistema asi<strong>la</strong>r, su puesta <strong>en</strong> práctica no <strong>de</strong>bió resultar ni fácil ni inmediata. Así se<br />
ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el informe que Juan Piñol y Verges, director <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución,<br />
pres<strong>en</strong>tó a <strong>la</strong> diputación cuar<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong>spués 716 , <strong>en</strong> el que ponía <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong><br />
persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos males <strong>de</strong> fondo <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to. A pesar <strong>de</strong>l tiempo<br />
transcurrido, y <strong>de</strong> que el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bía funcionar acatando los principios <strong>de</strong>l<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833, Piñol criticaba <strong>la</strong> inespecificidad <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y abogaba porque<br />
éste se convirtiese <strong>en</strong> un establecimi<strong>en</strong>to específico para <strong>la</strong> educación e instrucción<br />
<strong>de</strong> los niños y jóv<strong>en</strong>es internos y para el socorro <strong>de</strong> los impedidos y ancianos<br />
<strong>de</strong>samparados 717 .<br />
La Casa <strong>de</strong> Misericordia <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to resultaba un recinto que<br />
albergaba <strong>de</strong> manera indiscriminada a los pobres que acudían allí para recibir cobijo<br />
y alim<strong>en</strong>to, sin que <strong>en</strong> muchas ocasiones existiera una verda<strong>de</strong>ra justificación <strong>de</strong> su<br />
necesidad:<br />
“[...] El conjunto irregu<strong>la</strong>r y confuso que aquí se observa <strong>de</strong> sexos,<br />
eda<strong>de</strong>s y condiciones no respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>ras miras <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad<br />
social. Si <strong>la</strong> caridad cobija bajo su manto indistintam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> iguales<br />
proporciones y premia con <strong>la</strong> misma recomp<strong>en</strong>sa a <strong>la</strong> virtud que al vicio,<br />
al trabajo que a <strong>la</strong> holganza, a <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia que al <strong>de</strong>lito, es una caridad<br />
716 Piñol y Verges, J. (1872).<br />
432
imperfecta, irracional y ciega que jamás alcanzará a <strong>de</strong>jar satisfecho el<br />
sublime s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to que <strong>la</strong> inspira [...]” 718 .<br />
La imag<strong>en</strong> social <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>en</strong> 1872 todavía estaba asociada a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> corrección y castigo, hasta el punto <strong>de</strong> que, popu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s madres am<strong>en</strong>azaban<br />
a los niños con <strong>la</strong> frase “Mira que te llevaré a <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia”. Por ello,<br />
Piñol <strong>en</strong>fatizaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cambiar esta imag<strong>en</strong> por <strong>la</strong> <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro don<strong>de</strong> los<br />
niños recibían una educación e instrucción por lo m<strong>en</strong>os igual a <strong>la</strong> que podían<br />
adquirir los hijos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> una mediana posición social. Un c<strong>en</strong>tro que <strong>de</strong>bía<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse con el objeto <strong>de</strong> “[...] arrancar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ignorancia a los que, faltos <strong>de</strong> medios<br />
y <strong>de</strong> ejemplo crecerían <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, acrec<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>gas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y exponiéndose<br />
al triste <strong>de</strong>stino a que por lo regu<strong>la</strong>r conduc<strong>en</strong> siempre los preliminares <strong>de</strong>l abandono,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> abyección y <strong>de</strong> <strong>la</strong> miseria [...]”. En <strong>de</strong>finitiva, Piñol apuntaba que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el<br />
cambio <strong>de</strong> esta imag<strong>en</strong> fuertem<strong>en</strong>te estigmatizadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución y <strong>de</strong> sus<br />
internos ante <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana, podría <strong>de</strong>spertar mayores simpatías por el<strong>la</strong> y,<br />
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, animaría a muchas personas a practicar <strong>la</strong> caridad <strong>de</strong>dicando<br />
limosnas al establecimi<strong>en</strong>to. “[...] Y <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> caridad, <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra caridad, no <strong>la</strong><br />
que nace <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to vulgar e hipócrita a veces, sino <strong>la</strong> que abarca <strong>en</strong> su<br />
mirada los altos fines morales y sociales <strong>de</strong>l hombre, se interesaría por medio <strong>de</strong><br />
eficaces dádivas <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una institución que merecería <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />
ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra el nombre <strong>de</strong> humanitaria [...]” 719 .<br />
La publicación <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891 puntualizó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s bases<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bía as<strong>en</strong>tarse el sistema asi<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo liberal, remarcando el carácter<br />
estrictam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>éfico 720 <strong>de</strong> un establecimi<strong>en</strong>to que c<strong>en</strong>traba su doctrina <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
instrucción religiosa, el trabajo y <strong>la</strong> disciplina. La relevancia asignada a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> acción reeducadora y prev<strong>en</strong>tiva se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> su artículo 13, que<br />
puntualizaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que todo pobre admitido <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to, antes <strong>de</strong><br />
pasar a los talleres <strong>de</strong> artes y oficios, <strong>de</strong>bía haber sido instruido <strong>en</strong> los preceptos<br />
717 Debe t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que Piñol redacta su informe <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o Sex<strong>en</strong>io Revolucionario, período <strong>en</strong><br />
el que <strong>la</strong>s instituciones mostraron una mayor s<strong>en</strong>sibilidad por <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as r<strong>en</strong>ovadoras.<br />
718 Piñol y Verges, J. (1872).<br />
719 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
720 El artículo 1º recordaba que <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia era un establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
<strong>provincia</strong>l, por lo que estaba amparado por <strong>la</strong> ley y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ramo.<br />
433
eligiosos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria. La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong>l asilo se adaptó a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Instrucción vig<strong>en</strong>te y al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Públicas. Respecto al<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to anterior, éste pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> novedad <strong>de</strong> incorporar una escue<strong>la</strong> para<br />
adultos, a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bían asistir los ocupados <strong>en</strong> los talleres. Las prácticas piadosas y<br />
<strong>la</strong> instrucción religiosa, ocupaban un lugar preemin<strong>en</strong>te a cargo <strong>de</strong> un capellán rector<br />
y dos capel<strong>la</strong>nes auxiliares -obligación <strong>de</strong> ir a misa diariam<strong>en</strong>te, confesión y<br />
comunión m<strong>en</strong>sual y rosario diario-.<br />
El trabajo <strong>en</strong> los talleres <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa y <strong>la</strong>s tareas domésticas constituían otro <strong>de</strong><br />
los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> asi<strong>la</strong>r. La i<strong>de</strong>a era que los asi<strong>la</strong>dos pudieran, al salir <strong>de</strong>l<br />
establecimi<strong>en</strong>to, ganarse un jornal que les permitiera vivir dignam<strong>en</strong>te. De acuerdo<br />
con sus prefer<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong> los talleres podían apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los oficios <strong>de</strong> tejedor, sastre,<br />
zapatero, alpargatero, carpintero, ebanista, trabajos <strong>de</strong> espartería y hornero. La<br />
educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asi<strong>la</strong>das, salvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria elem<strong>en</strong>tal, no coincidía con<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>l sexo masculino. Como cabría esperar <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos, a<br />
el<strong>la</strong>s se <strong>la</strong>s educaba “<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores propias <strong>de</strong> su sexo, cosido, bordado y música<br />
vocal”.<br />
La disciplina horaria era otro <strong>de</strong> los preceptos que quedaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, insisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s distintas tareas se<br />
realizas<strong>en</strong> con puntualidad:<br />
“[...] A los toques <strong>de</strong> campana para acudir al trabajo se tras<strong>la</strong>darán a <strong>la</strong>s<br />
Escue<strong>la</strong>s, talleres o <strong>de</strong>stinos que <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong>, procurando ll<strong>en</strong>ar cada uno<br />
sus <strong>de</strong>beres prestando sumisión y obedi<strong>en</strong>cia a sus Superiores y maestros.<br />
Igualm<strong>en</strong>te serán puntuales al toque <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas, acudi<strong>en</strong>do al punto<br />
<strong>de</strong> formación y asisti<strong>en</strong>do todos sin excepción, para <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí dirigirse al<br />
refectorio con el or<strong>de</strong>n y compostura propios <strong>de</strong> todos los actos <strong>de</strong><br />
comunidad [...]” 721 .<br />
Entre los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos doctrinales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r liberal, finalm<strong>en</strong>te<br />
cabe seña<strong>la</strong>r el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> castigos como forma <strong>de</strong> corrección, aplicable a<br />
aquellos asi<strong>la</strong>dos que incumplían <strong>la</strong>s normas establecidas <strong>en</strong> el régim<strong>en</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
721 Artículos 172 y 173 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891.<br />
434
institución. Ahora bi<strong>en</strong>, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as corporales habían sido <strong>la</strong> forma más<br />
común <strong>de</strong> punición a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX éstas se sustituyeron por castigos que implicaban restricción <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos.<br />
Así, el artículo 232 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891 establecía que:<br />
“[...] Los castigos que se impondrán a los asi<strong>la</strong>dos por sus faltas <strong>de</strong><br />
moralidad, <strong>de</strong>saplicación y <strong>de</strong>más que cometier<strong>en</strong> serán: De rodil<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
diez a veinte minutos. Privación <strong>de</strong> recreo. Estar <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntón <strong>en</strong> los<br />
recreos uno o varios días. En ponerles dos horas <strong>de</strong> imaginaria nocturna.<br />
Recargo <strong>de</strong>l servicio más p<strong>en</strong>oso <strong>de</strong> un día a dos. Recargo <strong>de</strong>l mismo <strong>de</strong><br />
ocho a quince. Arresto <strong>de</strong> un día <strong>de</strong> fiesta hasta dos meses. Reclusión <strong>en</strong><br />
el cuarto <strong>de</strong> corrección <strong>de</strong> un día a dos. Reclusión <strong>en</strong> el mismo <strong>de</strong> ocho a<br />
quince días. M<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> público <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as aplicadas y causas que <strong>la</strong>s<br />
hayan motivado. Imposición <strong>de</strong> multas <strong>de</strong> los ahorros. Privación total o<br />
<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gratificaciones que disfrutan. Amonestación para ser<br />
<strong>de</strong>spedidos. Despedidos por incorregibles [...]”.<br />
La pob<strong>la</strong>ción susceptible <strong>de</strong> ser acogida quedaba <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
cinco grupos formados por los impedidos, ciegos y mudos, ancianos, adultos y<br />
niños, todos ellos divididos <strong>en</strong> dos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos que acogían a hombres y mujeres<br />
respectivam<strong>en</strong>te. La pob<strong>la</strong>ción infantil constituía el conting<strong>en</strong>te más numeroso y<br />
estaba integrada por los expósitos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l,<br />
que ingresaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia al cumplir los 7 años, a los que se<br />
sumaban los huérfanos o, los que aún no siéndolo, sus padres no pudieran hacerse<br />
cargo <strong>de</strong> ellos. Los expósitos podían permanecer <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to hasta ser<br />
prohijados o, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto hasta cumplir los 16 años, salvo excepciones.<br />
El seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> asi<strong>la</strong>dos, permite evi<strong>de</strong>nciar una gran<br />
estabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, sin ap<strong>en</strong>as osci<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong><br />
el período estudiado. La ocupación media <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y<br />
primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, se situó <strong>en</strong>tre 700 y 800 internos, a excepción <strong>de</strong> los<br />
períodos compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 1868-1874 y 1931-1936, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> media superó los<br />
800 asi<strong>la</strong>dos. Convi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>stacar que, tanto <strong>en</strong> el Sex<strong>en</strong>io Revolucionario como a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, se evi<strong>de</strong>nció una mayor expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
435
asist<strong>en</strong>cial. Sin duda, <strong>la</strong> mayor s<strong>en</strong>sibilidad a los problemas sociales <strong>en</strong> los<br />
responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>terminaron<br />
una mayor <strong>la</strong>xitud <strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong> institución. De este modo,<br />
observamos que <strong>en</strong> 1871 y 1872, el número <strong>de</strong> asi<strong>la</strong>dos superaba el mil<strong>la</strong>r. De<br />
manera simi<strong>la</strong>r, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> 765 asi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> 1931, <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> se fue increm<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> manera progresiva hasta superar<br />
los 900 asi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> 1935 y 1936 722 .<br />
La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>r por eda<strong>de</strong>s y su evolución, resulta<br />
especialm<strong>en</strong>te interesante para remarcar los importantes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r,<br />
acontecidos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. La Casa <strong>de</strong> Misericordia<br />
v<strong>en</strong>ía si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII un establecimi<strong>en</strong>to caracterizado por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> asi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> todos los rangos <strong>de</strong> edad, con una repres<strong>en</strong>tación minoritaria <strong>de</strong> los<br />
niños y una mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los colectivos <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y adultos <strong>de</strong> 15 a 49 años y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>vejecida <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 49 años. Esta particu<strong>la</strong>r estructura por eda<strong>de</strong>s,<br />
poco específica, respondía a los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos doctrinales <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
los que el asilo repres<strong>en</strong>taba una casa <strong>de</strong> acogida para todo tipo <strong>de</strong> pobres. Sin<br />
embargo, aunque continuó mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do esta caracterización por grupos <strong>de</strong> edad, a<br />
partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>cantarse hacia una mayor<br />
especialización <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil.<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> los acogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, permite<br />
evi<strong>de</strong>nciar el progresivo <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los asi<strong>la</strong>dos hacia los grupos<br />
más jóv<strong>en</strong>es. En el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1871 y 1886 -antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación<br />
<strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891- los hombres adultos repres<strong>en</strong>taban el 18% <strong>de</strong> los acogidos,<br />
los niños el 30%, <strong>la</strong>s mujeres adultas el 31% y <strong>la</strong>s niñas el 21%. Entre 1901 y 1936,<br />
estos porc<strong>en</strong>tajes pasaron a ser <strong>de</strong> 15 %, 37%, 27% y 21% respectivam<strong>en</strong>te. Vemos<br />
por tanto el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil y, <strong>en</strong>tre los adultos un c<strong>la</strong>ro<br />
predominio <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución a<br />
prestar una asist<strong>en</strong>cia más específica a los grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerables. En<br />
<strong>la</strong>s gráficas que pres<strong>en</strong>tamos a continuación queda c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te reflejado este<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />
722 A.D.P.V., D.1.6.4., cajas 1-4.<br />
436
Gráfico VIII<br />
Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia<br />
por sexo y edad (1901-1936)<br />
%<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
70,5<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
5<br />
14,2<br />
10<br />
43,5<br />
12<br />
29,2<br />
15,2<br />
0<br />
Hombres<br />
Mujeres<br />
7-15 años 16-25 años > 25 años Impedidos<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia<br />
437
450<br />
Gráfico IX<br />
Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia por<br />
grupos <strong>de</strong> edad y sexo (1871-1936)<br />
Nº<br />
400<br />
350<br />
300<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
1871<br />
1873<br />
1875<br />
5.4.2. La Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
Los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> este establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>b<strong>en</strong> buscarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s repetidas<br />
experi<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo XIX habían llevado a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong><br />
juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, como estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción fr<strong>en</strong>te al agudo<br />
empobrecimi<strong>en</strong>to que se cebó sobre gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. La crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> seda, con paralización <strong>de</strong> tornos y<br />
te<strong>la</strong>res, resultó <strong>en</strong> tres ocasiones el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante <strong>de</strong> estas actuaciones<br />
extraordinarias, cuya finalidad era socorrer a los pobres, proporcionándoles recursos<br />
<strong>en</strong> especie y <strong>en</strong> metálico, así como procurarles ocupación <strong>en</strong> algunos trabajos <strong>de</strong><br />
utilidad <strong>pública</strong>. La Sociedad Económica <strong>de</strong> Amigos <strong>de</strong>l País jugó un importante<br />
papel dinamizador <strong>en</strong> este p<strong>la</strong>n, que int<strong>en</strong>taba aunar todos los esfuerzos<br />
institucionales<br />
1877<br />
1879<br />
1881<br />
1883<br />
1885<br />
1901<br />
Hombres Niños Mujeres Niñas<br />
1903<br />
1905<br />
1907<br />
1909<br />
1911<br />
1913<br />
115<br />
1917<br />
1919<br />
1921<br />
1923<br />
1925<br />
1927<br />
1929<br />
1931<br />
1933<br />
1935<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia<br />
438
y particu<strong>la</strong>res, al tiempo que combinaba <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />
medidas punitivas contra <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “leyes <strong>de</strong><br />
vagos” 723 . Sin embargo, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s organizativas que implicaba coordinar <strong>la</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los pobres con su implicación <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong> obras <strong>pública</strong>s,<br />
<strong>de</strong>terminó que finalm<strong>en</strong>te se optase por c<strong>en</strong>tralizar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y el trabajo <strong>en</strong> un<br />
establecimi<strong>en</strong>to que se fundó <strong>en</strong> 1926, año <strong>en</strong> que <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia vivió un<br />
nuevo conflicto social como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> seda, que<br />
condujo a <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia a un gran número <strong>de</strong> familias:<br />
“[...] Mirábanse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles y p<strong>la</strong>zas, implorando el auxilio <strong>de</strong> sus<br />
conciudadanos, aquellos mismos que antes sost<strong>en</strong>ían con su industria<br />
muchas familias, y cómo a éstos se agregaban los <strong>de</strong>más artesanos que,<br />
ya por su inutilidad física, ya por una <strong>en</strong>vejecida costumbre, estaban<br />
<strong>de</strong>dicados a m<strong>en</strong>digar, se observaba aum<strong>en</strong>tarse progresivam<strong>en</strong>te el<br />
número <strong>de</strong> pordioseros, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l gobierno<br />
[...]” 724 .<br />
Bajo <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Sociedad Económica <strong>de</strong> Amigos <strong>de</strong>l País y<br />
contando con el apoyo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tonces capitán g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, José O’Donell, <strong>de</strong>l<br />
ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>de</strong>l arzobispado, así como <strong>de</strong> otros señores bi<strong>en</strong>hechores,<br />
se nombró una junta <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia cuyo cometido fue establecer el asilo y redactar<br />
su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. En un principio se instaló extramuros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> el colegio <strong>de</strong><br />
San Pío V y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l Marqués <strong>de</strong> Angulo, situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> San<br />
Esteban. Aunque el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> doble<br />
alternativa <strong>de</strong> acoger a los pobres como internos o simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> proporcionarles<br />
recursos -económicos o alim<strong>en</strong>ticios-, el local ocupado por el asilo resultaba<br />
insufici<strong>en</strong>te. De este modo, el ayuntami<strong>en</strong>to consiguió <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong>l antiguo conv<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los franciscanos recoletos, más conocido como <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona, don<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>ron<br />
los pobres a partir <strong>de</strong> 1841 725 .<br />
723 Pons, A.; Serna, J. (1984).<br />
724 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1829.<br />
A.D.P.V., D.1.7.1., caja 1.<br />
725 A.D.P.V., D.1.5.1., 1942.<br />
439
La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia como establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carácter<br />
<strong>provincia</strong>l, tras <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, conllevó una<br />
importante crisis para <strong>la</strong> institución. Su nacimi<strong>en</strong>to había respondido a un problema<br />
emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te urbano, por lo que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da t<strong>en</strong>ía sobre todo esta<br />
proce<strong>de</strong>ncia y por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> su sostén t<strong>en</strong>ía una fuerte implicación el municipio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas propuestas organizativas p<strong>la</strong>nteadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
legis<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> vocación emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te urbana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminó<br />
que esta institución se mantuviera <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera municipal durante diez años<br />
más. La constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1857 le concedió<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te el carácter <strong>provincia</strong>l y, tras su <strong>de</strong>saparición <strong>en</strong> 1868, quedó bajo <strong>la</strong><br />
tute<strong>la</strong> directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 726 .<br />
La financiación primitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución se realizaba a través <strong>de</strong><br />
suscripciones voluntarias <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res y comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución aportada<br />
por el impuesto sobre algunos artículos coloniales como el cacao y el azúcar, así<br />
como <strong>de</strong> una significativa aportación <strong>de</strong>l arzobispado 727 . A partir <strong>de</strong> 1844 y con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> paliar <strong>la</strong> crisis financiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, se le concedió el privilegio <strong>de</strong><br />
organizar una rifa <strong>de</strong> carácter m<strong>en</strong>sual, que llegó a disfrutar <strong>de</strong> una gran popu<strong>la</strong>ridad<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana. Tal llegó a ser su importancia, que <strong>en</strong> los años <strong>en</strong> que se<br />
organizó, g<strong>en</strong>eró casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los ingresos totales hasta su sustitución por una<br />
cantidad fija <strong>de</strong>l estado <strong>en</strong> 1881 728 . Esta financiación respondía c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a un<br />
i<strong>de</strong>ario basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> caridad particu<strong>la</strong>r -con una fórmu<strong>la</strong> que int<strong>en</strong>taba promover <strong>la</strong><br />
regu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones-, el trabajo <strong>de</strong> los asi<strong>la</strong>dos y el apoyo <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />
públicos.<br />
El proceso <strong>de</strong> transformación que indujo <strong>la</strong> conversión <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones,<br />
tuvo importantes repercusiones sobre su financiación. La nueva configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia atribuyó a <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l <strong>la</strong> responsabilidad financiera,<br />
hecho que unido a <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias asist<strong>en</strong>ciales al ámbito<br />
726 El período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1852 y 1858 resultó especialm<strong>en</strong>te crítico para el asilo, pues al no<br />
haberse constituido <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, éste se <strong>en</strong>contraba bajo <strong>la</strong> doble influ<strong>en</strong>cia<br />
municipal y <strong>provincia</strong>l, sin que por otro <strong>la</strong>do ello le reportase subv<strong>en</strong>ción alguna <strong>de</strong> ninguna <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
A.D.P.V., D.1.7.2, caja 1, 1892.<br />
727 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
440
<strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>rivaron <strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad y <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía<br />
particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong> carga financiera <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos públicos. La aparición <strong>en</strong><br />
esta misma época <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carácter privado -<strong>la</strong> Gran<br />
Asociación <strong>de</strong> Nª Sª <strong>de</strong> los Desamparados y <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> S. Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúlsin<br />
duda alguna contribuyeron a absorber una parte <strong>de</strong> los recursos que con<br />
anterioridad dirigían los particu<strong>la</strong>res hacia <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />
instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>. Estas dificulta<strong>de</strong>s financieras se vieron<br />
también favorecidas por <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> los ingresos que reportaba a <strong>la</strong> institución<br />
el trabajo productivo <strong>de</strong> los asi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los talleres. Ello resultó una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> progresiva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa como un establecimi<strong>en</strong>to que se <strong>de</strong>cantaba hacia <strong>la</strong><br />
acogida <strong>de</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es y, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r a<br />
hacer más hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> que <strong>en</strong> el taller.<br />
En re<strong>la</strong>ción con los principios doctrinales que guiaban el sistema asi<strong>la</strong>r, <strong>la</strong><br />
doble función asist<strong>en</strong>cial y represiva característica <strong>de</strong> otros asilos con más tradición,<br />
como era el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
tuvieron una formu<strong>la</strong>ción más suave. Únicam<strong>en</strong>te su primer reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> 1829,<br />
ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> doble misión, asist<strong>en</strong>cial y correctiva, <strong>en</strong> una refer<strong>en</strong>cia que<br />
aparecía exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su artículo 24 dici<strong>en</strong>do, al referirse a <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l<br />
director doméstico que : “[...] recibirá los pobres que hayan sido apreh<strong>en</strong>didos<br />
m<strong>en</strong>digando por los <strong>en</strong>cargados al efecto, y hará que el conserje los anote, con<br />
separación <strong>de</strong> sexos, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> presos <strong>en</strong> los libros que éste <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er, para que<br />
sufran <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a que les corresponda [...]”.<br />
El hecho <strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er una <strong>la</strong>rga tradición como asilo, necesariam<strong>en</strong>te facilitó <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva m<strong>en</strong>talidad que com<strong>en</strong>zó a imperar <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX, y que pret<strong>en</strong>día acabar con <strong>la</strong> dualidad <strong>de</strong> funciones que tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
habían <strong>de</strong>sempeñado los asilos. De este modo, su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870 se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong><br />
hacer ost<strong>en</strong>sible <strong>la</strong> estricta finalidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, expresándolo así <strong>en</strong> su<br />
artículo 2º: “[...] No pue<strong>de</strong> admitirse <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to ningún pobre ni otra<br />
728 A.D.P.V., D.1.7.2., caja 1, 1881.<br />
441
persona con el carácter <strong>de</strong> corrección, ni tampoco <strong>de</strong>t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> el mismo más tiempo<br />
que el que necesite para su socorro, cuidado e instrucción [...]” 729 .<br />
Del mismo modo el nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to hacía pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l<br />
trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el asilo, estableci<strong>en</strong>do que a todos los pobres admitidos se<br />
les <strong>de</strong>dicara a instruirse <strong>en</strong> los preceptos religiosos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria<br />
elem<strong>en</strong>tal. Éste resultaba un requisito indisp<strong>en</strong>sable para que pudieran pasar a los<br />
talleres <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> recibirían formación profesional <strong>en</strong> distintos<br />
oficios. La <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong>tremezc<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> “educación intelectual” <strong>de</strong> los pobres con su<br />
“instrucción moral y religiosa”, a través <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> disciplinas como <strong>la</strong><br />
aritmética, geografía, geometría, lectura, escritura y música, a <strong>la</strong>s que acompañaban<br />
<strong>la</strong> doctrina cristiana, fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> religión e historia sagrada.<br />
La imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> primaria <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> los asilos,<br />
con estudios reg<strong>la</strong>dos, resultó pues el principal elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se sust<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />
lucha contra <strong>la</strong> peligrosidad social y el <strong>de</strong>terioro moral, pres<strong>en</strong>tando c<strong>la</strong>ras v<strong>en</strong>tajas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> valores y actitu<strong>de</strong>s. En re<strong>la</strong>ción con el taller, el ámbito esco<strong>la</strong>r<br />
ofrecía un marco más <strong>de</strong>finido para los objetivos propuestos, motivo por el cual <strong>la</strong><br />
formación profesional quedó subordinada a <strong>la</strong> instrucción moral: “[...] lo primero que<br />
hay que procurar es hacer al niño bu<strong>en</strong>o, evitar siquiera que sea malo, <strong>de</strong>spués él será<br />
ebanista, tejedor o zapatero [...]” 730 .<br />
Una vez cumplida su etapa <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización, los asi<strong>la</strong>dos pasaban a uno <strong>de</strong><br />
los talleres <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro: impr<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación 731 , tintorería, carpintería, sastrería,<br />
zapatería, alpargatería, tejeduría <strong>de</strong> hilo, algodón y lino y pana<strong>de</strong>ría. Recor<strong>de</strong>mos que<br />
<strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos el trabajo artesano, <strong>de</strong> oficio, se adaptaba perfectam<strong>en</strong>te a una<br />
estructura <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo que todavía no se <strong>en</strong>contraba alterada por el<br />
proceso <strong>de</strong> industrialización 732 . Por su parte, <strong>la</strong>s asi<strong>la</strong>das tras <strong>la</strong> educación primaria<br />
completaban su instrucción con “<strong>la</strong>bores propias <strong>de</strong> su sexo”, cosido, bordado y<br />
música vocal.<br />
729 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1870. A.D.P.V., D.1.7.1., caja 1.<br />
730 Ar<strong>en</strong>al, C. (1861).<br />
731 El taller <strong>de</strong> impr<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación se inauguró <strong>en</strong> 1868. A.D.P.V., D.1.7.2., caja 1, 1892.<br />
732 Sanchis Guarner, M. (1972: 446-451).<br />
442
Ni <strong>en</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, ni <strong>en</strong> el que aprobó <strong>la</strong> casa <strong>en</strong> 1882 733 y que estuvo<br />
vig<strong>en</strong>te hasta el final <strong>de</strong> nuestro período <strong>de</strong> estudio, se <strong>de</strong>tectaban variaciones <strong>en</strong><br />
re<strong>la</strong>ción con los aspectos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina asi<strong>la</strong>r. La puntualidad, obedi<strong>en</strong>cia y<br />
<strong>la</strong> actitud <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>te gratitud <strong>de</strong>l asi<strong>la</strong>do hacia sus bi<strong>en</strong>hechores, eran recogidas<br />
como obligaciones que <strong>de</strong>bían observar los acogidos <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to. En<br />
<strong>de</strong>finitiva se traslucía una c<strong>la</strong>ra promoción <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> humildad, sumisión,<br />
docilidad y <strong>de</strong>fer<strong>en</strong>cia hacia los superiores.<br />
La evolución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> acogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia sufrió<br />
variaciones consi<strong>de</strong>rables <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, para posteriorm<strong>en</strong>te<br />
estabilizarse. Este hecho obe<strong>de</strong>ció sin duda tanto a <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> espacio <strong>de</strong>l<br />
primitivo edificio, como a <strong>la</strong> organización que reinaba inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
establecimi<strong>en</strong>to, compaginando <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a un número, no muy amplio, <strong>de</strong><br />
asi<strong>la</strong>dos internos, con el socorro mediante asist<strong>en</strong>cia diaria a <strong>la</strong> casa o externam<strong>en</strong>te,<br />
proporcionando comida y talleres. A partir <strong>de</strong> los años treinta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s<br />
dificulta<strong>de</strong>s económicas <strong>de</strong>terminaron que esta institución b<strong>en</strong>éfica se <strong>de</strong>cantase<br />
<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> política <strong>de</strong> internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los asi<strong>la</strong>dos, mom<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong>l<br />
cual el número <strong>de</strong> acogidos com<strong>en</strong>zó a regu<strong>la</strong>rizarse.<br />
En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 50 y primera mitad <strong>de</strong> los 60, el número medio <strong>de</strong><br />
asi<strong>la</strong>dos se situaba <strong>en</strong>tre 450 y 500 y, a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, <strong>de</strong>l mismo modo que<br />
ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más instituciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad más<br />
permisiva <strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> acogida durante el Sex<strong>en</strong>io Revolucionario, así como <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> un nuevo inmueble edificado sobre el anterior a partir <strong>de</strong> 1876,<br />
condujeron necesariam<strong>en</strong>te al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su capacidad asist<strong>en</strong>cial. Esta fase <strong>de</strong><br />
expansión supuso <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong>l número medio <strong>de</strong> acogidos, que hasta finales <strong>de</strong><br />
siglo se mantuvo <strong>en</strong> 700-750. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> cifra media <strong>de</strong> los<br />
internos sufrió un ligero <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so, situándose <strong>en</strong> 667 hasta el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />
Re<strong>pública</strong>, para mostrar un discreto repunte <strong>en</strong> esta etapa con una media <strong>de</strong> 710<br />
internos <strong>en</strong>tre 1931 y 1936 734 . T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />
asist<strong>en</strong>cial que <strong>de</strong>bió ocasionar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l carácter <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución,<br />
así como <strong>la</strong>s transición <strong>de</strong>mográfica que vivía <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana, caracterizada<br />
733 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1882. A.D.P.V., D.1.7.1., caja 1.<br />
443
por un consi<strong>de</strong>rable increm<strong>en</strong>to, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia no fue capaz <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana<br />
<strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX.<br />
La pob<strong>la</strong>ción susceptible <strong>de</strong> ser acogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
sus primeros años tuvo un carácter polival<strong>en</strong>te, asisti<strong>en</strong>do a personas <strong>de</strong> distintas<br />
eda<strong>de</strong>s, pronto se <strong>de</strong>cantó hacia los grupos <strong>de</strong> edad más jóv<strong>en</strong>es, mostrando una<br />
particu<strong>la</strong>r inclinación a albergar pob<strong>la</strong>ción infantil. Ésta fue una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que se fue<br />
int<strong>en</strong>sificando con el paso <strong>de</strong> los años, <strong>de</strong> modo que <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870 se<br />
ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong> los niños y niñas mayores <strong>de</strong> 7<br />
años y m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 13 que fueran huérfanos y los pobres que, aún t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do padres,<br />
éstos no pudieran hacerse cargo <strong>de</strong> su sust<strong>en</strong>to. En segundo término <strong>la</strong> institución<br />
contemp<strong>la</strong>ba el refugio <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s superiores, que necesitaran ser acogidos<br />
por su extremada pobreza y no pudieran ganar un jornal con su oficio. A partir <strong>de</strong><br />
1902 volvió a reforzarse <strong>la</strong> especialización <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> infancia, al<br />
acordar <strong>la</strong> diputación que los huérfanos mayores <strong>de</strong> 3 años y m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> siete, que<br />
hasta ese mom<strong>en</strong>to ingresaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>de</strong>l hospital g<strong>en</strong>eral, pasarían a <strong>la</strong>s Casas<br />
<strong>de</strong> Misericordia y B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, hasta cubrir un número <strong>de</strong> 50 efectivos <strong>en</strong> cada<br />
c<strong>en</strong>tro.<br />
Esta c<strong>la</strong>ra especialización <strong>de</strong>l asilo como orfanato se constata al analizar <strong>la</strong>s<br />
estadísticas <strong>de</strong> los internos 735 , observando que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo<br />
XX el 82% <strong>de</strong> los acogidos eran m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 16 años, fr<strong>en</strong>te a los adultos <strong>en</strong>tre 16-40<br />
años que repres<strong>en</strong>taban el 4% <strong>de</strong> los internos y a los mayores <strong>de</strong> 40 años que<br />
suponían el 14%. También cabe seña<strong>la</strong>r una <strong>de</strong>sigual distribución por grupos <strong>de</strong> edad<br />
<strong>en</strong>tre ambos sexos, pues, mi<strong>en</strong>tras los varones se conc<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 16 años, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina t<strong>en</strong>ía una mayor repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre los<br />
colectivos <strong>de</strong> adultas y ancianas (gráfico X).<br />
En g<strong>en</strong>eral podría hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> una importante discriminación por sexo, puesta<br />
<strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el constante predominio <strong>de</strong>l colectivo masculino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación<br />
<strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to. Este sesgo <strong>de</strong>terminó que durante el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX<br />
los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ambos sexos se situas<strong>en</strong> <strong>en</strong> una media <strong>de</strong>l 63% <strong>de</strong><br />
734 A.D.P.V., D.1.7.4., cajas 3-5.<br />
444
varones fr<strong>en</strong>te al 37% <strong>de</strong> mujeres. La difer<strong>en</strong>cia todavía resultaba más acusada al<br />
analizar <strong>la</strong> distribución por sexo <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> edad (gráfico XI). Así,<br />
<strong>de</strong>l mismo modo que ocurría <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil y<br />
juv<strong>en</strong>il resultaba mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sexo masculino, superando ésta <strong>en</strong> más <strong>de</strong> un<br />
40% a <strong>la</strong> fem<strong>en</strong>ina y, al estar agrupada <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el colectivo <strong>de</strong> los más jóv<strong>en</strong>es, esta difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
distribución <strong>de</strong> sexos se hacía más notoria. Probablem<strong>en</strong>te este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o t<strong>en</strong>ga<br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te inserción <strong>en</strong> el mundo <strong>la</strong>boral que ofrecía <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l<br />
mom<strong>en</strong>to a ambos grupos 736 . Así, <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er asignado un lugar <strong>en</strong><br />
el propio hogar, <strong>de</strong>sempeñando <strong>la</strong>s tareas domésticas, t<strong>en</strong>drían más facilidad para<br />
integrarse <strong>en</strong> un tipo <strong>de</strong> trabajo extra-familiar que no requería cualificación y <strong>de</strong>l que<br />
el servicio doméstico constituía el máximo expon<strong>en</strong>te. Por el contrario, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
institucionalizada estaría p<strong>en</strong>sada para ofrecer a los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l sexo masculino <strong>la</strong><br />
posibilidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un oficio, que posteriorm<strong>en</strong>te les permitiera su inserción <strong>en</strong><br />
el mundo <strong>la</strong>boral.<br />
735 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
736 Díez Rodríguez, F. (1992).<br />
445
Gráfico X<br />
Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia por sexo y edad<br />
(1901-1936)<br />
%<br />
100<br />
93,2<br />
80<br />
60<br />
64<br />
40<br />
30<br />
20<br />
0<br />
2,4<br />
Hombres<br />
4,4<br />
6<br />
Mujeres<br />
< 15 años 16-40 > 40<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
Gráfico XI<br />
Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia por<br />
grupo <strong>de</strong> edad y sexo (1901-1936)<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
%<br />
80<br />
70,6<br />
61<br />
39<br />
29,4<br />
20<br />
< 15 años 16-40 años > 40 años<br />
Hombres<br />
Mujeres<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
446
Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se invertía c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más grupos <strong>de</strong> edad. Como<br />
pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>en</strong> el gráfico XI, <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> 16-40 años, <strong>la</strong>s mujeres superaban a<br />
los hombres <strong>en</strong> un 22%, difer<strong>en</strong>cia que se acusaba <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 40<br />
años, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres repres<strong>en</strong>taban un 60% más que los hombres. Seguram<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
particu<strong>la</strong>r situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura social <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, con una posición<br />
<strong>de</strong>valuada <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> trabajo y sometida casi siempre a condiciones <strong>de</strong><br />
precariedad, abonaban el terr<strong>en</strong>o para que, al llegar a <strong>la</strong> edad adulta no pres<strong>en</strong>tara<br />
más <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas que <strong>la</strong>s que les proporcionaba el matrimonio. De este modo, <strong>la</strong>s solteras<br />
y viudas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res, al llegar a una edad avanzada se convertirían <strong>en</strong> un<br />
colectivo especialm<strong>en</strong>te vulnerable ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> minusvalía y <strong>la</strong> muerte.<br />
La aproximación que hemos realizado a los dos gran<strong>de</strong>s establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l val<strong>en</strong>ciana apunta a que hombres, mujeres y niños<br />
indig<strong>en</strong>tes, emplearon <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia como uno <strong>de</strong> los escasos medios con que<br />
contaban para sobrevivir. Víctimas <strong>de</strong> unas transformaciones económicas que<br />
int<strong>en</strong>sificaban <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, con<strong>de</strong>nados a sa<strong>la</strong>rios muy bajos, obligados al<br />
<strong>de</strong>sempleo por un impre<strong>de</strong>cible mercado <strong>de</strong> trabajo e inmersos <strong>en</strong> una durísimas<br />
condiciones <strong>de</strong> vida, los pobres aceptaban <strong>la</strong> ayuda b<strong>en</strong>éfica cuando y don<strong>de</strong> les era<br />
ofrecida, tratando <strong>de</strong> ampliar su presupuesto familiar con todos los recursos que<br />
pudiera extraer <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes caritativas diversas. Sin duda <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ía que ver<br />
con una necesidad real, que <strong>en</strong> muchas ocasiones “[...] podía suponer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> muerte para algunos <strong>de</strong>sempleados, <strong>en</strong>fermos y ancianos, algo que<br />
ellos conocían y que, naturalm<strong>en</strong>te procuraron aprovechar [...]” 737 .<br />
737 Esteban <strong>de</strong> Vega, M. (1997: 23-29).<br />
447
5.5. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria (1854-1936)<br />
La asist<strong>en</strong>cia domiciliaria, <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, estuvo<br />
vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s organizaciones religiosas católicas y a diversas asociaciones<br />
particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> signo caritativo. Hubo <strong>de</strong> llegar el último cuarto <strong>de</strong>l siglo XVIII para<br />
observar los primeros int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha un sistema <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
domiciliaria, al<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el gobierno c<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
administración local <strong>en</strong>sayada <strong>en</strong> el reinado <strong>de</strong> Carlos III y vincu<strong>la</strong>da a una “política<br />
<strong>de</strong> pobres” c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te influida por el “cameralismo” alemán 738 . La reforma<br />
contempló <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>marcaciones territoriales civiles constituidas por los barrios y <strong>la</strong>s alcaldías <strong>de</strong><br />
barrio, a cuyo fr<strong>en</strong>te estaban los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> barrio, y bajo cuya tute<strong>la</strong> se diseñó <strong>la</strong> red<br />
<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica.<br />
La nueva modalidad asist<strong>en</strong>cial, articu<strong>la</strong>da mediante <strong>la</strong> instauración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
juntas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> caridad y <strong>la</strong>s diputaciones <strong>de</strong> barrio, pret<strong>en</strong>día primar el ejercicio<br />
domiciliario <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas unida<strong>de</strong>s administrativas<br />
urbanas, re<strong>la</strong>tivizando tanto <strong>la</strong>s formas tradicionales <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria -<br />
parroquias, conv<strong>en</strong>tos y asociaciones caritativas- como el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />
<strong>de</strong> régim<strong>en</strong> cerrado <strong>en</strong>carnadas <strong>en</strong> los hospitales y asilos. Pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong><br />
actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>de</strong> barrio <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria se<br />
redujo a actuaciones concretas fr<strong>en</strong>te a problemas extraordinarios, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l<br />
agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora. Ello era<br />
fácilm<strong>en</strong>te compr<strong>en</strong>sible si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s escasas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos<br />
financieros con que contaban, reducidas a <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia arzobispal y a<br />
<strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res, realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> manera<br />
esporádica. Este fracaso <strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un sistema oficial <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, <strong>de</strong>terminó que este tipo <strong>de</strong> actuaciones se mantuvieran<br />
confinadas como lo habían estado <strong>en</strong> su manera tradicional, al ámbito parroquial 739 .<br />
738 La medizinische Polizey o “ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía”, traduciría lo que actualm<strong>en</strong>te expresaríamos<br />
como ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración. Ros<strong>en</strong>, G. (1985).<br />
739 Véase el completo análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo histórico <strong>de</strong>l sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, que ofrece Díez Rodríguez (1993) y <strong>en</strong> el que se pon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
manifiesto tanto los antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia médica domiciliaria, como el<br />
448
En <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX se mantuvo el doble mo<strong>de</strong>lo hospita<strong>la</strong>rio y<br />
domiciliario <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y, junto al ejercicio libre <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, fueron <strong>la</strong>s<br />
premisas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia 740 . A<strong>de</strong>más se<br />
sucedieron los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha un sistema <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> para los<br />
pobres, tomando como refer<strong>en</strong>cia el mandato establecido por <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />
1855. Sin embargo, varios reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos fracasaron <strong>en</strong> el int<strong>en</strong>to, por no <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s<br />
condiciones favorables <strong>en</strong> unos municipios, cuya falta <strong>de</strong> autonomía y <strong>de</strong> recursos<br />
económicos lo hacían inviable. Tantos fueron los obstáculos fr<strong>en</strong>te a los que hubo <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, que hasta <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo XIX no<br />
com<strong>en</strong>zó a notarse su imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> una manera irregu<strong>la</strong>r, con mayor <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />
el medio rural. La ubicación <strong>de</strong> los hospitales <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong><br />
<strong>provincia</strong>, seguram<strong>en</strong>te condicionó <strong>la</strong> inhibición <strong>de</strong> sus ayuntami<strong>en</strong>tos para poner <strong>en</strong><br />
marcha <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria, haci<strong>en</strong>do recaer el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los pobres<br />
<strong>de</strong> manera exclusiva <strong>en</strong> el hospital.<br />
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> evolución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
médica domiciliaria <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, hemos realizado un análisis tanto<br />
<strong>de</strong> los recursos sanitarios humanos con vincu<strong>la</strong>ción a los ayuntami<strong>en</strong>tos, como <strong>de</strong>l<br />
perfil <strong>de</strong> los profesionales a cuyo cargo corría <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los<br />
pobres. Eso nos permite obt<strong>en</strong>er una aproximación al tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia recibida por<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural val<strong>en</strong>ciana que, aunque <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te, aún constituía una<br />
mayoría <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 741 .<br />
Con este objetivo, hemos realizado un estudio <strong>en</strong> tres mom<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l período com<strong>en</strong>tado, tomando como punto <strong>de</strong> partida <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> los<br />
pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1854, valorando los recursos sanitarios<br />
retraso <strong>en</strong> los primeros int<strong>en</strong>tos por organizar<strong>la</strong>, originados bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trada ya <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo,<br />
y los sucesivos truncami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que se vieron abocados.<br />
740 La combinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción tute<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Estado y <strong>la</strong> presión corporativa <strong>de</strong> los médicos,<br />
configuraron un espacio asist<strong>en</strong>cial público y <strong>la</strong> vertebración <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión. El mo<strong>de</strong>lo resultante fue<br />
híbrido <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que compatibilizó los ejercicios público y privado <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> los médicos<br />
asa<strong>la</strong>riados. Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> Can<strong>de</strong><strong>la</strong>rio, J. (1994).<br />
741 Entre los trabajos que han realizado una aproximación al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a través <strong>de</strong>l<br />
análisis <strong>de</strong>l número y distribución <strong>de</strong>l personal sanitario <strong>de</strong>stacan los <strong>de</strong> Rodríguez Ocaña, E. (1992b);<br />
Sáez Gómez, JM.; Marset Campos, P. (1993); Marset, P.; Saturno, J. (1980) y Conejo Ramilo, R.<br />
(1980).<br />
449
disponibles <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> administración local. Un segundo<br />
elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> juicio nos lo ha proporcionado el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> 1877,<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que ya <strong>de</strong>bía haber teóricam<strong>en</strong>te una organización <strong>sanitaria</strong> reg<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />
los pueblos, obe<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do al reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868. Por último, hemos analizado <strong>la</strong><br />
situación <strong>en</strong> 1928, don<strong>de</strong> ya es posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo consolidado <strong>de</strong><br />
organización b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos.<br />
Las fu<strong>en</strong>tes para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> los dos primeros períodos -1854<br />
y 1877- provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l Archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (ADPV), y<br />
se basan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> informes <strong>en</strong>viados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos al<br />
gobernador, como jefe político <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La situación <strong>de</strong> los recursos sanitarios<br />
<strong>en</strong> 1928 <strong>la</strong> hemos obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información publicada <strong>en</strong> el Boletín<br />
Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, publicación que emanaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección<br />
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y que constituía el principal órgano <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l servicio<br />
sanitario <strong>provincia</strong>l.<br />
450
5.5.1. El punto <strong>de</strong> partida: <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong><br />
los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1854<br />
La organización <strong>sanitaria</strong> con <strong>la</strong> que nos <strong>en</strong>contramos un año antes <strong>de</strong><br />
publicarse <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad, estaba basada <strong>en</strong> una estructura jerárquica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el<br />
gobernador civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> era el máximo responsable <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong>,<br />
contando <strong>en</strong> el nivel periférico con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> unos sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />
medicina y cirugía, farmacia y veterinaria, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> hacer cumplir los mandatos<br />
emanados <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r c<strong>en</strong>tral, y <strong>de</strong> transmitirle a éste cualquier posible alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud <strong>pública</strong> o acontecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong>. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>bían<br />
<strong>de</strong>sempeñar un papel <strong>de</strong> inspección sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s,<br />
<strong>de</strong>nunciando los casos <strong>de</strong> intrusismo que pudieran producirse 742 .<br />
También merecían un lugar <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>les y municipales, instituciones heredadas <strong>de</strong>l Antiguo<br />
Régim<strong>en</strong>, con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o epidémico, que actuaban como<br />
órganos consultivos ante estas situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia 743 . En <strong>de</strong>finitiva, pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cirse que nos hal<strong>la</strong>mos ante un mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> se <strong>en</strong>contraba<br />
c<strong>en</strong>tralizada y, si <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que <strong>de</strong>jaba a los gobiernos <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> cuanto<br />
a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> sus propias estrategias era escasa, todavía era m<strong>en</strong>or <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r iniciativas concedida al nivel municipal 744 .<br />
742 El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización <strong>sanitaria</strong> es el que v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo<br />
<strong>de</strong> 1847, que supuso <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong>finitiva con <strong>la</strong>s instituciones <strong>sanitaria</strong>s propias <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>,<br />
al sustituir <strong>la</strong> Junta Suprema <strong>de</strong> Sanidad por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad, creando<br />
a<strong>de</strong>más el Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad. Granjel (1974: 87-136) y López Piñero (1984).<br />
743 Rodriguez Ocaña (1987-1988) pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l siglo XVIII, cuyas funciones eran <strong>de</strong> tipo burocrático y policial, y estaban <strong>de</strong>stinadas<br />
básicam<strong>en</strong>te al control <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima, asegurando que <strong>la</strong>s naves, mercancías y personas que<br />
llegaban a los puertos lo hicies<strong>en</strong> lícitam<strong>en</strong>te, sin peligro <strong>de</strong> ser portadoras <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedad<br />
epidémica.<br />
744 Véase el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias municipales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad, realizado por<br />
Perdiguero (1997), basado <strong>en</strong> una exhaustiva revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción.<br />
451
En 1854, ante <strong>la</strong> inmin<strong>en</strong>te publicación <strong>de</strong> un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que t<strong>en</strong>dría por<br />
objeto int<strong>en</strong>tar organizar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres, vincu<strong>la</strong>ndo a los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> este servicio sanitario, el gobernador civil <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia solicitó información a los sub<strong>de</strong>legados acerca <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />
médicos, cirujanos, farmacéuticos y veterinarios que ejercían <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />
municipios que integraban los difer<strong>en</strong>tes partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 745 . En respuesta a<br />
dicha solicitud, hemos <strong>en</strong>contrado <strong>la</strong> contestación <strong>en</strong>viada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nueve cabeceras <strong>de</strong><br />
partido, que <strong>en</strong> conjunto estaban integradas por 100 municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que se ofrece información <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> profesionales sanitarios que ejercían <strong>en</strong> su<br />
término municipal, si lo hacían librem<strong>en</strong>te o t<strong>en</strong>ían una vincu<strong>la</strong>ción con el<br />
ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad y <strong>en</strong> este caso cuál era <strong>la</strong> remuneración percibida 746 .<br />
Del análisis <strong>de</strong> dicha información po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir los rasgos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> y los recursos con que contaba <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong><br />
1854:<br />
Los recursos sanitarios <strong>en</strong> 1854:<br />
• La <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>contraba dividida <strong>en</strong> 18 partidos<br />
judiciales: Albaida, Alberique, Alcira, Ayora, Carlet, Chelva, Chiva,<br />
Enguera, Gandía, Játiva, Liria, Moncada, Murviedro, Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te,<br />
Sueca, Torr<strong>en</strong>te, Val<strong>en</strong>cia y Vil<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Arzobispo. Globalm<strong>en</strong>te<br />
agrupaban a 295 pob<strong>la</strong>ciones, c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> 3 ciuda<strong>de</strong>s, 82 vil<strong>la</strong>s y<br />
210 lugares, que sumaban un total <strong>de</strong> 108.369 vecinos y 453.362<br />
almas 747 .<br />
• En todos los partidos, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> pueblos que<br />
agrupas<strong>en</strong>, era constante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos, cirujanos,<br />
veterinarios y farmacéuticos, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ellos no t<strong>en</strong>ía<br />
vincu<strong>la</strong>ción alguna con el ayuntami<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> prestaban sus<br />
servicios, y <strong>la</strong> asignación que percibían era a través <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong><br />
igua<strong>la</strong>s o contratos realizados <strong>de</strong> manera particu<strong>la</strong>r con los vecinos.<br />
745 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1854 <strong>de</strong>l gobierno civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />
746 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> médicos, cirujanos, veterinarios y farmacéuticos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos judiciales <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />
452
Esta falta <strong>de</strong> compromiso <strong>de</strong>l municipio, si bi<strong>en</strong> era frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo<br />
que se refiere a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> medicina y cirugía,<br />
todavía se hacía más pat<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> valorar los <strong>de</strong> farmacia y<br />
veterinaria. Así vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> II, cómo únicam<strong>en</strong>te tres<br />
municipios se hacían cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disp<strong>en</strong>sación gratuita <strong>de</strong><br />
medicam<strong>en</strong>tos a los pobres, y ningún municipio t<strong>en</strong>ía contratados los<br />
servicios veterinarios.<br />
• Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los recursos sanitarios guardaba una cierta<br />
homog<strong>en</strong>eidad territorial, pues <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los partidos <strong>la</strong> razón<br />
<strong>de</strong> médicos y cirujanos por habitante osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre 1/1000 a 1/2000,<br />
no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse lo mismo <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> compromiso adquirido por<br />
los difer<strong>en</strong>tes municipios <strong>de</strong> cara a asumir <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los<br />
facultativos. En muchos casos los propios vecinos t<strong>en</strong>ían que<br />
costearse su asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, con el consigui<strong>en</strong>te perjuicio para<br />
aquellos que no tuvies<strong>en</strong> recursos. Únicam<strong>en</strong>te aquellos municipios<br />
que contaban con una mayor dotación presupuestaria o con una<br />
pob<strong>la</strong>ción más estable y cuantiosa -Alzira, Sueca- podían permitirse<br />
contratar a los facultativos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En un s<strong>en</strong>tido<br />
opuesto, cabe <strong>de</strong>stacar algunos partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> como Chiva,<br />
<strong>en</strong> el que ninguno <strong>de</strong> sus municipios contaba con facultativos<br />
municipales para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, o Moncada que contando con<br />
20 municipios sólo 3 disponían <strong>de</strong> facultativos municipales, caso<br />
simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te que <strong>de</strong> 15 municipios, sólo 5 se hacían cargo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los pobres (tab<strong>la</strong> XLVIII).<br />
747 Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., D.2.2., caja.27, 1849.<br />
453
Tab<strong>la</strong> XLVIII<br />
Recursos sanitarios y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> autoridad municipal <strong>en</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1854<br />
Número Número Número Número<br />
Número<br />
Partido<br />
Médicos Cirujanos Veterinarios Farmacéuticos<br />
Municipios E.<br />
E.<br />
E.<br />
Ayto. Ayto. Ayto. E. libre Ayto.<br />
libre libre libre<br />
Alzira 12 25 13 18 10 12 7 2<br />
Ayora 8 7 3 9 6 2<br />
Chiva 10 13 14 13<br />
Enguera 12 18 5 10 3 9 1<br />
Moncada 20 21 2 22 1 10 3<br />
Requ<strong>en</strong>a 7 16 4 12 3 12 9 1<br />
Sueca 6 17 7 13 6 11 8<br />
Torr<strong>en</strong>te 15 15 6 17 2 17 7<br />
Vil<strong>la</strong>r 10 8 2 10 9 3 1<br />
E. libre: Profesionales que ejercían librem<strong>en</strong>te sin contrato alguno con el municipio<br />
Ayto: Profesionales contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> los que percibían algún tipo <strong>de</strong><br />
remuneración<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
5.5.2. Los sucesivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y el resultado <strong>de</strong> su aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
a) El primer reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria<br />
Con <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que nos proporciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que<br />
acabamos <strong>de</strong> realizar, no es difícil compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que a pesar <strong>de</strong> existir una necesidad<br />
<strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, ésta se <strong>en</strong>contrara<br />
con <strong>en</strong>ormes dificulta<strong>de</strong>s para conseguir sus fines. Así <strong>en</strong> el año 1854, con <strong>la</strong> llegada<br />
<strong>de</strong>l “bi<strong>en</strong>io progresista”, se puso <strong>en</strong> práctica el primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> garantizar <strong>en</strong> todos<br />
los pueblos una asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> mínima <strong>de</strong> carácter b<strong>en</strong>éfico, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
publicación <strong>de</strong>l “Real Decreto <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 1854 para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica <strong>de</strong> los<br />
pueblos y <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>esterosos”. En él se proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados<br />
“partidos”, para garantizar unos servicios mínimos <strong>de</strong> medicina, cirugía y farmacia a<br />
<strong>la</strong>s personas que, por su condición social y económica, carecían <strong>de</strong> recursos propios<br />
para procurarse estos servicios <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesitarlos.<br />
454
Del p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este <strong>de</strong>creto p<strong>en</strong>samos que merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar dos<br />
aspectos o i<strong>de</strong>as es<strong>en</strong>ciales. En primer lugar, se int<strong>en</strong>ta implicar a todos los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> médicos, farmacéuticos y cirujanos, con opción<br />
<strong>de</strong> que aquellos que tuvies<strong>en</strong> escaso vecindario se unies<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí para formar un<br />
partido. Distingui<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong> primera c<strong>la</strong>se, que serían partidos para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los pobres, y conjugarían <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> establecer igua<strong>la</strong>s con el resto <strong>de</strong>l vecindario, y los <strong>de</strong><br />
segunda c<strong>la</strong>se, que serían partidos para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todo el vecindario. Las pob<strong>la</strong>ciones que<br />
alcanzas<strong>en</strong> los 1.500 vecinos, estarían c<strong>la</strong>sificadas directam<strong>en</strong>te como partidos <strong>de</strong> primera c<strong>la</strong>se:<br />
“[...] Podrán formar por sí so<strong>la</strong>s partido <strong>de</strong> médico, <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que<br />
reúnan aproximadam<strong>en</strong>te 200 vecinos, <strong>de</strong> cirujano <strong>la</strong>s que reúnan 100, y<br />
<strong>de</strong> farmacéutico <strong>la</strong>s que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 1.000.<br />
Podrán agregarse a otras para constituir partido <strong>de</strong> médico <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones que no excedan <strong>de</strong> 400 vecinos, siempre que <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión no<br />
resulte un número <strong>de</strong> vecinos m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 200 ni mayor <strong>de</strong> 500.<br />
Podrán agregarse a otras, <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones para formar partidos <strong>de</strong><br />
cirujano siempre que <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión no resulte un número <strong>de</strong> vecinos<br />
m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 80 ni mayor <strong>de</strong> 500.<br />
Podrán reunirse a otras para constituir partido <strong>de</strong> farmacéutico, <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones que no llegu<strong>en</strong> a 1.000 vecinos, siempre que <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión<br />
no resulte un número <strong>de</strong> vecinos m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 400 ni mayor <strong>de</strong> 2000.<br />
Las pob<strong>la</strong>ciones que t<strong>en</strong>gan <strong>de</strong> 1.500 a 3.000 vecinos, se dividirán <strong>en</strong> 2<br />
distritos, para cada uno <strong>de</strong> los cuales habrá un médico, un cirujano y un<br />
farmacéutico.<br />
Las pob<strong>la</strong>ciones que t<strong>en</strong>gan más <strong>de</strong> 3.000 vecinos, se dividirán <strong>en</strong><br />
distritos igualm<strong>en</strong>te, que no habrán <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> dicho número <strong>de</strong><br />
vecinos, y cada distrito t<strong>en</strong>drá un médico, un cirujano y un farmacéutico<br />
[...]” 748 .<br />
748 Título primero <strong>de</strong>l Real Decreto 5 abril <strong>de</strong> 1854.<br />
455
Un segundo aspecto a <strong>de</strong>stacar, es el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> garantizar que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>sanitaria</strong> fuese prestada por personal cualificado, al establecer una gradación <strong>en</strong> el<br />
or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los profesionales, según su titu<strong>la</strong>ción y<br />
méritos profesionales 749 . También regu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong>s asignaciones que los facultativos<br />
<strong>de</strong>berían percibir <strong>en</strong> sus contratos con los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción a asistir y <strong>de</strong> los vecinos particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que se establecies<strong>en</strong><br />
igua<strong>la</strong>s. Esta regu<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong>terminó que el<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to gozase <strong>de</strong>l aprecio g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> los medios profesionales 750 .<br />
Sin embargo, no ocurrió lo mismo con los municipios, pues los<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to chocaron <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o con los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s corporaciones locales, que no tardaron <strong>en</strong> manifestar abiertam<strong>en</strong>te su oposición al<br />
p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral, dado que <strong>la</strong> precariedad y<br />
<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos que pa<strong>de</strong>cían <strong>en</strong> su mayoría, hacía inviable innovación alguna.<br />
Esto queda pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actas <strong>en</strong>viadas por los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a su gobernador, como respuesta al p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> poner <strong>en</strong><br />
práctica <strong>la</strong> propuesta organizativa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> abril. Su lectura,<br />
proporciona una rica visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> grave situación <strong>de</strong> crisis social y económica por <strong>la</strong><br />
que atravesaban <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, cuya respuesta, podríamos<br />
afirmar que casi unánime a los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l gobernador, fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> un rechazo<br />
absoluto a <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, por consi<strong>de</strong>rar que iba <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los<br />
intereses locales, al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> los presupuestos municipales. La<br />
precariedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcas municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los pueblos, y <strong>la</strong> miseria que<br />
afectaba a una gran parte <strong>de</strong> sus ciudadanos, se percib<strong>en</strong> como una constante al leer<br />
estas actas.<br />
El vacío exist<strong>en</strong>te hasta ese mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, había concedido pl<strong>en</strong>a libertad<br />
749 El artículo 17 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to establecía que para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> médico, t<strong>en</strong>drían<br />
prefer<strong>en</strong>cia los doctores con grado académico <strong>en</strong> medicina y cirugía, <strong>en</strong> medicina, o sólo <strong>en</strong> cirugía si<br />
al propio tiempo fueran médicos, a continuación los doctores no académicos o lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> ambas<br />
faculta<strong>de</strong>s o so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> medicina, y <strong>en</strong> último lugar, los médicos sin grados académicos. Cuando <strong>la</strong><br />
vacante fuera <strong>de</strong> cirujano, <strong>la</strong> graduación sería <strong>en</strong> primer lugar los doctores académicos <strong>en</strong> medicina o<br />
cirugía, los doctores no académicos y los lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> ambas faculta<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> segundo lugar los<br />
lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> cirugía y los lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina que a<strong>de</strong>más fueran cirujanos, y <strong>en</strong> último lugar se<br />
valoraría a los cirujanos <strong>de</strong> 2ª, 3ª y 4ª c<strong>la</strong>se por este or<strong>de</strong>n.<br />
750 Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> Can<strong>de</strong><strong>la</strong>rio, J. (1994).<br />
456
para que aquellos municipios que lo <strong>de</strong>seas<strong>en</strong>, pudieran contratar librem<strong>en</strong>te a sus<br />
facultativos y acordar <strong>en</strong> su caso particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te con ellos, tanto el tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
a realizar y <strong>la</strong>s personas a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r, como <strong>la</strong> forma y cuantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> remuneración a<br />
percibir por ello. La única obligación contraída con <strong>la</strong> autoridad <strong>provincia</strong>l, consistía<br />
<strong>en</strong> que ésta <strong>de</strong>bía sancionar el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l facultativo <strong>en</strong> cuestión, dada <strong>la</strong><br />
compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l gobernador <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones<br />
<strong>sanitaria</strong>s. Por ello, el objeto <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, que era <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>dida or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong><br />
todos estos aspectos, no tuvo una bu<strong>en</strong>a acogida y llegó a interpretarse como un<br />
empeorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, ya que se llegaba a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que los mismos<br />
servicios que supuestam<strong>en</strong>te se estaban prestando hasta <strong>en</strong>tonces a cargo <strong>de</strong> los<br />
presupuestos municipales, t<strong>en</strong>drían que prestarse ahora por un precio mucho mayor,<br />
y b<strong>en</strong>eficiarían a m<strong>en</strong>os g<strong>en</strong>te. El acta <strong>en</strong>viada por el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Alcira sirve para<br />
ejemplificar este argum<strong>en</strong>to:<br />
“[…] Según <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> 7ª artículos 7º y 32 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n, son l<strong>la</strong>mados<br />
para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se indig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta localidad, dos<br />
médicos, dos cirujanos y dos farmacéuticos, con <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> 4000<br />
reales cada uno <strong>de</strong> los primeros, 2000 reales cada uno <strong>de</strong> los segundos y<br />
5000 reales cada uno <strong>de</strong> los últimos, y <strong>en</strong> estos bajo el supuesto <strong>de</strong> no<br />
exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> 500 el número <strong>de</strong> los vecinos pobres <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción, los<br />
sa<strong>la</strong>rios o retribuciones constituy<strong>en</strong> el total <strong>de</strong> 22000 reales.<br />
Ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad esta pob<strong>la</strong>ción para el servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se<br />
pobre, igual número <strong>de</strong> médicos y cirujanos y un farmacéutico. No hay<br />
razón para dudar que los médicos y cirujanos están completam<strong>en</strong>te<br />
retribuidos <strong>de</strong> sus servicios con <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> 1838 r. 17 m. y <strong>de</strong> 1263<br />
r. anuales que respectivam<strong>en</strong>te disfrutan <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, prueba <strong>de</strong> ello<br />
que el ost<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>zas se lo han disputado hasta hoy sus<br />
respectivos aspirantes, pres<strong>en</strong>tando muchas más solicitu<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>stinos<br />
podían conce<strong>de</strong>rse.<br />
Sólo produce esta reforma m<strong>en</strong>oscabar el alivio y asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
c<strong>la</strong>se m<strong>en</strong>esterosa, y por otra parte agravar sin <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or causa, los<br />
intereses locales, recargando <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> este presupuesto con un<br />
457
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 13543 r.v., sin resultado ni objeto alguno loable, haci<strong>en</strong>do<br />
que <strong>la</strong>s retribuciones que hoy se están pagando bajo un sistema<br />
equitativo, resultan <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>sproporcionadas, <strong>de</strong>masiadam<strong>en</strong>te<br />
lucrativas, y hasta exageradas […]” 751 .<br />
Otro argum<strong>en</strong>to esgrimido contra <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto, fue <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>berían ser consi<strong>de</strong>radas como pobres <strong>en</strong> su artículo<br />
5º, y que consi<strong>de</strong>raba como tales, <strong>en</strong> primer lugar a los vecinos que no contribuyeran<br />
directam<strong>en</strong>te con cantidad alguna al erario, ni fueran incluidos <strong>en</strong> los repartos para<br />
cubrir los gastos <strong>provincia</strong>les y municipales, ni recibieran <strong>de</strong>l estado, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>,<br />
<strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> un particu<strong>la</strong>r, sueldo sufici<strong>en</strong>te para cubrir <strong>la</strong>s más precisas<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. En segundo lugar, todas <strong>la</strong>s personas que formaran parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> estos vecinos, así como los <strong>de</strong>svalidos que acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te se<br />
hal<strong>la</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pueblo o transitas<strong>en</strong> por él. Anualm<strong>en</strong>te, los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong>berían e<strong>la</strong>borar<br />
una lista <strong>de</strong> los vecinos cuyas familias tuvies<strong>en</strong> que recibir asist<strong>en</strong>cia gratuita, dando<br />
una copia a cada uno <strong>de</strong> los facultativos titu<strong>la</strong>res. Esta <strong>de</strong>finición administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pobreza, también fue objeto <strong>de</strong> crítica, pues algunos alcal<strong>de</strong>s argum<strong>en</strong>taban que el<br />
hecho <strong>de</strong> contribuir al erario público no eximía <strong>de</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> “pobre” a<br />
muchos vecinos cuya contribución era con cantida<strong>de</strong>s mínimas, pero sin querer ello<br />
<strong>de</strong>cir que dispusieran <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta sufici<strong>en</strong>te para cubrir <strong>la</strong>s más precisas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vida. Un ejemplo <strong>de</strong> este argum<strong>en</strong>to lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el acta <strong>en</strong>viada por el<br />
alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> B<strong>en</strong>icolet:<br />
“[…] Nos hal<strong>la</strong>mos conv<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r este pueblo<br />
satisfacer <strong>la</strong>s asignaciones <strong>de</strong>l médico, cirujano y farmacéutico, por ser<br />
éstas excesivas, lo cual consiste <strong>en</strong> que <strong>en</strong> este pueblo se hal<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
propiedad muy repartida, <strong>de</strong> que resulta que cuasi todos los vecinos<br />
contribuy<strong>en</strong> discretam<strong>en</strong>te con alguna cantidad al erario, habi<strong>en</strong>do<br />
algunos que lo hac<strong>en</strong> por <strong>la</strong> ínfima <strong>de</strong> un real.<br />
De lo expuesto resulta que <strong>en</strong> este pueblo <strong>la</strong>s asignaciones <strong>de</strong> los<br />
expresados facultativos no guardan re<strong>la</strong>ción con su vecindario y riqueza,<br />
751 Acta <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Alcira <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Real<br />
Decreto 5 <strong>de</strong> abril. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />
458
que son <strong>la</strong>s bases que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>rse según así lo previ<strong>en</strong>e dicho real<br />
<strong>de</strong>creto <strong>en</strong> su artículo 28, <strong>la</strong> que guardarían <strong>en</strong> concepto <strong>de</strong> lo que<br />
expon<strong>en</strong> si se consi<strong>de</strong>ras<strong>en</strong> como pobres todos los que no disfrutan r<strong>en</strong>ta<br />
sufici<strong>en</strong>te para cubrir <strong>la</strong>s más precisas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Por ello<br />
pues, hemos acordado susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r el acuerdo sobre los puntos que<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> citada circu<strong>la</strong>r, y elevar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te exposición a fin <strong>de</strong> que<br />
si VS lo estima se sirva elevar<strong>la</strong> al gobierno <strong>de</strong> S.M., para que <strong>en</strong> vista <strong>de</strong><br />
lo expuesto se digne resolver lo que corresponda […]” 752 .<br />
La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hospitales <strong>de</strong> caridad, que <strong>de</strong>scargaban a algunos municipios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres, y sin<br />
restricciones burocráticas a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir a sus b<strong>en</strong>eficiarios, era otro <strong>de</strong> los<br />
razonami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los que se sust<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> algunos municipios. En<br />
este s<strong>en</strong>tido se expresa el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> B<strong>en</strong>iganim cuando dice:<br />
“[…] En esta vil<strong>la</strong> hay un hospital don<strong>de</strong> se socorre no sólo a los pobres<br />
<strong>de</strong> solemnidad, sino también a todos aquellos que aunque posean algunos<br />
bi<strong>en</strong>es, no por ello sal<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> tales, y para tan sólo este objeto<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> asignado <strong>en</strong> el presupuesto municipal, el médico 600 rs., el<br />
cirujano 750, y el farmacéutico un ocho más puesto que se le pagan todas<br />
<strong>la</strong>s medicinas […]” 753 .<br />
La escasez <strong>de</strong> perspectivas <strong>la</strong>borales que brindaban muchos <strong>de</strong> los pueblos a<br />
sus ciudadanos, ya fuera porque <strong>la</strong> tierra no ofrecía posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cultivo, o por <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras ramas <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, obligaba a éstos a buscarlo<br />
fuera, emigrando durante gran parte <strong>de</strong>l año <strong>en</strong> busca <strong>de</strong>l trabajo que les<br />
proporcionase el sust<strong>en</strong>to. Esta falta <strong>de</strong> estabilidad <strong>en</strong> el vecindario, con <strong>la</strong><br />
consigui<strong>en</strong>te repercusión negativa sobre <strong>la</strong>s arcas municipales, era otro <strong>de</strong> los<br />
motivos que alegaban algunos municipios como imposibilidad para el<br />
752 Acta <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> B<strong>en</strong>icolet <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Real<br />
Decreto <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> abril. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />
753 Acta <strong>de</strong>l aAyuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> B<strong>en</strong>iganim <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> abril. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />
459
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partidos. En este s<strong>en</strong>tido se expresa el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Chelva cuando<br />
dice:<br />
“[…] Esta vil<strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> estrechez y <strong>de</strong> miseria tal,<br />
que al realizar los repartim<strong>en</strong>tos municipales para cumplir <strong>la</strong>s<br />
obligaciones, se v<strong>en</strong> <strong>en</strong> continua tortura, y adquier<strong>en</strong> el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />
más profundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> irremediable escasez que aqueja al vecindario. Tal<br />
vez parecerá extraño, que un pueblo como Chelva que cu<strong>en</strong>ta 1250<br />
vecinos, experim<strong>en</strong>te tanta necesidad, más a cualquiera que los ve <strong>de</strong><br />
cerca y los trata, le parece muy natural porque <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> su<br />
vecindario, emigra constantem<strong>en</strong>te casi por todo el año a <strong>la</strong> conducción<br />
<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ras, y una gran parte <strong>de</strong> éstos se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> arriería, aus<strong>en</strong>tándose<br />
<strong>de</strong>l pueblo <strong>la</strong>rgas temporadas.<br />
Con estos costosos recursos, y con cultivar alguna finca <strong>de</strong><br />
insignificante valor, se manti<strong>en</strong>e miserablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> este<br />
pueblo, <strong>en</strong> términos que ap<strong>en</strong>as podrán contarse 50 vecinos<br />
absolutam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>esterosos con <strong>la</strong>s circunstancias que previ<strong>en</strong>e el Real<br />
Decreto <strong>de</strong> 5 abril. Hasta el pres<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong>sgraciada ha visto<br />
consuelo <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa, porque <strong>en</strong> el hospital <strong>de</strong> caridad se<br />
ati<strong>en</strong><strong>de</strong> no sólo a los impedidos y <strong>en</strong>fermos, y el presupuesto municipal<br />
<strong>de</strong>stina 1200 rs. Para los honorarios <strong>de</strong> médico, cirujano y farmacéutico<br />
titu<strong>la</strong>res […]” 754 .<br />
754 Acta <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Chelva <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Real<br />
Decreto 5 <strong>de</strong> abril. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />
460
) Los sucesivos int<strong>en</strong>tos<br />
El rotundo fracaso que supuso este primer int<strong>en</strong>to no fue el único, ya que tras<br />
un período <strong>de</strong> casi diez años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, se<br />
volvió a publicar un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 1864, con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, mediante su categorización <strong>en</strong> partidos médicos<br />
<strong>de</strong> primera, segunda, tercera y cuarta c<strong>la</strong>se, pero <strong>de</strong> nuevo vio frustrada su puesta <strong>en</strong><br />
práctica. El propio ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación, Luis González Brabo reconocía <strong>la</strong><br />
frustración <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r llevar a bu<strong>en</strong> fin este proyecto, dada <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong><br />
dudas y dificulta<strong>de</strong>s que se p<strong>la</strong>ntearon <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>provincia</strong>s para su puesta <strong>en</strong> práctica.<br />
El interés por no volver a fracasar <strong>en</strong> un nuevo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, es el que llevó al gobierno a e<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> 1868 un<br />
nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, con extraordinario <strong>de</strong>talle y con gran minuciosidad <strong>en</strong> su<br />
<strong>de</strong>sarrollo. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el prestar asist<strong>en</strong>cia gratuita a los que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />
medios necesarios para procurárse<strong>la</strong>, es un “imperioso <strong>de</strong>ber que <strong>la</strong> caridad impone<br />
al Estado”, es <strong>la</strong> que impulsó <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> este Real Decreto, aún<br />
reconoci<strong>en</strong>do el propio ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación, Luis González Brabo, <strong>la</strong>s<br />
dificulta<strong>de</strong>s que su aplicación ofrecía por haberse <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a pueblos <strong>de</strong> escasos<br />
recursos, y muchos <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong> reducido vecindario y difíciles medios <strong>de</strong><br />
comunicación. La propuesta organizativa <strong>en</strong> partidos médicos se resumía a gran<strong>de</strong>s<br />
rasgos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes puntos:<br />
“[...] Todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que no pas<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4.000 vecinos, contratarán<br />
facultativos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Medicina, Cirugía y Farmacia.<br />
Se consi<strong>de</strong>rarán <strong>de</strong> primera los que excedan <strong>de</strong> 599 vecinos, y t<strong>en</strong>drán un<br />
titu<strong>la</strong>r para cada grupo <strong>de</strong> una a 300 familias pobres y uno más por los<br />
que excedies<strong>en</strong> si pasan <strong>de</strong> 150, con <strong>la</strong> asignación anual <strong>de</strong> 400 a 800<br />
escudos. A los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les<br />
asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 200 escudos.<br />
Serán partidos <strong>de</strong> segunda los <strong>de</strong> 400 a 599 vecinos, y t<strong>en</strong>drán un titu<strong>la</strong>r<br />
por cada grupo <strong>de</strong> una a 200 familias pobres y un sueldo anual <strong>de</strong> 300 a<br />
461
600 escudos. A los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se<br />
les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 160 escudos<br />
Los partidos <strong>de</strong> tercera serán los <strong>de</strong> 200 a 399 vecinos, y t<strong>en</strong>drán por cada<br />
grupo <strong>de</strong> una a 100 familias pobres un titu<strong>la</strong>r con sueldo anual <strong>de</strong> 300 a<br />
500 escudos. A los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se<br />
les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 120 escudos<br />
Serán partidos <strong>de</strong> cuarta los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 200 vecinos que puedan costear<br />
por sí su titu<strong>la</strong>r por cada grupo <strong>de</strong> una a 100 familias pobres, y con<br />
sueldo anual <strong>de</strong> 400 a 600 escudos. A los farmacéuticos que se<br />
establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 120 escudos.<br />
Los pueblos que por su escasez <strong>de</strong> vecindario no puedan formar partido<br />
ni unirse a otros por <strong>la</strong>s distancias, formarán partidos cerrados.<br />
Los facultativos titu<strong>la</strong>res contratados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
pobres, quedan <strong>en</strong> libertad <strong>de</strong> celebrar contratos particu<strong>la</strong>res con los<br />
<strong>de</strong>más vecinos para prestarles <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia correspondi<strong>en</strong>te a su<br />
profesión.<br />
En <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 4.000<br />
vecinos, se establecerá <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria. Los gobernadores <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, oída <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad, y <strong>de</strong> acuerdo con los<br />
respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos, formarán el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para cumplir con lo<br />
dispuesto <strong>en</strong> este artículo [...]” 755 .<br />
Las funciones atribuidas <strong>en</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a los facultativos titu<strong>la</strong>res<br />
contemp<strong>la</strong>ban, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> gratuita a los pobres, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> prestar<br />
los servicios sanitarios <strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eral que el gobierno y sus <strong>de</strong>legados<br />
<strong>en</strong>com<strong>en</strong>das<strong>en</strong>, apoyar a <strong>la</strong>s corporaciones municipal y <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong><br />
policía <strong>sanitaria</strong> y prestar, <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia y con <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te<br />
remuneración, los servicios que el gobernador les <strong>en</strong>cargase <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
próximas.<br />
755 Real Decreto <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> marzo 1868 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres, y organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />
462
Ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> proveer una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r, el ayuntami<strong>en</strong>to, asociado a<br />
doble número <strong>de</strong> mayores contribuy<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>signar <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> partido y <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong>l contrato a celebrar. Una vez remitida al gobernador el acta <strong>de</strong>l<br />
acuerdo tomado por el ayuntami<strong>en</strong>to, y obt<strong>en</strong>ida su conformidad, <strong>de</strong>bería publicarse<br />
<strong>la</strong> vacante <strong>en</strong> el “Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>”, estableciéndose un p<strong>la</strong>zo no inferior a<br />
veinte días para que los aspirantes pres<strong>en</strong>taran al alcal<strong>de</strong> sus solicitu<strong>de</strong>s, tras el cual<br />
éste <strong>la</strong>s remitiría al gobernador para hacer<strong>la</strong>s llegar a <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad,<br />
que valorando los méritos <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los aspirantes propondría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que<br />
hubiese varios, una terna con los <strong>de</strong> mayores méritos, para que el ayuntami<strong>en</strong>to<br />
correspondi<strong>en</strong>te eligiera. La duración <strong>de</strong> los contratos se establecía <strong>en</strong> cuatro años.<br />
Un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a cargo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> I Re<strong>pública</strong>, se publicó el 24<br />
<strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1873 para poner <strong>en</strong> práctica los preceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1869 y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Municipal <strong>de</strong> 1870, guiados <strong>de</strong> un espíritu <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador que int<strong>en</strong>taba<br />
<strong>de</strong>volver al municipio <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> sus intereses particu<strong>la</strong>res. Con arreglo a<br />
este criterio, el gobierno sólo <strong>de</strong>bería interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> los asuntos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
administración <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que <strong>en</strong>tras<strong>en</strong> <strong>en</strong> conflicto dos o<br />
más municipios <strong>en</strong> lo que pudiera verse afectada <strong>la</strong> salubridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación.<br />
Llevado al terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, ello se<br />
traducía <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> una autonomía pl<strong>en</strong>a por los ayuntami<strong>en</strong>tos, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />
contratar a sus facultativos titu<strong>la</strong>res, perdi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l gobierno civil que<br />
establecían <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868, para realizar <strong>la</strong><br />
elección más oportuna <strong>de</strong> los facultativos. Sin embargo, <strong>la</strong> mayor autonomía<br />
municipal concedida por este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, fue vivida con recelo por <strong>la</strong> profesión<br />
médica, al consi<strong>de</strong>rar que ni <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los municipios, ni el estado<br />
<strong>de</strong> los presupuestos municipales, favorecerían el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>de</strong> los pueblos y <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los profesionales sanitarios a su<br />
cargo 756 .<br />
756 En este s<strong>en</strong>tido, A<strong>la</strong>font (1873) hacía una crítica el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, p<strong>la</strong>nteando <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias u<br />
omisiones que acarrearían perjuicios importantes para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se médica. Entre éstos, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> falta<br />
<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remuneraciones que los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bían pagar por los servicios sanitarios, y<br />
<strong>la</strong> omisión <strong>de</strong> los criterios para catalogar a los vecinos como pobres, que quedarían a <strong>la</strong> arbitrariedad<br />
<strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos. Otro punto criticado era <strong>la</strong> prioridad para ocupar una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> médico<br />
municipal, concedida <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a los médicos con titu<strong>la</strong>ción expedida por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />
oficiales, sobre los que lo obtuvieron <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s libres.<br />
463
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que le precedió, <strong>en</strong> el que se establecía una<br />
minuciosa c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> varias categorías <strong>de</strong> partidos médicos, acor<strong>de</strong> al número<br />
<strong>de</strong> vecinos <strong>de</strong> cada municipio, éste limitó <strong>la</strong> acción <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres. A ese fin, situó <strong>en</strong> 4.000 vecinos el límite divisorio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
dos modalida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales <strong>pública</strong>s, <strong>la</strong> prestada por los titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s<br />
que no reunieran tal número <strong>de</strong> vecinos -aunque sin <strong>de</strong>nominar<strong>la</strong> partido médico- y el<br />
servicio <strong>de</strong> hospitalidad domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que lo sobrepasaran:<br />
“[...] En todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que no pas<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4.000 vecinos, habrá<br />
facultativos municipales <strong>de</strong> medicina y cirugía, costeados por los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres. Habrá un médico-cirujano<br />
municipal para cada grupo <strong>de</strong> una a 300 familias pobres, y uno más por<br />
los que excedier<strong>en</strong> si pasan <strong>de</strong> 150. El pueblo que por su escaso<br />
vecindario no pueda costear por si sólo <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los<br />
facultativos, se agrupará con los pueblos vecinos. Para prestar el servicio<br />
farmacéutico, bastará que haya una oficina <strong>de</strong> farmacia municipal <strong>en</strong><br />
cada localidad, cualquiera que sea el número <strong>de</strong> vecinos y <strong>de</strong> personas<br />
pobres.<br />
En <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones cuyo número <strong>de</strong> vecinos pase <strong>de</strong> 4.000, habrá<br />
hospitalidad domiciliaria. A tal efecto, los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acuerdo con<br />
<strong>la</strong>s juntas locales <strong>de</strong> sanidad, formarán los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos oportunos<br />
[...]” 757 .<br />
Las funciones que este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to asignaba a los médicos titu<strong>la</strong>res, no<br />
sufrieron variaciones respecto a <strong>la</strong>s establecidas <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868, y <strong>la</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción que se exigía para po<strong>de</strong>r optar a una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> médico municipal era <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
doctor ó lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina y cirugía, ó estar <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> cualquier título<br />
legal <strong>de</strong> los que habilitaban para el ejercicio <strong>de</strong> estas profesiones. En cuanto a <strong>la</strong><br />
provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas, el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los facultativos <strong>de</strong>bería realizarse por<br />
mayoría <strong>de</strong> votos <strong>en</strong>tre el ayuntami<strong>en</strong>to y asamblea <strong>de</strong> asociados, y <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> 15<br />
757 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1873, para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres.<br />
464
días tras <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> los facultativos, los alcal<strong>de</strong>s harían llegar al gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> una copia <strong>de</strong> los títulos académicos y <strong>de</strong>l contrato efectuado.<br />
El papel que este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to otorgaba al gobierno civil se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los títulos académicos <strong>de</strong> los profesionales<br />
sanitarios, así como <strong>de</strong> sus contratos. La junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad se constituía <strong>en</strong><br />
el organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> llevar el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los facultativos municipales,<br />
pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> que servían, y número <strong>de</strong> expedi<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />
e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estadística, informar a los municipios y <strong>de</strong>más corporaciones<br />
administrativas ó ci<strong>en</strong>tíficas, y al gobierno, así como <strong>de</strong> librar a los interesados <strong>la</strong>s<br />
certificaciones que pudies<strong>en</strong> serles necesarias.<br />
Antes <strong>de</strong> finalizar el siglo, todavía vio <strong>la</strong> luz un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, el <strong>de</strong>l 14<br />
<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1891, cuya aportación <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o organizativo fue escasa <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />
los que le precedieron, ya que mantuvo <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los<br />
mismos términos que el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870, tanto <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> los<br />
municipios para contratar profesionales sanitarios para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el servicio b<strong>en</strong>éfico,<br />
como <strong>en</strong> su cuantía y distribución <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. No<br />
obstante, esta situación <strong>de</strong> continuidad afectó más a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pequeñas, que <strong>en</strong><br />
realidad eran <strong>la</strong>s que habían puesto <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, y a <strong>la</strong>s que el nuevo <strong>de</strong>creto no impuso innovación<br />
alguna.<br />
Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, el impulso <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud <strong>pública</strong>, que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral com<strong>en</strong>zó a ponerse <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década<br />
<strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>spertó el interés <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s municipios por asumir aquel<strong>la</strong>s<br />
compet<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> habían merecido<br />
hasta el mom<strong>en</strong>to escasa at<strong>en</strong>ción. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong><br />
habían hecho caso omiso a los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> organización propuestos hasta <strong>la</strong> fecha<br />
para imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria, con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> este nuevo<br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to asistiremos a un cierto <strong>de</strong>spegue <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo, reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
disposición <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar un “registro <strong>de</strong> pobres” con <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> facultativos municipales, a qui<strong>en</strong>es<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>beres propios les atribuía <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el servicio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro.<br />
465
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> sanidad municipal había com<strong>en</strong>zado,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera casa <strong>de</strong> socorro provisional <strong>en</strong> 1875, el proceso <strong>de</strong><br />
institucionalización que le conduciría a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un cuerpo organizado, que<br />
fue integrando funciones <strong>de</strong> manera progresiva, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera asist<strong>en</strong>cial, a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, como <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, mediante <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio químico <strong>en</strong> 1881 y un <strong>la</strong>boratorio bacteriológico <strong>en</strong> 1894.<br />
Entre los cometidos que <strong>de</strong>bían llevar a cabo <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro se <strong>en</strong>contraba,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> auxilios médico-quirúrgicos <strong>en</strong> los acci<strong>de</strong>ntes fortuitos, <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres <strong>de</strong> solemnidad, mediante <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica<br />
domiciliaria y su tras<strong>la</strong>do al hospital <strong>en</strong> los casos requeridos.<br />
En el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891, también se <strong>de</strong>jaban s<strong>en</strong>tir tímidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s primeras<br />
señales <strong>de</strong> lo que supuso el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong><br />
españo<strong>la</strong> 758 , fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />
facultativos municipales, hacia aspectos difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> mera asist<strong>en</strong>cia a los casos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad y a los nacimi<strong>en</strong>tos y abortos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres a <strong>la</strong>s que at<strong>en</strong>dían,<br />
<strong>de</strong>mostrando un creci<strong>en</strong>te interés por aspectos como <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>, <strong>la</strong> policía<br />
<strong>de</strong> salubridad ó <strong>la</strong> vacunación. El título exigido para prestar los servicios <strong>de</strong><br />
facultativo, era el <strong>de</strong> doctor ó lic<strong>en</strong>ciado, expedido por <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Reino,<br />
bajo cuya <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia preveía el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> practicantes y<br />
ministrantes, para <strong>de</strong>sempeñar el servicio municipal <strong>de</strong> cirugía m<strong>en</strong>or, con sujeción a<br />
<strong>la</strong>s atribuciones que sus títulos les otorgas<strong>en</strong>.<br />
En lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas, este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to preveía que <strong>en</strong> el<br />
p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> ocho días tras el cese <strong>de</strong> un facultativo municipal, el alcal<strong>de</strong> convocara a <strong>la</strong><br />
junta municipal, para que estableciera <strong>la</strong>s condiciones para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacante:<br />
número <strong>de</strong> familias pobres a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r, sueldo, y duración <strong>de</strong>l contrato, que <strong>en</strong> ningún<br />
caso sería superior a cuatro años. La vacante era anunciada <strong>en</strong> el “Boletín oficial <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>”, y una vez finalizado el p<strong>la</strong>zo para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s, el<br />
alcal<strong>de</strong> convocaba <strong>de</strong> nuevo a <strong>la</strong> junta municipal para <strong>la</strong> elección y nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
758 La salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> última década <strong>de</strong>l siglo XIX v<strong>en</strong>dría <strong>de</strong>finida por cuatro características como<br />
son, <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l paradigma bacteriológico, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>rización <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> estadísticas<br />
vitales, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo funcionarial y especializado tanto a nivel <strong>de</strong>l Estado como<br />
municipal y por el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión reformista <strong>en</strong> política social. Marset Campos, P.; Rodríguez<br />
Ocaña, E.; Sáez Gómez, J.M (1998).<br />
466
facultativo, lo cual se hacía por mayoría <strong>de</strong> votos <strong>en</strong>tre los aspirantes que cumplies<strong>en</strong><br />
todos los requisitos establecidos <strong>en</strong> el anuncio oficial <strong>de</strong>l concurso.<br />
Se mantuvo el papel que otorgaba el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1873 a los gobiernos<br />
civiles <strong>de</strong> supervisar <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción académica <strong>de</strong> los profesionales sanitarios, así como<br />
<strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> sus contratos. Asimismo, <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad se<br />
perpetuaba como organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> llevar el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los facultativos<br />
municipales, pueblo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> que hayan servido, y número <strong>de</strong> expedi<strong>en</strong>te,<br />
con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estadística, informar a los municipios y <strong>de</strong>más<br />
corporaciones administrativas ó ci<strong>en</strong>tíficas, y al gobierno, así como <strong>de</strong> librar a los<br />
interesados <strong>la</strong>s certificaciones que pudies<strong>en</strong> serles necesarias.<br />
5.5.3. La asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> 1877<br />
El cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cometido otorgado <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos a los<br />
gobiernos civiles, <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción<br />
académica y <strong>de</strong> los contratos establecidos <strong>en</strong>tre los profesionales sanitarios y los<br />
municipios don<strong>de</strong> prestaban sus servicios, nos ha permitido analizar el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong><br />
los facultativos municipales que ejercían <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el año 1877 759 . Con <strong>la</strong> información <strong>en</strong>viada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los municipios al gobierno civil<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, hemos podido crear una base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> <strong>la</strong> que quedase reflejada <strong>la</strong><br />
situación <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los pueblos integrados <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos: el número<br />
<strong>de</strong> vecinos y <strong>de</strong> familias pobres con que contaba cada municipio, el número <strong>de</strong><br />
facultativos contratados y su perfil profesional, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> información que<br />
proporcionan tanto el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su titu<strong>la</strong>ción académica y <strong>la</strong> asignación<br />
percibida, como <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> su contrato con el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que prestaban servicios.<br />
El análisis <strong>de</strong> esta información, nos ofrece una imag<strong>en</strong> ya algo difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
que percibíamos <strong>en</strong> 1854, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> lo que se refiere al grado <strong>de</strong> implicación <strong>de</strong> los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> unos mínimos recursos sanitarios <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
para prestar asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>esterosa.<br />
759 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> médicos que ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> cada partido judicial, títulos que pose<strong>en</strong>, sueldo, fecha <strong>de</strong><br />
contratación y familias que visitan. A.D.P.V., D.2.3.2., Vol. 1, 1877.<br />
467
En 1877, los 18 partidos judiciales que integraban <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, contaban con<br />
157.912 vecinos que vivían <strong>en</strong> 273 municipios, con un total <strong>de</strong> 315 facultativos<br />
contratados para cubrir <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres. Era pat<strong>en</strong>te una<br />
aplicación bastante g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />
propuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, pues un gran número <strong>de</strong> municipios se habían ido<br />
sumando a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> facultativos establecida <strong>en</strong> los sucesivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos,<br />
aunque también es cierto que todavía quedaba un 23% <strong>de</strong> los municipios (63<br />
pob<strong>la</strong>ciones) que no contaba con facultativo titu<strong>la</strong>r, si bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>de</strong> estos 63<br />
pueblos, 25 disponían <strong>de</strong> un número <strong>de</strong> vecinos inferior a 100.<br />
También nos parece interesante resaltar <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong>tre los<br />
difer<strong>en</strong>tes partidos, respecto al número <strong>de</strong> familias pobres exist<strong>en</strong>tes, que osci<strong>la</strong>ba <strong>de</strong><br />
manera consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> unos partidos a otros y que p<strong>en</strong>samos obe<strong>de</strong>ce, más que a<br />
una realidad sociológica <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad territorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, a<br />
una realidad administrativa <strong>en</strong> su c<strong>la</strong>sificación. Ésta sería <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
amplitud <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción consi<strong>de</strong>rada como pobre, y por<br />
tanto susceptible <strong>de</strong> recibir asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> gratuita. Así vemos cómo los<br />
porc<strong>en</strong>tajes mas bajos <strong>de</strong> pobres correspondían a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, con el 7% -este porc<strong>en</strong>taje se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ampliam<strong>en</strong>te sesgado por <strong>la</strong> falta<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong><br />
manera que <strong>de</strong> los 26.926 habitantes que aportaba esta ciudad al partido que llevaba<br />
su nombre, su ayuntami<strong>en</strong>to no contabilizaba ninguna familia pobre- y a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Chelva con el 9%. En el <strong>la</strong>do contrario el partido <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te contaba con un<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong>l 38%, probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />
criterio más amplio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> ofrecemos un<br />
resum<strong>en</strong> global <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos que integraban <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
468
Tab<strong>la</strong> XLIX<br />
Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1877<br />
Número Número Número Coste Familias pobres<br />
Partido<br />
Porc<strong>en</strong>taj<br />
vecinos municipios facultativos pesetas Número<br />
e<br />
Albaida 9.949 28 26 11.122 1.292 13<br />
Alberique 3.682 15 14 6.550 752 20<br />
Alzira 9.446 13 22 9.200 2.495 26<br />
Ayora 4.003 8 9 3.552 930 23<br />
Carlet 5.346 11 17 6.865 1.785 33<br />
Chelva 6.282 19 16 6.105 535 9<br />
Chiva 7.781 10 15 10.882 1.088 14<br />
Enguera 6.165 12 13 8.825 1.100 18<br />
Gandía 9.022 29 25 15.357 1.312 19<br />
Liria 6.919 10 23 1.383 2.155 31<br />
Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te 5.568 5 9 4.200 1.640 30<br />
Requ<strong>en</strong>a 6.298 7 6 2.245 640 10<br />
Sagunto 8.078 25 26 11.454 1.980 25<br />
Sueca 7.768 6 13 5.320 2.621 34<br />
Torr<strong>en</strong>te 9.484 16 23 12.501 3.588 38<br />
Val<strong>en</strong>cia 41.353 31 37 17.846 2.784 7<br />
Vil<strong>la</strong>r 3.544 10 8 3.600 380 11<br />
Xàtiva 7.224 18 13 6.750 2.131 30<br />
Total 157.912 273 315 143.757 29.208 18<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> que ahora nos ocupa, este hecho<br />
podría reflejar un <strong>de</strong>sigual criterio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong>tre los distintos<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos, o al m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> aplicación más o m<strong>en</strong>os estricta <strong>de</strong> este criterio según<br />
su conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia y sus posibilida<strong>de</strong>s presupuestarias, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s<br />
familias pobres susceptibles <strong>de</strong> recibir asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, ya que el número <strong>de</strong><br />
familias pobres marcará y condicionará el tipo <strong>de</strong> partido, el número <strong>de</strong> facultativos a<br />
contratar y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el gasto a asumir por <strong>la</strong>s arcas municipales.<br />
Probablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una uniformidad <strong>de</strong> criterio <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia legis<strong>la</strong>ción,<br />
contribuirá a esta cierta subjetividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong> <strong>la</strong> que estamos<br />
469
hab<strong>la</strong>ndo. El ejemplo tipo <strong>de</strong>l “pobre” podríamos <strong>de</strong>finirlo como el mero jornalero<br />
caracterizado tanto por <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> cualificación <strong>la</strong>boral, como<br />
por el carácter ev<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> su trabajo. No obstante transcribimos <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
b<strong>en</strong>eficiaria <strong>de</strong> recibir asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, <strong>de</strong> acuerdo con el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868 760 :<br />
• Los que no contribuyan directam<strong>en</strong>te con cantidad alguna al erario, ni<br />
sean incluidos <strong>en</strong> los repartos para cubrir los gastos <strong>provincia</strong>les y<br />
municipales.<br />
• Los que vivan <strong>de</strong> un jornal o sa<strong>la</strong>rio ev<strong>en</strong>tual.<br />
• Los que disfrut<strong>en</strong> un sueldo m<strong>en</strong>or que el jornal <strong>de</strong> un bracero<br />
• Los que <strong>en</strong> concepto <strong>de</strong> pari<strong>en</strong>tes, form<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> un<br />
vecino pobre y vivan <strong>en</strong> su compañía.<br />
• Los expósitos que se <strong>la</strong>ct<strong>en</strong> por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
• Los acogidos <strong>en</strong> los hospicios o <strong>en</strong> casas <strong>de</strong> misericordia y <strong>de</strong><br />
expósitos que carezcan <strong>de</strong> facultativos.<br />
• Los <strong>de</strong>svalidos que acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te o <strong>de</strong> manera transitoria se<br />
hal<strong>la</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pueblo.<br />
Este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fue el que contó con unos criterios más amplios a <strong>la</strong><br />
hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> pobreza, ya que el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870 con su espíritu<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador, obvió incluir <strong>de</strong>finición alguna, lo que equivalía a <strong>de</strong>jar al<br />
criterio <strong>de</strong> cada ayuntami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
familias que se consi<strong>de</strong>rase oportuno. Y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891 retomó <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>de</strong> 1868 pero con criterios más restrictivos al puntualizar <strong>la</strong><br />
exclusión <strong>de</strong> toda persona que disfrutase <strong>de</strong> jubi<strong>la</strong>ción, cesantía o p<strong>en</strong>sión, y no<br />
hacer alusión alguna a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>svalidas que acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te o <strong>de</strong><br />
manera transitoria se hal<strong>la</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pueblo.<br />
760 Artículo 4º <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres, y organización <strong>de</strong> los partidos<br />
médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> marzo 1868 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Gobernación.<br />
470
5.5.4. El caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
Los esfuerzos asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia fueron<br />
durante <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l siglo casuales y limitados. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana<br />
crecía, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo com<strong>en</strong>zaban a variar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong><br />
conci<strong>en</strong>cia política <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el<br />
proceso <strong>de</strong> proletarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma se ac<strong>en</strong>tuaba y el asociacionismo obrero se<br />
int<strong>en</strong>sificaba, mi<strong>en</strong>tras que el sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial público mostraba una<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al<br />
<strong>de</strong>mandas sociales.<br />
anquilosami<strong>en</strong>to y una falta <strong>de</strong> reacción fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s creci<strong>en</strong>tes<br />
El primer testimonio significativo <strong>en</strong> el siglo XIX, sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
abordar <strong>de</strong> manera seria <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria municipal <strong>en</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, data <strong>de</strong> 1848. Hasta <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria oficial había<br />
sido suplida por <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas parroquiales o <strong>de</strong> diversas asociaciones -<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los gremios <strong>de</strong> torneros, carpinteros..., o <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s cooperativas como El<br />
Taller- que suministraban recursos y asist<strong>en</strong>cia médico-farmacéutica. Ahora bi<strong>en</strong>, el<br />
esfuerzo asist<strong>en</strong>cial era variable <strong>de</strong> unas a otras y no obe<strong>de</strong>cía a ningún sistema<br />
g<strong>en</strong>eral que asegurase unos recursos estables según necesida<strong>de</strong>s concretas, y <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas arbitradas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s parroquias, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> los legados <strong>de</strong><br />
parroquianos ricos y piadosos, y <strong>de</strong> limosnas <strong>de</strong> los pudi<strong>en</strong>tes 761 .<br />
En 1848 se produjo una propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> directiva <strong>de</strong>l hospital g<strong>en</strong>eral para<br />
cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medicina, cirugía y farmacia <strong>de</strong> los pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
Deberían nombrarse dos facultativos por cuartel y crear una junta <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
domiciliaria municipal que contase con el apoyo <strong>de</strong> los párrocos y Padres <strong>de</strong> Pobres.<br />
Pero <strong>la</strong> comisión nombrada por el ayuntami<strong>en</strong>to para dictaminar el proyecto dio un<br />
veredicto negativo 762 .<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> éste, hubo también otros int<strong>en</strong>tos frustrados <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> 1864 y 1865, hasta<br />
761 Precisam<strong>en</strong>te Cantó (1881) realiza una fuerte crítica al ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, por haber hecho<br />
caso omiso a los distintos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, y se<br />
<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l escaso presupuesto municipal <strong>de</strong>stinado a cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />
sanidad.<br />
471
que finalm<strong>en</strong>te se produjo su imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> 1885, como una consecu<strong>en</strong>cia<br />
inmediata <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera que asoló <strong>la</strong> ciudad 763 . Se dotó a cada distrito <strong>de</strong><br />
un médico para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre, que más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />
gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación obligó a una ampliación a tres médicos por distrito. Al<br />
remitir <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, <strong>en</strong> 1886, el servicio médico municipal, que había nacido para<br />
hacer fr<strong>en</strong>te a una circunstancia extraordinaria, <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> consolidación.<br />
En 1894 el servicio médico municipal contaba con una dotación <strong>de</strong> 15<br />
facultativos, 8 <strong>en</strong> los distritos sanitarios <strong>de</strong>l casco urbano, y 7 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras.<br />
A<strong>de</strong>más, el cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad constaba <strong>de</strong> 5 facultativos jefes, los médicos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, <strong>en</strong> número <strong>de</strong> 2, 7 médicos supernumerarios interinos y 1<br />
jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong>. Así mismo el ayuntami<strong>en</strong>to había establecido un acuerdo<br />
con 14 farmacias <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad para <strong>la</strong> expedición gratuita <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos a los<br />
pobres.<br />
El primer padrón <strong>de</strong> pobres se confeccionó <strong>en</strong> 1888 y se estableció por<br />
distritos y barrios, y aunque <strong>la</strong> normativa exigía <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> estos padrones<br />
con carácter anual, el segundo padrón <strong>de</strong> pobreza <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia no se<br />
realizó hasta 1891, ambos se ajustaban a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> pobreza establecida <strong>en</strong><br />
los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 1868 y 1991, aunque todo parece apuntar a que unos ingresos por<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 2 pesetas diarias, era un indicador t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> los<br />
padrones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l nuevo siglo, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia funcionaba regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, a juzgar por <strong>la</strong>s estadísticas publicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
memorias <strong>de</strong> este servicio, y que eran divulgadas inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista La<br />
Medicina Val<strong>en</strong>ciana, y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> el Boletín Sanitario Municipal 764 . Así vemos<br />
762 Díez Rodríguez (1993: 71:72).<br />
763 Aunque fue criticado el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Municipal <strong>de</strong> Sanidad (1885) no<br />
se anticiparan a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, como hubiese sido <strong>de</strong>seable, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> especiales para combatir <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, no se pusieron <strong>en</strong> marcha<br />
hasta que ésta ya era un hecho consumado y <strong>en</strong> el mismo año 1885 el servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
domiciliaria “no contaba con más personal facultativo que el reducidísimo <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e”.<br />
764 La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, <strong>de</strong>dicó <strong>en</strong> 1902 y 1903, una sección titu<strong>la</strong>da “Estadística Demográfico-<br />
Sanitaria” y a partir <strong>de</strong> 1904 otra titu<strong>la</strong>da “Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />
servicios prestados”, a exponer <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada por el servicio sanitario municipal, tanto <strong>en</strong> lo<br />
refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> recogida y análisis <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong> mortalidad específica según causa y edad y <strong>en</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, como <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor asist<strong>en</strong>cial realizada a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria y <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones para mejorar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y<br />
472
como, por ejemplo <strong>en</strong> 1901 a través <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria se<br />
asistieron 13.022 <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> manera global <strong>en</strong> todos los distritos, a los que se les<br />
realizaron 104.353 visitas. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s tres casas <strong>de</strong> socorro exist<strong>en</strong>tes: Serranos, La<br />
Glorieta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Puerto contribuyeron a esta <strong>la</strong>bor asist<strong>en</strong>cial mediante un importante<br />
volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> consultas por acci<strong>de</strong>ntes realizadas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a jornaleros 765 .<br />
5.5.5. La asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> 1928: una<br />
organización consolidada<br />
Con el inicio <strong>de</strong>l siglo XX tomaron impulso una serie <strong>de</strong> iniciativas<br />
<strong>en</strong>caminadas a pot<strong>en</strong>ciar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal, que aunque no<br />
pasaron <strong>de</strong> ser meras int<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos primeras décadas <strong>de</strong>l siglo, consiguieron<br />
alcanzar sus mayores logros con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>.<br />
La imperiosa necesidad <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong>, que com<strong>en</strong>zó a<br />
percibirse ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo XIX, dio pie a <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1904, cuya principal aportación fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad, a qui<strong>en</strong>es les<br />
atribuía funciones <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> tales como <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria y el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
vacunaciones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> asignarles un importante papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
estadísticas <strong>sanitaria</strong>s. En <strong>de</strong>finitiva, se trataba <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong>s funciones puram<strong>en</strong>te<br />
asist<strong>en</strong>ciales b<strong>en</strong>éficas, que v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sempeñando los médicos titu<strong>la</strong>res, a otras que<br />
compr<strong>en</strong>dían <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong>s medidas colectivas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> aplicación real <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad parece<br />
que resultó <strong>de</strong>cepcionante al m<strong>en</strong>os a corto p<strong>la</strong>zo, pues a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> los puestos<br />
salubridad realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico y por <strong>la</strong> Brigada Sanitaria. A<br />
partir <strong>de</strong> 1904 y hasta 1913, todas estas activida<strong>de</strong>s aparecieron publicadas <strong>en</strong> el Boletín Sanitario<br />
Municipal.<br />
765 Véase <strong>la</strong> memoria pres<strong>en</strong>tada por Carsi, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médicofarmacéutica<br />
que proporciona el ayuntami<strong>en</strong>to a los pobres, no resulta sufici<strong>en</strong>te si mi<strong>en</strong>tras el pobre<br />
está <strong>en</strong>fermo y <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> trabajar, <strong>de</strong>ja también <strong>de</strong> percibir el sa<strong>la</strong>rio que le permita alim<strong>en</strong>tarse<br />
a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te para recuperar <strong>la</strong> salud. Y hasta que mejore <strong>la</strong> organización social, propone arbitrar<br />
algún tipo <strong>de</strong> medida, asociando <strong>la</strong> caridad particu<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> oficial <strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to, creando juntas<br />
b<strong>en</strong>éficas <strong>de</strong> distrito para facilitar a los pobres los recursos económicos que <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> percibir cuando<br />
se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermos. Carsi (1902).<br />
473
para cubrir <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> inspectores por oposición, se sumó <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación<br />
económica a los médicos que <strong>de</strong>sempeñaban estos puestos, ya que <strong>la</strong> remuneración<br />
percibida por el cargo era poco m<strong>en</strong>os que simbólica 766 . En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
inspecciones municipales <strong>de</strong> sanidad, tuvo que llegar el año 1925 para que, con <strong>la</strong><br />
publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal, se <strong>en</strong>contras<strong>en</strong> ya unas<br />
condiciones más propicias para su <strong>de</strong>sarrollo y puesta <strong>en</strong> práctica. En él se<br />
contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> adquisición automática <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />
sanidad, por los facultativos que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contras<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñando el<br />
puesto <strong>de</strong> médico titu<strong>la</strong>r, aunque <strong>la</strong>s sucesivas vacantes sólo podrían proveerse<br />
mediante oposición. Por otra parte, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales<br />
<strong>de</strong> sanidad por el Estatuto Municipal no supuso <strong>la</strong> inmediata asunción por parte <strong>de</strong>l<br />
estado <strong>de</strong> los presupuestos necesarios, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do hacerse cargo <strong>en</strong>tre tanto los propios<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> función inspectora:<br />
“[...] Se constituye el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, al<br />
cual pert<strong>en</strong>ecerán todos los titu<strong>la</strong>res ingresados <strong>en</strong> el mismo hasta <strong>la</strong><br />
fecha, y todos los que <strong>en</strong> lo sucesivo ingres<strong>en</strong> <strong>en</strong> él por oposición.<br />
Los ayuntami<strong>en</strong>tos proveerán <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res por concurso <strong>en</strong>tre<br />
facultativos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />
Sanidad. Interín el Estado no lleve al presupuesto nacional créditos<br />
sufici<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> retribución <strong>de</strong> los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad,<br />
los ayuntami<strong>en</strong>tos consignarán <strong>en</strong> los suyos <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s necesarias<br />
para dotar dicha Inspecciones, que serán in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />
figur<strong>en</strong> para pago <strong>de</strong> <strong>la</strong>s titu<strong>la</strong>res y sin merma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s, y su<br />
evaluación no podrá ser inferior al 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>r [...]” 767 .<br />
Como vemos, una vez más una propuesta legis<strong>la</strong>tiva que repres<strong>en</strong>taba<br />
importantes aportaciones para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural, no reportó más que<br />
frustraciones <strong>en</strong>tre los propios profesionales, ya que <strong>la</strong> excesiva di<strong>la</strong>tación <strong>en</strong> el<br />
766 Como seña<strong>la</strong> Rodríguez Ocaña (1994a), los inspectores <strong>provincia</strong>les no tuvieron el apoyo<br />
necesario, ni <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> remuneración por su cargo ni tan siquiera <strong>en</strong> lo que respecta al<br />
reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su autoridad. Y todavía se pone más <strong>en</strong> duda que los inspectores municipales <strong>de</strong><br />
sanidad <strong>de</strong>sempeñas<strong>en</strong> algún papel significativo antes <strong>de</strong> los años treinta.<br />
767 Artículos 43 y 44 <strong>de</strong>l Estatuto Municipal, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1925.<br />
474
tiempo <strong>de</strong> su situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l nivel municipal, fue uno <strong>de</strong> los aspectos<br />
que mayor <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to provocó <strong>en</strong>tre los médicos titu<strong>la</strong>res, cuya aspiración a<br />
convertirse <strong>en</strong> funcionarios <strong>de</strong>l estado no fue un hecho real hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
etapa republicana 768 .<br />
Este preámbulo nos permitirá compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>la</strong> situación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> que<br />
nos hal<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> 1928, que respon<strong>de</strong> a una organización b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s familias pobres perfectam<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>nada, a cargo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res<br />
que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>bían <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong> inspección municipal <strong>de</strong> sanidad, percibi<strong>en</strong>do una<br />
remuneración por su actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong>l partido<br />
médico <strong>en</strong> el que prestara servicio, y una remuneración adicional por su actividad<br />
inspectora que v<strong>en</strong>ía a suponer un 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> que cobraba como titu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> ambos<br />
casos a cargo <strong>de</strong>l presupuesto municipal.<br />
En 1928 se realizó una nueva regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>de</strong> los<br />
pueblos 769 , por <strong>la</strong> cual se mant<strong>en</strong>ía el criterio <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los partidos médicos<br />
<strong>en</strong> cinco categorías, que <strong>de</strong> acuerdo con el número <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, se<br />
resumían como sigue:<br />
• Partidos <strong>de</strong> primera categoría: los pueblos <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 10.000<br />
habitantes. Sueldo anual <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r 3.000 pts más 300 por Inspector<br />
municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />
• Partidos <strong>de</strong> segunda categoría: pueblos o agrupaciones <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong>tre<br />
2.000-10.000 habitantes, los <strong>de</strong> 10.000-20.000 que no sean cabeza <strong>de</strong><br />
partido judicial, y los que aún siéndolo t<strong>en</strong>gan <strong>de</strong> 2 a 4 p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong><br />
médicos titu<strong>la</strong>res.. Sueldo anual <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r 2.500 pts más 250 como<br />
Inspector municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />
• Partidos <strong>de</strong> tercera categoría: pob<strong>la</strong>ciones o agrupaciones <strong>en</strong>tre 1.000-<br />
2.000 habitantes y que no cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con más <strong>de</strong> 200 familias pobres,<br />
768 En septiembre <strong>de</strong> 1932 se aprobó una ley sobre titu<strong>la</strong>res, estableci<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s vacantes <strong>de</strong> médicos<br />
titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>berían ser provistas por personal <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Inspectores Municipales <strong>de</strong> Sanidad y<br />
<strong>de</strong>signando a los Inspectores Provinciales como <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> seleccionar al que hubiera <strong>de</strong> ser<br />
nombrado, <strong>de</strong> acuerdo con los resultados <strong>de</strong>l concurso. Mas tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Coordinación<br />
Sanitaria, aprobada <strong>en</strong> el verano <strong>de</strong> 1934, vino a satisfacer <strong>la</strong> vieja aspiración <strong>de</strong> los facultativos<br />
titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ser funcionarios a cargo <strong>de</strong>l Estado, lo cual les garantizaba <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el cobro y <strong>la</strong><br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> sus funciones al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad nacional.<br />
769 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1928.<br />
475
los pueblos que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 2.000-10.000 almas y no sean cabeza <strong>de</strong><br />
partido judicial, o los que siéndolo no t<strong>en</strong>gan más que una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong><br />
médico titu<strong>la</strong>r. Sueldo anual <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r 2.000 pts más 200 como<br />
Inspector municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />
• Partidos <strong>de</strong> cuarta categoría: agrupaciones que no t<strong>en</strong>gan más <strong>de</strong><br />
1.000 habitantes y 100 familias pobres, o los pueblos <strong>en</strong>tre 1.000-<br />
2.000 habitantes. Sueldo anual <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r 1.500 pts más 150 como<br />
Inspector municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />
• Partidos <strong>de</strong> quinta categoría: pob<strong>la</strong>ciones o agrupaciones <strong>de</strong> pueblos<br />
que, no t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do más <strong>de</strong> 1.000 habitantes ni 100 familias pobres,<br />
estén <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vadas <strong>en</strong> un perímetro <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 4 km. Sueldo anual <strong>de</strong>l<br />
titu<strong>la</strong>r 1.250 pts más 125 como Inspector municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />
En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> información emanada <strong>de</strong> su<br />
inspección <strong>provincia</strong>l 770 , <strong>en</strong> 1928 se llevó a cabo una reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> L hemos resumido <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los partidos<br />
médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta uno <strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong>terminantes para<br />
su c<strong>la</strong>sificación, como era el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y el número <strong>de</strong> familias pobres<br />
subsidiarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, al que nosotros hemos aportado el porc<strong>en</strong>taje que<br />
suponían <strong>la</strong>s familias pobres <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cada partido, con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r comparar <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>marcaciones territoriales.<br />
770 Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> adaptar <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> los partidos médicos a lo establecido por <strong>la</strong><br />
legis<strong>la</strong>ción, se estableció una rec<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías y sueldos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res.<br />
Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad (1928).<br />
476
Tab<strong>la</strong> L<br />
B<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1928<br />
Número Número<br />
Familias pobres<br />
Partido<br />
habitantes municipios Número Porc<strong>en</strong>taje<br />
Albaida 28.218 13 601 2<br />
Alberique 24.279 9 893 4<br />
Alzira 67.726 13 3.443 5<br />
Ayora 18.200 7 310 2<br />
Carlet 32.278 11 1.477 5<br />
Chelva 29.485 12 680 2<br />
Chiva 26.528 8 816 3<br />
Enguera 25.485 10 898 4<br />
Gandía 56.990 19 1.620 3<br />
Liria 26.650 10 2.040 8<br />
Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te 25.959 6 926 4<br />
Requ<strong>en</strong>a 41.771 10 955 2<br />
Sagunto 41.679 23 1.195 3<br />
Sueca 51.026 6 2.313 5<br />
Torr<strong>en</strong>te 64.008 15 3.067 5<br />
Val<strong>en</strong>cia 66.950 31 1.182 2<br />
Vil<strong>la</strong>r 17.145 10 392 2<br />
Xàtiva 55.901 11 1.582 3<br />
Total 700.278 224 24.390 3,5<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.P.D.V.<br />
Merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurría <strong>en</strong> 1877, <strong>en</strong> estos<br />
mom<strong>en</strong>tos ya se observaba una normalización <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pobreza, reflejado <strong>en</strong> una cierta homog<strong>en</strong>eidad territorial <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> familias<br />
pobres, que globalm<strong>en</strong>te suponían un 3,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Sin<br />
embargo, cuando valoramos <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te los difer<strong>en</strong>tes partidos, no<br />
observamos una dispersión importante, situándose el rango <strong>en</strong>tre el 2% <strong>de</strong> Albaida,<br />
Ayora, Chelva, Requ<strong>en</strong>a, Val<strong>en</strong>cia y Vil<strong>la</strong>r, y el 8% <strong>de</strong> Liria. En el caso <strong>de</strong>l partido<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> información valorada excluye los datos<br />
477
efer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> capital. La razón <strong>de</strong> médicos por habitante también ofrece poca<br />
variabilidad, ya que se sitúa <strong>en</strong>tre 1/1.500 a 1/2.000 habitantes 771 .<br />
La ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia también seguía contando con un servicio municipal <strong>de</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia, como lo <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong>s estadísticas que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Estadística Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922). A modo <strong>de</strong> ejemplo hemos tomado<br />
el Boletín <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1918, don<strong>de</strong> se publica un apartado re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia domiciliaria, <strong>en</strong> el que constaban 1.234 familias pobres at<strong>en</strong>didas, que<br />
sobre el total <strong>de</strong> los 245.871 habitantes con que contaba <strong>la</strong> ciudad, repres<strong>en</strong>taban el<br />
0,5% <strong>de</strong> pobres, distribuidos <strong>en</strong> los 29 distritos médicos <strong>en</strong> que estaba sectorizada <strong>la</strong><br />
ciudad. Durante dicho mes fueron asistidos por medio <strong>de</strong> este servicio 1.500<br />
<strong>en</strong>fermos y se <strong>de</strong>spacharon 2.707 recetas. A<strong>de</strong>más el servicio municipal contaba con<br />
4 casas <strong>de</strong> socorro que prestaban servicio <strong>de</strong> medicina g<strong>en</strong>eral tanto a domicilio<br />
como <strong>en</strong> consulta, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su tradicional papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los acci<strong>de</strong>ntes.<br />
5.5.6. La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1854<br />
La necesidad <strong>de</strong> ejercer una regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones<br />
<strong>sanitaria</strong>s, fue un aspecto ya p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> el Reino <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />
Protomedicato, y más tar<strong>de</strong> perpetuado por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas superiores <strong>de</strong><br />
medicina, cirugía y farmacia <strong>en</strong> el reinado <strong>de</strong> Fernando VII. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
organización se basaba <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to promulgado <strong>en</strong> 1828, que otorgaba a <strong>la</strong> Real<br />
Junta Superior Gubernativa <strong>de</strong> los Reales Colegios <strong>de</strong> Medicina y Cirugía, tanto el<br />
gobierno <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y <strong>la</strong> cirugía, como el control <strong>de</strong>l<br />
ejercicio profesional <strong>de</strong> médicos y cirujanos, y que se completaba a<strong>de</strong>más con <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Aca<strong>de</strong>mias <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión y <strong>la</strong>s sub<strong>de</strong>legaciones. Pero <strong>la</strong> Real Junta<br />
quedó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te suprimida <strong>en</strong> 1839, y <strong>la</strong> salvaguarda <strong>de</strong>l ejercicio profesional<br />
771 Precisam<strong>en</strong>te una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones a <strong>la</strong>s que se llegó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia europea <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural,<br />
fue <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> poner a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural todos los medios <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
medicina mo<strong>de</strong>rna bajo el triple objetivo <strong>de</strong> preservar <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>sviar y tratar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
sus primeras manifestaciones. Y para ello, los expertos establecieron una asignación máxima <strong>de</strong> 2.000<br />
personas por médico. Confer<strong>en</strong>cia Europea Higi<strong>en</strong>e Rural (1931).<br />
478
<strong>de</strong> médicos y cirujanos pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Junta Suprema <strong>de</strong><br />
Sanidad.<br />
La situación ante <strong>la</strong> que nos vamos a <strong>en</strong>contrar a mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong><br />
re<strong>la</strong>ción con el tipo <strong>de</strong> formación recibida por lo profesionales sanitarios, era<br />
francam<strong>en</strong>te variable. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, tanto <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversas<br />
instituciones autorizadas para impartir <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina: universidad,<br />
colegios <strong>de</strong> cirugía que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1827 pasaron a <strong>de</strong>nominarse <strong>de</strong> medicina y cirugía, o<br />
faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 1ª y 2ª c<strong>la</strong>se, como los difer<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudios a los que se vio<br />
sometida. Por ello no era difícil <strong>en</strong>contrar un <strong>en</strong>orme abanico <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los<br />
profesionales que ejercían <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s 772 .<br />
La diversidad y profusión <strong>de</strong> títulos profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX 773 hubo <strong>de</strong> redundar necesariam<strong>en</strong>te, por su inconsist<strong>en</strong>cia temporal y por<br />
<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación y sistematización efectivas, <strong>en</strong> una incapacidad técnica <strong>de</strong> los<br />
profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y, consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una ma<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico<strong>en</strong>fermo.<br />
El perfil <strong>de</strong> los facultativos que ejercían su profesión <strong>en</strong> los municipios<br />
val<strong>en</strong>cianos, no escapa a <strong>la</strong> variabilidad apuntada, y prueba <strong>de</strong> ello es el <strong>en</strong>orme<br />
abanico <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones que ost<strong>en</strong>taban, lo que necesariam<strong>en</strong>te refleja difer<strong>en</strong>cias<br />
importantes <strong>en</strong> su nivel <strong>de</strong> formación. Esta diversidad <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones a nuestro<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>bió acarrear una doble consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> que <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que<br />
<strong>de</strong>terminadas titu<strong>la</strong>ciones tuvieran un mayor reconocimi<strong>en</strong>to social que otras, que<br />
a<strong>de</strong>más llevaría implícita una mayor cotización económica <strong>de</strong> los profesionales que<br />
<strong>la</strong>s ost<strong>en</strong>tas<strong>en</strong>. En segundo lugar, que los municipios con más recursos podrían<br />
contratar a los facultativos más cualificados. La información <strong>en</strong>viada al gobernador<br />
civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia por los sub<strong>de</strong>legados 774 , <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor<br />
<strong>de</strong> inspección <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, nos ha permitido e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> LI, <strong>en</strong><br />
772 Véase el trabajo <strong>de</strong> Barona (1992a) <strong>en</strong> el que se pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong>s continuas reformas<br />
universitarias que sufrió <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, con una repercusión<br />
c<strong>la</strong>ra sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones tan diversas como<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> médico puro, lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina, médico-cirujano, o facultativo habilitado.<br />
773 La regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> medicina que tuvo lugar <strong>en</strong> 1874, finalm<strong>en</strong>te contempló los títulos<br />
únicos <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado y doctor <strong>en</strong> medicina y cirugía, al que <strong>en</strong> 1901 se agregó el <strong>de</strong> practicante.<br />
Albarracín Teulón, A. (1985-1986).<br />
774 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> medicina, cirugía y farmacia, así como <strong>de</strong> sangradores y matronas que<br />
ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., D.2.2., caja 50, 1854.<br />
479
<strong>la</strong> que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n los títulos <strong>de</strong> los profesionales sanitarios que ejercían <strong>en</strong> los<br />
pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, así como <strong>la</strong> institución emisora <strong>de</strong> dichos<br />
títulos.<br />
Tab<strong>la</strong> LI<br />
Títulos ost<strong>en</strong>tados por los profesionales que ejercían <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1854<br />
Título<br />
Institución que lo emite<br />
Cirujano<br />
Real Junta Superior Gubernativa <strong>de</strong> Cirugía<br />
Cirujano <strong>de</strong> 2ª c<strong>la</strong>se<br />
Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />
Real Junta Superior Gubernativa <strong>de</strong> Cirugía<br />
Cirujano <strong>de</strong> 3ª c<strong>la</strong>se<br />
Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gobernación<br />
Cirujano-Sangrador<br />
Colegio <strong>de</strong> Medicina y Cirugía <strong>de</strong> Madrid<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Cirugía<br />
Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to<br />
Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />
Sangrador<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia<br />
Real Junta Superior Gubernativa <strong>de</strong> Cirugía<br />
Partera<br />
Reales Colegios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Cirugía<br />
Matrona<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gobernación<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia<br />
Ministrante<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia<br />
Practicante<br />
Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to<br />
Médico puro<br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estudios<br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estudios<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Medicina<br />
Junta Sup. Gubernativa <strong>de</strong> Medicina y Cirugía<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gobernación<br />
Colegio <strong>de</strong> Medicina y Cirugía <strong>de</strong> Madrid<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Medicina y Cirugía Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />
Profesor <strong>de</strong> Medicina<br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estudios<br />
Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación<br />
Albeitar<br />
Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gobernación<br />
Veterinario<br />
Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to<br />
Farmacéutico<br />
Junta Gubernativa <strong>de</strong> Farmacia <strong>de</strong> Madrid<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Farmacia<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia<br />
Junta Gubernativa <strong>de</strong> Farmacia <strong>de</strong> Madrid<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
No es nuestra pret<strong>en</strong>sión ahondar <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> profesión, sino más bi<strong>en</strong> poner <strong>de</strong> manifiesto un aspecto que sin duda t<strong>en</strong>dría una<br />
importante repercusión <strong>en</strong> los cuidados <strong>de</strong> salud que percibía <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Así, es lógico p<strong>en</strong>sar que,<br />
tanto si el contrato se establecía con el ayuntami<strong>en</strong>to como si se hacía con los<br />
480
vecinos a través <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s, resultaba más r<strong>en</strong>table contratar los servicios <strong>de</strong> un<br />
cirujano <strong>de</strong> segunda que los <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> primera, y por supuesto que los <strong>de</strong> un médico,<br />
sin embargo el grado <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l profesional y su nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
lógicam<strong>en</strong>te variaba.<br />
Para hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> este hecho, valga como ejemplo <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>orme variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s retribuciones que percibían los médicos y cirujanos <strong>de</strong>l<br />
partido <strong>de</strong> Moncada, y que <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> LII 775 . En el<strong>la</strong> se pone <strong>de</strong><br />
manifiesto cómo el precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s establecidas con los vecinos, que era <strong>la</strong><br />
fórmu<strong>la</strong> más común por <strong>la</strong> que se optaba para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia, era más alto cuando se<br />
contrataban los servicios <strong>de</strong> un médico respecto a los <strong>de</strong> un cirujano. Otro aspecto a<br />
<strong>de</strong>stacar, fr<strong>en</strong>te a lo que cabría p<strong>en</strong>sar, es <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
remuneración percibida por los facultativos y el número <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que prestaba sus servicios, lo que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bido tanto a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s, como a que algunos vecinos -<strong>en</strong>tre los que se<br />
<strong>en</strong>contrarían los más pobres- no se acogies<strong>en</strong> a este tipo <strong>de</strong> contrato con los<br />
facultativos <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción.<br />
También pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> información proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Chiva (tab<strong>la</strong><br />
LIII), don<strong>de</strong> l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> médicos y cirujanos que ejercían<br />
su profesión percibi<strong>en</strong>do parte <strong>de</strong> su remuneración <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> frutos y no <strong>en</strong><br />
metálico 776 , reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> precariedad y <strong>la</strong> miseria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se vivía <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong>l<br />
medio rural val<strong>en</strong>ciano. En el caso <strong>de</strong> los veterinarios, <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> sus<br />
servicios se ejercía <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r, a través <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s con los vecinos que<br />
utilizaban sus servicios.<br />
Los farmacéuticos, <strong>en</strong> número mucho más reducido que el resto <strong>de</strong><br />
profesionales sanitarios, se <strong>de</strong>dicaban al libre ejercicio, y únicam<strong>en</strong>te un pequeño<br />
número <strong>de</strong> ayuntami<strong>en</strong>tos se hacía cargo <strong>de</strong> abonar el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> los<br />
medicam<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s personas catalogadas como pobres e incluidas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
775 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> médicos, cirujanos, farmacéuticos y veterinarios <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Moncada. A.D.P.V.,<br />
D.2.2., caja 39, 1854.<br />
481
Tab<strong>la</strong> LII<br />
Re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral con los municipios y remuneración percibida por los médicos y<br />
cirujanos <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Moncada <strong>en</strong> 1854<br />
Cirujanos<br />
Médicos<br />
Número Remuneración Número Remuneración<br />
Metáli<br />
Metáli<br />
Pob<strong>la</strong>ción Almas<br />
E. co Fruto E. co Fruto<br />
Ayto.<br />
Ayto.<br />
libre Reales s<br />
libre Reales s<br />
*<br />
*<br />
Moncada 2.301 1 1.500 1 3.730<br />
B<strong>en</strong>ifaraig 603 1 180 1 70 Trigo<br />
Bétera 2.048 1 4.000 1 3.230<br />
B<strong>en</strong>imam 1.383 1 1.800 1 4.300<br />
et<br />
Paterna 2.201 1 150 1 4.400<br />
Museros 1.008 1 290 1 200 Trigo<br />
Alfara 895 1 2.300 1 1.230 Trigo<br />
Manises 1.930 2 300 2 5.000<br />
Albiuxech 1.200 1 200 1 Trigo<br />
Meliana 1.160 1 150 1 1.000<br />
Bonrepós 531 1 800 1 600<br />
Go<strong>de</strong>l<strong>la</strong> 1.200 1 5.840 1 3.200<br />
Cuart 1.610 2 200 1 3.650<br />
Vinalesa 745 1 180 1 1.000<br />
Masarrochos<br />
580 1 190 1 400<br />
Rocafort 435 1 200 1 600<br />
Carpesa 618 1 700 1 400<br />
Borbotó 505 1 180 1 1.300<br />
Alba<strong>la</strong>t 757 1 100 1 840<br />
Foyos 1.104 1 200 1 1.000<br />
Cuart 1.610 2 200 1 3.650<br />
*: Cantidad expresada <strong>en</strong> reales, resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s establecidas con los vecinos.<br />
E. libre: Profesionales que ejercían librem<strong>en</strong>te sin contrato alguno con el municipio.<br />
Ayto: Profesionales contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> los que percibían algún tipo <strong>de</strong><br />
remuneración.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
776 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> médicos, cirujanos, farmacéuticos y veterinarios <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Chiva. A.D.P.V.,<br />
D.2.2., caja 39, 1854.<br />
482
Tab<strong>la</strong> LIII<br />
Re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral con los municipios y remuneración percibida por los médicos y<br />
cirujanos <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Chiva <strong>en</strong> 1854<br />
Cirujanos<br />
Médicos<br />
Número Remuneración Número Remuneración<br />
Pob<strong>la</strong>ción Almas<br />
Frutos<br />
Frutos<br />
E. Metálico<br />
E. Metálico<br />
Ayto.<br />
Reales Ayto.<br />
Reales<br />
libre Reales**<br />
libre Reales**<br />
*<br />
*<br />
Alborache 663 1 2.500 1 2.250<br />
Buñol 2.178 2 1.000 6.000 3 1.000 6.000<br />
Cheste 2.980 3 7.000 2 8.940<br />
Chiva 3.026 3 7.000 2 7.700<br />
Dos Aguas 785<br />
Go<strong>de</strong>lleta 971 1 3.500r 1 4.592<br />
Macastre 642 1 600 1 1.825<br />
Sieteaguas 1.414 1 4.030 1 3.600<br />
Turís 2.833 1 1.000 6.000 1 1.000 6.000<br />
Yátova 1.187 1 2.250 1 2.250<br />
*: Cantidad expresada <strong>en</strong> reales, resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s establecidas con los vecinos.<br />
**: Cantidad percibida <strong>en</strong> reales, <strong>de</strong>l presupuesto municipal.<br />
E. libre: Profesionales que ejercían librem<strong>en</strong>te sin contrato alguno con el municipio.<br />
Ayto: Profesionales contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> los que percibían algún tipo <strong>de</strong><br />
remuneración.<br />
Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1877<br />
En re<strong>la</strong>ción con el tipo <strong>de</strong> facultativos que prestaban sus servicios a <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción rural val<strong>en</strong>ciana, si bi<strong>en</strong> se aprecia todavía una falta <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong><br />
su perfil profesional, sí que se observa cómo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>la</strong><br />
asumían fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te los médicos con títulos <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina y<br />
cirugía o <strong>de</strong> médicos cirujanos, auxiliados por cirujanos <strong>de</strong> 3ª o cirujanos puros. La<br />
unión profesional <strong>en</strong>tre médicos y cirujanos parecía estar consolidada, tras haber<br />
sufrido numerosas reformas <strong>en</strong> su <strong>en</strong>señanza a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo 777 .<br />
777 Albarracín Teulón (1985-1986).<br />
483
La situación val<strong>en</strong>ciana era un bu<strong>en</strong> reflejo <strong>de</strong> lo que se estipu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación antes com<strong>en</strong>tada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se daba prefer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
los puestos <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res a los doctores o lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina y cirugía, o<br />
también se establecía <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> dividir el servicio contratando un doctor o<br />
lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina, o sea un “médico puro”, y un cirujano <strong>de</strong> primera ó segunda<br />
c<strong>la</strong>se, distribuy<strong>en</strong>do su asignación <strong>en</strong> seis décimas partes para el primero y cuatro<br />
para el segundo. Las compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l cirujano se c<strong>en</strong>trarían <strong>en</strong> <strong>la</strong> “asist<strong>en</strong>cia a<br />
males puram<strong>en</strong>te externos y partos naturales, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pequeñas operaciones<br />
compr<strong>en</strong>didas bajo el nombre <strong>de</strong> cirugía m<strong>en</strong>or” 778 . Don<strong>de</strong> no hubiere cirujano, estas<br />
funciones que acabamos <strong>de</strong> <strong>en</strong>umerar serían <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dadas a un ministrante ó<br />
practicante, a qui<strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ría a<strong>de</strong>más el arte <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntista y callista. Por último y<br />
para los partidos <strong>de</strong> tercera y cuarta c<strong>la</strong>se, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> no existir aspirantes con <strong>la</strong>s<br />
titu<strong>la</strong>ciones com<strong>en</strong>tadas, podrían admitirse facultativos <strong>de</strong> segunda, y a falta también<br />
<strong>de</strong> éstos, los <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma c<strong>la</strong>se habilitados.<br />
Tab<strong>la</strong> LIV<br />
Titu<strong>la</strong>ción ost<strong>en</strong>tada por los facultativos titu<strong>la</strong>res contratados <strong>en</strong> los<br />
municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1877<br />
Título<br />
Número<br />
Cirujano 9<br />
Cirujano <strong>de</strong> 2ª c<strong>la</strong>se 1<br />
Cirujano <strong>de</strong> 3ª c<strong>la</strong>se 12<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Cirugía 1<br />
Médico 11<br />
Médico <strong>de</strong> 2ª c<strong>la</strong>se 4<br />
Médico cirujano 93<br />
Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina y Cirugía 148<br />
Profesor <strong>de</strong> Medicina 1<br />
Practicante 2<br />
Veterinario 1<br />
Farmacéutico 1<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a parir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
778 Artículos 16 y 17 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres y organización <strong>de</strong> los partidos<br />
médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1868.<br />
484
La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre cada ayuntami<strong>en</strong>to y los facultativos que prestaban sus<br />
servicios <strong>en</strong> cada pob<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>bía establecerse mediante un contrato cuya duración<br />
no era <strong>en</strong> todos los casos <strong>la</strong> misma. Así vemos cómo <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los facultativos<br />
adquirían compromiso con sus respectivos municipios por un tiempo ilimitado, lo<br />
cual por otra parte <strong>de</strong>jaba <strong>la</strong> libertad a ambas partes <strong>de</strong> rescindirlo <strong>en</strong> cualquier<br />
mom<strong>en</strong>to, por interés <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. También <strong>de</strong>stacaban <strong>en</strong> proporción, los<br />
facultativos que habían firmado contrato por un período <strong>de</strong> 4 años, p<strong>la</strong>zo marcado<br />
por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción para establecer estos contratos, disposición que por otra parte no<br />
siempre se cumplía. Prueba <strong>de</strong> ello es <strong>la</strong> situación global <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
que resumimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>:<br />
Tab<strong>la</strong> LV<br />
Duración <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> los facultativos titu<strong>la</strong>res contratados <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los pobres <strong>en</strong> 1877<br />
Duración <strong>de</strong>l contrato<br />
Número <strong>de</strong> facultativos<br />
Ilimitado 51<br />
1 año 28<br />
2 años 25<br />
3 años 13<br />
4 años 47<br />
5 años 2<br />
6 años 2<br />
8 años 2<br />
Interino 15<br />
Sin contrato 3<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a parir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
La retribución percibida por los profesionales sanitarios ha sido otro <strong>de</strong> los<br />
aspectos que hemos valorado y que pone <strong>de</strong> manifiesto una aus<strong>en</strong>cia absoluta <strong>de</strong><br />
homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong>tre los sueldos que percibían los facultativos, a igual categoría <strong>de</strong><br />
partido o tamaño <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> que prestas<strong>en</strong> servicios. Seguram<strong>en</strong>te, ello no era<br />
más que el fiel reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este concepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción ya<br />
que, si bi<strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868 había establecido <strong>la</strong> asignación que <strong>de</strong>bían <strong>de</strong><br />
percibir los titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> partido y <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> familias pobres<br />
485
que at<strong>en</strong>dies<strong>en</strong>, el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870 <strong>de</strong>jó libertad a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> este<br />
s<strong>en</strong>tido. Éste, por otra parte, fue uno <strong>de</strong> los aspectos más criticados <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
por parte <strong>de</strong>l colectivo médico y <strong>de</strong>l que se hizo eco <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica, al consi<strong>de</strong>rar<br />
que podrían producirse arbitrarieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los titu<strong>la</strong>res al aplicar<br />
criterios difer<strong>en</strong>tes a los <strong>de</strong> carácter profesional para su contratación 779 .<br />
A modo <strong>de</strong> ejemplo, hemos seleccionado <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />
domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>ciones que integraban el partido <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar diversas situaciones que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
ciuda<strong>de</strong>s con abundante pob<strong>la</strong>ción, como era <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, cuyo<br />
ayuntami<strong>en</strong>to todavía no se había hecho cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, o <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
otras con m<strong>en</strong>or volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción -Alfara <strong>de</strong>l Patriarca, Vinalesa, Borbotó...-<br />
que se sumaban a esta car<strong>en</strong>cia, hasta otras que parecían t<strong>en</strong>er ya consolidada <strong>la</strong><br />
contratación <strong>de</strong> los facultativos titu<strong>la</strong>res (tab<strong>la</strong> LVI).<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s retribuciones percibidas por los facultativos, parece que<br />
estaban <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción tanto con <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción o categoría <strong>de</strong>l profesional como con el<br />
número <strong>de</strong> familias pobres que <strong>de</strong>bían at<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Como norma g<strong>en</strong>eral, estaban mejor<br />
pagados los lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina y cirugía, seguidos <strong>de</strong> los que t<strong>en</strong>ían el título <strong>de</strong><br />
médico cirujano y, <strong>en</strong> tercer lugar, los médicos puros-. No obstante, el grado <strong>de</strong><br />
s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> cada ayuntami<strong>en</strong>to, así como <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el servicio<br />
<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> con carácter público, parecían constituir los<br />
principales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or implicación y consecu<strong>en</strong>te<br />
contribución presupuestaria <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />
779 A<strong>la</strong>font (1873).<br />
486
Tab<strong>la</strong> LVI<br />
Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria <strong>en</strong> el partido judicial<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1877<br />
Municipio<br />
Número<br />
vecinos<br />
Val<strong>en</strong>cia 26.926 0<br />
Número Facultativos<br />
f. pobres* N° Titu<strong>la</strong>ción<br />
Asignación<br />
Ruzafa 3.253 375 3 Médico-cirujano 1.750<br />
P. Nuevo <strong>de</strong>l Mar 2.143 0 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 750<br />
Vi<strong>la</strong>nova <strong>de</strong>l Grao 1.001 300 2 Médico-cirujano 1.500<br />
Alboraya 926 350<br />
1<br />
1<br />
Médico-puro<br />
Cirujano 3ª<br />
240<br />
240<br />
Moncada 767 200 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 1.500<br />
Paterna 622 350 2 Médico-cirujano 750/1.000<br />
Burjasot 509 150 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 750<br />
Paiporta 446 300<br />
2<br />
1<br />
Médico-cirujano<br />
Cirujano<br />
750/500<br />
250<br />
Campanar 435 200 2 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 1.125/750<br />
Go<strong>de</strong>l<strong>la</strong> 429 50 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 250<br />
Meliana 399 30 1 Médico-cirujano 250<br />
B<strong>en</strong>imamet 342 120 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 500<br />
Almacera 341 50<br />
1<br />
1<br />
Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía<br />
Cirujano 3ª<br />
Foyos 289 5 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 120<br />
Mis<strong>la</strong>ta 289 30 Médico-cirujano 750<br />
200<br />
100<br />
Albuixech 282 200 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 1.765<br />
Alfara Patriarca 230 0 Médico- Cirujano 150<br />
Vinalesa 217 0<br />
Borbotó 170 0<br />
Carpesa 167 0 Médico-Cirujano 38<br />
Masarrochos 166 0<br />
B<strong>en</strong>ifaraig 148 0<br />
B<strong>en</strong>etuser 133 0<br />
Tabernes B<strong>la</strong>nques 117 20<br />
Rocafort 111 0<br />
Bonrepós 104 40<br />
Orriols 83 0<br />
1<br />
1<br />
Médico-cirujano<br />
Cirujano<br />
Médico-puro<br />
Cirujano<br />
Emperador 42 0 Médico-cirujano 25<br />
* f. pobres: familias pobres.<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
15<br />
15<br />
18<br />
18<br />
487
La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1928<br />
Durante el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> los títulos<br />
profesionales <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado y doctor <strong>en</strong> medicina y cirugía resultaba ya una realidad<br />
consolidada. En esta etapa <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural se vio fuertem<strong>en</strong>te<br />
marcada por un int<strong>en</strong>so movimi<strong>en</strong>to corporativo <strong>de</strong> los médicos rurales, con <strong>la</strong><br />
finalidad <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar afianzar su situación <strong>la</strong>boral. Como han seña<strong>la</strong>do algunos<br />
autores 780 , <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> un amplio sector <strong>de</strong>l colectivo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res a<br />
favor <strong>de</strong> una nacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, se <strong>de</strong>sarrolló como una estrategia <strong>de</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> todo un grupo profesional a <strong>la</strong>s nuevas exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una “sociedad<br />
<strong>en</strong> crisis”.<br />
En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> estos<br />
mom<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que t<strong>en</strong>ía una organización consolidada <strong>en</strong> partidos<br />
médicos. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> LVII pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res<br />
contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> partido al que pert<strong>en</strong>ecían,<br />
y el coste <strong>en</strong> pesetas que repres<strong>en</strong>taban sus servicios <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los partidos<br />
médicos 781 . Como pue<strong>de</strong> observarse, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los facultativos contratados<br />
<strong>de</strong>sempeñaban su <strong>la</strong>bor <strong>en</strong> partidos médicos <strong>de</strong> 3ª y 4ª categoría, lo que implicaba un<br />
sueldo anual <strong>de</strong> 2.200 y 1.650 pesetas anuales respectivam<strong>en</strong>te. No sólo da <strong>la</strong><br />
impresión <strong>de</strong> que estos sueldos eran bajos, sino que a<strong>de</strong>más existía una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia por<br />
parte <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos a catalogar sus partidos <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong> más baja categoría<br />
para pagar lo m<strong>en</strong>os posible a los médicos -sólo hay dos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 1ª <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>-.<br />
780 Huertas García-Alejo, R. (1993 y 1994b) y Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. (1997).<br />
781 Ibí<strong>de</strong>m.<br />
488
Tab<strong>la</strong> LVII<br />
Categoría <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res que ejercían <strong>en</strong> los partidos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1928<br />
Partido<br />
Titu<strong>la</strong>res<br />
Número Coste<br />
1ª 2ª 3ª 4ª 5ª médicos pesetas<br />
Albaida 8 8 16 23.000<br />
Alberique 3 7 4 14 16.500<br />
Alcira 12 5 4 2 23 24.000<br />
Ayora 2 3 2 1 8 12.750<br />
Carlet 2 8 5 15 20.000<br />
Chelva 3 4 7 14 21.500<br />
Chiva 4 7 3 14 15.500<br />
Enguera 2 6 4 12 18.500<br />
Gandia 5 10 9 1 25 33.750<br />
Xativa 4 5 7 16 19.500<br />
Liria 3 13 2 18 11.000<br />
Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te 4 4 4 12 17.500<br />
Requ<strong>en</strong>a 8 1 7 16 36.500<br />
Sagunto 2 1 15 7 25 13.500<br />
Sueca 12 5 17 29.000<br />
Torr<strong>en</strong>te 3 18 3 24 29.250<br />
Val<strong>en</strong>cia 1 13 5 1 20 16.250<br />
Vil<strong>la</strong>r 5 3 3 11 19.000<br />
Total 2 68 123 92 15 300 377.000<br />
Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />
Realm<strong>en</strong>te, no parece que <strong>la</strong> importante <strong>la</strong>bor social que realizaba este<br />
colectivo tuviese mucho reconocimi<strong>en</strong>to, y que tampoco tuviese a cambio<br />
comp<strong>en</strong>saciones <strong>en</strong> cuanto al modo y <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que <strong>de</strong>bían vivir tanto él<br />
como su familia, o al m<strong>en</strong>os así era percibido por muchos <strong>de</strong> ellos:<br />
“[...] La forma <strong>en</strong> que España suele estimar los servicios <strong>de</strong>l médico es<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s injusticias más brutales que conozco.<br />
Nadie se ve obligado a <strong>de</strong>splegar mayores dotes <strong>de</strong> humildad, <strong>de</strong> caridad,<br />
<strong>de</strong> ilustración, <strong>de</strong> abnegación, <strong>de</strong> dilig<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> resignación, <strong>de</strong> disciplina,<br />
<strong>de</strong> firmeza, <strong>de</strong> ser<strong>en</strong>idad, <strong>de</strong> valor verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te heroico.<br />
La recomp<strong>en</strong>sa que recoge suele ser, por lo pronto, una absoluta<br />
indifer<strong>en</strong>cia, cuando no un franco m<strong>en</strong>osprecio, <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> miseria <strong>de</strong> por<br />
489
vida, luego el total <strong>de</strong>svalimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los suyos, todavía trabajando le<br />
sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte [...]” 782 .<br />
Las escasas retribuciones que reportaba <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, obligaba a los médicos a compaginar esta<br />
actividad con el libre ejercicio, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos se traducía <strong>en</strong> el<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que quedaba fuera <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. Por otra parte, era una situación frecu<strong>en</strong>te que ni los ayuntami<strong>en</strong>tos ni<br />
los vecinos igua<strong>la</strong>dos abonas<strong>en</strong> regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te sus emolum<strong>en</strong>tos a los médicos, lo que<br />
g<strong>en</strong>eraba continuas <strong>de</strong>nuncias ante <strong>la</strong> autoridad <strong>provincia</strong>l. Esta situación era motivo<br />
<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica, reivindicando el papel <strong>de</strong>l médico rural, que<br />
tras un período <strong>de</strong> prolongado para conseguir el título, y si no poseía una holgada<br />
posición económica o influ<strong>en</strong>cias políticas que le permitieran ganar oposiciones,<br />
<strong>de</strong>bía recurrir a trabajar <strong>en</strong> una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r a nivel rural 783 :<br />
“[...] Si al tomar tal resolución llega a conseguir una titu<strong>la</strong>r, nuestro<br />
médico forma sus igualitarios, a los que escasos vecinos se niegan, y por<br />
5 pesetas y hasta por 2,5 pesetas anuales, cada uno <strong>de</strong> dichos vecinos<br />
ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia completa, y a toda<br />
hora ¿No es mucho pagar un tan gran lujo <strong>de</strong> médico?.<br />
Después <strong>de</strong> tanta y tanta molestia anual ¿cree el lector que los cli<strong>en</strong>tes<br />
pagan lo estipu<strong>la</strong>do al médico?. Esto ocurre <strong>en</strong> contadísimos pueblos,<br />
pero <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más, que sólo aguzan el ing<strong>en</strong>io para perjudicar y refinarse<br />
<strong>en</strong> sus malvadas inclinaciones han sabido el modo <strong>de</strong> no pagar al doctor<br />
[...].”<br />
Derivado <strong>de</strong> esta situación, el asociacionismo profesional que ya se había<br />
iniciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX como una forma <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />
los intereses profesionales <strong>de</strong> los médicos 784 , <strong>de</strong>sembocó <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Asociación <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res. Fundada <strong>en</strong> 1902, ésta pronto se constituyó <strong>en</strong> una<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas corporativas más combativas con <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong>. Valga<br />
782 Serrador (1924).<br />
783 Cortés (1917).<br />
490
como ejemplo el manifiesto que dicha asociación firmó <strong>en</strong> Haro <strong>en</strong> 1921, <strong>en</strong> el que<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> interesantes propuestas <strong>de</strong> reorganización <strong>sanitaria</strong>, se ponían <strong>en</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncia c<strong>la</strong>ras reivindicaciones <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones económicas y<br />
contractuales <strong>de</strong> todo el colectivo <strong>de</strong> profesionales, que se s<strong>en</strong>tían explotados por los<br />
caciques <strong>de</strong> <strong>la</strong> España rural y que constituían un “proletariado médico” fr<strong>en</strong>te a los<br />
especialistas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, y sobre todo fr<strong>en</strong>te a una “oligarquía médica”<br />
constituida por los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> 785 .<br />
Entre los aspectos por los que los médicos titu<strong>la</strong>res se consi<strong>de</strong>raban sometidos<br />
<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> objetividad <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacantes,<br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos se <strong>en</strong>contraban sujetas a recom<strong>en</strong>daciones y<br />
compadrazgos, <strong>la</strong>s continuas presiones a <strong>la</strong>s que se veían sometidos t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que<br />
c<strong>la</strong>udicar ante <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> vecinos, <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s y especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> los caciques 786 . Todo ello para po<strong>de</strong>r cobrar una igua<strong>la</strong> que les permitiera<br />
comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>s escasas retribuciones percibidas oficialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r<br />
municipal.<br />
En este contexto, <strong>la</strong> gran aspiración profesional <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el<br />
primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> que el estado p<strong>la</strong>nteara una reforma que<br />
incluyera <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> sanidad civil y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> un servicio<br />
sanitario municipal, que garantizara <strong>la</strong> inamovilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas obt<strong>en</strong>idas, el cobro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>sualida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos pasivos <strong>de</strong> jubi<strong>la</strong>ción. 787 . Para<br />
ellos resultaba una frustración que <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> no reconociese a los<br />
que realizaban <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección <strong>de</strong> sanidad municipal <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong><br />
funcionarios <strong>de</strong>l estado, con <strong>la</strong>s consigui<strong>en</strong>tes garantías <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia técnica y<br />
<strong>de</strong> percibir una remuneración por el cargo 788 . Sin embargo, esta situación no halló<br />
solución hasta el final <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Ley <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria, pero hasta llegar a el<strong>la</strong> hubo <strong>de</strong> sufrir mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
784 Arroyo Medina, P. (1997).<br />
785 Sobre el concepto <strong>de</strong> proletariado médico ver el trabajo <strong>de</strong> Huertas (1994a).<br />
786 Albarracín Teulón, A. (1974).<br />
787 Vil<strong>la</strong>corta Baños, F. (1989).<br />
788 Díaz, J.J. (1932).<br />
491
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y t<strong>en</strong>sión que llegaron incluso a g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l gabinete<br />
ministerial 789 .<br />
En <strong>de</strong>finitiva pue<strong>de</strong> afirmarse que <strong>la</strong> modalidad domiciliaria no ocupó un<br />
papel prepon<strong>de</strong>rante <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. No obstante, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>nte<br />
necesidad <strong>de</strong> mejorar los niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, hacía necesario incorporar<br />
los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia adoptados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otros países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno, más<br />
mo<strong>de</strong>rnos y avanzados. Pero el alcance <strong>de</strong> este objetivo <strong>de</strong>bía pasar por <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong><br />
contar con un colectivo <strong>de</strong> profesionales bi<strong>en</strong> preparado y <strong>de</strong> asumir <strong>la</strong> importancia<br />
social <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor profesional.<br />
789 Véase el análisis que realiza Bernabeu (2000) sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> Marcelino Pascua al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> el que se pone <strong>de</strong> manifiesto el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> polémica <strong>en</strong>tre<br />
Pascua y el colectivo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res, como uno <strong>de</strong> los factores que contribuyeron a <strong>la</strong> crisis<br />
ministerial y posterior dimisión <strong>de</strong> sus dirig<strong>en</strong>tes.<br />
492
6. CONCLUSIONES<br />
493
494
6.1. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal (1882-1916)<br />
La institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>marcar<strong>la</strong> <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res condiciones sociales que vivía<br />
<strong>la</strong> ciudad a finales <strong>de</strong>l siglo XIX, inmersa <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o proceso <strong>de</strong> expansión<br />
<strong>de</strong>mográfica, <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> industrialización a pequeña esca<strong>la</strong> y con un<br />
proletariado emerg<strong>en</strong>te que aspiraba a mejorar sus condiciones <strong>de</strong> vida, <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong><br />
trabajo. Junto a ello, los indicadores sanitarios ponían <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia elevadas tasas <strong>de</strong><br />
morbimortalidad, especialm<strong>en</strong>te por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, vincu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> gran<br />
parte a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> individual y colectiva, unas cifras<br />
intolerables <strong>de</strong> mortalidad infantil y unas condiciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salud muy<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes. La situación rec<strong>la</strong>maba <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos. En<br />
este <strong>en</strong>torno, el importante proceso <strong>de</strong> recuperación ci<strong>en</strong>tífica que com<strong>en</strong>zó a vivir <strong>la</strong><br />
medicina <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, impulsado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
instituciones como el Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano y <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina, dio<br />
como respuesta a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas sociales <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal. El<br />
esfuerzo y <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> una notable g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> médicos val<strong>en</strong>cianos<br />
vincu<strong>la</strong>dos a estas instituciones, resultó trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal para <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l método<br />
experim<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina transformación <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos hacia <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad higi<strong>en</strong>ista y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>.<br />
La integración y el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación municipal, hizo<br />
posible que <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia fuera una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras <strong>de</strong> España <strong>en</strong> incorporar<br />
los supuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad municipal (1882).<br />
El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal se situó <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> organización ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong> servicios o instituciones básicas, como <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro<br />
(1879) y el <strong>la</strong>boratorio químico municipal (1881), que posteriorm<strong>en</strong>te dieron paso a<br />
<strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Pública <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1882). Mediante esta fórmu<strong>la</strong> se fueron integrando todos los servicios municipales<br />
<strong>en</strong> un único dispositivo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s distintas actuaciones <strong>en</strong> el<br />
campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>. En este recorrido, <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro inicialm<strong>en</strong>te se<br />
495
concibieron como instituciones <strong>de</strong> carácter puram<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial, para comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>s<br />
importantes car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una ciudad que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> su hospital <strong>la</strong> única institución<br />
asist<strong>en</strong>cial, al no haber puesto <strong>en</strong> marcha el servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica<br />
domiciliaria <strong>de</strong> los pobres, que <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia se contemp<strong>la</strong>ba<br />
como una compet<strong>en</strong>cia municipal. Lo que com<strong>en</strong>zó si<strong>en</strong>do un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />
los acci<strong>de</strong>ntados y m<strong>en</strong>esterosos, con <strong>la</strong> vacunación <strong>de</strong> niños y adultos como único<br />
servicio <strong>de</strong> carácter prev<strong>en</strong>tivo, a partir <strong>de</strong> 1905 fue ampliando su campo <strong>de</strong><br />
actuación para adaptarse a <strong>la</strong> nueva visión que contemp<strong>la</strong>ba los factores sociales <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> etiología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, y mediante <strong>la</strong> progresiva asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s médicas. La incorporación <strong>de</strong> una “gota <strong>de</strong> leche” y <strong>de</strong> un<br />
consultorio municipal <strong>de</strong> niños, como fórmu<strong>la</strong> institucional <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil, apoyada <strong>en</strong> un servicio <strong>de</strong> comadronas para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al parto,<br />
o <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> consultas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas<br />
“<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pecho”, constituy<strong>en</strong> ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />
municipal val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales luchas <strong>sanitaria</strong>s, que se fueron p<strong>la</strong>nteando<br />
una vez <strong>en</strong>trado el siglo XX.<br />
Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial individual, <strong>la</strong>s medidas colectivas <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>l cuerpo municipal, se canalizaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios químico y<br />
bacteriológico, así como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> inspección y <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong><br />
municipal. Hay que resaltar que durante sus primeros años <strong>de</strong> andadura, estas<br />
instituciones tuvieron que funcionar al mínimo <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s, con una<br />
situación <strong>de</strong> p<strong>en</strong>uria y <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos e infraestructuras ci<strong>en</strong>tíficas. La<br />
improvisación, los problemas <strong>de</strong> infraestructura y espacio, así como <strong>la</strong> asignación<br />
mínima <strong>de</strong> recursos con <strong>la</strong> que contaron, resultaron <strong>la</strong> tónica g<strong>en</strong>eral. La i<strong>de</strong>ología y<br />
los objetivos <strong>de</strong> su creación eran c<strong>la</strong>ros, pero su funcionami<strong>en</strong>to cotidiano carecía <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> necesaria p<strong>la</strong>nificación y <strong>de</strong> los recursos imprescindibles.<br />
La mejora y ampliación <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias, vinieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l<br />
cambio <strong>de</strong> siglo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r municipal por el partido b<strong>la</strong>squista, que<br />
mostró una importante s<strong>en</strong>sibilidad por mejorar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. De<br />
este modo, <strong>la</strong> mayor asignación <strong>de</strong> recursos culminó <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l instituto<br />
municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> 1910. La nueva etapa hizo posible que <strong>la</strong>s actuaciones que<br />
v<strong>en</strong>ía realizando <strong>de</strong> manera rutinaria –análisis <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> bebida,<br />
496
estudios bacteriológicos <strong>de</strong> muestras biológicas, <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> locales y ut<strong>en</strong>silios,<br />
inspecciones <strong>de</strong> mercados y escue<strong>la</strong>s- pudieran ampliarse a otras más acor<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s<br />
tareas propias <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación y experim<strong>en</strong>tación. Un ejemplo <strong>de</strong> ello<br />
lo constituyeron los estudios y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antirrábica, iniciados por<br />
Tomás Peset <strong>en</strong> 1910 y los re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> vacunación antitífica llevados a cabo<br />
por Pablo Colvée <strong>en</strong> 1912. Junto a ello, se sumó una importante preocupación<br />
higi<strong>en</strong>ista, que llevó a iniciar el abordaje <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los principales problemas que<br />
vivía <strong>la</strong> ciudad, como eran los re<strong>la</strong>cionados con el alcantaril<strong>la</strong>do y el abastecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> agua potable, <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles, o <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l control higiénico <strong>de</strong><br />
los alim<strong>en</strong>tos. Los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> no cesarían ya a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> difícil situación económica<br />
<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Mundial, que se agravó unos años <strong>de</strong>spués por <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />
gripe <strong>de</strong> 1918. Ello no impidió que <strong>en</strong> 1920 se e<strong>la</strong>borase un nuevo proyecto sobre<br />
saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, como int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reanudar los trabajos iniciados a<br />
principios <strong>de</strong> siglo y cuya finalidad última era <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s altas tasas <strong>de</strong><br />
mortalidad que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> ciudad. En <strong>de</strong>finitiva, po<strong>de</strong>mos afirmar que todas estas<br />
actuaciones repres<strong>en</strong>taron importantes avances para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />
higiénico-sanitario, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego ya no t<strong>en</strong>drían vuelta atrás.<br />
6.2. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l: El Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1936)<br />
La institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal dio paso a su<br />
imp<strong>la</strong>ntación <strong>provincia</strong>l, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1916, institución que poco a poco se fue convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el epic<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>provincia</strong>l, para alcanzar su<br />
máximo espl<strong>en</strong>dor <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>. El instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l, se concibió <strong>en</strong> un<br />
primer mom<strong>en</strong>to como un servicio auxiliar <strong>de</strong>l hospital y <strong>de</strong>más establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l, y su tarea primordial durante el período fundacional<br />
(1916-1920), consistió <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, mediante <strong>la</strong><br />
497
ealización <strong>de</strong> análisis higiénico-sanitarios <strong>de</strong> muestras biológicas, aguas <strong>de</strong> bebida y<br />
alim<strong>en</strong>tos, a los que se sumó como una constante <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />
sueros y vacunas. En este período <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución corrió a cargo <strong>de</strong> los<br />
médicos val<strong>en</strong>cianos Juan Torres Balbí y Juan Peset Alexandre, qui<strong>en</strong>es a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
aportar el edificio que albergaba al instituto, sin duda contribuyeron a <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio más mo<strong>de</strong>rnas <strong>en</strong><br />
aquel mom<strong>en</strong>to. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> convertir el c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>te para todos los pueblos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antivariólica, Peset introdujo <strong>la</strong> vacuna<br />
antitífica <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>taba una <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />
mortalidad y morbilidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a más altas <strong>de</strong> España. Otras aportaciones<br />
<strong>en</strong> esta etapa fueron <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un servicio antirrábico con ámbito <strong>de</strong> actuación<br />
<strong>provincia</strong>l o <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918.<br />
Tras <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>en</strong> 1925, <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> se <strong>de</strong>cantó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te por el ámbito <strong>provincia</strong>l<br />
como marco g<strong>en</strong>eral para su organización, y se apostó por los institutos <strong>provincia</strong>les<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> como ejes <strong>de</strong> esta organización, bajo <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones<br />
<strong>provincia</strong>les. Ello dio pie <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l servicio<br />
sanitario <strong>provincia</strong>l, que integró <strong>en</strong> un único dispositivo al instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y a <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, servicio que se había creado <strong>en</strong> 1921 a<br />
cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La mayor asignación <strong>de</strong><br />
recursos que supuso <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>terminó que su<br />
actividad se int<strong>en</strong>sificase <strong>en</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> –análisis <strong>de</strong> aguas y<br />
alim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>sinfección, producción <strong>de</strong> vacunas, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> propaganda- y<br />
adquiriese cierta autonomía respecto <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, que permitió que su<br />
actividad principal <strong>de</strong>jase <strong>de</strong> estar circunscrita a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> éste. No obstante,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l impedía cortar el cordón<br />
umbilical <strong>en</strong>tre ambas instituciones.<br />
Con el cambio político que supuso el triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> <strong>en</strong><br />
España, <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana vivió su etapa <strong>de</strong> mayor expansión. A partir <strong>de</strong><br />
1931 el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, pasó <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
diputación <strong>provincia</strong>l a ser gestionado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>. De este modo, su dirección quedó exclusivam<strong>en</strong>te a cargo <strong>de</strong>l inspector<br />
498
<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, como técnico <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> sanidad nacional, <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>legó<br />
el nuevo gobierno republicano <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> llevar a cabo su programa <strong>de</strong><br />
reconstrucción <strong>sanitaria</strong>. Bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación, ni el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
autoridad <strong>de</strong>l director técnico, ni <strong>la</strong> propagación al ámbito <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> los servicios<br />
<strong>de</strong> carácter higiénico y social que prestaba el instituto, habían llegado a ser una<br />
realidad.<br />
La fuerte inversión económica que se realizó <strong>en</strong> esta etapa, comportó<br />
importantes mejoras para <strong>la</strong> sanidad val<strong>en</strong>ciana, que pasaron por establecer un<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propuestas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Naciones, <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y <strong>de</strong><br />
crear a su amparo c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, para ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
higi<strong>en</strong>ización al medio rural. Sin duda, <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> Tomás Peset Alexandre,<br />
como inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, resultó <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación y puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong>, c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong> salud<br />
materno-infantil, abordar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su profi<strong>la</strong>xis, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Esta <strong>la</strong>bor<br />
se vio facilitada a partir <strong>de</strong> 1933, con <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> un nuevo edificio <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle<br />
<strong>de</strong>l Dr. Simarro nº 39, actualm<strong>en</strong>te Micer Mascó, <strong>en</strong> el que pudieron ubicarse<br />
conjuntam<strong>en</strong>te todos los servicios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l: <strong>la</strong>s cuatro secciones <strong>de</strong>l<br />
instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> –epi<strong>de</strong>miología y estadística, bacteriología, química, veterinarialos<br />
disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo y antituberculoso y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> puericultura<br />
y disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil.<br />
Cabe resaltar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada <strong>en</strong> esta etapa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong><br />
epi<strong>de</strong>miología <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> recogida y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los informes estadísticos<br />
<strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l. Fruto <strong>de</strong> ello fueron los estudios que publicó sobre <strong>la</strong><br />
evolución temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>,<br />
estableci<strong>en</strong>do comparaciones con el resto <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong>l estado. Los estudios<br />
epi<strong>de</strong>miológicos también evi<strong>de</strong>nciaron <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a como<br />
problema sanitario prioritario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. El análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />
mortalidad específicas por fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s,<br />
situaba a Val<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor mortalidad <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l estado <strong>en</strong> el<br />
quinqu<strong>en</strong>io 1927-1931. La epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad estaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
499
vincu<strong>la</strong>da a importantes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas y eliminación <strong>de</strong><br />
excretas <strong>de</strong> muchos municipios, así como a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un consi<strong>de</strong>rable volum<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> portadores <strong>de</strong>l bacilo tífico. Se concluía con <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> implicar a<br />
corporaciones, c<strong>la</strong>ses <strong>sanitaria</strong>s, ing<strong>en</strong>ieros, arquitectos, maestros, etc. <strong>en</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong> una campaña <strong>de</strong>stinada a combatir este problema sanitario.<br />
6.3. Otras instituciones que conformaban <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />
<strong>provincia</strong>l<br />
Durante <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te<br />
europea que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día <strong>la</strong> etiología social <strong>de</strong> algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, impulsó <strong>la</strong><br />
incorporación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios al mo<strong>de</strong>lo sanitario <strong>provincia</strong>l, a imag<strong>en</strong> y<br />
semejanza <strong>de</strong> los ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Francia o Ing<strong>la</strong>terra. Pero el apoyo institucional<br />
que recibieron inicialm<strong>en</strong>te resultó <strong>de</strong>cepcionante y <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>te asignación <strong>de</strong><br />
presupuesto para su funcionami<strong>en</strong>to fue <strong>la</strong> tónica g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
durante muchos años. Tanto el disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>provincia</strong>l, vincu<strong>la</strong>do a su<br />
junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1910, como el disp<strong>en</strong>sario antituberculoso<br />
<strong>provincia</strong>l, creado <strong>en</strong> 1911, pa<strong>de</strong>cieron <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> unas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />
insta<strong>la</strong>ciones y medios a<strong>de</strong>cuados, para actuar como un servicio <strong>de</strong> carácter médicosocial<br />
que hiciera posible agregaran <strong>la</strong>s nuevas i<strong>de</strong>as sobre profi<strong>la</strong>xis, prev<strong>en</strong>ción y<br />
educación <strong>sanitaria</strong>.<br />
Hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, el disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo c<strong>en</strong>tró<br />
su actuación <strong>de</strong> manera exclusiva, <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
prostitutas, sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuotas que el<strong>la</strong>s mismas aportaban. Del mismo modo, <strong>la</strong><br />
respuesta al problema tuberculoso fue <strong>de</strong>jar <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia privada <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña antituberculosa. Así, para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
infectocontagiosa con mayores tasas <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, existió un único disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l cuyo elem<strong>en</strong>to financiero principal<br />
prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>l dinero recogido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada “fiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor”. Por ello, su<br />
contribución a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis no pasó <strong>de</strong> ser algo anecdótico.<br />
La importante reforma <strong>sanitaria</strong> que se acometió <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />
Re<strong>pública</strong>, pasó por establecer un mecanismo <strong>de</strong> formación continuada <strong>de</strong> los<br />
500
sanitarios locales, consi<strong>de</strong>rados como piezas c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> reconstrucción<br />
<strong>sanitaria</strong>. El esfuerzo realizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y<br />
<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura vincu<strong>la</strong>da a él, contribuyeron a incorporar los<br />
supuestos conceptuales y metodológicos necesarios para que estos profesionales <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sanidad rural dieran un cambio cualitativo importante a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes luchas <strong>sanitaria</strong>s. Así <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />
diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to gratuitos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermas y <strong>en</strong>fermos, se incorporó <strong>la</strong><br />
investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> contagio y <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con su<br />
<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> propaganda. Los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos ampliaron sus cometidos <strong>de</strong><br />
diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> contactos mediante <strong>la</strong><br />
práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación radioscópica a los familiares <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos y a <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r, como método <strong>de</strong> investigación sistemática para <strong>de</strong>scubrir nuevos<br />
casos. Esta búsqueda activa <strong>de</strong> casos y contactos formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor comunitaria<br />
asignada a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras.<br />
La lucha contra el tracoma, que hasta <strong>en</strong>tonces se había c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el<br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, casi siempre con formas graves y complicadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad, ahora se dirigía a i<strong>de</strong>ntificar los casos <strong>en</strong> estadios incipi<strong>en</strong>tes que<br />
permitieran el inicio precoz <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> colectivos<br />
especialm<strong>en</strong>te susceptibles, como esco<strong>la</strong>res y trabajadores <strong>de</strong> fábricas y talleres,<br />
resultó otro <strong>de</strong> los cometidos para <strong>de</strong>tectar <strong>de</strong> manera precoz <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Todo<br />
ello se apoyó <strong>en</strong> una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
mediante <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> divulgación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
fábricas, dirigidas a s<strong>en</strong>sibilizar a los maestros y a los directivos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
trabajo.<br />
La lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil resultó una tarea conjunta <strong>en</strong>tre el<br />
instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura, mediante <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza,<br />
divulgación y estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y <strong>la</strong> puericultura. La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se complem<strong>en</strong>tó con <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>te. En un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> mortalidad infantil se vincu<strong>la</strong>ba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres para<br />
proporcionar los cuidados apropiados a sus hijos, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> puericultura se<br />
vislumbró como una herrami<strong>en</strong>ta importante para su capacitación y se optó no sólo<br />
501
por <strong>la</strong> formación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres, sino también por <strong>la</strong> <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes intermedios<br />
como maestras, matronas o <strong>en</strong>fermeras.<br />
Tras consolidar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l como c<strong>en</strong>tro director <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>, Tomás Peset volcó todos sus esfuerzos <strong>en</strong> completar <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el medio rural. La cesión <strong>de</strong> locales por parte <strong>de</strong><br />
los respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos facilitó <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios<br />
antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> Alcira, Gandía, Játiva, Sueca y Sagunto, y <strong>de</strong> los antitracomatosos <strong>de</strong><br />
Alcira, Sagunto, Sueca, Cullera y Gandía. La lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> el<br />
medio rural se impulsó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas estructuras administrativas que, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />
polidisp<strong>en</strong>sarios, constituyeron los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. En un primer<br />
mom<strong>en</strong>to se proyectó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tres c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />
Gandía, Sagunto y Játiva, aprovechando <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sus ayuntami<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />
facilidad <strong>de</strong> reunir <strong>en</strong> un mismo local varios disp<strong>en</strong>sarios que ya v<strong>en</strong>ían funcionando<br />
<strong>en</strong> estas pob<strong>la</strong>ciones. El criterio que guió a Tomás Peset, no era otro que el <strong>de</strong> crear<br />
<strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> c<strong>en</strong>tros secundarios con los correspondi<strong>en</strong>tes<br />
primarios, y luego algunos c<strong>en</strong>tros primarios vigi<strong>la</strong>dos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> capital.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil <strong>en</strong> 1936, frustró <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> culminar<br />
tan ambicioso proyecto.<br />
6.4. El papel <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial (1854-<br />
1936)<br />
El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
cumpli<strong>en</strong>do lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, tuvo <strong>en</strong> sus<br />
instituciones cerradas, repres<strong>en</strong>tadas por el hospital g<strong>en</strong>eral y los gran<strong>de</strong>s asilos, su<br />
único punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Estas<br />
instituciones asumieron responsabilida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales para el ámbito <strong>de</strong> toda <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong>, propiciando un c<strong>en</strong>tralismo absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización b<strong>en</strong>éficoasist<strong>en</strong>cial<br />
<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> capital y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
recursos sanitarios <strong>en</strong> algunas pob<strong>la</strong>ciones gran<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>uria <strong>de</strong> los pequeños<br />
municipios.<br />
502
La nueva propuesta legis<strong>la</strong>tiva, ligó el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> a <strong>la</strong><br />
diputación <strong>provincia</strong>l, con importantes consecu<strong>en</strong>cias negativas sobre su<br />
financiación, al per<strong>de</strong>r <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas proce<strong>de</strong>ntes tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia local como <strong>de</strong>l<br />
ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, que hasta <strong>en</strong>tonces habían contribuido notablem<strong>en</strong>te a su<br />
financiación y administración. La situación todavía se agravó más por el impacto <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l clero, que exigieron necesariam<strong>en</strong>te<br />
una mayor participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>pública</strong>. Estos importantes<br />
condicionantes <strong>de</strong>terminaron que el sistema público <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia legado por el<br />
Antiguo Régim<strong>en</strong>, se mostrara incapaz <strong>de</strong> evolucionar al ritmo que marcaban <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s sociales. Bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello fue <strong>la</strong> inflexibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales instituciones b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong>s, ante <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción urbana y ante el proceso <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>lización.<br />
El hospital <strong>provincia</strong>l, aunque conservó <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> funciones que había<br />
heredado <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, asumi<strong>en</strong>do el triple objetivo <strong>de</strong> asistir a los<br />
<strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes y expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, c<strong>en</strong>tró su función primordial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>fermos pobres. La asist<strong>en</strong>cia a los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, que era el propósito<br />
por el cual se había fundado el primitivo hospital, quedó relegada a un segundo<br />
p<strong>la</strong>no, hasta el punto <strong>de</strong> que <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te hacinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, llevó a <strong>la</strong> diputación a tras<strong>la</strong>dar <strong>en</strong> 1865 a estos paci<strong>en</strong>tes a un<br />
manicomio in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, ubicado <strong>en</strong> el antiguo conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jesús. Por su parte,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa se pot<strong>en</strong>ció <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia externa a los expósitos, por<br />
nodrizas que se hacían cargo <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> su propio domicilio. Esta modalidad<br />
resultaba m<strong>en</strong>os gravosa para <strong>la</strong>s arcas <strong>provincia</strong>les.<br />
El mo<strong>de</strong>lo organizativo y funcional <strong>de</strong>l hospital, respondía al <strong>de</strong> tipología<br />
más tradicional, y se alejaba <strong>de</strong> los más innovadores hospitales europeos y<br />
norteamericanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia era<br />
unificar <strong>la</strong> dirección médica y administrativa. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista funcional, el<br />
ajustado número <strong>de</strong> médicos con que contó y <strong>la</strong> disposición tradicional <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> sa<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> crucero, que cont<strong>en</strong>ían numerosas camas, con escasa<br />
v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y limpieza, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se alojaban conjuntam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermos afectos <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes patologías, condicionó sus elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad y <strong>la</strong>s retic<strong>en</strong>cias<br />
con que <strong>la</strong> propia pob<strong>la</strong>ción vivía <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser ingresada <strong>en</strong> el hospital.<br />
503
A finales <strong>de</strong>l siglo XIX y sobre todo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l XX, com<strong>en</strong>zó un<br />
período <strong>de</strong> transición que convirtió el característico “hospital <strong>de</strong> cuidar”, cuyo<br />
objetivo se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia social al <strong>en</strong>fermo, pobre y marginado, <strong>en</strong> un<br />
hospital estrictam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong>stinado a diagnosticar y<br />
curar: el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s. Com<strong>en</strong>zó a concebirse como<br />
un espacio <strong>de</strong> formación y adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos para los nuevos<br />
profesionales, y como un lugar para incorporar los avances técnicos y <strong>la</strong><br />
especialización <strong>sanitaria</strong>. La progresiva legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especialida<strong>de</strong>s<br />
médicas, <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nuevas secciones para poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica,<br />
con un importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> personal sanitario <strong>en</strong> el primer tercio<br />
<strong>de</strong>l siglo XX. Junto a ello, se puso <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el propio hospital, un sistema <strong>de</strong><br />
consultas externas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s. Este hecho, unido a <strong>la</strong> progresiva imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, que ya com<strong>en</strong>zaba a hacerse realidad <strong>en</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia capital, sin duda diversificaron <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial y contribuyeron al progresivo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ingresos<br />
hospita<strong>la</strong>rios, que contrastaba con el importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong>l primer<br />
tercio <strong>de</strong>l siglo XX <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Al resolver <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria<br />
aquellos casos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or gravedad, el perfil <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes ingresados <strong>en</strong> el hospital<br />
se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> los que pres<strong>en</strong>taban patologías médicas más graves y, sobre todo acusó<br />
un predominio <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con fines quirúrgicos.<br />
Por su parte, el manicomio resultó una verda<strong>de</strong>ra rémora para <strong>la</strong>s arcas<br />
<strong>provincia</strong>les, pues el elevado coste que repres<strong>en</strong>taba su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong><br />
corporación <strong>provincia</strong>l, no reportaba b<strong>en</strong>eficio ni reconocimi<strong>en</strong>to social <strong>en</strong> igual<br />
proporción. Las particu<strong>la</strong>res características que ro<strong>de</strong>aron a esta institución,<br />
permitirían catalogar<strong>la</strong> más como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> reclusión que como institución<br />
asist<strong>en</strong>cial. Las condiciones <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que estaban obligados a vivir los<br />
<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, por aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un edificio con insta<strong>la</strong>ciones apropiadas, y el carácter<br />
crónico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias, sin duda condicionó <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad que <strong>en</strong><br />
él se producían y <strong>la</strong> equiparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> curación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos a <strong>la</strong> mayor utopía.<br />
El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa como institución <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia abandonada e<br />
instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil, sólo resultó satisfactorio <strong>de</strong><br />
504
manera parcial, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> los expósitos se realizara a cargo<br />
<strong>de</strong> un ama <strong>de</strong> cría externa que, <strong>en</strong> el mejor <strong>de</strong> los casos solicitara posteriorm<strong>en</strong>te el<br />
prohijami<strong>en</strong>to. Las tasas <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong> los que permanecían <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución,<br />
repres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong>tre un 20% y un 30% <strong>de</strong> los ingresos anuales. De este modo, aunque<br />
el prohijami<strong>en</strong>to se realizara <strong>en</strong> ocasiones <strong>de</strong> manera interesada para obt<strong>en</strong>er mano<br />
<strong>de</strong> obra barata, esta actuación seguram<strong>en</strong>te significó <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia para mucha<br />
pob<strong>la</strong>ción infantil que pudo llegar a <strong>la</strong> edad adulta.<br />
6.5. El sistema asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l<br />
Los dos gran<strong>de</strong>s asilos <strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong>s Casas <strong>de</strong> Misericordia y<br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX fueron sustituy<strong>en</strong>do su<br />
tradicional p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to asociado a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> corrección y castigo, que a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong> se había vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> falsa pobreza, por <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> utilización<br />
<strong>de</strong>l internami<strong>en</strong>to como medio para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />
reeducación <strong>de</strong> los pobres. El perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asistida se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> los grupos<br />
<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción más castigados por <strong>la</strong> pobreza, como eran los niños y <strong>la</strong>s mujeres<br />
viudas. En ambos casos, los gran<strong>de</strong>s asilos <strong>provincia</strong>les constituyeron uno <strong>de</strong> los<br />
escasos medios con que esta pob<strong>la</strong>ción castigada por <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia contó para<br />
sobrevivir. Víctimas <strong>de</strong> unas transformaciones económicas que int<strong>en</strong>sificaban <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sigualdad, con<strong>de</strong>nados a sa<strong>la</strong>rios muy bajos, sumergidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis económica y social, e inmersos <strong>en</strong> una<br />
durísimas condiciones <strong>de</strong> vida, los pobres aceptaban <strong>la</strong> ayuda b<strong>en</strong>éfica cuando y<br />
don<strong>de</strong> les era ofrecida, tratando <strong>de</strong> ampliar su presupuesto familiar con todos los<br />
recursos que pudieran extraer <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes caritativas diversas. Sin duda <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ía que ver con una necesidad real, que <strong>en</strong> muchas ocasiones podía<br />
suponer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> muerte.<br />
505
6.6. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria (1854-1936)<br />
La asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria ocupó un papel secundario <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. Esta<br />
modalidad <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia tropezó para su <strong>de</strong>sarrollo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad que concedió el<br />
mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a los municipios, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un sistema que se<br />
había <strong>de</strong>cantado por el ámbito <strong>provincia</strong>l y con <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos económicos<br />
que limitaban su capacidad <strong>de</strong> gasto. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se hal<strong>la</strong>ba dividida <strong>en</strong> 18 partidos judiciales, <strong>en</strong> los que <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos, cirujanos, veterinarios y farmacéuticos resultaba frecu<strong>en</strong>te.<br />
Pero <strong>la</strong> mayoría prestaban sus servicios percibi<strong>en</strong>do una asignación a través <strong>de</strong> un<br />
sistema <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s –contratos realizados <strong>de</strong> manera particu<strong>la</strong>r con los vecinos- sin<br />
que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ayuntami<strong>en</strong>tos asumiera bajo su responsabilidad estos servicios.<br />
Los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que int<strong>en</strong>taron garantizar <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> sanitarios por<br />
los ayuntami<strong>en</strong>tos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los pobres –1854, 1864, 1868, 1873, 1891-<br />
chocaron una y otra vez con una realidad social caracterizada por <strong>la</strong> precariedad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s arcas municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los pueblos y <strong>la</strong> miseria que afectaba a gran<br />
parte <strong>de</strong> sus ciudadanos.<br />
Hasta finales <strong>de</strong>l siglo <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los municipios no asumió <strong>la</strong> contratación<br />
<strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res para hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los pobres. En<br />
1877 los 18 partidos judiciales que integraban <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> contaban con 273<br />
municipios, gran número <strong>de</strong> los cuales se había ido sumando a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong><br />
facultativos para cubrir <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres. No obstante todavía<br />
quedaban 63 municipios sin titu<strong>la</strong>r. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> instituciones<br />
diversas para impartir <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, así como los difer<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />
estudio puestos <strong>en</strong> práctica, condicionaron el <strong>en</strong>orme abanico <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />
los facultativos que ejercían <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> el medio rural. La<br />
diversidad y profusión <strong>de</strong> títulos profesionales hubo <strong>de</strong> redundar necesariam<strong>en</strong>te, por<br />
su inconsist<strong>en</strong>cia temporal y por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación y sistematización efectivas, <strong>en</strong><br />
una incapacidad técnica <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y, consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />
una ma<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico-<strong>en</strong>fermo. La situación no adoptó cierta homog<strong>en</strong>eidad<br />
hasta finales <strong>de</strong> siglo, <strong>en</strong> que com<strong>en</strong>zó a manifestarse una c<strong>la</strong>ra prefer<strong>en</strong>cia para<br />
506
contratar <strong>en</strong> los puestos <strong>de</strong> médico titu<strong>la</strong>r, a los que tuvieran el título <strong>de</strong> doctores o<br />
lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina y cirugía.<br />
A finales <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia ya<br />
pres<strong>en</strong>taba una organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria estable a cargo <strong>de</strong><br />
sus municipios. Contaba con 300 médicos titu<strong>la</strong>res que prestaban asist<strong>en</strong>cia médica a<br />
los pobres <strong>en</strong> los 18 partidos <strong>en</strong> que estaba dividida <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La c<strong>la</strong>sificados <strong>de</strong><br />
los municipios <strong>en</strong> partidos médicos <strong>de</strong> 1ª a 5ª categoría, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su número <strong>de</strong><br />
habitantes, condicionaba el sueldo anual <strong>de</strong> los titu<strong>la</strong>res que osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre 1.250 y<br />
3.000 pesetas anuales, a lo que <strong>de</strong>bía sumarse el sueldo por <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección<br />
municipal <strong>de</strong> sanidad que osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre 125 y 300 pesetas anuales. Aunque <strong>la</strong><br />
Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 había augurado mejores expectativas para <strong>la</strong><br />
sanidad rural con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad,<br />
durante muchos años no reportó más que frustraciones <strong>en</strong>tre los propios<br />
profesionales. De nuevo, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> presupuesto <strong>de</strong>dicado por <strong>la</strong> administración<br />
<strong>sanitaria</strong> al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección <strong>de</strong> sanidad municipal, impidió<br />
su catalogación como funcionarios <strong>de</strong>l estado, con <strong>la</strong>s consigui<strong>en</strong>tes garantías <strong>de</strong><br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia técnica y <strong>de</strong> percibir una remuneración por el cargo. Las escasas<br />
retribuciones que reportaba <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />
domiciliaria, obligaba a los médicos a compaginar esta actividad con el ejercicio<br />
libre, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos se traducía <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s con<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que quedaba fuera <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. Por otra parte, era una<br />
situación frecu<strong>en</strong>te que ni los ayuntami<strong>en</strong>tos ni los vecinos igua<strong>la</strong>dos abonas<strong>en</strong><br />
regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te sus emolum<strong>en</strong>tos a los médicos, lo que g<strong>en</strong>eraba continuas <strong>de</strong>nuncias<br />
ante <strong>la</strong> autoridad <strong>provincia</strong>l. Derivado <strong>de</strong> esta situación, <strong>en</strong> esta etapa <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural se vio fuertem<strong>en</strong>te marcada por un int<strong>en</strong>so movimi<strong>en</strong>to<br />
corporativo <strong>de</strong> los médicos rurales con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar afianzar su situación<br />
<strong>la</strong>boral, circunstancia que no halló solución hasta el final <strong>de</strong>l período republicano con<br />
<strong>la</strong> publicación d <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria.<br />
Todas estas circunstancias adversas que ro<strong>de</strong>aron el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, sin duda condicionaron su ineficacia y escaso<br />
impacto como <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
507
val<strong>en</strong>ciana, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo<br />
XX.<br />
508
7. BIBLIOGRAFÍA<br />
509
510
7.1. Fu<strong>en</strong>tes históricas<br />
7.1.1. Fu<strong>en</strong>tes legis<strong>la</strong>tivas<br />
Instrucción para el Gobierno Político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1813.<br />
Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1822.<br />
Real Decreto Orgánico <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1847, por el que se suprime <strong>la</strong><br />
Junta Suprema <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1848, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>s<br />
Sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> Sanidad interior <strong>de</strong>l Reino.<br />
Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1852, publicando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> el que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s para luchar<br />
contra el cólera morbo.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1854, que establece <strong>la</strong>s disposiciones para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
médica <strong>de</strong> los pueblos y <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>esterosos.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1854 <strong>de</strong>l Gobierno Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
solicitando información a los sub<strong>de</strong>legados acerca <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> médicos,<br />
cirujanos, farmacéuticos y veterinarios que ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />
municipios que integran los difer<strong>en</strong>tes partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />
Ley Orgánica <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1855.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1855, asignando funciones específicas a los<br />
sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1859, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inspección <strong>de</strong><br />
carnes.<br />
511
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1864, estableci<strong>en</strong>do el sueldo y <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> los<br />
inspectores <strong>de</strong> carnes.<br />
Real <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1864, mandando que se cump<strong>la</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />
sobre organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1865, reconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> 1848.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1866, sobre medidas higiénicas a adoptar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
pob<strong>la</strong>ciones para evitar focos <strong>de</strong> infección.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1866, or<strong>de</strong>nando el<br />
estricto cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> los puertos marítimos.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1866 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, recom<strong>en</strong>dando<br />
<strong>la</strong> más puntual observancia <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos vig<strong>en</strong>tes sobre inspectores <strong>de</strong><br />
carnes.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1866, sobre <strong>la</strong>s medidas a adoptar para prev<strong>en</strong>ir el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una epi<strong>de</strong>mia.<br />
Real Decreto <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867, estableci<strong>en</strong>do<br />
nuevas disposiciones <strong>en</strong> sanidad marítima.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867, mandando<br />
observar varias reg<strong>la</strong>s sobre sanidad marítima.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867, mandando observar varias reg<strong>la</strong>s sobre sanidad<br />
marítima y creando <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l director facultativo.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1867, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>zaretos <strong>en</strong> los puertos.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1868, dictando medidas para <strong>la</strong> vacunación y<br />
revacunación <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ejército.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> marzo 1868, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
los pobres, y organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />
512
Decreto <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1868, por el que se suprim<strong>en</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y<br />
municipales <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1868, puntualizando alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción para el Gobierno Político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1869, sobre normas a adoptar para evitar <strong>la</strong> propagación<br />
<strong>de</strong>l tifus.<br />
Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1870, puntualizando alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción para el Gobierno Político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1871, por el que se crea el Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />
Vacunación.<br />
Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> marzo y 5 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1872, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s normas<br />
<strong>sanitaria</strong>s que <strong>de</strong>bían observarse con <strong>la</strong> tripu<strong>la</strong>ción, pasajeros y cargam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
los buques.<br />
Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1873, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
facultativa <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres.<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1873, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación<br />
y revacunación <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cerradas.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1875, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> normativa sobre el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong><br />
cadáveres.<br />
Real or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1876, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Instituto<br />
C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Vacunación.<br />
Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1876, modificando <strong>la</strong>s <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong><br />
agosto <strong>de</strong> 1870.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1877, sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer contratos para<br />
el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empleados facultativos <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros.<br />
513
Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1877, puntualizando alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción para el Gobierno Político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1879, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> fumigación <strong>en</strong> los <strong>la</strong>zaretos y buques.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />
1879, estableci<strong>en</strong>do normas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y<br />
municipales <strong>de</strong> sanidad.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1880, estableci<strong>en</strong>do el tipo <strong>de</strong> revisiones a que <strong>de</strong>bían<br />
someterse los buques, así como <strong>la</strong>s sanciones a imponer por el incumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa vig<strong>en</strong>te.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1882, recordando <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong> sus cem<strong>en</strong>terios.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1885, <strong>en</strong> el que se establece <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong><br />
personal <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Vacunación.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1885, permiti<strong>en</strong>do el tráfico <strong>de</strong> trapos <strong>en</strong> el<br />
interior <strong>de</strong>l Reino e is<strong>la</strong>s adyac<strong>en</strong>tes, por haber <strong>de</strong>saparecido <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia<br />
colérica.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1886, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tramitación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong><br />
construcción <strong>de</strong> nuevos cem<strong>en</strong>terios.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1886, establece los criterios que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir<br />
los empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los puertos y <strong>de</strong> los <strong>la</strong>zaretos.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1886, reorganizando el Cuerpo <strong>de</strong> Sanidad<br />
Marítima.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1887, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to orgánico provisional<br />
<strong>de</strong> Sanidad Marítima.<br />
514
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1887, prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s inhumaciones fuera <strong>de</strong> los<br />
cem<strong>en</strong>terios.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1888, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tramitación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong><br />
construcción <strong>de</strong> nuevos cem<strong>en</strong>terios.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1888, sobre inspección <strong>de</strong> reses <strong>de</strong>stinadas al<br />
mata<strong>de</strong>ro.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889, estableci<strong>en</strong>do el traspaso <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos civiles a los ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889, por el que se asigna a los ayuntami<strong>en</strong>tos el<br />
control higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> mancebía.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1889, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el régim<strong>en</strong><br />
interior <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación.<br />
Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre y 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1889, estableci<strong>en</strong>do el modo<br />
<strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> los Laboratorios Químicos<br />
municipales.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1890, dictando medidas prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>l cólera.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1890, dictando medidas prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>l cólera.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1891, creando inspecciones médicas temporales <strong>de</strong><br />
distrito y <strong>de</strong> región como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera.<br />
Real <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1891, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el servicio<br />
b<strong>en</strong>éfico-sanitario <strong>de</strong> los pueblos.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1891, recordando el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> los médico <strong>de</strong> efectuar<br />
<strong>la</strong> vacunación y revacunación a todos aquellos con los que t<strong>en</strong>ga contratada <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia facultativa.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1892, por <strong>la</strong> que se traspasa a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>provincia</strong>les el control higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> mancebía.<br />
515
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1892, por <strong>la</strong> que se suprime <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1894, por el cual el Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />
Vacunación pasa a <strong>de</strong>nominarse Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1895, proponi<strong>en</strong>do como medida obligatoria <strong>la</strong><br />
vacunación antidiftérica <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1898, aprobando el presupuesto para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />
un nuevo manicomio.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1898, sobre procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong>s inhumaciones y<br />
formalida<strong>de</strong>s legales para <strong>la</strong>s exhumaciones.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1899, por <strong>la</strong> que se crean <strong>la</strong>s figuras <strong>de</strong> los inspectores<br />
y subinspectores veterinarios <strong>de</strong> salubridad.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1899, por el que se nombra al Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1899 que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Exterior.<br />
Ley <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1900, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y<br />
los niños.<br />
Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1900, recordando a los médicos <strong>la</strong><br />
obligatoriedad <strong>de</strong> notificar los <strong>en</strong>fermos diagnosticados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
infecciosas.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1901, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> que todos<br />
los médicos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ras<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s los casos sospechosos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Circu<strong>la</strong>r 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1901 especificando <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria.<br />
516
Reales <strong>de</strong>cretos <strong>de</strong> Instrucción Pública y <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre y <strong>de</strong><br />
18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1902, por el que todos los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
g<strong>en</strong>eral, <strong>provincia</strong>l y municipal, quedan abiertos a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza clínica oficial y<br />
libre <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1903, recordando el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> los médico <strong>de</strong> efectuar<br />
<strong>la</strong> vacunación y revacunación a todos aquellos con los que t<strong>en</strong>ga contratada <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia facultativa.<br />
Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Pública <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1904.<br />
Ley <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia <strong>de</strong> 1904.<br />
Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1904, dando instrucciones para que se apoy<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> Comités contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1904, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong><br />
Médicos Titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> España.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1905, por el que se publica el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
Cuerpo <strong>de</strong> farmacéuticos Titu<strong>la</strong>res.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1905, <strong>en</strong> el que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s disposiciones para <strong>la</strong><br />
construcción y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros, así como para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> carne.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1905, para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los partidos farmacéuticos<br />
y dotación <strong>de</strong> sus titu<strong>la</strong>res.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1906, por el que se crea una comisión perman<strong>en</strong>te<br />
contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1906, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong><br />
Veterinarios Titu<strong>la</strong>res.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1908, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />
perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />
517
Real Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1908, por el que se impulsa el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908, <strong>en</strong> el que se dictan <strong>la</strong>s disposiciones<br />
oportunas a fin <strong>de</strong> evitar el frau<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias alim<strong>en</strong>ticias.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908, por <strong>la</strong> que se establece <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong><br />
todos los municipios <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 10.000 habitantes <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un <strong>la</strong>boratorio.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1909, aprobando con carácter provisional el<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Exterior.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1909, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> material con que<br />
<strong>de</strong>bían contar los <strong>la</strong>boratorios aprobados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />
1908.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909, recordando <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los servicios<br />
municipales <strong>de</strong>l Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Real Or<strong>de</strong>n 20 julio <strong>de</strong> 1909, autorizando a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />
Exterior <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909, sobre el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> datos<br />
estadísticos.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1909, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se obliga a que los municipios<br />
organic<strong>en</strong> bajo su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Institutos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1909, pot<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong> autonomía municipal <strong>en</strong><br />
temas sanitarios.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1910, estableci<strong>en</strong>do un servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prostitución <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> importancia.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1911, estableci<strong>en</strong>do los cometidos <strong>de</strong>l Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Alfonso XIII.<br />
518
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1911, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s disposiciones par <strong>la</strong><br />
constitución y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>provincia</strong>les y locales <strong>de</strong> protección<br />
a <strong>la</strong> infancia.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1911, por <strong>la</strong> que se convocan cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza para<br />
el manejo <strong>de</strong> los aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1911, recordando <strong>la</strong><br />
obligatoriedad <strong>de</strong> cumplir <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909 sobre el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> datos estadísticos.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1911, <strong>en</strong> el que se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> utilizar<br />
estrategias <strong>de</strong> recaudar fondos para <strong>la</strong> lucha antituberculosa.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1912, prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1912, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong><br />
Inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1913, justificando el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vacuna antitífica.<br />
Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1914, impulsando <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> juntas<br />
<strong>provincia</strong>les y locales <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />
Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1914, institucionalizando el “Día <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Tuberculosis” <strong>en</strong> España.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1914, sobre <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación a los<br />
tripu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> los buques.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1914, que convoca cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza práctica <strong>de</strong><br />
los aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial contra <strong>la</strong> Tuberculosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
26 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1914.<br />
519
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1915, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se dictan <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s para el régim<strong>en</strong> y<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia y represión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
m<strong>en</strong>dicidad.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1918, sobre peticiones <strong>de</strong> vacuna.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong><br />
reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo sifilíticas.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1918, se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta el acceso al cuerpo <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong>l<br />
servicio especial <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1918, or<strong>de</strong>nando se cump<strong>la</strong>n inmediatam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
disposiciones re<strong>la</strong>tivas al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1918, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Mata<strong>de</strong>ros.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1919, por <strong>la</strong> que el Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Alfonso XIII pasa a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones<br />
Sanitarias.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1919, estableci<strong>en</strong>do que sean <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>provincia</strong>les <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y gestión <strong>de</strong> recursos para <strong>la</strong> lucha<br />
antituberculosa.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1920, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1920, aprobando el segundo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo<br />
<strong>de</strong> Inspectores Provinciales <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1921, <strong>en</strong>cargando a los gobernadores <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una<br />
brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>.<br />
520
Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1921, resolvi<strong>en</strong>do consultas formu<strong>la</strong>das<br />
respecto a <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> algunos extremos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio<br />
<strong>de</strong> 1921.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1921, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se publica el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1922, vincu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> Brigada Sanitaria Provincial al<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1922, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se dispone <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
gratuita a los tripu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> barcos afectos <strong>de</strong> formas ambu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> v<strong>en</strong>éreosífilis.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1923, creando <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura<br />
adscrita al Consejo Superior <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1924, por el que se crea <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />
Sanidad.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1924, por el que se crea el Real Patronato para <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />
Reales Decretos <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio y <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1924, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> creación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral Antipalúdica.<br />
Real Decreto-Ley <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1925, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Municipal.<br />
Real Decreto-Ley <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />
Provincial.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1925, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Puericultura.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1927, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> disposiciones<br />
para <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> los Institutos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />
521
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1927, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se dispone <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l servicio<br />
<strong>de</strong> lucha oficial antiv<strong>en</strong>érea así como <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> los métodos terapéuticos<br />
y serológicos.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1927, por el que se regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1928, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial<br />
<strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1928, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>de</strong> los<br />
pueblos.<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1929, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción por ayuntami<strong>en</strong>tos y<br />
diputaciones a disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1930, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> mayo y Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad, regu<strong>la</strong>ndo los cursillos <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> el Cuerpo <strong>de</strong> Inspectores<br />
Municipales <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> reorganización <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1930, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los servicios<br />
veterinarios.<br />
Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1931, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando disuelta <strong>la</strong> Junta C<strong>en</strong>tral Administrativa<br />
<strong>de</strong>l Real Patronato <strong>de</strong> Lucha Antituberculosa.<br />
Ley <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931 por <strong>la</strong> que se crea el seguro <strong>de</strong> maternidad.<br />
Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1931, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando disueltas <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> lucha<br />
antituberculosa.<br />
522
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931, creando una sección <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> Tuberculosis,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias.<br />
Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1931 sobre sanidad municipal, que recibió fuerza <strong>de</strong> ley el<br />
15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1931.<br />
Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> los<br />
Institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s municipales <strong>de</strong> los<br />
ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1931 sobre<br />
tracoma.<br />
Leyes <strong>de</strong> 2 y 4 <strong>de</strong> diciembre y Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931, por el que se crea<br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Gana<strong>de</strong>ría e Industrias Pecuarias <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to.<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931, por <strong>la</strong> cual los<br />
servicios <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia quedan agrupados <strong>en</strong><br />
cuatro secciones.<br />
Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932, <strong>en</strong> el que se establece <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> los presupuestos<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> partida correspondi<strong>en</strong>te para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas.<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932, sobre <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1932, consignando <strong>en</strong> los<br />
presupuestos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l Estado una partida para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos<br />
disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos.<br />
Decreto <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1932, aprobando el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933,<br />
dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas adoptadas para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> rabia.<br />
523
Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1933, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res.<br />
Decreto <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1933, reorganizando los servicios antitracomatosos.<br />
Real Decreto <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1933, por el que se crea el Instituto Nacional <strong>de</strong><br />
V<strong>en</strong>ereología.<br />
Decreto <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1933, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />
medicina y farmacia.<br />
Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1933, adaptando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
nuevos servicios y organizaciones.<br />
Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934.<br />
Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to económico-administrativo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mancomunida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong><br />
personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos Provinciales <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y los<br />
Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los cuerpos <strong>de</strong> médicos municipales, inspectores farmacéuticos<br />
e inspectores veterinarios municipales, matronas y practicantes municipales.<br />
Decreto <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1935, reorganizando <strong>la</strong> lucha antituberculosa.<br />
Disposición <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1936, anu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> organización propuesta <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong>l<br />
año anterior.<br />
524
7.1.2. Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> archivo<br />
Archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (A.D.P.V.)<br />
A. C<strong>en</strong>tral<br />
A.1. Diputación <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o<br />
A.1.3. Actas impresas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones celebradas por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Sanidad<br />
A.3. Secretaría<br />
(1916-1917, 1921, 1925, 1926, 1930, 1931), vols. 7, 9, 12, 13, 17, 18.<br />
A.3.1. Secretaría G<strong>en</strong>eral<br />
A.3.1.12. Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1914, 1916-<br />
1939), vols. 12, 14-34.<br />
D.1. B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
D.1.2. Expedi<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>erales<br />
Caja 20, 1859.<br />
D.1.5. Establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos.<br />
D.1.5.1. Memorias, 1942<br />
D.1.6. Casa Misericordia.<br />
D.1.6.1. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />
Caja 1, 1719, 1833, 1891.<br />
D:1.6.4. Estadística.<br />
Cajas 1-4, 1871-1936.<br />
D.1.7. Casa B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />
D.1.7.1. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />
Caja 1, 1829, 1870, 1882.<br />
D.1.7.2. Memorias<br />
Caja 1, 1881, 1892<br />
D.1.7.4. Estadística<br />
Cajas 3-5: 1900-1930<br />
D.2. Sanidad<br />
D.2.2. Expedi<strong>en</strong>tes G<strong>en</strong>erales<br />
Caja 27, 1849<br />
Caja 39, 1854.<br />
525
Caja 50, 1854.<br />
Caja 59, 1857.<br />
Caja 148, 1882.<br />
Caja 159, 1891.<br />
D.2.3. Registros<br />
D.2.3.2. Médicos<br />
Volum<strong>en</strong> 1, 1877.<br />
D.2.6. Hospital<br />
D.2.6.1. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />
Caja 1: 1826; 1872.<br />
Caja 2: 1935<br />
D.2.6.2. Memorias<br />
Caja 1: 1849-1853<br />
D.2.6.3. Expedi<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>erales<br />
Caja 89: Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos impresos. Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Hospital<br />
Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1914.<br />
D.2.6.4. Estadística<br />
Cajas 1-12: 1906-1936<br />
526
7.1.3. Fu<strong>en</strong>tes impresas<br />
Publicaciones periódicas<br />
Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Madrid, 1921-1924.<br />
Boletín <strong>de</strong> Estadística Demográfico-Sanitaria. Madrid, Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad Exterior, 1909-1912; 1916-1917.<br />
Boletín <strong>de</strong> Estadística Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1915-1922.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano. Val<strong>en</strong>cia, 1841-1896; 1920-1935.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1930-1935.<br />
Boletín <strong>de</strong> Sanidad. Madrid, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad, 1879-<br />
1884; 1888-1896; 1899-1901.<br />
Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, 1919-1936.<br />
Boletín Sanitario Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1905-1913.<br />
Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1927-1929.<br />
Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Madrid, 1926-1931.<br />
La Crónica Médica. Val<strong>en</strong>cia, 1877-1894; 1907-1919; 1928-1936.<br />
La Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, 1901-1924.<br />
Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Tuberculosis. Val<strong>en</strong>cia, 1905-1936.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública. Madrid, 1932-1936.<br />
Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas. Val<strong>en</strong>cia, 1899-1920.<br />
527
Trabajos monográficos (impresos y manuscritos)<br />
Agui<strong>la</strong>r Jordán, J. La “Gota <strong>de</strong> Leche” <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />
Médicas, 5, 1903, 379-382.<br />
Agui<strong>la</strong>r Jordán, J. Sobre una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas más po<strong>de</strong>rosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia y medios para combatir<strong>la</strong>. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 6,<br />
1904, 67-72.<br />
A<strong>la</strong>font, F. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres. Boletín<br />
<strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, 13, 1873, 235-243.<br />
A<strong>la</strong>font, F. et al. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to,<br />
1879a.<br />
A<strong>la</strong>font, F. et al. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to,<br />
1879b.<br />
Alba<strong>la</strong><strong>de</strong>jo, L. <strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los Estados Unidos. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. 4, 1929, 79-87.<br />
Almazora, F. La lucha antituberculosa. Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y<br />
<strong>de</strong> Tuberculosis. 313, 1934, 41-42.<br />
Álvarez Sierra. Estudio sintético y crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antituberculosa. Revista<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, 318, 1934, 290-292.<br />
Álvarez Torres, R. Lo que pue<strong>de</strong>n y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer los equipos ambu<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
contra el tracoma <strong>en</strong> España. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad, 4, 1929, 776-783.<br />
Álvarez Torres, R. Trabajos <strong>de</strong>l Servicio Antitracomatoso. Revista <strong>de</strong> Sanidad e<br />
Higi<strong>en</strong>e Pública, 111, 1936, 548-553.<br />
Aranzadi, E. Diccionario <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción. Pamplona, Editorial Aranzadi, 1951.<br />
Ar<strong>en</strong>al, C. La B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía y <strong>la</strong> Caridad. Madrid, 1861.<br />
528
Aubán, M.; Guillén, M. La Sanidad val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> el año 1930. Disp<strong>en</strong>sario oficial<br />
antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 44, 1931, 2-7.<br />
Aubán, M. Servicio oficial <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis v<strong>en</strong>érea, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />
Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />
Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 164-168.<br />
Barrachina, P.T. Higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín Sanitario Municipal, 1, 1905, 62-64.<br />
Barreda, V. Las escue<strong>la</strong>s y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas. Boletín Sanitario<br />
Municipal, 1, 1905, 77-78.<br />
Barreda, V., Higi<strong>en</strong>e. Los pozos negros o ciegos y conductos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>sanche. Alcantaril<strong>la</strong>do. Boletín Sanitario Municipal, 2, 1906, 190-192,<br />
206-208.<br />
Bartrina, J.; Comín, J. La reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia merc<strong>en</strong>aria <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />
Crónica Médica, 15 marzo, 1930, 247-252.<br />
Becares, F. Proyecto <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médico-<strong>sanitaria</strong> rural. La<br />
Crónica Médica, 15 octubre, 1933, I-XVII.<br />
Bellogin García, M. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> salud. La Crónica Médica, 15 dic, 1931; 15<br />
<strong>en</strong>ero, 15 marzo, 15 abril, 1932a.<br />
Bellogín, M. Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad imponi<strong>en</strong>do multas por<br />
incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>sanitaria</strong>s. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 58, 1932b, 17-18.<br />
Bellogín, M. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>aria. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e<br />
Pública, 111,1936, 133, 242-252, 336-349.<br />
B<strong>en</strong>zo, M. La organización <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Córdoba (Breve nota<br />
informativa <strong>de</strong> los progresos logrados durante un <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io). Revista <strong>de</strong> Sanidad e<br />
Higi<strong>en</strong>e Pública, 82,1933, 391-399.<br />
529
Bermú<strong>de</strong>z Castro, C. IV Concurso anual <strong>de</strong> madres <strong>la</strong>ctantes. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 10, 1928a, 12.<br />
Bermú<strong>de</strong>z Castro, C. Persisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña contra <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>. Boletín Sanitario<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 11, 1928b, 14.<br />
B<strong>la</strong>nco Gran<strong>de</strong>, P. La asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria <strong>en</strong> España. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931, 589-606.<br />
BOLETÍN M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> Estadística Demográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> e Is<strong>la</strong>s<br />
Adyac<strong>en</strong>tes. Segundo semestre <strong>de</strong> 1978. Madrid, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad, 1880.<br />
BOLETÍN M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>. Madrid, Inspección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior, octubre, 1909.<br />
Bu<strong>en</strong>día, R. Papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera visitadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa. La Crónica<br />
Médica, 15 <strong>de</strong> mayo, 1931a, 465-472.<br />
Bu<strong>en</strong>día, R. El médico principal ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa. La Crónica<br />
Médica, 15 diciembre, 1931b, 1033-1037.<br />
Campá, F. Las disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Sanidad Municipal. La Crónica Médica,<br />
8, 1885, 624-627.<br />
Campos Pérez, J. Sección <strong>de</strong> veterinaria, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad,<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />
Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 49-54.<br />
Cantó, F. Servicios <strong>de</strong> Sanidad Municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La Crónica Médica, 5, 1881,<br />
65-69.<br />
Cantó B<strong>la</strong>sco, F.; Gómez Reig, C. et al. Debate sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad municipal.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, 17, 1881, 239-240, 252-256, 266-272,<br />
368-372, 385-388, 402-404, 420.<br />
Carlán, D. Directores <strong>de</strong> Sanidad Marítima. El Siglo Médico, 21, 1874, 417.<br />
530
Carsí, V. Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1901. La Medicina<br />
Val<strong>en</strong>ciana, 2, 1902, 102-112, 135-144, 161-164, 193-205.<br />
Carsi, V. Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1902. La Medicina<br />
Val<strong>en</strong>ciana, 36, 1903, 361-370.<br />
Carsi, V. Los consultorios <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> pecho (Gotas <strong>de</strong> Leche). Un gran <strong>en</strong>emigo <strong>de</strong><br />
los niños. El verda<strong>de</strong>ro Hero<strong>de</strong>s. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 4, 1904, 335-337.<br />
Carsi, V. El alcantaril<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 4, 1904, 65-72, 97-<br />
104, 5, 1905, 7-13, 326-335.<br />
Carsi, V. El alcantaril<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín Sanitario Municipal, 2, 1906, 222-<br />
224, 238-240, 254-256, 270-272, 302-304.<br />
Cartañá Castellá, P.; Canicio García, I.; Fabrega Huga, J. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña<br />
antipalúdica realizada <strong>en</strong> el Delta <strong>de</strong>l Ebro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1925 al 1932, ambos<br />
inclusive. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82,1933, 113-138.<br />
CASA <strong>de</strong> Misericordia. Nuevas Constituciones que se mandan observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa y<br />
Hospital <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1719.<br />
CASA <strong>de</strong> Misericordia. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Casa Hospicio <strong>de</strong> Pobres <strong>de</strong> Nuestra<br />
Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia, aprobado por el Rey Nuestro Señor, Don Fernando<br />
VII, 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1833. Val<strong>en</strong>cia, 1833.<br />
CASA <strong>de</strong> Misericordia. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Casa-Hospicio <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Misericordia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Francisco Vives Mora, 1891.<br />
Cavanilles, J.A. Observaciones sobre <strong>la</strong> historia natural, geografía, agricultura,<br />
pob<strong>la</strong>ción y frutos <strong>de</strong>l Reyno <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta Real, 1795-1797.<br />
CENTROS Secundarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Creación <strong>de</strong> 15 C<strong>en</strong>tros Secundarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
Rural. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 60, 1932, 10-<br />
11.<br />
531
CIRCULAR <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
9, 1928a, 15.<br />
CIRCULAR <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
10, 1928b, 12.<br />
CIRCULAR <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
11, 1928c, 14.<br />
Colomina Navarrete, R. Laboratorio Químico Municipal. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos<br />
practicados <strong>en</strong> 1909. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to, 1909.<br />
Comín, J. Ori<strong>en</strong>taciones para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />
Crónica Médica, 15 marzo, 1930, 243-246.<br />
COMISIÓN Perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> Tuberculosis. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Bernardino Valls, 1914.<br />
CONFERENCIA europea <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural, conclusiones. La Crónica Médica, junio<br />
1931, VIII-XI.<br />
CONGRESOS. V Congreso Nacional <strong>de</strong> Pediatría. Boletín m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, mayo, 1933, 33-34.<br />
Corrales Vic<strong>en</strong>te, P. La importancia <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros Secundarios <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e rural. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 81,1933, 270-273.<br />
Cortés Pastor, A. El médico rural. La Crónica Médica, 669, 1917, 27-29.<br />
Chabás, J. El error y lógico fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa. Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y<br />
<strong>de</strong> Tuberculosis, 306, 1933, 300-302.<br />
Chapin, Ch. V. La ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 3, 1928, 540-557.<br />
De Pa<strong>la</strong>cios, J; Cortinas, G. Importancia <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa<br />
(Estadísticas <strong>de</strong>l Real Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Victoria Eug<strong>en</strong>ia, <strong>de</strong><br />
Madrid). Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 21-26.<br />
532
De Ve<strong>la</strong>sco, L. Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso C<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />
Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />
Sanitarios Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 131-134.<br />
Del Campo, A. Enfermeras visitadoras g<strong>en</strong>eralizadas y especializadas. Revista <strong>de</strong><br />
Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 1240-1242.<br />
Del Campo, A. Cualida<strong>de</strong>s mínimas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermeras visitadoras y objetivos <strong>de</strong> su<br />
trabajo. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 65-67.<br />
Del Campo, A.; Pita Gandarias, A. Nota sobre <strong>la</strong> lucha antipalúdica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
<strong>de</strong> Cáceres (años 1921-1932). Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 81, 1933,<br />
553-587.<br />
Díaz, Juan José. Sección paramédica. La Crónica Médica, febrero, 1932, I-VII.<br />
Diez Fernán<strong>de</strong>z, C. Sobre el valor y <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> los Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 10, 1935, 56-62.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />
1922. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, 1923.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />
1923. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, 1924.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />
1924. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, 1925.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. La Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y el problema<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4,<br />
1929a, 387.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. La primera Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Boletín<br />
Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929b, 432-433.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Los directores G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad. Boletín<br />
Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929c, 516, 561.<br />
533
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Nuevo Inspector G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior. D.<br />
Eduardo Pascual. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930a.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Los directores G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad. D. Manuel<br />
Martín Sa<strong>la</strong>zar. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930b,<br />
39-40.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Los directores G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad. D. Francisco<br />
Murillo. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930c, 124-<br />
133.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Los directores G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad. D. Antonio<br />
Horcada Mateos. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930d,<br />
245-246.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Casa <strong>de</strong>l Pueblo. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 1274-1275.<br />
DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. El nuevo Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Revista <strong>de</strong><br />
Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 8₂ ,1933, 426.<br />
DISPENSARIOS. Se crean 50 disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Boletín<br />
<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 71, 1933, 12.<br />
DISPENSARIOS antitracomatosos. Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad<br />
<strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1931 sobre tracoma. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 52, 1931, 12.<br />
DISPENSARIOS antitracomatosos. La lucha oficial contra el tracoma. Decreto <strong>de</strong><br />
diecisiete <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1933 reorganizando los correspondi<strong>en</strong>tes servicios. Boletín<br />
<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 71, 1933, 14-16.<br />
DISPENSARIOS antituberculosos. El Dr. D. Adolfo Gil y Morte. La Medicina<br />
Val<strong>en</strong>ciana, 226, 1920, 5-10.<br />
534
DISPENSARIOS antituberculosos. La insta<strong>la</strong>ción y sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 20 disp<strong>en</strong>sarios<br />
antituberculosos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
60, 1932a, 11-12.<br />
DISPENSARIOS antituberculosos. Los nombrami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> personal para los<br />
disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 64, 1932b, 12.<br />
DISPENSARIOS antiv<strong>en</strong>éreos. Disp<strong>en</strong>sario oficial antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l<br />
<strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 44, 1931, 2-7.<br />
DISPENSARIOS antiv<strong>en</strong>éreos. Creación <strong>de</strong> 32 disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos. Boletín<br />
<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 69, 1933, 16.<br />
DISPENSARIOS antiv<strong>en</strong>éreos. Estadísticas <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong><br />
Játiva, Sueca, Alcira y Gandia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 80, 1934, 10, 16.<br />
ESCUELA Nacional <strong>de</strong> Sanidad. Se inaugura el curso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Sanidad.<br />
Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 858-861.<br />
ESCUELA Nacional <strong>de</strong> Sanidad. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Sanidad durante el curso 1931-32. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e<br />
Pública, 81, 1933, 66-70.<br />
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 5, 1928, 4-11.<br />
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Campaña <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
Infantil. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 45, 1931,<br />
10.<br />
535
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Los Cursillos especiales gratuitos para<br />
señoritas y recién casadas. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 58, 1932a, 6-7.<br />
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. La actuación social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Puericultura. Confer<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong>s madres <strong>la</strong>ctantes. Doce lecciones teóricas <strong>de</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 59,<br />
1932b, 6-8.<br />
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Servicio <strong>de</strong> acción social: “Cátedra<br />
Ambu<strong>la</strong>nte”. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 71,<br />
1933a, 6.<br />
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. I Cursillo <strong>de</strong> Puericultura especial para<br />
médicos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 73, 1933b,<br />
8-9.<br />
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Labor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cátedra Ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Campaña <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 77, 1933c, 23-30.<br />
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil. Val<strong>en</strong>cia,<br />
Tipografía Dionisio Martínez, 1934a.<br />
ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. I Cursillo <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Esco<strong>la</strong>r especial para<br />
médicos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 80, 1934b,<br />
6-9.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Aldave, L. Servicio Antitracomatoso, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />
Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />
Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 142-148.<br />
Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portil<strong>la</strong>, J. De <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis v<strong>en</strong>érea. Boletín<br />
Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 3, 1928, 283-289.<br />
536
Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portil<strong>la</strong>, J. La vigi<strong>la</strong>ncia médica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución y su valor<br />
profiláctico. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929, 677-<br />
684.<br />
Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los Ríos, A. La quinta casa <strong>de</strong> socorro. Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico<br />
Val<strong>en</strong>ciano, 8, 1862-1863, 124-131.<br />
Ferrán, J. En <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa propia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 15, 1915, 136-141.<br />
Ferrer y Julvé, N. Casas <strong>de</strong> Socorro. Necesidad <strong>de</strong> su p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, 9, 1867, 32-35.<br />
Ferret y Obrador, G. Hacia <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra Sanidad regional. Los Institutos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 51, 1931a, 1-3.<br />
Ferret y Obrador, G. Proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> Brigadas y Subrigadas y Puestos <strong>de</strong><br />
auxilio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 54, 1931b, 2-5.<br />
Ferret y Obrador, G. Presupuesto para el año 1932. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 56, 1932, 6-7.<br />
Francos Rodríguez, J. El Cuerpo <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria<br />
Val<strong>en</strong>ciana, 63, 1924, 2-4.<br />
García Brust<strong>en</strong>ga, A. El Dr. Ferret, inspector <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y director <strong>de</strong><br />
este Boletín, marcha a Barcelona para ocupar iguales cargos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 55, 1931, 2-6.<br />
García Brust<strong>en</strong>ga, A. Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> : Inspección<br />
Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />
los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />
1933a, 68-113.<br />
537
García Brust<strong>en</strong>ga, A. La <strong>en</strong>señanza y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil. Disp<strong>en</strong>sarios<br />
y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Puericultura. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 78, 1933b, 3-6.<br />
Gavio<strong>la</strong>, J. B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia Municipal. La Crónica Médica, 2, 1879, 424-428, 454-460,<br />
486-493, 526-530.<br />
Gim<strong>en</strong>o <strong>de</strong> San<strong>de</strong>, A. C<strong>en</strong>tros primarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e rural. Revista <strong>de</strong> Sanidad e<br />
Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 573-590.<br />
Giné y Partagás, J. Curso elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Privada y Pública, Higi<strong>en</strong>e <strong>pública</strong>.<br />
Barcelona, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Narciso Ramírez y Compañía, tomo 2º, 1871.<br />
Gómez Ferrer, R. Cuestión terminada. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 15, 1915, 289-290.<br />
Gómez Reig, C. El cuerpo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y salubridad municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />
Crónica Médica, 4, 1880a, 207-212.<br />
Gómez Reig, C. Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s reinantes (<strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia). La Crónica Médica, 4,<br />
1880b, 299-306.<br />
González Medina, M. Disp<strong>en</strong>sario oficial antiv<strong>en</strong>éreo insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios Provinciales.<br />
Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 174-180.<br />
González Rey, R. Disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>: Inspección<br />
Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />
los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />
1933, 170-172.<br />
Hapke. El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal juzgado por un técnico extranjero.<br />
Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1929.<br />
Hernán<strong>de</strong>z Guerra, J. La Comisión perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Investigaciones <strong>sanitaria</strong>s. Revista<br />
<strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 232-234.<br />
538
Hernán<strong>de</strong>z-Pacheco; Abril Canovas, M. Ensayo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural <strong>en</strong> <strong>la</strong> huerta <strong>de</strong><br />
Murcia. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos realizados durante el primer semestre <strong>de</strong> 1931.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 219-223.<br />
HIGIENE Rural (La). Crítica y alegato. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana,<br />
48, 1923, 12-16.<br />
HIGIENE Rural. Sociedad <strong>de</strong> Naciones. <strong>Organización</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Confer<strong>en</strong>cia<br />
Europea <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural. La Crónica Médica, 15 junio, 1931, VIII-XI.<br />
Horcada, A. Despedida <strong>de</strong>l Director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 250.<br />
HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Hospital Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1850.<br />
HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> suministro <strong>de</strong> raciones y sistema p<strong>en</strong>sionario,<br />
por acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Administrativa y <strong>la</strong> Dirección. Val<strong>en</strong>cia, 1872.<br />
HOSPITAL Provincial. Recuerdo <strong>de</strong> una visita al Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Ferrer <strong>de</strong> Orga, 1873.<br />
HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia,<br />
Oficina tipográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1881.<br />
HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermerías <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1897.<br />
HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inclusa <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1898a.<br />
HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Régim<strong>en</strong> Administrativo <strong>de</strong>l Hospital<br />
Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1898b.<br />
HOSPITAL Provincial. Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1914.<br />
539
HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Médico y Practicantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia Provincial. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1933.<br />
HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Facultativo <strong>de</strong>l Hospital y Asilos<br />
Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, 1935.<br />
IGUALA médica. Proyecto <strong>de</strong> bases para su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación. Proposición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comisión especial <strong>de</strong>signada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional <strong>de</strong> Colegios Médicoa.<br />
Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana, 154, 1933, 8-14.<br />
INSPECCIÓN <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad. La nueva c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> partidos médicos.<br />
Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 11, 1928, 2-11.<br />
INSPECCIÓN Provincial <strong>de</strong> Sanidad. Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 64, 1932, 2-3.<br />
INSPECCIÓN Provincial <strong>de</strong> Sanidad. Con éxito extraordinario se celebra <strong>en</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia “Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil”. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 65, 1932, 2-25.<br />
INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Cursillo dirigido a farmacéuticos Inspectores<br />
Municipales <strong>de</strong> Sanidad. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 51, 1931a, 11.<br />
INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. IV cursillo para médicos Inspectores<br />
Municipales <strong>de</strong> Sanidad. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 52, 1931b, 1.<br />
INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Presupuesto <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />
para el año 1932. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
56, 1932a, 6-7.<br />
INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. El Dr. Tomás Peset Aleixandre, nuevo inspector<br />
<strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> esta <strong>provincia</strong>. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 58, 1932b, 1.<br />
540
INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sinfecciones practicadas por el<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e durante el año 1932. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 69, 1933a, 10.<br />
INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Un día <strong>de</strong> júbilo para el Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. La<br />
inauguración oficial <strong>de</strong> nuestra casa. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 73, 1933b, 1-4.<br />
INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Profi<strong>la</strong>xis social antiv<strong>en</strong>érea. I Cursillo <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo-sifilíticas y su clínica. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 79, 1934a, 1-6.<br />
INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Cursillo breve <strong>de</strong> terapéutica <strong>de</strong>rmatológica.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 79, 1934b, 6.<br />
Izquierdo, D. La vacunación por el B.C.G. <strong>en</strong> el medio rural, <strong>en</strong>: Inspección<br />
Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />
los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />
1933, 138-141.<br />
JUNTA municipal <strong>de</strong> Sanidad. Las Disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />
La Crónica Médica, 8, 1885, 624-627.<br />
Laffón, M. Significación <strong>de</strong>l seguro <strong>de</strong> maternidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> puericultura españo<strong>la</strong>.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 502-14.<br />
Lechón. Una visita al hospital civil <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. La Crónica Médica, 2 ,1879, 338-<br />
341, 360-364, 391-395, 428-430, 461-462.<br />
LEY <strong>de</strong> Bases. Un proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Reorganización Sanitaria. Boletín <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana, 159, 1934, 9-24.<br />
LIGA antituberculosa. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 6, 1906, 127.<br />
Llopis, J.M. Ante un proyecto <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Instrucción <strong>pública</strong>. La co<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> los rurales. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930a,<br />
51-53.<br />
541
Llopis, J.M. El nuevo Director <strong>de</strong> Sanidad. La toma <strong>de</strong> posesión. D José Alberto<br />
Pa<strong>la</strong>nca. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930b, 251-<br />
253.<br />
Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. Disp<strong>en</strong>sario antituberculoso <strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong>: Inspección Provincial<br />
<strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Memoria <strong>de</strong> los<br />
Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933,<br />
135-137.<br />
Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. Bosquejo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> lucha antituberculosa <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />
Crónica Médica, 15 <strong>en</strong>ero, 1935, 60-76.<br />
Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
Siete años <strong>de</strong> <strong>la</strong>bor (mayo 1933-diciembre 1939). Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>te Martí Mas,<br />
1940.<br />
López Fernán<strong>de</strong>z, A. Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa, <strong>en</strong>: Inspección<br />
Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />
los Servicios Sanitarios Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />
1933.<br />
López Ramón, V. Exam<strong>en</strong> comparativo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia nosocomial y <strong>la</strong><br />
domiciliaria. Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, 13, 1873, 11-22, 39-44,<br />
111-116, 138-141.<br />
Manzanete, R. Contribución al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 545-551.<br />
Marqués Gil, J. Sección <strong>de</strong> Química, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />
Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 55-58.<br />
Martín Sa<strong>la</strong>zar, M. La Sanidad <strong>en</strong> España. Madroid, Discursos leídos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina, Madrid, Impr. Del Colegio Nacional <strong>de</strong> Sordomudos y<br />
<strong>de</strong> Ciegos, 1913, 92.<br />
542
Martínez Alcubil<strong>la</strong>, M. Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Españo<strong>la</strong>. 6ª edición,<br />
Madrid, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Asilo <strong>de</strong> Huérfanos <strong>de</strong>l Sagrado Corazón <strong>de</strong> Jesús, 1914-<br />
1930.<br />
Martínez Alcubil<strong>la</strong>, M. Boletín Jurídico-Administrativo. Anuario <strong>de</strong> Legis<strong>la</strong>ción y<br />
Jurispru<strong>de</strong>ncia. Apéndice <strong>de</strong>l Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Españo<strong>la</strong>.<br />
Madrid, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Asilo <strong>de</strong> Huérfanos <strong>de</strong>l Sagrado Corazón <strong>de</strong> Jesús, 1868-<br />
1936.<br />
Martínez Sellés. Una epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Fiebre Tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> Loriguil<strong>la</strong>. Boletín Sanitario <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 14, 1928, 3-4.<br />
Mén<strong>de</strong>z Álvaro, F. Consi<strong>de</strong>raciones sobre <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública y mejoras que rec<strong>la</strong>ma<br />
<strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e Municipal. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta José Rodríguez, 1853.<br />
Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia. Colección Legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> España. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia, 1848-1891.<br />
Mon<strong>la</strong>u, P.F. Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública, 2ª edición. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
Riva<strong>de</strong>neyra, vol. III, 1862.<br />
Morales, Díaz, J. La lucha antituberculosa (esquema sanitario). Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929, 768-775.<br />
MORTALIDAD. Mortalidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a y paludismo <strong>en</strong> diversos estados<br />
europeos. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1, 1926, 55-65.<br />
MOVIMIENTO continuo. El. El Siglo Médico, 21, 1874, 415.<br />
Murillo, F. La reorganización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Gobernación, 1909.<br />
Murillo, F. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública. Madrid, Discursos leídos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina, 1918.<br />
Nájera, L. El Dr. Pulido. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 12, 1932, 1287-<br />
1288.<br />
543
NATALIDAD y mortalidad. Resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> España.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 479-498.<br />
NATALIDAD y mortalidad. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad y mortalidad <strong>de</strong> España <strong>en</strong><br />
1935. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 111, 1936, 423-448.<br />
OBRA <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910 a 1912 (La). Madrid, Impr<strong>en</strong>ta y<br />
<strong>en</strong>c. V. Tor<strong>de</strong>sil<strong>la</strong>s, 1914.<br />
Orel<strong>la</strong>no, M. Higi<strong>en</strong>e Municipal. Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />
Crónica Médica, 10, 1886-87, 264-267.<br />
Or<strong>en</strong>sanz, J. La tuberculosis bovina: su profi<strong>la</strong>xia por <strong>la</strong> vacuna antialfa. Revista <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, mayo, 1931.<br />
ORGANIZACIÓN <strong>sanitaria</strong>. La comisión interministerial. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 37-38.<br />
Ortí y Tronch, F.; Ballester <strong>de</strong> los Reyes, E. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana, 4, 1919, 10-14.<br />
Oyuelos Pérez, R. Legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Medicina. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Ricardo Rojas,<br />
1895.<br />
Pardo, P. Medios prácticos para int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong> puericultura <strong>en</strong> los distritos rurales. La<br />
Crónica Médica, 15 julio, 1930, 577-596.<br />
Pascua, M. Mortalidad por grupos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> España. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929, 28-47.<br />
Pascua, M. Mortalida<strong>de</strong>s crudas y estandarizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s y capitales<br />
españo<strong>la</strong>s. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 449-<br />
456.<br />
544
Pascua, M. Mortalida<strong>de</strong>s crudas y estandarizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s y capitales<br />
españo<strong>la</strong>s. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931a, 129-<br />
137.<br />
Pascua, M. Mortalidad real <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el período 1921-1920. Boletín Técnico <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931b, 208-212.<br />
Pascua, M. La mortalidad infantil <strong>en</strong> España (confer<strong>en</strong>cia publicada <strong>en</strong> El Siglo<br />
Médico). Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Tuberculosis, 183, 1931c,<br />
36.<br />
Pascua, M. El presupuesto <strong>de</strong> Sanidad. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 67, 1932a, 2-6.<br />
Pascua, M. Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong>l Pueblo.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932b, 1274-1275.<br />
Pascua, M. La mortalidad infantil <strong>en</strong> España. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Estadísticas<br />
Sanitarias, 1934.<br />
Pascua, M. La mortalidad específica <strong>en</strong> España. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Estadísticas<br />
Sanitarias, 2 vols., 1934-35.<br />
Pascua, M. Mortalidad Específica <strong>en</strong> España. Madrid, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad, 1935.<br />
Passicot, J.M.; Pereyra Ramírez, E. La vacuna y suero anti-alfa <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />
infancia. Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, 318, 1934, 287-290.<br />
Pérez Abad, F. Servicio y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea <strong>de</strong> Gandía, <strong>en</strong>:<br />
Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F.<br />
Vives Mora, 1933, 183-184.<br />
Pérez Fuster, J. Informe dado <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal, <strong>en</strong> el que<br />
trata <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas que más se consum<strong>en</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />
Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 7, 1907, 257-263, 289-294, 321-329.<br />
545
Pérez Fuster, J. Análisis <strong>de</strong> aguas. Trabajos remitidos a <strong>la</strong> Inspección Municipal <strong>de</strong><br />
Sanidad por el señor Jefe <strong>de</strong>l Laboratorio bacteriológico. Boletín Sanitario<br />
Municipal, 4, 1908, 37-41.<br />
Pérez Fuster, J. Informe remitido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> París al Alcal<strong>de</strong>-Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l<br />
Excel<strong>en</strong>tísimo Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 12, 1912,<br />
78-86.<br />
Pérez Fuster, J. Estudio comparativo <strong>de</strong> los métodos más <strong>en</strong> uso para el tratami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 15, 1915a, 44-53.<br />
Pérez Fuster, J. Tratami<strong>en</strong>to prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 15,<br />
1915b, 205-210.<br />
Pérez Fuster, J. Memoria-Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos realizados <strong>en</strong> el Laboratorio<br />
Bacteriológico Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1916. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana,<br />
17, 1917, 59-63.<br />
Pérez Fuster, J. Noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias reinantes <strong>en</strong> esta <strong>provincia</strong>. Peligros que<br />
nos am<strong>en</strong>azan. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 18, 1918, 409-413.<br />
Pérez Fuster, J. Contribución al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> gripe. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 21,<br />
1921, 18-22.<br />
Perrón, J. Consi<strong>de</strong>raciones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia y su<br />
<strong>provincia</strong>. La Crónica Médica, 15 julio, 1931, 612-25.<br />
Peset Alexandre, J. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate sobre vacunación antitífica profiláctica que<br />
tuvo lugar <strong>en</strong> el Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1917. La Medicina<br />
Val<strong>en</strong>ciana, 199, 1917a, 350-379.<br />
Peset Alexandre, J. Vacunación antitífica <strong>en</strong> medio epidémico. Revista Val<strong>en</strong>ciana<br />
<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 19, 1917b, 52-55.<br />
546
Peset Alexandre, J. Vacunación antitífica prev<strong>en</strong>tiva. Confer<strong>en</strong>cia dada <strong>en</strong> el Instituto<br />
Médico Val<strong>en</strong>ciano. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 19, 1917c, 161-<br />
169.<br />
Peset Alexandre, J. El Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 3, 1922-1923, 453-475.<br />
Peset Alexandre, T. El Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y su organización actual, <strong>en</strong>:<br />
Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F.<br />
Vives Mora, 1933a, 7-9.<br />
Peset Alexandre, T. Nuestra impresión final, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad,<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />
Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933b, 194-196.<br />
Peset Alexandre, T., Propaganda, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />
Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933c, 38-39.<br />
Peset Alexandre, T. <strong>Organización</strong> a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el próximo año 1934, <strong>en</strong>: Inspección<br />
Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />
los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />
1933d, 188-192.<br />
Peset Alexandre, T. Propósitos al empezar el año 1933. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 68, 1933e, 1.<br />
Peset Aleixandre, T. Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil. Boletín <strong>de</strong>l<br />
Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 77, 1933f, 2-11.<br />
Peset Alexandre, T. Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia,<br />
Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933g.<br />
Peset Alexandre, T. Profi<strong>la</strong>xis social antiv<strong>en</strong>érea. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 79, 1934, 1-6.<br />
547
Peset Cervera, V. Proyecto <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y <strong>de</strong> salubridad<br />
municipal. Val<strong>en</strong>cia, Juan Guix, 1881.<br />
Peset Cervera, V. El Laboratorio Químico Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Gaceta <strong>de</strong> los<br />
hospitales, revista quinc<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Medicina y Cirugía prácticas, 1, 1882, 409-414.<br />
Peset Cervera, V. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas sulfurosas-termales, clorurado-sódicas, <strong>de</strong>l<br />
Pu<strong>en</strong>te Molinell (Val<strong>en</strong>cia). La Crónica Médica, 7, 1883, 85-88.<br />
Peset Cervera, V. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia La Vel<strong>la</strong> (Ribarroja). La Crónica<br />
Médica, 7, 1884a, 330-332.<br />
Peset Cervera, V. Las adulteraciones higiénicas. La Crónica Médica, 7, 1884b, 392-<br />
397.<br />
Peset Cervera, V. Las aguas <strong>de</strong>l Turia. La Crónica Médica, 7, 1884c, 647-650, 680-<br />
683, 712-717, 8, 43-49, 75-82.<br />
Peset Cervera, V. Grado <strong>de</strong> potabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> Go<strong>de</strong>l<strong>la</strong> (Val<strong>en</strong>cia). La<br />
Crónica Médica, 10, 1887, 523-528.<br />
Peset Cervera, V. Laboratorio y clínica. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 1,<br />
1899, 261-267.<br />
Peset Cervera, V. Higi<strong>en</strong>e local. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 8, 1906,<br />
270-271.<br />
Peset Cervera, V. El subsuelo <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas,<br />
12, 1910, 162-166.<br />
Peset y Vidal, J.B. Casa <strong>de</strong> Socorro durante <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />
Médico Val<strong>en</strong>ciano, 14, 1875, 265-272.<br />
Peset y Vidal, J.B. Bosquejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Impr<strong>en</strong>ta<br />
Ferrer Ortega, 1876.<br />
548
Pintor, A. <strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona influ<strong>en</strong>ciada por el C<strong>en</strong>tro secundario <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e rural <strong>de</strong> Jaca. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 8₂ ,1933, 266-269.<br />
Piñol y Verges, J. Reseña <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa-Hospicio <strong>de</strong> Nuestra<br />
Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia y <strong>de</strong> su estado moral, acompañada <strong>de</strong> un Proyecto <strong>de</strong><br />
Reforma que su director, D. Juan Piñol y Verges pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> Excma.<br />
Diputación Provincial para su exam<strong>en</strong> y aprobación si lo consi<strong>de</strong>ra digno <strong>de</strong><br />
merecer<strong>la</strong>. Val<strong>en</strong>cia, 1872.<br />
Pitaluga Fattori, G.; Bu<strong>en</strong> Lozano, Sadi <strong>de</strong>; B<strong>en</strong>zo Cano, M. Organismos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong><br />
investigación y <strong>en</strong>señanzas <strong>sanitaria</strong>s y sus re<strong>la</strong>ciones con los <strong>de</strong>más c<strong>en</strong>tros<br />
sanitarios, <strong>en</strong>: Nájera Angulo, L. (ed) Libro <strong>de</strong> actas <strong>de</strong>l Primer Congreso<br />
Nacional <strong>de</strong> Sanidad. Madrid, 6-12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1934, tomo I, 1935, 409-447.<br />
PRESUPUESTO Instituto Provincial Higi<strong>en</strong>e para el año 1932. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 56, 1932, 6-7.<br />
PREVENTORIOS. Los Prev<strong>en</strong>torios infantiles. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929, 646-647.<br />
Pulido Fernán<strong>de</strong>z, A. Sanidad Pública <strong>en</strong> España y ministerio social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />
médicas. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta E. Teodoro, 1902.<br />
Ramón Mén<strong>de</strong>z, V. La fiebre tifoi<strong>de</strong>a y <strong>la</strong> vacunación antitífica. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 8, 1928, 2-3.<br />
Ramón Mén<strong>de</strong>z, V. Sección <strong>de</strong> Bacteriología, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad,<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />
Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 59-63.<br />
Recio, P. La Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Interior. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 855-857.<br />
Recio, P. La Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias. Lo que acerca <strong>de</strong> el<strong>la</strong><br />
nos ha dicho el doctor Cortezo. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Sanidad, 6, 1931, 122-124.<br />
549
REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> prostitución <strong>pública</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia,<br />
Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Ferrer <strong>de</strong> Orga, 1865.<br />
REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to especial sobre <strong>la</strong>s mugeres <strong>pública</strong>s <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
Val<strong>en</strong>cia, Sección <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Emilio Pascual, 1879.<br />
REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Municipal <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong><br />
junio <strong>de</strong> 1882. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1882.<br />
REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 23<br />
<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1890. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1890.<br />
REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 28<br />
<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1894. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1894.<br />
REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Instituto Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
1911. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1911.<br />
REGLAMENTOS. Comisión Perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> Tuberculosis, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Junta Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Val<strong>en</strong>cia, Bernardino Valls, 1914.<br />
REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia,<br />
Junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad, Papelería <strong>de</strong> Rafael Roca, 1926a.<br />
REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial. Val<strong>en</strong>cia,<br />
Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1926b.<br />
REVISTA. Las reformas <strong>de</strong> nuestra revista. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931, 765-771.<br />
Román Manzanete, J. Contribución al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre<br />
tifoi<strong>de</strong>a. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 545-551.<br />
Rubio Huerta, L. Disp<strong>en</strong>sario antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />
Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />
Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933a, 152-161.<br />
550
Rubio Huerta, L. El problema social <strong>de</strong>l tracoma. La lucha contra el tracoma <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 69, 1933b, 3-4.<br />
Rubio Huerta, L. El problema social <strong>de</strong>l tracoma. El tracoma y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Boletín <strong>de</strong>l<br />
Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 71, 1933c, 2-4.<br />
Ruesta, S. El 1er. Congreso <strong>de</strong> Sanidad Nacional. La Crónica Médica, 15 <strong>de</strong> julio,<br />
1934, IV-XI.<br />
Sacabejos, H. El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> “lucha”. Revista <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, 319, 1934, 321-322.<br />
Salvat Navarro, A. Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La vacunación antitífica<br />
<strong>en</strong> el pueblo <strong>de</strong> Dos Aguas. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 15, 1913,<br />
385-395.<br />
Sánchez Verdugo, J. Estudio estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong><br />
España. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 1197-1211.<br />
Sánchis Bergón, J. Higi<strong>en</strong>e popu<strong>la</strong>r. Cartil<strong>la</strong> higiénica contra el sarampión. Boletín<br />
Sanitario Municipal, 1, 1905a, 13-16.<br />
Sánchis Bergón, J. Cartil<strong>la</strong> popu<strong>la</strong>r para precaverse <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> (PIGOTA). Boletín<br />
Sanitario Municipal, 1, 1905b, 28-29.<br />
Sánchis Bergón, J. Consejos higiénicos para preservarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a. Boletín<br />
Sanitario Municipal, 1, 1905c, 141-144.<br />
SANIDAD marítima. Nuestra sanidad marítima. El Siglo Médico, 21, 1874, 322-324.<br />
SANIDAD civil. Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad Civil. La Crónica Médica, 118, 1882,<br />
685.<br />
Sanz, E. Servicio antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> Játiva, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad,<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />
Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 185-187.<br />
551
Sayé, L. Las nuevas ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa y su aplicación <strong>en</strong><br />
España. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 438-469.<br />
SEGUROS. Los seguros obligatorios <strong>de</strong> maternidad y <strong>en</strong>fermedad. Boletín Técnico<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 121-123.<br />
SEGUROS. El seguro <strong>de</strong> maternidad. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932,<br />
330-333.<br />
Serrador Gómez, J. El médico rural. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana, 56,<br />
1924, 2-3.<br />
Sobrino, F. Sanidad <strong>de</strong> puertos. El Siglo Médico, 21, 1874, 543.<br />
Torres Colomer. Disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> Alcira, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />
Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />
Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 181-182.<br />
Trigo, M. Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> vulgarización <strong>sanitaria</strong> contra <strong>la</strong> rabia. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 13, 1928, 5-12.<br />
Tu<strong>de</strong><strong>la</strong>. Medidas <strong>sanitaria</strong>s para <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. Boletín Sanitario<br />
Municipal, 1, 1905, 126-127.<br />
VACUNACIÓN. Unas reformas <strong>sanitaria</strong>s y una gran experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vacunación.<br />
Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, 276, 1931, 34-35.<br />
Vidal Jordana, J. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>provincia</strong> y<br />
capital, y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> España. Dec<strong>en</strong>io 1921-1930. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 72, 1933a, 2-4.<br />
Vidal Jordana, J. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante 1932.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 76, 1933b, 1-7.<br />
Vidal Jordana, J. Sección <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología y Estadística, <strong>en</strong>: Inspección Provincial<br />
<strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Memoria <strong>de</strong> los<br />
552
Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933c,<br />
10-35.<br />
Vidal Jordana, J. La fiebre tifoi<strong>de</strong>a y su mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 68, 1933d, 2-7.<br />
Vidal Jordana, J.; <strong>de</strong>l Pino y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega, M. Disp<strong>en</strong>sario Antipalúdico <strong>de</strong>l Grao <strong>de</strong><br />
Castellón. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931, 257-<br />
291.<br />
Vi<strong>la</strong> Barberá, R. Servicio antiv<strong>en</strong>éreo <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Trabajos realizados por<br />
el médico bacteriólogo Dr. Vi<strong>la</strong> Barberá <strong>en</strong> el año 1933, <strong>en</strong>: Inspección<br />
Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />
los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />
1933, 173.<br />
Vil<strong>la</strong>r Salinas, S.J. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por tuberculosis <strong>en</strong> Santan<strong>de</strong>r. Revista<br />
<strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 21, 1947, 655-690.<br />
VIRUELA. Un positivo triunfo sobre <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 237-238.<br />
Yagüe Espinosa, L. Consi<strong>de</strong>raciones higiénico-sociales sobre el biberón doméstico.<br />
Boletín m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, junio, 1935, 44.<br />
553
7.2. Bibliografía secundaria<br />
Ackerknecht, E. La Mé<strong>de</strong>cine Hospitalière à Paris. Paris, Payot, 1986.<br />
Albarracín Teulón, A. La asist<strong>en</strong>cia médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> España rural durante el siglo XIX.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Españo<strong>la</strong>, 13, 1974, 133-204.<br />
Albarracín Teulón, A. Revolución y medicina: una interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tardía<br />
or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo XIX. Dynamis, 5-6,<br />
1985-86, 269-278.<br />
Alemany i García, S.; Casanova i Miret, V. La prostitució a Gandía. 1896-1926, <strong>en</strong>:<br />
Bernabeu Mestre, J., Esplugues i Pellicer, J.X., Robles González, E. (eds.)<br />
Higi<strong>en</strong>e i Salubritat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. B<strong>en</strong>issa, Seminari d’Estudis<br />
sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Institut d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina Alta, 1997, 199-207.<br />
Arroyo Medina, P. Asociacionismo médico farmacéutico <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Asclepio, 49 (2), 1997, 45-66.<br />
Arto<strong>la</strong>, M. Historia <strong>de</strong> España Alfaguara V. La burguesía revolucionaria (1808-<br />
1874). Madrid, Alianza Editorial, Alfaguara, 1983.<br />
Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. La Microbiología <strong>en</strong> el siglo XIX: organización <strong>de</strong> su<br />
actividad ci<strong>en</strong>tífica. Medicina Españo<strong>la</strong>, 83, 1984, 180-183.<br />
Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> mortalidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana (1882-1914), <strong>en</strong>: Bernabeu Mestre, J. (coord.) El<br />
papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana. Instituto <strong>de</strong><br />
Cultura Juan Gil Albert, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ció Val<strong>en</strong>ciana, 1991.<br />
193-199.<br />
Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. La <strong>en</strong>fermedad y su prev<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong>: López Piñero, J.M.<br />
(ed.) Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>t Garcia Editors,<br />
1992a, tomo III, 129-145.<br />
554
Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. La tuberculosis y su historia. Barcelona, Fundación Uriach<br />
1838, Colección histórica <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, nº 3, 1992b.<br />
Bágu<strong>en</strong>a, M.J. Jaume Ferran i Clua. La primera vacuna bacteriana, <strong>en</strong>: Camarasa,<br />
JM; Roca, A. (dirs.) Ciència i tècnica als països cata<strong>la</strong>ns: una aproximació<br />
biográfica. Barcelona, Fundació per a <strong>la</strong> Recerca, vol. 1, 1995, 652-679.<br />
Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antirrábica <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1894-1916), <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.)<br />
B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong><br />
Ciència/Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i<br />
Arqueològics, 1999, 259-271.<br />
Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. El Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> lucha<br />
contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia, <strong>en</strong>: C. Barona Vi<strong>la</strong>r et<br />
al. (eds.) Politiques <strong>de</strong> salut <strong>en</strong> l’àmbit municipal val<strong>en</strong>cià (1850-1936).<br />
València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 2000, 71-109.<br />
Bai<strong>la</strong> Pal<strong>la</strong>rés, M.A.; Recaño Valcer<strong>de</strong>, J. Aproximació a una tipologia <strong>de</strong>mogràfica<br />
comarcal a finals <strong>de</strong>l segle XIX: el País Val<strong>en</strong>cià <strong>en</strong> 1887, <strong>en</strong>: M. Livi Bacci,<br />
Mo<strong>de</strong>los regionales <strong>de</strong> transición <strong>de</strong>mográfica <strong>en</strong> España y Portugal. A<strong>la</strong>cant,<br />
J.Gil Albert/Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ció Val<strong>en</strong>ciana, 1991, 183-196.<br />
Ba<strong>la</strong>guer, E. Estudio introductorio, <strong>en</strong>: Balmis, F.J. Prólogo y traducción castel<strong>la</strong>na<br />
<strong>de</strong>l Tratado Histórico y Práctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vacuna <strong>de</strong> J.L. Moreau (1803). Alicante-<br />
Val<strong>en</strong>cia, Edicions Alfons el Magnànim/IVE, Institut d’Estudis Juan Gil-Albert,<br />
1987, IX-XXXIV.<br />
Ba<strong>la</strong>guer, E. et al. La transición <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong> durante el período 1879/1919, <strong>en</strong>:<br />
M. Livi Bacci, Mo<strong>de</strong>los regionales <strong>de</strong> transición <strong>de</strong>mográfica <strong>en</strong> España y<br />
Portugal. A<strong>la</strong>cant, J.Gil Albert/Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ció Val<strong>en</strong>ciana,<br />
1991, 137-156.<br />
Ballester, R.; Ba<strong>la</strong>guer, E. La infancia como valor y como problema <strong>en</strong> <strong>la</strong>s luchas<br />
<strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo <strong>en</strong> España. Dynamis, 15, 1995, 177-181.<br />
555
Barona, C. Els orig<strong>en</strong>s <strong>de</strong>l Institut Provincial d’Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> València (1916-1920), <strong>en</strong>:<br />
B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.X.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència y<br />
Sanitat <strong>en</strong> els municips val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari D’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència,<br />
Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i<br />
Arqueològics, 1999, 273-281.<br />
Barona, C. <strong>Organización</strong> y profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria <strong>en</strong><br />
los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia: 1854-1936, <strong>en</strong>:.Barona Vi<strong>la</strong>r, C. et al<br />
(eds.) Politiques <strong>de</strong> salut <strong>en</strong> l’àmbit municipal val<strong>en</strong>cià (1850-1936). València,<br />
Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 2000, 13-70.<br />
Barona, C. La organización para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
republicana (1931-1936). XIIº Congreso Nacional <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina,<br />
Albacete, 2002.<br />
Barona, C.; Martínez Pons, M. Revisió <strong>de</strong> <strong>la</strong> situació higiènica <strong>de</strong>ls cem<strong>en</strong>teris <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
província <strong>de</strong> València al any 1883, <strong>en</strong>: Bernabeu Mestre, J., Espulgues i Pellicer,<br />
J.X., Robles González, E. (eds.) Higi<strong>en</strong>e i Salubritat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />
B<strong>en</strong>issa, Seminiari d’Estudis sobre <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, Institut d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Marina Alta, 1997, 175-183.<br />
Barona, C.; Martínez Pons, M. La lotta contro <strong>la</strong> mortalità infantile nel<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> di<br />
Val<strong>en</strong>cia nel quadro <strong>de</strong>l<strong>la</strong> Seconda Repubblica (1931-1936), <strong>en</strong>: Pozzi, L.;<br />
Tognotti, E., (eds.) Salute e Ma<strong>la</strong>lttia fra ‘800 e ‘900 in Sar<strong>de</strong>gna e nei paesi<br />
<strong>de</strong>ll’Europa Mediterránea. Sassari, Editrice Democratica Sarda, 2000, 293-305.<br />
Barona, J.L. El ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, <strong>en</strong>: López Piñero, J.M. et al.<br />
(eds.), Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>t García Editores,<br />
vol. 3, 1992a, 169-179.<br />
Barona, J.L. La doctrina y el <strong>la</strong>boratorio. Fisiología y experim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l siglo XIX. Madrid, CSIC, 1992b.<br />
556
Barona, J.L. Los estudios <strong>de</strong> medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1857-1960),<br />
<strong>en</strong>: José Danón (coord.), La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
Españo<strong>la</strong>. Barcelona, Fundación Uriach 1838, Colección Histórica <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud nº 6, 1998a, 55-77.<br />
Barona, J.L. Higi<strong>en</strong>e y c<strong>la</strong>se obrera <strong>en</strong> España (1868-1939). Pres<strong>en</strong>tació, <strong>en</strong> IV<br />
Trova<strong>de</strong>s d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia i <strong>de</strong> <strong>la</strong> Técnica. Alcoi/Barcelona, SCHCT,<br />
1998b, 267-269.<br />
Barona, J.L (compi<strong>la</strong>dor) Politiquees <strong>de</strong> salut <strong>en</strong> l’àmbit municipal val<strong>en</strong>cià (1850-<br />
1936). Professionals, lluita antirràbica, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>ls alim<strong>en</strong>ts i divulgació<br />
ci<strong>en</strong>tífica. Val<strong>en</strong>cia, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 2000a.<br />
Barona, J.L. La lotta contro <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ttia e <strong>la</strong> morte nel<strong>la</strong> Spagna mediterránea (1855-<br />
1944), <strong>en</strong>: Pozzi, L.; Tognotti, E., (eds.) Salute e Ma<strong>la</strong>lttia fra ‘800 e ‘900 in<br />
Sar<strong>de</strong>gna e nei paesi <strong>de</strong>ll’Europa Mediterránea. Sassari, Editrice Democratica<br />
Sarda, 2000b, 195-220.<br />
Barona, JL. Medicina y compromiso. Entre <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> política.<br />
Achúcarro, Marañón y Negrín. Madrid, Nivo<strong>la</strong>, colección novatores 6, 2001.<br />
Barona, J.L Salud, <strong>en</strong>fermedad y muerte. La sociedad val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong>tre 1833 y 1939.<br />
Val<strong>en</strong>cia, Institució Alfons el Magnànim, Estudis Universitaris 88, 2002.<br />
Barona, J.L.; Barea, E. Enfermedad y muerte <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia(1901-1920).<br />
Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Demografía Històrica, XIV, 1996a, 57-82.<br />
Barona, J.L.; Barea, E. Mort i ma<strong>la</strong>ltia a <strong>la</strong> ciutat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1901-1920), <strong>en</strong>:<br />
Barona, J.L.; Micó, J (eds) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />
Val<strong>en</strong>cia, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1996b,<br />
225-237.<br />
Barona, J.L.; Barona Vi<strong>la</strong>r, C. L’epidèmia que mai va existir. Val<strong>en</strong>cia davant <strong>la</strong><br />
febre groga <strong>de</strong>l 1870. Saitabi, 48, 1998, 333-355.<br />
557
Barona, JL.; Bernabeu Mestre, J.; Moncho Vasallo, J. Els recursos<br />
b<strong>en</strong>eficoassist<strong>en</strong>cials al País Val<strong>en</strong>cia contemporani: una perspectiva espacial,<br />
<strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i<br />
Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia,<br />
Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i<br />
Arqueològics, 1999, 201-221.<br />
Barona, J.L. .; Lloret, J. El movim<strong>en</strong>t higi<strong>en</strong>ista i <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sse obrera. Fets, valors i<br />
i<strong>de</strong>ología, <strong>en</strong>: IV Trova<strong>de</strong>s d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia i <strong>de</strong> <strong>la</strong> Técnica.<br />
Alcoi/Barcelona, SCHCT, 1998, 269-280<br />
Barona, J.L.; Lloret, J. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>ls alim<strong>en</strong>ts i els escorxadors. Dos aspectes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> a <strong>la</strong> societat val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> el perio<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>tresegles, <strong>en</strong>: Barona<br />
Vi<strong>la</strong>r, C., et al. (eds.) Politiques <strong>de</strong> salut <strong>en</strong> l’àmbit municipal val<strong>en</strong>cià (1850-<br />
1936). València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 2000, 111-171.<br />
Barona, J.L.; Lloret, J. Les aigües publiques i <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana a <strong>la</strong> societat<br />
val<strong>en</strong>ciana (1871-1931), <strong>en</strong>: Barona, J.L.; Perdiguero, E.; Cortell, J. (eds.). Medi<br />
ambi<strong>en</strong>t i salut. Una perspectiva històrica. Sueca, SEC/ Ajuntam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Sueca,<br />
2002.<br />
Barona, J.L.; Micó, J.A. (eds.) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Val<strong>en</strong>cia,<br />
Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia/Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, 1996.<br />
Barona, J.L.; Perdiguero, E. (eds.) Medi ambi<strong>en</strong>t i salut. Una perpectiva histórica.<br />
Sueca, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Ajuntam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Sueca, 2001.<br />
B<strong>en</strong>eito Lloris, A. Evolució <strong>de</strong>ls establim<strong>en</strong>ts b<strong>en</strong>eficoassist<strong>en</strong>cials al nucli industrial<br />
d’Alcoi, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.)<br />
B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis<br />
sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis<br />
Històrics i Arqueològics, 1999a, 173-183.<br />
558
B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.X.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència I<br />
sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia,<br />
Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i<br />
Arqueològics, 1999b.<br />
Bernabeu Mestre, J. El paper <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalitat <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolució <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ció<br />
val<strong>en</strong>ciana. Pres<strong>en</strong>tació, <strong>en</strong>: El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana. A<strong>la</strong>cant, J.Gil Albert/Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ció<br />
val<strong>en</strong>ciana, 1991a, 9-26.<br />
Bernabeu Mestre, J. La ciutat davant el contagi. A<strong>la</strong>cant y <strong>la</strong> grip <strong>de</strong> 1918-19.<br />
València, Conselleria <strong>de</strong> Sanitat y Consum, 1991b.<br />
Bernabeu Mestre, J. Fu<strong>en</strong>tes para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX. Las estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s, <strong>en</strong>: Estadísticas <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>s.<br />
I Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Madrid, C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong><br />
Epi<strong>de</strong>miología, Instituto Carlos III, 1992a, 27-44.<br />
Bernabeu Mestre, J. Marcelino Pascua <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva histórica, <strong>en</strong>: Estadísticas<br />
<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s. I Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Madrid, C<strong>en</strong>tro<br />
Nacional <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología, Instituto Carlos III, 1992b, 11-15.<br />
Bernabeu Mestre, J. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Salud Pública <strong>en</strong> España, 1924-1934. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 68,<br />
1994, 65-89.<br />
Bernabeu Mestre, J. Enfermedad y pob<strong>la</strong>ción. Introducción a los problemas y<br />
métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología histórica. València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong><br />
Ciència, 1995.<br />
Bernabeu Mestre, J. La utopía reformadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>: <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />
Marcelino Pascua al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1931-1933.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 74, 2000, 1-13.<br />
559
Bernabeu, J.; Barona, J.L. La divulgació <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciència <strong>en</strong>tre els movim<strong>en</strong>ts socials i <strong>la</strong><br />
seua reinterpretació <strong>en</strong> <strong>la</strong> premsa llibertària (1923-1937), <strong>en</strong>: Brumme, J. La<br />
divulgació <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciència. Barcelona, Universitat Pompeu Fabra, 2001.<br />
Bernabeu, J.; Espulgues, J.X.; Robles, E. (eds.) Higi<strong>en</strong>e i salubritat <strong>en</strong> els municipis<br />
val<strong>en</strong>cians (1813-1939). B<strong>en</strong>issa, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Institut<br />
d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina Alta, 1997.<br />
Bernabeu Mestre, J.; Gascón Pérez, E. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud <strong>pública</strong> españo<strong>la</strong> (1923-1935): <strong>la</strong> visitadora <strong>sanitaria</strong>. Dynamis, 15, 1995,<br />
151-176.<br />
Bernabeu Mestre, J.; Perdiguero Gil, E. Materials per a l’estudi <strong>de</strong> <strong>la</strong> transició<br />
<strong>sanitaria</strong>: els arxius municipals, <strong>en</strong>: Barona, J.L.; Micó, J.A. (eds.) Salut i<br />
ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Val<strong>en</strong>cia, Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia/Seminari<br />
d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 1996, 215-224.<br />
Bernabeu Mestre, J.; Robles González, E. La transizione <strong>sanitaria</strong> nel<strong>la</strong> P<strong>en</strong>inso<strong>la</strong><br />
Iberica, 1901-1949, <strong>en</strong>: Pozzi, L.; Tognotti, E., (eds.) Salute e Ma<strong>la</strong>lttia fra ‘800<br />
e ‘900 in Sar<strong>de</strong>gna e nei paesi <strong>de</strong>ll’Europa Mediterránea. Sassari, Editrice<br />
Democratica Sarda, 2000, 31-46.<br />
Boix Barrios, J. La Pediatría que he vivido. Val<strong>en</strong>cia, Sociedad Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong><br />
Pediatría, 1979.<br />
Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, V. La institucionalització <strong>de</strong> <strong>la</strong> salut <strong>pública</strong> a<br />
València: <strong>de</strong>ls <strong>la</strong>boratoris químic i bacteriològic a l’Institut Municipal d’Higi<strong>en</strong>e,<br />
<strong>en</strong>: Barona, J.; Micó, J. (eds.) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />
Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Universitat <strong>de</strong> València, 1996, 191-214.<br />
Carasa Soto, P. El sistema hospita<strong>la</strong>rio español <strong>en</strong> el siglo XIX. De <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
b<strong>en</strong>éfica al mo<strong>de</strong>lo sanitario actual. Val<strong>la</strong>dolid, Universidad, 1985.<br />
Carasa Soto, P. La Historia y los Pobres: <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanzas a <strong>la</strong> marginación.<br />
Historia Social, n° 13, Val<strong>en</strong>cia, 1992, 79.<br />
560
Carreras Panchón, A. Miasmas y retrovirus. Cuatro capítulos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles. Barcelona, Fundación Uriach 1838, Colección<br />
histórica <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, nº 2, 1991.<br />
Carrillo, J.L.; Castel<strong>la</strong>nos, J.; Ramos, M.D. Enfermedad y crisis social: <strong>la</strong> gripe <strong>en</strong><br />
Má<strong>la</strong>ga (1918) [Edición facsímil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instrucciones sobre <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis<br />
individual y colectiva <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z Rosado]. Má<strong>la</strong>ga, Universidad, 1985.<br />
Castejón Bolea, R. Enfermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l último tercio <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX. Una aproximación a los fundam<strong>en</strong>tos morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>.<br />
Dynamis, 11, 1991, 239-261.<br />
Castell C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, R. M.; Chilet Llácer, B. Caridad o necesidad: <strong>la</strong>s amas <strong>de</strong> cría <strong>de</strong><br />
mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret<br />
Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi,<br />
Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre<br />
Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 223-239.<br />
Cavil<strong>la</strong>c, M. La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo XVI: <strong>la</strong> obra <strong>de</strong><br />
Miguel <strong>de</strong> Giginta. Estudios <strong>de</strong> Historia Social, n° 10 y 11, Val<strong>en</strong>cia, 1979, 7-59.<br />
Conejo Ramilo, R. Los médicos <strong>en</strong> Archidona durante <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna. Asclepio,<br />
22, 1980, 97-120.<br />
Danón, J. (coord.) La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Españo<strong>la</strong>.<br />
Barcelona, Fundación Uriach 1838, Colección histórica <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />
nº 6, 1998.<br />
Díez Rodríguez, F. Estructura social y sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
preindustrial. Historia Social, nº 13, 1992, 101-121.<br />
Díez Rodríguez, F. La sociedad <strong>de</strong>sasistida, el sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l siglo XIX. Val<strong>en</strong>cia, C<strong>en</strong>tre d’Estudis d’Història Local, Diputació<br />
<strong>de</strong> València, 1993.<br />
561
Echevarri Dávi<strong>la</strong>, B. La Gripe Españo<strong>la</strong>. La pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> 1918-1919. Madrid,<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas-Siglo XXI, 1993.<br />
Elexpuru Camiruaga, L. La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 <strong>en</strong> Bilbao (Estudio estadístico<br />
y social). Sa<strong>la</strong>manca, Universidad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, 1984.<br />
Esplugues i Pellicer, JX. Descripció <strong>de</strong> l’evolució històrica <strong>de</strong> l’assistència b<strong>en</strong>èfica a<br />
B<strong>en</strong>issa (Marina Alta), <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor,<br />
J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari<br />
d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià<br />
d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 185-190.<br />
Esteban, M. Las socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> socorros mutuos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, <strong>en</strong> el<br />
último cuarto <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong>: Castllo, S. (ed.), Solidaridad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo.<br />
Trabajadores y socorros mutuos <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea. Madrid, 1994,<br />
339-346.<br />
Esteban <strong>de</strong> Vega, M. La Asist<strong>en</strong>cia Liberal españo<strong>la</strong>: B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> y<br />
previsión particu<strong>la</strong>r. Historia Social, n° 13, Val<strong>en</strong>cia, 1992, 123-138.<br />
Esteban <strong>de</strong> Vega, M. (ed.). Pobreza, b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y política social. Madrid, Marcial<br />
Pons (Ayer 25), 1997.<br />
Fresquet Febrer, J.L. Francisco Mén<strong>de</strong>z Álvaro (1806-1833) y <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>sanitaria</strong>s<br />
<strong>de</strong>l liberalismo mo<strong>de</strong>rado. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, 1990.<br />
Fresquet Febrer, J.L. La febre tifoi<strong>de</strong> a Barcelona (1877-1933), <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong><br />
Salut Pública a Barcelona. Barcelona, Ajuntam<strong>en</strong>t, 1991, 117-129.<br />
García Caeiro, A.L. La gestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Pública <strong>de</strong><br />
1904, <strong>en</strong>: Castel<strong>la</strong>nos Guerrero, J. et al. (eds.) La Medicina <strong>en</strong> el Siglo XX:<br />
estudios Históricos sobre Medicina, Sociedad y Estado. Má<strong>la</strong>ga, Sociedad<br />
Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina, 1998, 101-107.<br />
562
García-Faria <strong>de</strong>l Corral, F.J. La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />
Zamora. Estudio estadístico y social. Sa<strong>la</strong>manca, Universidad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca,<br />
1991.<br />
García Guerra, D.; Álvarez Antuña, V. Reg<strong>en</strong>eracionismo y Salud Pública. El bi<strong>en</strong>io<br />
<strong>de</strong> Ángel Pulido al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1901-1902).<br />
Dynamis, 14, 1994, 23-41.<br />
Granjel, L.S. Legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong>: El ejercicio médico.<br />
Sa<strong>la</strong>manca, Instituto <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Españo<strong>la</strong>, Universidad <strong>de</strong><br />
Sa<strong>la</strong>manca, 1974.<br />
Granjel, L.S. La medicina españo<strong>la</strong> contemporánea. Sa<strong>la</strong>manca, Universidad <strong>de</strong><br />
Sa<strong>la</strong>manca, 1986.<br />
Guerreña, J.L. Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución <strong>en</strong> <strong>la</strong> España<br />
contemporánea. De <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Cabarrús (1792) al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Madrid<br />
(1847). Dynamis, 15, 1995, 401-445.<br />
Guerreña, J.L. Prostitución, Estado y sociedad <strong>en</strong> España. La reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
prostitución bajo <strong>la</strong> monarquía <strong>de</strong> Isabel II (1854-1868). Asclepio, 49 (2), 1997,<br />
101-132.<br />
Guillem Cofre, I.; Paternina Bono, M.J. Breve estudio <strong>de</strong>scriptivo sobre <strong>la</strong><br />
prostitución <strong>en</strong> el Alicante <strong>de</strong> 1885, <strong>en</strong>: Barona, J.; Micó, J. (eds.) Salut i<br />
ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong><br />
Ciència/Universitat <strong>de</strong> València, 1996, 183-190.<br />
Guillem Cofre, I. La Casa <strong>de</strong> Expósitos <strong>de</strong> Alicante, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y<br />
Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis<br />
val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Associació Cultural<br />
Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 167-172.<br />
Huertas García-Alejo, R. El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
España <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. Discurso i<strong>de</strong>ológico e iniciativas<br />
políticas. Asclepio, 45 (1), 1993, 89-122.<br />
563
Huertas García-Alejo, R. Fuerzas sociales y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> España.<br />
1917-1923. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 68, 1994a, 45-55.<br />
Huertas García-Alejo, R. <strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> y crisis social <strong>en</strong> España. La<br />
discusión sobre el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> servicios sanitarios públicos <strong>en</strong> el primer tercio <strong>de</strong>l<br />
siglo XX. Madrid, Fundación <strong>de</strong> Investigaciones Marxistas, 1994b.<br />
Huertas García-Alejo, R. Política <strong>sanitaria</strong>: <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dictadura <strong>de</strong> Primo <strong>de</strong> Rivera a <strong>la</strong><br />
IIª Re<strong>pública</strong>. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Salud Pública, 74, 2000, 35-43.<br />
Huertas, R.; Campos, R. (eds.) Medicina social y movimi<strong>en</strong>to obrero <strong>en</strong> España<br />
(siglos XIX y XX). Madrid, Fundación <strong>de</strong> Investigaciones Marxistas, 1992.<br />
INSTITUTO Nacional <strong>de</strong> Estadística (I.N.E.). C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, Madrid, 2002.<br />
Irles, M.A.; Bágu<strong>en</strong>a, M.J. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong><br />
epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera <strong>de</strong> 1860, <strong>en</strong>: Barona, J.; Micó, J. (eds.) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els<br />
municipis val<strong>en</strong>cians. València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Universitat<br />
<strong>de</strong> València, 1996, 141-152.<br />
Jiménz Luc<strong>en</strong>a, I. El Estado como aliado. Los médicos y el proceso <strong>de</strong> estatalización<br />
<strong>de</strong> los servicios sanitarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> españo<strong>la</strong>. Asclepio, 49, 1997,<br />
195-208.<br />
Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. La cuestión <strong>de</strong>l reg<strong>en</strong>eracionismo sanitario y su <strong>de</strong>bate durante <strong>la</strong><br />
Segunda Re<strong>pública</strong>: elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se e i<strong>de</strong>ología. Dynamis, 18, 1998a, 285-<br />
314.<br />
Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> los servicios sanitarios. Las<br />
expectativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas sociales durante <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, <strong>en</strong>:<br />
Castel<strong>la</strong>nos Guerrero, J. et al. (eds.) La Medicina <strong>en</strong> el Siglo XX: estudios<br />
Históricos sobre Medicina, Sociedad y Estado. Má<strong>la</strong>ga, Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina, 1998b, 255-267.<br />
Lloret Pastor, J. Aspectes b<strong>en</strong>eficoassist<strong>en</strong>cials <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ció <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ribera Baixa.<br />
Cullera durant <strong>la</strong> segona meitat <strong>de</strong>l XIX, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer,<br />
564
F.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />
Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Associació Cultural Alcoià-<br />
Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 141-152.<br />
López Alonso, C. La pobreza <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político. España, primera mitad <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX. Historia Social, nº 13, Val<strong>en</strong>cia, 1992, 139-156.<br />
López Piñero , J.Mª. Los estudios histórico-sociales sobre <strong>la</strong> medicina, <strong>en</strong>: Lesky, E.<br />
(ed.). Medicina Social. Estudios y testimonios históricos, Madrid, Ministerio <strong>de</strong><br />
Sanidad y Consumo, 1984, 9-30.<br />
López Piñero , J.Mª. M. Seoane. La introducción <strong>en</strong> España <strong>de</strong>l sistema sanitario<br />
liberal (1.791-1.870). Madrid, Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, 1984.<br />
López Piñero, J.M.; Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J.; Barona Vi<strong>la</strong>r, J.L. et al. Las ci<strong>en</strong>cias<br />
médicas básicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l siglo XIX. Val<strong>en</strong>cia, I.V.E.I., 1988.<br />
López Piñero, J.M.; Navarro, J. Los estudios sobre <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia (1880-1900) <strong>de</strong> Constantino Gómez Reig. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia, 1994.<br />
López Terrada, Mª Luz. La Asist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>: López Piñero, J.M. et al (eds.) Historia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>t García Editores, vol. 2, 1992, 153-<br />
157.<br />
Lluch Dobon, F.D. La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> grip <strong>de</strong> l’any 1918 a les Illes Balears. Mallorca,<br />
El Tall, 1991.<br />
Magraner Gil, A. La institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública Municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1882-1900). Val<strong>en</strong>cia, Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Tesis Doctoral, 1993.<br />
March Bisbal, J.; Sa<strong>la</strong>s Vives, P. La mortalitat a Poll<strong>en</strong>ça a princips <strong>de</strong>l segle XX.<br />
Estudis Balearics, 33, 1989, 83-90.<br />
Marín Martínez, P. El Prev<strong>en</strong>torio Infantil Antituberculoso <strong>de</strong> Almería (1945-1965).<br />
Dynamis, 10, 1990, 275-301.<br />
565
Marset Campos, P. Medicina y Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong>: Castel<strong>la</strong>nos<br />
Guerrero, J. et al. (eds.) La Medicina <strong>en</strong> el Siglo XX: estudios Históricos sobre<br />
Medicina, Sociedad y Estado. Má<strong>la</strong>ga, Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Medicina, 1998, 47-100.<br />
Marset Campos, P.; Rodríguez Ocaña, E.; Sáez Gómez, J.M. La Salud Pública <strong>en</strong><br />
España, <strong>en</strong>: Martínez Navarro, F. et al. Salud Pública. Madrid, McGraw-<br />
Hill/Interamericana, 1998, 25-47.<br />
Marset Campos, P.; Sáez Gómez, J.M.; Martínez Navarro, F. La salud <strong>pública</strong><br />
durante el franquismo. Dynamis, 15, 1995, 211-250.<br />
Marset Campos, P.; Saturno, J. Los sanitarios murcianos <strong>de</strong> 1750 a 1850. Evolución<br />
numérica, tipos profesionales y proce<strong>de</strong>ncia geográfica. Asclepio, 22, 1980, 255-<br />
271.<br />
Martín, E.; Comelles, JM; Arnau, M. El proceso <strong>de</strong> medicalización <strong>de</strong> los hospitales<br />
cata<strong>la</strong>nes: el caso <strong>de</strong>l Pío Hospital <strong>de</strong> Valls. Dynamis, 13, 1993, 201-234.<br />
Martínez Navarro, J.F. La Sanidad <strong>en</strong> España. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública,<br />
51, 1977, 774-817.<br />
Martínez Navarro, J.F. Algunos problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series<br />
históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s, <strong>en</strong>: Estadísticas<br />
<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s. I Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Madrid, C<strong>en</strong>tro<br />
Nacional <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología, Instituto Carlos III, 1992, 79-109.<br />
Martínez Navarro, J.F. Salud <strong>pública</strong> y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>en</strong> <strong>la</strong> España<br />
<strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong>: 2º Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e<br />
<strong>pública</strong>, 68, 1994, 29-43.<br />
Martínez Pons, M. Val<strong>en</strong>cia al límit. La ciutat davant l’epidèmia <strong>de</strong> grip <strong>de</strong> 1918.<br />
Simat <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valldigna, La Xara, 1999.<br />
Martínez Pons, M.; Barona Vi<strong>la</strong>r, C. Repercusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918<br />
sobre <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>: Barona, J.L., Micó, J. (eds)<br />
566
Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. València, Seminari d’Estudis sobre<br />
<strong>la</strong> Ciència, 1996, 249-261.<br />
Mateu Tortosa, E. Arroz y paludismo. Val<strong>en</strong>cia, Edicions Alfons el Magnànim, 1987.<br />
Mazuecos Jiménez, A. La política social socialista durante el primer bi<strong>en</strong>io<br />
republicano: trabajo, previsión y sanidad. Estudios <strong>de</strong> Historia Social, 14, 1980,<br />
135-155.<br />
McKeown, Th. The origins of human disease. Oxford, Basil Bleckwell, 1988.<br />
Medina Doménech, R.M; Rodríguez Ocaña, E. Profesionalización médica y<br />
campañas <strong>sanitaria</strong>s. Un proceso converg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l primer<br />
tercio <strong>de</strong>l siglo XX. Dynamis, 14, 1994, 77-94.<br />
Mico Navarro, J.A.; Barona Vi<strong>la</strong>r, J.L. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas<br />
castellon<strong>en</strong>ses <strong>en</strong> el siglo XVIII, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “Observaciones...” <strong>de</strong> Cabanilles.<br />
Estudis Castellon<strong>en</strong>cs, 5, 1992-93, 467-482.<br />
Millán, J. L’economia i <strong>la</strong> societat val<strong>en</strong>cianes, 1830-1914. Les transformacions<br />
d’un capitalisme perifèric, <strong>en</strong>: Joan <strong>de</strong>l Alcazar et al. Història <strong>de</strong>l País Val<strong>en</strong>cia,<br />
vol. V, Barcelona, Edicions 62, 1990, 29-76.<br />
MINISTERIO <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s. I<br />
Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Madrid, C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología,<br />
Instituto Carlos III, 1992.<br />
Molero Mesa, J. Francisco Moliner y Nicolás (1851-1915) y el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />
antituberculosa <strong>en</strong> España. Asclepio, 42, 1990, 253-279.<br />
Molero Mesa, J. La muerte b<strong>la</strong>nca a exam<strong>en</strong>: nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis. Reseña <strong>en</strong>sayo. Dynamis, 11, 1991, 345-359.<br />
Molero Mesa, J. C<strong>la</strong>se obrera, medicina y Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo XX. Bases<br />
sociopolíticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas antituberculosas <strong>en</strong>tre 1889 y 1950, <strong>en</strong>:<br />
Castel<strong>la</strong>nos Guerrero, J. et al. (eds.) La Medicina <strong>en</strong> el Siglo XX: estudios<br />
567
Históricos sobre Medicina, Sociedad y Estado. Má<strong>la</strong>ga, Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina, 1998, 221-228.<br />
Molero Mesa, J.; Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. Salud y burocracia <strong>en</strong> España. Los Cuerpos <strong>de</strong><br />
Sanidad Nacional (1855-1951). Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 74, 2000,<br />
46-79.<br />
Montero, F.; Esteban, M. Aproximación tipológica al mutualismo popu<strong>la</strong>r y obrero<br />
<strong>en</strong> España: el mutualismo asist<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong>: Castllo, S. (ed.), La Historia Social <strong>en</strong><br />
España. Actualidad y perspectivas. Madrid, 1991, 457-470.<br />
Muñoz Machado, S. La Sanidad Pública <strong>en</strong> España (Evolución histórica y situación<br />
actual). Madrid, Instituto <strong>de</strong> Estudios Administrativos, 1975.<br />
Navarro Pérez, J. La sanidad municipal, <strong>en</strong>: López Piñero, J.M. et al. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>t García Editores, vol. 3, 1992, 159-167.<br />
Navarro Pérez, J. La organización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1881-1931), <strong>en</strong>: Barona, J.; Micó, J. (eds.) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis<br />
val<strong>en</strong>cians. Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Universitat <strong>de</strong> València, 1996,<br />
167-182.<br />
Navarro Pérez, J. B<strong>la</strong>squismo e Higi<strong>en</strong>e y Salubridad <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1901-1936), <strong>en</strong>: Bernabeu Mestre, J., Esplugues i Pellicer, J.X., Robles<br />
González, E. (eds.) Higi<strong>en</strong>e i Salubritat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. B<strong>en</strong>issa,<br />
Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Institut d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina<br />
Alta, 1997, 131-148.<br />
O<strong>la</strong>güe <strong>de</strong> Ros, G. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación j<strong>en</strong>neriana <strong>en</strong> España (1799-<br />
1805), <strong>en</strong>: Barona, J.L.,(ed.), Ma<strong>la</strong>ltia i Cultura. València, Seminari d’Estudis<br />
sobre <strong>la</strong> Ciència, 1995, 251-273.<br />
Pascual Artiaga, M. La b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Alicante: 1735-1821, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.;<br />
B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis<br />
val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Associació Cultural<br />
Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 153-166.<br />
568
Pa<strong>la</strong>zón Ferrando, S. La pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918-1920 y sus repercusiones sobre<br />
<strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Alicante, <strong>en</strong>: Bernabeu Mestre, J. (ed.) El papel<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana. Alicante, Instituto<br />
<strong>de</strong> Cultura Juan Gil Albert, 1991, 89-98.<br />
Perdiguero, E. Popu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> los manuales <strong>de</strong> economía doméstica<br />
<strong>en</strong> el tránsito <strong>de</strong> los siglos XIX al XX, <strong>en</strong>: Barona, J.L.(ed.) Ma<strong>la</strong>ltia i cultura.<br />
Val<strong>en</strong>cia, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, 1995, 225-250.<br />
Perdiguero, E. Problemas <strong>de</strong> salud e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el ámbito local, <strong>en</strong>: Bernabeu, J.;<br />
Esplugues, J.; Robles, E. (eds.), Higi<strong>en</strong>e i Salubritat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />
Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Institut d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina<br />
Alta, 1997, 17-41.<br />
Perdiguero, E. Modificando i comportam<strong>en</strong>ti <strong>de</strong>l<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione: conquiste e<br />
resist<strong>en</strong>ze, <strong>en</strong>: Pozzi, L.; Tognotti, E. (eds.), Salute e Ma<strong>la</strong>lttia fra ‘800 e ‘900 in<br />
Sar<strong>de</strong>gna e nei paesi <strong>de</strong>ll’Europa Mediterránea. Sassari, Editrice Democratica<br />
Sarda, 2000, 379-396.<br />
Perdiguero, E. Hacia una organización <strong>sanitaria</strong> periférica: Brigadas Sanitarias e<br />
Institutos Provinciales <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, <strong>en</strong>: At<strong>en</strong>za Fernán<strong>de</strong>z, J.; Martínez Pérez, J.<br />
(coord..), El C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural <strong>de</strong> Ta<strong>la</strong>vera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reina y <strong>la</strong><br />
sanidad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> su tiempo, Junta <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha,<br />
2001, 43-73.<br />
Perdiguero, E.; Bernabeu, J. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y sociedad: <strong>la</strong> vacunación<br />
antivariólica <strong>en</strong> el Alicante <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong>: Nash, M. Ballester, R. (eds.),<br />
Mulheres, trábalo e reproduçao. Atitu<strong>de</strong>s sociais e políticas <strong>de</strong> protecçao à vida.<br />
Porto, Ediçoes Afrontam<strong>en</strong>to, 1996, 257-283.<br />
Perdiguero, E.; Bernabeu, J. La Gota <strong>de</strong> Leche <strong>de</strong> Alicante (1925-1940), <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito<br />
Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.), B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong><br />
els municipis val<strong>en</strong>cians. Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència/Associació<br />
569
Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999,<br />
291-310.<br />
Perdiguero, E.; Bernabeu, J.; Robles, E. La Salud Pública <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
administración periférica: El Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alicante (1924-<br />
1936). Dynamis, 14, 1994, 43-76.<br />
Peset, J.L.; Peset, M. Muerte <strong>en</strong> España. Política y sociedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> peste y el<br />
cólera. Madrid, Seminarios y Ediciones, 1972.<br />
P<strong>la</strong>sència i Taradach, A. C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> salut materno-infantil a Barcelona (1891-<br />
1991): una revolució inacabada, <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> Salut Pública a Barcelona.<br />
Barcelona, Ajuntam<strong>en</strong>t, 1991, 171-192.<br />
Pons, A.; Serna, J. La Sociedad económica <strong>de</strong> amigos <strong>de</strong>l País y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia: 1801-1815, <strong>en</strong>: Les Espagnols et Napoleón.<br />
Aix-<strong>en</strong>-Prov<strong>en</strong>ce, 1984.<br />
Porras Gallo, I. La profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas tras <strong>la</strong> pan<strong>de</strong>mia gripal<br />
<strong>de</strong> 1918-19: los seguros sociales. Dynamis, 13, 1993, 279-293.<br />
Porras Gallo, M.I. Una ciudad <strong>en</strong> crisis: La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918-1919 <strong>en</strong><br />
Madrid. Madrid, Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, 1994.<br />
Porras Gallo, I. Antece<strong>de</strong>ntes y creación <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Sueroterapia, Vacunación y<br />
Bacteriología <strong>de</strong> Alfonso XIII. Dynamis, 18, 1998, 81-105.<br />
Puerto Sarmi<strong>en</strong>to, J.; Cobo Cobo, J. El Laboratorio Municipal <strong>de</strong> Madrid <strong>en</strong> el último<br />
tercio <strong>de</strong>l siglo XIX. Dynamis, 3, 1983, 149-172.<br />
Robles González, E.; Bernabeu Mestre, J.; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, F. La transición<br />
<strong>sanitaria</strong>: una revisión conceptual. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Demografía<br />
Histórica, 14, 1996a, 117-144.<br />
Robles González, E.; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, F.; Bernabeu Mestre, J. La transición<br />
<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1900 a 1990. Revista Españo<strong>la</strong> Salud Pública, 70,<br />
1996b, 221-233.<br />
570
Roca Rosell, A. Història <strong>de</strong>l Laboratori municipal <strong>de</strong> Barcelona, <strong>de</strong> Ferran a Turró.<br />
Barcelona, Ajuntam<strong>en</strong>t, 1988.<br />
Roca Rosell, A. La Higi<strong>en</strong>e urbana com a objetiu: notes sobre <strong>la</strong> història <strong>de</strong> l’Institut<br />
Municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salut (1891-1936), <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> Salut Pública a Barcelona.<br />
Barcelona, Ajuntam<strong>en</strong>t, 1991, 75-103.<br />
Rodríguez López, F.C.; Gavira Iglesias, J. La gripe. Córdoba. Publicaciones <strong>de</strong>l<br />
Monte <strong>de</strong> Piedad y Caja <strong>de</strong> Ahorros <strong>de</strong> Córdoba, 1990.<br />
Rodríguez Ocaña, E. La Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Social como disciplina <strong>en</strong><br />
España (1882-1923). Madrid, Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, 1987.<br />
Rodríguez Ocaña, E. El resguardo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Administración <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />
el siglo XVIII. Dynamis, 7-8, 1987-88, 145-170.<br />
Rodríguez Ocaña, E. La grip a Barcelona: un greu problema esporàdic <strong>de</strong> salut<br />
<strong>pública</strong>. Epidèmies <strong>de</strong> 1889-90 y 1918-19, <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> Salut Pública a<br />
Barcelona. Barcelona, Institut Municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salut, 1991, 131-156.<br />
Rodríguez Ocaña, E. La estadística <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l siglo<br />
XX, <strong>en</strong>: Estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s. I Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua.<br />
Madrid, C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología, Instituto Carlos III, 1992a, 47-77.<br />
Rodríguez Ocaña, E. Nota acerca <strong>de</strong>l número y distribución <strong>de</strong> médicos y cirujanos<br />
<strong>en</strong> Andalucía, Murcia y Albacete <strong>en</strong> torno a 1835. Dynamis, 12, 1992b, 291-306.<br />
Rodríguez Ocaña, E. La Salud Pública <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el contexto europeo. 1890-1925,<br />
<strong>en</strong>: 2º Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 68,<br />
1994a, 11-27.<br />
Rodríguez Ocaña, E. Profesionalización médica y campañas <strong>sanitaria</strong>s. Un proceso<br />
converg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. Dynamis,<br />
14, 1994b, 77-94.<br />
571
Rodríguez Ocaña, E. Una medicina para los niños, <strong>en</strong>: Borrás Llop, JM. (ed.)<br />
Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea. Madrid, Ministerio <strong>de</strong><br />
Trabajo y Asuntos Sociales, Fundación Gernán Sánchez Ruipérez, 1996, 149-<br />
169.<br />
Rodríguez Ocaña, E. La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Rockefeller <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Sanidad contemporánea <strong>en</strong> España. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Salud Pública, 74,<br />
2000, 27-34.<br />
Rodríguez Ocaña, E. La salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX,<br />
<strong>en</strong>: At<strong>en</strong>za Fernán<strong>de</strong>z, J.; Martínez Pérez, J. (coord..), El C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e Rural <strong>de</strong> Ta<strong>la</strong>vera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reina y <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> su tiempo, Junta<br />
<strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha, 2001, 21-42.<br />
Rodríguez Ocaña, E.; Bernabeu Mestre, J.; Barona Vi<strong>la</strong>r, J.L. La Fundación<br />
Rockefeller y España, 1914-39. Un acuerdo para <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización ci<strong>en</strong>tífica y<br />
<strong>sanitaria</strong>. VI Congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.H.C.Y.T., Segovia-La Granja, septiembre,<br />
1996.<br />
Rodríguez Ocaña, E.; Mén<strong>de</strong>z Álvaro, A. El primer Congreso Nacional <strong>de</strong> Sanidad<br />
(Madrid, 1934) como sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesionalización médico-social <strong>en</strong> España.<br />
Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 60, 1986, 1095-1107.<br />
Ros<strong>en</strong>, G. What is Social Medicine? A G<strong>en</strong>eric Analysis of the Concept. Bulletin<br />
History of Medicine, 21, 1947, 674-733.<br />
Ros<strong>en</strong>, G. The specialization in Medicine with particu<strong>la</strong>r refer<strong>en</strong>ce to<br />
ophthalmology. New York, reprint Arno Press and The New York Times, 1972.<br />
Ros<strong>en</strong>, G. El Cameralismo y el concepto <strong>de</strong> policía médica. De <strong>la</strong> Policía Médica a<br />
<strong>la</strong> Medicina Social. México, 1985.<br />
Sáez Gómez, JM.; Marset Campos, P. Profesionales sanitarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Murcia <strong>de</strong>l siglo<br />
XVIII. Número, evolución y distribución. Asclepio, 45 (2), 1993, 71-101.<br />
572
Sa<strong>la</strong>vert, V.; Navarro, J. La Sanitat Municipal a València (segles XIII-XX). València,<br />
Edicions Alfons el Magnànim, IVEI, 1992.<br />
Salmón Muñiz, F.; Arrizaba<strong>la</strong>ga, J.; García Ballester, L. La introducción <strong>de</strong>l hospital<br />
contemporáneo <strong>en</strong> España: <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo originario <strong>de</strong> organización <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Salud Val<strong>de</strong>cil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r. Dynamis, 7-8, 1987-88, 249-273.<br />
Salom Carrasco, J.; Albertos Pueb<strong>la</strong>, J.M. Industrias tradicionales y artesanales, <strong>en</strong>:<br />
At<strong>la</strong>s temático <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, II. Val<strong>en</strong>cia, Levante-El Mercantil<br />
Val<strong>en</strong>ciano, 1991, 581-600.<br />
Sanchis Guarner, M. La ciutat <strong>de</strong> València. Síntesi d’Història i <strong>de</strong> Geografia urbana.<br />
València, Publicacions <strong>de</strong>l Cercle <strong>de</strong> Belles Arts <strong>de</strong> València, 1972.<br />
Santamaría, E. Las sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> vacunación <strong>en</strong> los hospitales p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>res a principios<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX. Dynamis, 10, 1990, 303-311.<br />
S<strong>en</strong>a Espinel, M.P. La pan<strong>de</strong>mia gripal <strong>de</strong> 1918 <strong>en</strong> Sa<strong>la</strong>manca y <strong>provincia</strong>.<br />
Sa<strong>la</strong>manca, Tesis Doctoral, Universidad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, 1992.<br />
Teruel Piera, S. La medicina <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia (1841-1892). Madrid, CSIC, 1974.<br />
Tomás Monserrat, J. El grip <strong>de</strong> l’any 18 a Llucmajor. Llucmajor, 1982.<br />
Urquía Echave, J.M. La pan<strong>de</strong>mia gripal <strong>de</strong> 1908 <strong>en</strong> Guipúzcoa. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />
Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Vasca, 4, 1986, 37-86.<br />
Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> Can<strong>de</strong><strong>la</strong>rio, J. El espejismo <strong>de</strong>l ejercicio libre. La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>cimonónica. Dynamis, 14, 1994, 269-304.<br />
Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>, J. Pobreza y asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica. El Hospital <strong>de</strong> San Sebastián <strong>de</strong> Ecija,<br />
1813-1942. Sevil<strong>la</strong>, 1996.<br />
Vil<strong>la</strong>corta Baños, F. Profesionales y burócratas. Estado y po<strong>de</strong>r corporativo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
España <strong>de</strong>l siglo XX, 1890-1923. Madrid, Siglo XXI, 1989.<br />
573
Vil<strong>la</strong>lbí, J.R. Una perspectiva sobre els programes <strong>de</strong> vacunació a Barcelona: el cas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> poliomielitis, <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> Salut Pública a Barcelona. Barcelona,<br />
Ajuntam<strong>en</strong>t, 1991, 157-167.<br />
Weindling, P. La fundación Rockefeller y el organismo <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />
Naciones: algunas conexiones españo<strong>la</strong>s. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Salud Pública, 74,<br />
2000, 15-26.<br />
574
8. ANEXO I. MATERIAL ICONOGRÁFICO<br />
575
576
Fachada <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1916-1932)<br />
577
578
Patio <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1916-1932)<br />
579
580
P<strong>la</strong>no <strong>de</strong>l edificio <strong>de</strong>l<br />
Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />
581
582
Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />
583
584
Laboratorio Bacteriológico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />
585
586
Laboratorio Bacteriológico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />
587
588
Laboratorio Químico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />
589
590
Laboratorio Químico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />
591
592
Laboratorio <strong>de</strong>l servicio antirrábico <strong>de</strong>l Instituto Provincial<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />
593
594
Cuadra <strong>de</strong> caballos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> sueros. Instituto Provincial <strong>de</strong><br />
Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1916-1932)<br />
595
596
Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> cirugía <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1933)<br />
597
598
Fachada principal <strong>de</strong>l edificio <strong>de</strong>l Instituto Provincial<br />
<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1933-1936)<br />
Laboratorios Bacteriológico y Químico <strong>de</strong>l Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
Laboratorios <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
599
600
Laboratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong> bacteriología y<br />
química <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
Val<strong>en</strong>cia (1933-1936)<br />
601
602
Propuesta <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a partir <strong>de</strong> 1934<br />
603
604
C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Sagunto (1934)<br />
605
606
P<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Sagunto,<br />
<strong>en</strong> construcción <strong>en</strong> 1933<br />
607
608
P<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Provincial<br />
(1933)<br />
609
610
Organigrama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e infantil (1933)<br />
611
612
Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil editada por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />
Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
613
614
Primer premio <strong>de</strong>l Concurso <strong>de</strong> Carteles organiado<br />
por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1933)<br />
615
616
Cartel pegado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia con motivo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> “Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />
mortalidad infantil” el 19 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1933<br />
617
618
Inauguración <strong>de</strong>l nuevo edificio <strong>de</strong>l Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />
619
620
Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a realizado<br />
por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1933)<br />
621
622
Actividad <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong>l Instituto<br />
Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1933)<br />
623
624
Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca (1933)<br />
625
626
Actividad <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong><br />
Sagunto (1933)<br />
627
628
Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />
(1933)<br />
629
630
9. ANEXO II. MATERIAL DOCUMENTAL<br />
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653