27.12.2013 Views

Organización sanitaria y de la higiene pública en la provincia de ...

Organización sanitaria y de la higiene pública en la provincia de ...

Organización sanitaria y de la higiene pública en la provincia de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

UNIVERSITAT DE VALÈNCIA<br />

FACULTAT DE MEDICINA<br />

Departam<strong>en</strong>t d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciència i Docum<strong>en</strong>tació<br />

<strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1854-1936)<br />

TESIS DOCTORAL<br />

PRESENTADA POR:<br />

Carm<strong>en</strong> Barona Vi<strong>la</strong>r<br />

DIRIGIDA POR:<br />

Dr. Josep Lluís Barona Vi<strong>la</strong>r<br />

Val<strong>en</strong>cia, 2002<br />

1


Josep Lluís Barona Vi<strong>la</strong>r, catedrático <strong>de</strong> Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universitat <strong>de</strong> València,<br />

CERTIFICO:<br />

Que Carm<strong>en</strong> Barona Vi<strong>la</strong>r ha realizado bajo mi dirección su<br />

memoria <strong>de</strong> tesis doctoral titu<strong>la</strong>da “<strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1854-1936)”.<br />

Lo que certifico <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, a dos <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> dos mil dos<br />

Firmado: Josep Lluís Barona Vi<strong>la</strong>r<br />

3


Quiero mostrar mi agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a todas aquel<strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong><br />

alguna manera han contribuido a que este proyecto se hiciera<br />

realidad y especialm<strong>en</strong>te:<br />

A Ana Ful<strong>la</strong>na y Eduardo Plá, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dierección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud<br />

Pública, por su apoyo incondicional como compañeros y<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> archivo.<br />

A Ferran Martínez Navarro, <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Salud Carlos III, por<br />

su <strong>en</strong>orme accesibilidad y el valioso interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

que me aportó.<br />

A Joan Micó, <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>t d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia i<br />

Docum<strong>en</strong>tació, por <strong>la</strong> acertada ori<strong>en</strong>tación que me proporcionó<br />

para realizar el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l.<br />

A todos los participantes <strong>en</strong> les Troba<strong>de</strong>s sobre Salut i Ma<strong>la</strong>tia<br />

<strong>en</strong> els Municipis Val<strong>en</strong>cians, porque <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución individual<br />

<strong>de</strong> cada uno he podido rescatar pequeños o gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>talles para<br />

completar este trabajo. Especialm<strong>en</strong>te a Josep Bernabeu, Enrique<br />

Perdiguero y Mª José Bágu<strong>en</strong>a que me han aportado difer<strong>en</strong>tes<br />

perspectivas para estudiar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong><br />

val<strong>en</strong>ciana.<br />

A mi hermano y director <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo, que ha estado<br />

siempre ahí <strong>de</strong> manera incondicional y ha sabido transmitirme su<br />

<strong>en</strong>tusiasmo por <strong>la</strong> investigación.<br />

A mis hijas y mi marido, a los que he robado tantos minutos<br />

mi<strong>en</strong>tras trabajaba <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nador.<br />

5


A MANOLO, NURIA Y SANDRA<br />

7


SUMARIO<br />

9


1.- INTRODUCCIÓN.................................................................................................15<br />

1.1. P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to y objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación................................................17<br />

1.2. Material y métodos.........................................................................................20<br />

1.3. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición.............................................................................26<br />

2.- LA HISTORIOGRAFÍA SOBRE HISTORIA DE LA SANIDAD......................29<br />

3.- LA EVOLUCIÓN HISTÓRICA DEL MODELO SANITARIO<br />

ESPAÑOL (1855-1936).........................................................................................37<br />

3.1. La construcción <strong>de</strong>l marco legis<strong>la</strong>tivo global..................................................39<br />

3.2. Las instituciones..............................................................................................49<br />

3.2.1. El órgano rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s Inspecciones G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad.................49<br />

3.2.2. Otras instituciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral:<br />

<strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad.......56<br />

3.2.3. Las juntas <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad....................................63<br />

3.2.4. Los institutos municipales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>......................................................69<br />

3.2.5. Los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>......................................................71<br />

3.3. La asist<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>pública</strong> a <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social..........................75<br />

3.4. Las líneas prioritarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>..................................................93<br />

3.4.1. La sanidad exterior o marítima................................................................93<br />

3.4.2. Las priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>......................................103<br />

3.4.2.1. La lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas...............................103<br />

3.4.2.2. Las campañas <strong>de</strong> vacunación.........................................................108<br />

3.4.2.3. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios........................................................113<br />

3.4.2.4. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos............................................................116<br />

3.4.2.5. Las campañas <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas............119<br />

3.4.3. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>..................................................137<br />

11


3.5. La organización profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>...........................................140<br />

3.5.1. Los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad.................................................................140<br />

3.5.2. El cuerpo <strong>de</strong> sanidad marítima..............................................................145<br />

3.5.3. El cuerpo <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res.............................................................................148<br />

3.5.4. Los inspectores <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad........................157<br />

4.- LA ORGANIZACIÓN DE LA HIGIENE PÚBLICA VALENCIANA<br />

(1882-1936)...........................................................................................................163<br />

4.1. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal (1882-1916)..................169<br />

4.1.1. Marco legis<strong>la</strong>tivo...................................................................................169<br />

4.1.2. La constitución <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública y<br />

Salubridad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia..........................................................................175<br />

4.1.3. Las casas <strong>de</strong> socorro..............................................................................178<br />

4.1.4. El <strong>la</strong>boratorio químico...........................................................................184<br />

4.1.5. Las inspecciones <strong>sanitaria</strong>s y <strong>la</strong> brigada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección......................189<br />

4.1.6. El <strong>la</strong>boratorio bacteriológico.................................................................195<br />

4.1.7. El instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>...........................................................206<br />

4.1.8. El Boletín Sanitario Municipal (1905-1913).........................................209<br />

4.2. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l: el Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia [IPHV] (1916-1936)..............................212<br />

4.2.1. El marco legis<strong>la</strong>tivo estatal....................................................................213<br />

4.2.2. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong>l IPHV..............................................221<br />

4.2.3. La financiación <strong>de</strong>l IPHV......................................................................227<br />

4.2.4. La se<strong>de</strong> <strong>de</strong>l IPHV...................................................................................234<br />

4.2.5. El Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1927-1936)............................................................................................237<br />

4.2.6. La actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el IPHV...................................................240<br />

4.3. Otras instituciones que conformaban <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>provincia</strong>l.......................................................................................................290<br />

4.3.1. De los disp<strong>en</strong>sarios a los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>......................290<br />

4.3.2. Los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos...............................................................296<br />

12


4.3.3. Los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos.........................................................314<br />

4.3.4. Los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos........................................................337<br />

4.3.5. La Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y el<br />

disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil...............................................................349<br />

5.- LA ORGANIZACIÓN DE LA ASISTENCIA SANITARIA<br />

VALENCIANA (1854-1936)..............................................................................371<br />

5.1. El contexto <strong>de</strong>mográfico y socioeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.....................................................................................................373<br />

5.2. El mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia: <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>...............................376<br />

5.3. El papel <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial (1854-1936).........380<br />

5.3.1. La configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849..................................................................380<br />

5.3.2. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y finalidad <strong>de</strong>l hospital...................................................386<br />

5.3.3. Estructura administrativa <strong>de</strong>l hospital...................................................395<br />

5.3.4. El personal sanitario <strong>de</strong>l hospital...........................................................398<br />

5.3.5. La actividad asist<strong>en</strong>cial..........................................................................409<br />

5.4. El sistema asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l..........................426<br />

5.4.1. La Casa <strong>de</strong> Misericordia........................................................................429<br />

5.4.2. La Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia........................................................................438<br />

5.5. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria (1854-1936)...................448<br />

5.5.1. El punto <strong>de</strong> partida: <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong><br />

los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1854...................................451<br />

5.5.2. Los sucesivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y el resultado <strong>de</strong> su aplicación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.........................................................................454<br />

5.5.3. La asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> 1877.......................467<br />

5.5.4. El caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.............................................................................471<br />

5.5.5. La asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong><br />

1928: una organización consolidada......................................................473<br />

5.5.6. La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia...................................................478<br />

13


6.- CONCLUSIONES...............................................................................................493<br />

6.1. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal (1882-1916)..................495<br />

6.2. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l: El Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1936)..........................................497<br />

6.3. Otras instituciones que conformaban <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>provincia</strong>l......................................................................................................500<br />

6.4. El papel <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial<br />

(1854-1936)..................................................................................................502<br />

6.5. El sistema asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l<br />

(1854-1936)..................................................................................................505<br />

6.6. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria (1854-1936)...................506<br />

7.- BIBLIOGRAFÍA.................................................................................................509<br />

7.1. Fu<strong>en</strong>tes históricas..........................................................................................511<br />

7.1.1. Fu<strong>en</strong>tes legis<strong>la</strong>tivas................................................................................511<br />

7.1.2. Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> archivo.................................................................................525<br />

7.1.3. Fu<strong>en</strong>tes impresas...................................................................................527<br />

Publicaciones periódicas.............................................................................527<br />

Trabajos monográficos (impresos y manuscritos)......................................528<br />

7.2. Bibliografía secundaria.................................................................................554<br />

8.- ANEXO I. MATERIAL ICONOGRÁFICO.......................................................575<br />

9.- ANEXO II. MATERIAL DOCUMENTAL........................................................631<br />

14


1.- INTRODUCCIÓN<br />

15


1.1. P<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to y objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que cada sociedad pone <strong>en</strong> marcha para<br />

interv<strong>en</strong>ir sobre el proceso <strong>de</strong> salud-<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, permite <strong>de</strong>finir el<br />

mo<strong>de</strong>lo sanitario que <strong>la</strong> caracteriza <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico y <strong>en</strong> un espacio<br />

concretos. Des<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, los sistemas <strong>de</strong> salud<br />

se consi<strong>de</strong>ran un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica social, <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong> una<br />

interre<strong>la</strong>ción mutua <strong>en</strong>tre los sistemas sanitario, social, económico y cultural, que<br />

acaban <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or eficacia <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />

curación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

El l<strong>en</strong>to establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estado liberal que tuvo lugar <strong>en</strong> España a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>de</strong>finió un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> sociedad estructurado <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ses sociales, que<br />

proc<strong>la</strong>maba <strong>en</strong> su i<strong>de</strong>ario <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los ciudadanos. La nueva<br />

m<strong>en</strong>talidad conllevó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> iniciar nuevas fórmu<strong>la</strong>s para interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> el<br />

proceso <strong>de</strong> salud-<strong>en</strong>fermedad, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> proporcionar una mayor protección<br />

social fr<strong>en</strong>te al proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar. De este modo, los po<strong>de</strong>res públicos com<strong>en</strong>zaron<br />

progresivam<strong>en</strong>te a asumir responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, que poco a poco fueron adquiri<strong>en</strong>do el cariz <strong>de</strong> actuación<br />

política, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo que hoy se conoce como <strong>la</strong><br />

administración <strong>pública</strong> <strong>sanitaria</strong>.<br />

Las medidas colectivas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> promovidas por parte <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />

públicos, dieron lugar a un importante <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, que se p<strong>la</strong>smó <strong>en</strong> su<br />

institucionalización a nivel municipal y <strong>provincia</strong>l. A ello contribuyó <strong>de</strong> manera<br />

importante <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas ci<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tales, así como el<br />

cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los riesgos para <strong>la</strong> salud y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos. La asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> especificidad etiológica ganó terr<strong>en</strong>o,<br />

como producto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> microbiología, e incorporó <strong>la</strong> nueva concepción<br />

<strong>de</strong>l contagio animado a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as etiológicas <strong>de</strong> corte ambi<strong>en</strong>talista y químico<br />

imperantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa anterior. Esta pau<strong>la</strong>tina transformación <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y<br />

métodos <strong>de</strong> investigación, reforzada por una m<strong>en</strong>talidad social favorable, resultaron<br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cisivos para que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r político se vislumbrara <strong>la</strong> investigación<br />

17


ci<strong>en</strong>tífica como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> progreso y dominación. De este modo, <strong>la</strong><br />

asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y <strong>la</strong> “<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio” <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong>, dio pie a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los primeros institutos y<br />

<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

Las crisis económicas que atravesó <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> durante el último<br />

tercio <strong>de</strong>l siglo XIX, agravaron <strong>la</strong>s ya <strong>de</strong> por sí p<strong>en</strong>osas condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses sociales más <strong>de</strong>sfavorecidas, y condicionaron importantes increm<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

morbimortalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas y car<strong>en</strong>ciales,<br />

directam<strong>en</strong>te asociadas a <strong>la</strong>s condiciones sociales <strong>de</strong>sfavorables -tuberculosis,<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, fiebre tifoi<strong>de</strong>a, tracoma, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infantiles. Ello movió<br />

a <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses dirig<strong>en</strong>tes a promover medidas <strong>de</strong> política <strong>sanitaria</strong> para garantizar una<br />

fuerza <strong>de</strong> trabajo sana, capaz <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s crisis económicas, al tiempo que se<br />

establecían elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> negociación y conflictos sociales con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera, que<br />

reivindicaba mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> trabajo. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina social <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

adaptar <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> para abordar estos problemas no sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te<br />

terapéutica, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva que incorporase <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />

<strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong>, dando lugar a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />

dirigir <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes luchas <strong>sanitaria</strong>s. La vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios a los<br />

institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, constituyó el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong><br />

salud <strong>pública</strong>, organizada <strong>en</strong> torno al ámbito territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, que culminó<br />

<strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y c<strong>en</strong>tros<br />

secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el medio rural, para poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong>s campañas fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales.<br />

Este importante <strong>de</strong>sarrollo observado <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, no resultó<br />

equiparable al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico<strong>sanitaria</strong><br />

que imp<strong>la</strong>ntó el liberalismo <strong>de</strong>cimonónico, t<strong>en</strong>ía el objetivo <strong>de</strong> establecer<br />

una política <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos, para combatir el <strong>de</strong>sarraigo,<br />

<strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> marginalidad. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que <strong>de</strong>paró el siglo XIX,<br />

precisam<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia social basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> caridad, propia <strong>de</strong>l<br />

Antiguo Régim<strong>en</strong>, por el sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. En <strong>la</strong> nueva sociedad liberal se<br />

18


hacía incómoda <strong>la</strong> caridad como ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acción social, y se requería que el Estado<br />

asumiese <strong>la</strong>s funciones asist<strong>en</strong>ciales que había <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> Iglesia,<br />

especialm<strong>en</strong>te tras los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización impulsados por los liberales.<br />

La b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> apostó por un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> carácter<br />

<strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong> el cual el hospital contó con <strong>la</strong> hegemonía absoluta. Un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

hospital concebido más como lugar <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> los pobres, que como c<strong>en</strong>tro para<br />

el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, que sólo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX<br />

inició un cierto proceso <strong>de</strong> transformación, para dar respuesta a <strong>la</strong>s expectativas que<br />

esta institución <strong>de</strong>spertaba <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección social comunitaria y ante <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo médico. Por su parte, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />

domiciliaria, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones progresistas <strong>de</strong>l liberalismo <strong>en</strong> un<br />

contexto municipalizador, no ocupó un lugar prepon<strong>de</strong>rante <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong>.<br />

Estas son <strong>la</strong>s coor<strong>de</strong>nadas que <strong>de</strong>terminan el objeto <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> este<br />

trabajo, cuyo objetivo principal consiste <strong>en</strong> analizar <strong>en</strong> el contexto val<strong>en</strong>ciano, el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un marco normativo sobre salud <strong>pública</strong>, asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

social, y su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad socio-<strong>sanitaria</strong> val<strong>en</strong>ciana, a través <strong>de</strong> nuevas<br />

instituciones y nuevas políticas <strong>de</strong> salud. Se trata <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> respuesta social y<br />

política que subyace <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> transición <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong>mográfica, que <strong>de</strong><br />

manera tan drástica transformó los patrones <strong>de</strong> vida y salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

val<strong>en</strong>ciana.<br />

La investigación que ahora pres<strong>en</strong>tamos, se integra <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas<br />

principales que sigue <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace años el Departam<strong>en</strong>t d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciència i<br />

Docum<strong>en</strong>tació <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València, <strong>la</strong> cual respon<strong>de</strong> a una ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

gran auge <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía médica: <strong>la</strong> que se ocupa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historia social, <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> sanidad y los procesos <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> el<br />

contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas. Sobre su vig<strong>en</strong>cia historiográfica nos<br />

ocuparemos <strong>en</strong> un capítulo posterior.<br />

El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> val<strong>en</strong>cianas, durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer<br />

tercio <strong>de</strong>l siglo XX, vi<strong>en</strong>e a ll<strong>en</strong>ar un hueco historiográfico, puesto que los<br />

numerosos estudios monográficos sobre epi<strong>de</strong>mias o políticas municipales carecían<br />

19


<strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> un contexto g<strong>en</strong>eral previo, que s<strong>en</strong>tara <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> esos estudios<br />

monográficos más específicos y otros comparados posteriores.<br />

1.2. Material y métodos<br />

Para po<strong>de</strong>r llevar a cabo el estudio <strong>de</strong>l primer gran capítulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis, La<br />

evolución histórica <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario español, resultó <strong>de</strong> especial interés el<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones legis<strong>la</strong>tivas <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong>, como fiel reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>.<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> emanada <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos<br />

compet<strong>en</strong>tes, lo hemos realizado utilizando como principales fu<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> Colección<br />

Legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> España (1848-1891), edición oficial <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gracia y<br />

Justicia, el Diccionario <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Aranzadi (1951) y el Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Administración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Martínez Alcubil<strong>la</strong> (1914-1936), que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el<br />

texto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes disposiciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho sobre cada materia y <strong>en</strong> cada edición<br />

refun<strong>de</strong> los apéndices <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteriores y va añadi<strong>en</strong>do los textos importantes que se<br />

van g<strong>en</strong>erando. Junto a ello, <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Oyuelos (1895), que aborda<br />

específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> medicina, con com<strong>en</strong>tarios sobre los difer<strong>en</strong>tes<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong>, nos ha resultado <strong>de</strong> gran interés para analizar<br />

<strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX.<br />

La legis<strong>la</strong>ción resultó una herrami<strong>en</strong>ta útil para conocer hacia don<strong>de</strong> iban<br />

<strong>en</strong>caminadas <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> los que p<strong>la</strong>nteaban <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>, sin embargo esta<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bía contrastarse con el estudio <strong>de</strong> los efectos reales <strong>de</strong> su aplicación. Con<br />

este objetivo consultamos diversas fu<strong>en</strong>tes oficiales que ponían <strong>de</strong> manifiesto el<br />

importante retraso sanitario <strong>en</strong> que vivía <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />

<strong>de</strong>l siglo XIX y que no logró remontar hasta <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l siglo XX. Entre<br />

el<strong>la</strong>s nos fue <strong>de</strong> utilidad <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> diversas memorias y discursos e<strong>la</strong>borados por<br />

algunos <strong>de</strong> los higi<strong>en</strong>istas con vincu<strong>la</strong>ción profesional a <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong>, y<br />

<strong>de</strong> otros técnicos extranjeros 1 . A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes publicaciones oficiales que<br />

impulsó <strong>la</strong> dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad a partir <strong>de</strong> 1879 <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> Boletines<br />

20


(1879-1884; 1888-1896; 11899-1901; 1909-1912; 1916-1917) y Anuarios (1921-<br />

1924), que recogían una estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> e incorporaban algunas<br />

memorias sobre los establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éfico-sanitarios, vacunaciones, sanidad<br />

marítima, etc. La culminación <strong>de</strong> todas el<strong>la</strong>s resultó <strong>en</strong> el Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1926-1931), que a partir <strong>de</strong> 1932 pasó a <strong>de</strong>nominarse<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública. El vaciado exhaustivo <strong>de</strong> esta publicación<br />

hasta 1936, nos ha permitido realizar una aproximación a <strong>la</strong> percepción que se t<strong>en</strong>ía<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los principales<br />

problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>. La ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />

trabajos aparecidos <strong>en</strong> esta revista se fundam<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> criterios epi<strong>de</strong>miológicos y se<br />

p<strong>la</strong>nteaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y <strong>la</strong> medicina social. Su análisis<br />

ofrece pues un fiel reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión que t<strong>en</strong>ían los profesionales con <strong>de</strong>dicación a<br />

esta rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina –epi<strong>de</strong>miólogos, higi<strong>en</strong>istas, inspectores <strong>provincia</strong>les y<br />

municipales <strong>de</strong> sanidad- sobre los principales problemas <strong>de</strong> salud, al tiempo que<br />

permite vislumbrar <strong>la</strong>s estrategias que proponían para abordarlos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong>. Así, <strong>la</strong> gestación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales campañas <strong>de</strong> lucha<br />

contra el paludismo, tracoma, tuberculosis o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, o el proceso <strong>de</strong><br />

constitución <strong>de</strong> los primeros c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> algunos puntos <strong>de</strong><br />

España, constituy<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>os ejemplos <strong>de</strong> ello.<br />

Para abordar el capítulo correspondi<strong>en</strong>te a La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana, <strong>en</strong> primer lugar recurrimos a varios trabajos previos que<br />

abordaban el proceso <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

capital val<strong>en</strong>ciana 2 , <strong>en</strong> su mayoría fundam<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Archivo Municipal<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Ello resultó es<strong>en</strong>cial para dim<strong>en</strong>sionar <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />

municipal al <strong>de</strong>sarrollo institucional global <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una publicación oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución municipal, nos ha<br />

permitido acercarnos a <strong>la</strong> realidad epi<strong>de</strong>miológica y <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> que vivía<br />

una ciudad <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o proceso <strong>de</strong> cambio y transformación. En este s<strong>en</strong>tido, cabe<br />

1 Algunos ejemplos los <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> Mén<strong>de</strong>z Álvaro (1853); Pulido (1902); Murillo (1909 y<br />

1918); Martín Sa<strong>la</strong>zar (1913) y Hapke (1929).<br />

2 Sa<strong>la</strong>vert, V.; Navarro, J. (1992); Magraner, A. (1993); Canet, MA; Martínez, Valor, J (1996);<br />

Navarro, J. (1996 y 1997); Bágu<strong>en</strong>a, MJ. (1999 y 2000).<br />

21


seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong>l Boletín Sanitario Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1905-1913) y<br />

<strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922), al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />

estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, como herrami<strong>en</strong>ta necesaria para<br />

realizar el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación higiénico-<strong>sanitaria</strong>. De manera complem<strong>en</strong>taria,<br />

también contribuyó a ello el análisis <strong>de</strong>l periodismo médico val<strong>en</strong>ciano <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, a<br />

través <strong>de</strong>l cual hemos podido realizar el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todo el proceso.<br />

La pr<strong>en</strong>sa médica constituye <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te histórica para aportar información<br />

sobre <strong>la</strong> posición i<strong>de</strong>ológica, <strong>la</strong>s interpretaciones médicas <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar y<br />

<strong>la</strong>s propuestas prev<strong>en</strong>tivas y terapéuticas p<strong>la</strong>nteadas por los médicos. Fr<strong>en</strong>te a<br />

cualquier otro tipo <strong>de</strong> literatura más estable, como <strong>la</strong>s monografías o los libros, <strong>la</strong>s<br />

revistas <strong>de</strong> medicina permit<strong>en</strong>, por su periodicidad, tomar el pulso <strong>de</strong> los médicos <strong>en</strong><br />

torno a los problemas sanitarios <strong>de</strong> mayor relevancia y que a su vez preocupan más a<br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Durante el período <strong>en</strong> el que hemos c<strong>en</strong>trado nuestro<br />

estudio, se publicaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> revistas <strong>de</strong> nivel<br />

ci<strong>en</strong>tífico aceptable <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> su tiempo. Por lo g<strong>en</strong>eral, se<br />

trataba <strong>de</strong> publicaciones que reunían los trabajos originales <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad médica<br />

val<strong>en</strong>ciana, al tiempo que abordaban <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong> trabajos extranjeros y<br />

publicaban noticias sobre acontecimi<strong>en</strong>tos relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina internacional.<br />

Solían ofrecer una bu<strong>en</strong>a actualización <strong>de</strong> los saberes médicos y sus avances,<br />

disponi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as hemerotecas <strong>de</strong> publicaciones europeas -italianas, francesas,<br />

inglesas, alemanas...- y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aca<strong>de</strong>mias médicas y ci<strong>en</strong>tíficas. A continuación<br />

<strong>en</strong>unciamos <strong>la</strong>s revistas consultadas.<br />

El Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano era <strong>la</strong> revista más antigua, pues se<br />

publicaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos y mantuvo su<br />

vig<strong>en</strong>cia hasta finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l siglo XX. Si bi<strong>en</strong> durante el siglo<br />

XIX fue <strong>la</strong> principal revista médica val<strong>en</strong>ciana, durante su última etapa <strong>de</strong>cayó<br />

bastante su importancia, al constituirse otros núcleos ci<strong>en</strong>tíficos más activos. La<br />

Crónica Médica quizás sea <strong>la</strong> revista que <strong>en</strong> mayor medida repres<strong>en</strong>te al movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina experim<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, hecho que pue<strong>de</strong> estar<br />

influido por <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración que <strong>en</strong> el<strong>la</strong> realizaban los más <strong>de</strong>stacados miembros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. Se publicó con carácter quinc<strong>en</strong>al <strong>en</strong> los años 1877-1894,<br />

1907-1919 y 1928-1939, aunque <strong>la</strong> última etapa fue más ocasional y car<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

22


continuidad. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana era otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas publicadas durante los<br />

años 1901-1924. Fundada por Miguel Orel<strong>la</strong>na y dirigida por Ramón Gómez Ferrer,<br />

t<strong>en</strong>ía carácter m<strong>en</strong>sual y llevaba el subtítulo <strong>de</strong> “Periódico m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> Medicina y<br />

Cirugía”. La Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Tuberculosis, publicada a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período<br />

1905-1936, fue fundada por José Chabás, qui<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> su<br />

dirección, daba <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> su revista a un colectivo significativo y muy activo <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to higi<strong>en</strong>ista val<strong>en</strong>ciano. La publicación t<strong>en</strong>ía una periodicidad m<strong>en</strong>sual y<br />

cont<strong>en</strong>ía una separata que <strong>de</strong>nominaba “Boletín M<strong>en</strong>sual” o “Páginas <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e”.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, publicada <strong>en</strong>tre 1899-1920.<br />

Junto a <strong>la</strong>s revistas <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias médicas también hemos consultado el Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana (1919-1936) como publicación conjunta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes asociaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>sanitaria</strong>s (médicos, veterinarios, farmacéuticos,<br />

practicantes y matronas), para tomar el pulso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s corporativas<br />

p<strong>la</strong>nteadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el colectivo sanitario.<br />

A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearnos analizar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción que tuvo <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, nos llevó a indagar <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l archivo <strong>de</strong> esta institución (A.D.P.V.). De este modo, el seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actas realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación<br />

Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, nos ha permitido conocer <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones tomadas <strong>en</strong><br />

mom<strong>en</strong>tos que resultaron c<strong>la</strong>ves para el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, tales como su<br />

constitución <strong>en</strong> 1916, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> 1921 y <strong>de</strong>l servicio<br />

sanitario <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> 1925, o <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong>l instituto que vivió <strong>la</strong><br />

diputación <strong>en</strong> 1931.<br />

Sin embargo, esta fu<strong>en</strong>te no resultaba lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rica como para<br />

vislumbrar otros aspectos <strong>de</strong> interés como podían ser los recursos materiales y<br />

humanos vincu<strong>la</strong>dos al instituto, su financiación, emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, y sobre todo <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>sarrolló y su repercusión sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Para ello recurrimos a otra fu<strong>en</strong>te proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l A.D.P.V. consist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s memorias anuales que e<strong>la</strong>boraba <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales se resumía <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes capítulos <strong>la</strong> actividad anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, hemos revisado <strong>de</strong> manera sistemática el capítulo <strong>de</strong>dicado a “B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

23


y Sanidad” <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s memorias compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 1916 y 1936. Ello nos ha<br />

permitido reconstruir <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad llevada a cabo por el Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y resaltar los acontecimi<strong>en</strong>tos e interv<strong>en</strong>ciones<br />

más <strong>de</strong>stacables llevados a cabo por esta institución. De manera complem<strong>en</strong>taria,<br />

hemos analizado el papel que jugó <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

publicaciones aparecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s revistas médicas val<strong>en</strong>cianas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época que ya<br />

hemos <strong>de</strong>scrito con anterioridad.<br />

La llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> <strong>de</strong>svinculó<br />

administrativam<strong>en</strong>te al instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l.<br />

Ello <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación a partir <strong>de</strong> 1931 <strong>de</strong>jaran <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>er información sobre <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>. De este<br />

modo, para llevar a cabo <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período republicano, recurrimos al análisis <strong>de</strong> otras dos fu<strong>en</strong>tes. La primera<br />

proce<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, publicación <strong>de</strong> carácter<br />

m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, que vio <strong>la</strong> luz <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1927<br />

y que, <strong>en</strong> una segunda época a partir <strong>de</strong> 1930, pasó a <strong>de</strong>nominare Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Su análisis nos ha <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>do <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>sanitaria</strong>s establecidas por el gobierno <strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong>s actuaciones<br />

llevadas a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes servicios sanitarios <strong>provincia</strong>les -instituto<br />

<strong>provincia</strong>l, disp<strong>en</strong>sarios, brigada <strong>sanitaria</strong>, c<strong>en</strong>tros sanitarios rurales- <strong>la</strong> estadística<br />

<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, a lo que se sumaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> última etapa <strong>de</strong> su<br />

publicación artículos <strong>de</strong> divulgación <strong>sanitaria</strong>, notas y consejos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con <strong>la</strong>s distintas luchas profilácticas y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, con todo aquello que<br />

tuviera re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> sanidad. En segundo lugar, nos ha resultado <strong>de</strong> gran utilidad <strong>la</strong><br />

completa memoria dirigida por Tomás Peset Alexandre 3 , como inspector <strong>provincia</strong>l<br />

<strong>de</strong> sanidad, correspondi<strong>en</strong>te a 1933, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva se<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Para completar nuestro análisis <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario val<strong>en</strong>ciano, hemos<br />

abordado un tercer capítulo <strong>de</strong>dicado a La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>. El<br />

importante peso concedido a <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

3 Peset Alexandre, T. (1933g); Barona, C. (2002).<br />

24


<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, nos ha llevado <strong>de</strong> nuevo a investigar <strong>en</strong> el A.D.P.V. con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

vislumbrar cuales fueron <strong>la</strong>s instituciones sobre <strong>la</strong>s que recayó el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia -hospital, asilos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y asist<strong>en</strong>cia domiciliaria- y <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> su actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana. En el caso <strong>de</strong>l Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, hemos podido seguir su actividad a través <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los distintos<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que regu<strong>la</strong>ron su funcionami<strong>en</strong>to, así como <strong>de</strong> diversas memorias<br />

e<strong>la</strong>boradas sobre el establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos. El<br />

seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, sus recursos <strong>de</strong> personal,<br />

secciones <strong>en</strong> que estaba dividido y el perfil <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos que asistía, lo hemos<br />

llevado a cabo analizando <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>en</strong> su capítulo<br />

correspondi<strong>en</strong>te a “B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia”, así como a través <strong>de</strong> los estadillos que recogían <strong>la</strong>s<br />

estadísticas anuales <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to correspondi<strong>en</strong>te a los tres <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l<br />

hospital: <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería, el manicomio y <strong>la</strong> inclusa.<br />

Los asilos constituyeron otro <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo liberal, con el objetivo c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong> miseria y <strong>la</strong><br />

incapacidad. Los dos gran<strong>de</strong>s asilos <strong>de</strong> que disponía <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia –<strong>la</strong>s Casas<br />

<strong>de</strong> Misericordia y <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia-, con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 adquirieron<br />

el carácter <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> ámbito <strong>provincia</strong>l. La exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el A.D.P.V. <strong>de</strong> un<br />

apartado específico que recogía toda <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación administrativa re<strong>la</strong>tiva a los<br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, nos ha permitido conocer <strong>la</strong> evolución<br />

que sufrieron estas instituciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio<br />

<strong>de</strong>l siglo XX. El análisis <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos por los que se rigieron, su<br />

capacidad asist<strong>en</strong>cial, el perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción acogida por edad y sexo y <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>finitiva cuales fueron los principios doctrinales que regían <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología asi<strong>la</strong>r, los<br />

hemos <strong>de</strong>ducido a partir <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, memorias, expedi<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>erales y<br />

estadísticas <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acogidos. Ello a<strong>de</strong>más lo contrastamos con <strong>la</strong>s<br />

memorias anuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>en</strong> su capítulo correspondi<strong>en</strong>te a “B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia”.<br />

Hemos podido constatar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el A.D.P.V., como son <strong>la</strong>s actas <strong>en</strong>viadas por los<br />

alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a su gobernador, <strong>en</strong> su apartado<br />

<strong>de</strong>stinado a “Expedi<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad”. La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia resultó l<strong>en</strong>ta,<br />

25


tal como hemos podido comprobar a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los recursos <strong>de</strong> personal<br />

sanitario contratado por los municipios –médicos, cirujanos, veterinarios y<br />

farmacéuticos-, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong> su cualificación profesional. En este s<strong>en</strong>tido<br />

hemos analizado el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los profesionales que ejercían <strong>en</strong> los municipios<br />

val<strong>en</strong>cianos <strong>en</strong> tres períodos <strong>de</strong> tiempo difer<strong>en</strong>tes. La información re<strong>la</strong>tiva a 1854 y<br />

1877 proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> los registros que e<strong>la</strong>boraba el gobierno civil, a partir <strong>de</strong> los informes<br />

<strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina, farmacia y veterinaria, como órgano compet<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s, formando parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación que conserva el apartado <strong>de</strong> “Sanidad” <strong>de</strong>l A.D.P.V. En el caso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos médicos <strong>en</strong> que se hal<strong>la</strong>ba<br />

dividida <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> 1928, su inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>la</strong> hizo <strong>pública</strong> <strong>en</strong><br />

su órgano <strong>de</strong> difusión oficial, el Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Junto<br />

a estas fu<strong>en</strong>tes, el periodismo médico nos ha servido para conocer <strong>la</strong> postura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>se médica fr<strong>en</strong>te a unas propuestas organizativas que no favorecían a aquellos que<br />

optaban por el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> su profesión <strong>en</strong> el medio rural. Especialm<strong>en</strong>te el<br />

Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana (1919-1936), como órgano <strong>de</strong> difusión<br />

corporativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s –médicos, practicantes, matronas- se hacía<br />

eco <strong>de</strong> los importantes problemas que vivía <strong>la</strong> zona rural val<strong>en</strong>ciana.<br />

Esta combinación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales (véase el capítulo correspondi<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía), fu<strong>en</strong>tes legis<strong>la</strong>tivas y fu<strong>en</strong>tes impresas (periodismo, memorias,<br />

anuarios, etc...), nos ha permitido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una perspectiva transversal y dinámica,<br />

<strong>en</strong>tre lo legis<strong>la</strong>tivo y lo cotidiano, <strong>en</strong>tre el marco normativo y <strong>la</strong> realidad social. La<br />

importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, no hace falta <strong>de</strong>cirlo, ha sido<br />

difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada caso y <strong>de</strong> su análisis hemos int<strong>en</strong>tado ofrecer una visión plural e<br />

integradora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad val<strong>en</strong>ciana y <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

durante <strong>la</strong> época estudiada.<br />

1.3. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

Tras llevar a cabo <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> reconstrucción histórica y <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> los<br />

materiales obt<strong>en</strong>idos acerca <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario val<strong>en</strong>ciano <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, hemos dividido <strong>la</strong> tesis <strong>en</strong> siete apartados. El<br />

26


primero <strong>de</strong> ellos, este <strong>en</strong> el que estamos, aporta una introducción al interés <strong>de</strong>l tema<br />

objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación metodológica que lo ha guiado. El<br />

segundo apartado estará <strong>de</strong>dicado a analizar <strong>la</strong> actualidad historiográfica <strong>de</strong> los<br />

estudios históricos sobre <strong>la</strong> sanidad y <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el período<br />

que nos ocupa. Para po<strong>de</strong>r compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, resultaba necesario contextualizarlo <strong>en</strong> el<br />

marco g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo que emanaba <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Estado, y ese fue el<br />

propósito <strong>de</strong>l tercer capítulo, <strong>en</strong> el cual abordaremos el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución<br />

histórica <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario español <strong>en</strong>tre 1855 y 1936. El cuarto capítulo<br />

analizará <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana (1882-1936) <strong>en</strong> su doble<br />

verti<strong>en</strong>te municipal y <strong>provincia</strong>l, valorando el papel que jugaron <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

instituciones implicadas y <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron. Para completar<br />

nuestro análisis <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario val<strong>en</strong>ciano, el quinto capítulo estará <strong>de</strong>dicado a<br />

analizar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> (1854-1936), a través <strong>de</strong> sus tres<br />

ejes <strong>de</strong> apoyo: el hospital <strong>provincia</strong>l, los gran<strong>de</strong>s asilos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l<br />

y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria. La tesis finaliza con el preceptivo capítulo <strong>de</strong><br />

conclusiones. La investigación incluye <strong>en</strong> su parte final un apartado <strong>de</strong> bibliografía,<br />

que recoge tanto <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales como impresas que hemos utilizado, así<br />

como <strong>la</strong> bibliografía secundaria más relevante sobre el tema.<br />

27


2.- LA HISTORIOGRAFÍA SOBRE HISTORIA DE LA<br />

SANIDAD<br />

29


Los estudios históricos sobre <strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, han<br />

atravesado diversas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y ori<strong>en</strong>taciones a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XX. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

tradicional erudición bio-bibliográfica característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción más clásica<br />

vig<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, se <strong>de</strong>sarrolló a mediados <strong>de</strong>l siglo<br />

XX una tradición filológica, <strong>de</strong> lectura y análisis <strong>de</strong> los textos clásicos, vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>mada historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as ci<strong>en</strong>tíficas o <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico. Sin duda, <strong>la</strong> figura<br />

más <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong> dicha corri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro país ha sido Pedro Laín Entralgo.<br />

Erudición bio-bibliográfica e historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as ll<strong>en</strong>aron bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

historiografía médica, con una ori<strong>en</strong>tación que primaba sobre todo <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico, <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y los gran<strong>de</strong>s personajes<br />

que, <strong>de</strong>ntro o fuera <strong>de</strong> España, habían contribuido a su <strong>de</strong>sarrollo. Estas dos<br />

corri<strong>en</strong>tes historiográficas fueron <strong>la</strong>s predominantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s revistas histórico-médicas<br />

especializadas y también <strong>en</strong> los congresos <strong>de</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina hasta <strong>en</strong>trada <strong>la</strong><br />

segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia social y cultural marcaron una etapa<br />

<strong>de</strong> inflexión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que estos <strong>en</strong>foques más tradicionales abrieron ori<strong>en</strong>taciones más<br />

cercanas a <strong>la</strong> antropología y a <strong>la</strong> historia social. Con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> indudable<br />

importancia <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico y <strong>de</strong> los logros históricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, los<br />

historiadores empezaron a resaltar que salud, <strong>en</strong>fermedad y muerte son factores <strong>de</strong><br />

primera magnitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> los pueblos.<br />

Factores que están sujetos a una multitud <strong>de</strong> variables que van mucho más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propia evolución <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>sanitaria</strong>s.<br />

Consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esa importancia, <strong>la</strong> historiografía <strong>de</strong>l último cuarto <strong>de</strong> siglo ha<br />

propiciado un fuerte <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ciertos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medicina, que han <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado el tradicional peso académico <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia intelectual<br />

o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as ci<strong>en</strong>tíficas. Las concepciones sobre <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, los<br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación ci<strong>en</strong>tífica o los estudios sobre <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s figuras o <strong>la</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico han dado paso a una mayor<br />

preocupación por otros aspectos tradicionalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>os tomados <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración:<br />

el <strong>en</strong>fermo como ciudadano, <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> respuesta<br />

social y política, a <strong>la</strong>s crisis <strong>de</strong>mográficas provocadas por <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, o <strong>la</strong>s<br />

dim<strong>en</strong>siones culturales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermar.<br />

31


Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, un cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estas características implica no<br />

sólo una m<strong>en</strong>talidad difer<strong>en</strong>te por parte <strong>de</strong>l historiador, sino también un cambio<br />

profundo <strong>en</strong> los métodos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> investigación. Fr<strong>en</strong>te al predominio casi<br />

abrumador <strong>de</strong> una historiografía basada principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el texto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> erudición<br />

bio-bibliográfica y <strong>en</strong> el análisis internalista o intelectual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as ci<strong>en</strong>tíficas a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación filológica <strong>de</strong> impresos o manuscritos, <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te<br />

historiografía ha procurado un mayor acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermar y a sus<br />

espacios. La historia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, el análisis <strong>de</strong> los espacios <strong>de</strong><br />

interacción <strong>en</strong>tre el médico y el <strong>en</strong>fermo, rec<strong>la</strong>man un acercami<strong>en</strong>to basado no tanto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> erudición filológica y bibliográfica como <strong>en</strong> todas esas fu<strong>en</strong>tes que nos<br />

informan <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana, <strong>de</strong>l sufrimi<strong>en</strong>to individual y <strong>de</strong> <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia social<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> muerte. En este caso, son principalm<strong>en</strong>te los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong>s memorias personales, los informes técnicos y otros<br />

docum<strong>en</strong>tos clínicos o <strong>de</strong> diversa índole, poco consi<strong>de</strong>rados por <strong>la</strong> historiografía<br />

médico-<strong>sanitaria</strong> tradicional, los que pue<strong>de</strong>n dar luz sobre estas cuestiones. Por eso,<br />

<strong>la</strong> última historiografía médica se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra más re<strong>la</strong>cionada <strong>en</strong> su discurso y su<br />

l<strong>en</strong>guaje con <strong>la</strong> historia social y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, <strong>la</strong> historia económica, <strong>la</strong> historia<br />

cultural, <strong>la</strong> antropología, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía histórica o <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología histórica.<br />

Difícilm<strong>en</strong>te podría hacerse <strong>de</strong> otro modo una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad o un análisis<br />

histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>fermas sin consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> compleja trama <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />

y re<strong>la</strong>ciones que confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica interna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. Y no hay que<br />

olvidar que <strong>la</strong>s manifestaciones específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

organización <strong>sanitaria</strong> o <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> son, <strong>en</strong> cada pob<strong>la</strong>ción y<br />

mom<strong>en</strong>to histórico, una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todo ello.<br />

Por todas estas razones, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mografía <strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones constituy<strong>en</strong> una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes predominantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía médica actual. A ese ámbito se<br />

han consagrado algunos <strong>de</strong> los últimos congresos internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> European<br />

Association for the History of Medicine and Public Health, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se ha<br />

creado una red específica <strong>de</strong> ámbito europeo <strong>de</strong>dicada al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>,<br />

que el año pasado celebró <strong>en</strong> Ginebra un congreso internacional sobre historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud infantil (2001). Algo semejante pue<strong>de</strong> apuntarse con respecto a publicaciones<br />

32


periódicas como <strong>la</strong> británica Social History of Medicine o <strong>la</strong> españo<strong>la</strong> Dynamis, que<br />

<strong>de</strong>dica <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> su espacio a trabajos o monográficos <strong>de</strong> esta ori<strong>en</strong>tación.<br />

En nuestro país el auge <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> sanidad ha t<strong>en</strong>ido<br />

cuatro principales núcleos <strong>de</strong> difusión <strong>en</strong> Granada, Madrid, Alicante y Val<strong>en</strong>cia, que<br />

han confluido <strong>en</strong> iniciativas como los Encu<strong>en</strong>tros Marcelino Pascua celebrados a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años 1990, proyectos interuniversitarios sobre historia <strong>de</strong>l paludismo <strong>en</strong><br />

España o <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud nacionales o internacionales, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s<br />

auspiciadas por <strong>la</strong> Fundación Rockefeller, sin olvidar, una fructífera co<strong>la</strong>boración<br />

con <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Demografía Histórica o estudios <strong>de</strong> ámbito nacional y<br />

municipal como <strong>la</strong>s sucesivas Troba<strong>de</strong>s sobre Salut i Ma<strong>la</strong>tia <strong>en</strong> els Municipis<br />

Val<strong>en</strong>cians.<br />

Han sido varias <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> España, que han<br />

contribuido con trabajos <strong>de</strong> historia social <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> sanidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> perspectivas<br />

difer<strong>en</strong>tes. Entre el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>stacamos <strong>la</strong> que se consagra al análisis histórico <strong>de</strong>l sistema<br />

sanitario español, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo aspectos como el marco sanitario normativo e<br />

institucional <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos históricos, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y <strong>la</strong><br />

organización médica para su <strong>de</strong>sarrollo o <strong>la</strong> respuesta político-social ante situaciones<br />

<strong>de</strong> crisis epidémicas 4 . Otro p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>te es el que aborda el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

sistema sanitario adoptado <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico concreto, consi<strong>de</strong>rando como<br />

factores explicativos <strong>de</strong> mayor interés <strong>la</strong>s posiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura social y política<br />

<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to. En este s<strong>en</strong>tido, el discurso i<strong>de</strong>ológico y <strong>la</strong>s iniciativas políticas o <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas fuerzas sociales, adquier<strong>en</strong> una relevancia<br />

incuestionable 5 . Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo abiertas es <strong>la</strong> que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> historia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una visión próxima a <strong>la</strong> historia cultural y<br />

antropológica, tomando <strong>en</strong> especial consi<strong>de</strong>ración <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> modificación<br />

4 Bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> esta línea <strong>de</strong> trabajo resultan, <strong>en</strong>tre otros, los trabajos <strong>de</strong> Rodríguez Ocaña (1987.88,<br />

1992a, 1992b, 1994a, 1994b, 2000, 2001); Marset Campos (1998); Marset Campos; Rodríguez Ocaña;<br />

Sáez Gómez (1998); Marset Campos; Sáez Gómez; Martínez Navarro (1995); Martínez Navarro<br />

(1977, 1994); Porras Gallo (1993, 1994, 1998); Perdiguero (1997, 2001); Perdiguero; Bernabeu;<br />

Robles (1994); Bernabeu Mestre (1991b, 1992b, 1994, 2000); Bernabeu Mestre; Gascón Pérez (1995);<br />

Barona, J.L.; Barona, C. (1998); Barona; Bernabeu; Moncho (1999); Barona; Lloret (2000, 2002);<br />

Barona, C. (1999, 2000, 2002) y Barona, Martínez (1997, 2000).<br />

5 Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones que se <strong>en</strong>marcan bajo esta perspectiva son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Huertas García-<br />

Alejo (1993, 1994a, 1994b, 2000) y Huertas; Campos (1992); Jiménez Luc<strong>en</strong>a (1997, 1998a, 1998b);<br />

33


<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y cre<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pue<strong>de</strong> suponer <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> mayores<br />

niveles <strong>de</strong> salud. Los estudios sobre el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ante <strong>la</strong>s<br />

campañas <strong>de</strong> vacunación, <strong>la</strong> medicina doméstica, <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> o <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia natural son algunos ejemplos 6 . El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mografía y<br />

epi<strong>de</strong>miología históricas ha <strong>de</strong>splegado otro punto <strong>de</strong> vista <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> muerte pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones y los sistemas <strong>de</strong> salud. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad y sus manifestaciones repres<strong>en</strong>ta una tarea multidisciplinar <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los<br />

datos puram<strong>en</strong>te estadísticos se han <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar con otros <strong>de</strong> carácter<br />

cualitativo proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los múltiples aspectos que integran el comportami<strong>en</strong>to<br />

humano 7 . Finalm<strong>en</strong>te queremos <strong>de</strong>stacar otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> trabajo p<strong>la</strong>nteadas<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te que toma como refer<strong>en</strong>cia el ámbito local <strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong>s instituciones para poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica, <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción y su manera <strong>de</strong> vivir los aspectos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Se trata <strong>de</strong> una aproximación a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los municipios<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva multidisciplinar, que integra <strong>la</strong> visión <strong>de</strong> historiadores,<br />

archiveros, médicos e historiadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina 8 .<br />

El estudio que ahora pres<strong>en</strong>tamos se integra, pues, <strong>en</strong> un contexto como éste,<br />

que toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración el marco histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> una etapa<br />

pl<strong>en</strong>a <strong>de</strong> cambios sociales, económicos y políticos, sus leyes y administración, para<br />

c<strong>en</strong>trarse más <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

organización <strong>sanitaria</strong> municipal y <strong>provincia</strong>l, que pue<strong>de</strong> servir <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia a otros<br />

estudios españoles y extranjeros. El trabajo abarca una parte sustancial <strong>de</strong>l período<br />

consi<strong>de</strong>rado por los historiadores como característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica y<br />

Barona, J.L. (1998b); Barona; Lloret (1998); Bernabeu; Barona (2001); Molero Mesa; Jiménez<br />

Luc<strong>en</strong>a (2000) y Molero Mesa (1998).<br />

6 Citaremos a modo <strong>de</strong> ejemplo los trabajos <strong>de</strong> Perdiguero (1995, 2000) y Perdiguero; Bernabeu (1996,<br />

1999).<br />

7 En este s<strong>en</strong>tido son importantes <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> Bernabeu Mestre (1991a, 1992a, 1995);<br />

Martínez Navarro (1992); Bernabeu Mestre; Perdiguero Gil (1996); Robles González; Bernabeu<br />

Mestre; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s (1996a); Robles González; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s; Bernabeu Mestre (1996b);<br />

Bernabeu Mestre; Robles González (2000); Barona; Barea (1996a, 1996b) y Barona, J.L. (2000b).<br />

8 Una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> los municipios val<strong>en</strong>cianos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra recopi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

monografías sobre el proceso <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong>fermedad, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong>, y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> salud. Barona; Micó (1996); Bernabeu;<br />

34


<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> nuestro país, caracterizado por un cambio <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong>mográficos y<br />

epi<strong>de</strong>miológicos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> morbilidad y<br />

mortalidad, propios <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mográfico tradicional. Un período<br />

<strong>de</strong> expansión social <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, <strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> políticas <strong>sanitaria</strong>s<br />

promovidas por el Estado, pero <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das legis<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te y ejecutadas casi<br />

siempre <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>provincia</strong>l y municipal y <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> una estadística<br />

<strong>de</strong>mográfica y <strong>sanitaria</strong> que aportará información fi<strong>de</strong>digna <strong>de</strong> forma sistemática.<br />

El trabajo que ahora pres<strong>en</strong>tamos es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una<br />

línea <strong>de</strong> investigación sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea, que<br />

ha t<strong>en</strong>ido sus principales <strong>de</strong>sarrollos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana contemporánea. Se<br />

trata <strong>de</strong> una <strong>la</strong>bor que se vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo durante el último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>en</strong> el<br />

Departam<strong>en</strong>t d'Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciència i Docum<strong>en</strong>tació, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

dirigida principalm<strong>en</strong>te por los Profesores M.J. Bágu<strong>en</strong>a y J.L. Barona. Ha t<strong>en</strong>ido<br />

diversos esc<strong>en</strong>arios y dim<strong>en</strong>siones: <strong>la</strong> <strong>de</strong> seminario <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura y<br />

doctorado, <strong>la</strong> <strong>de</strong> proyecto <strong>de</strong> investigación formalizado y también ha propiciado<br />

cuatro simposios sobre "Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians (1813-1939)"<br />

celebrados <strong>en</strong> Forcall (1995), B<strong>en</strong>issa (1997), Alcoi (1998) y Sueca (2000),<br />

organizados con <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, A<strong>la</strong>cant y Miguel Hernán<strong>de</strong>z que<br />

abordaron aspectos técnicos y metodológicos, epi<strong>de</strong>miológicos, <strong>la</strong>s infraestructuras<br />

<strong>sanitaria</strong>s y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre medio ambi<strong>en</strong>te y salud.<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo aspira a ocupar un lugar <strong>en</strong> ese rico contexto<br />

historiográfico que se proyecta transversalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los más concretos estudios<br />

monográficos sobre <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana, hasta estudios <strong>de</strong> carácter internacional.<br />

Espulgues; Robles (1997); B<strong>en</strong>eito; B<strong>la</strong>y; Lloret (1999b); Barona, J.L (2000a, 2002); Barona;<br />

Perdiguero (2001).<br />

35


3.-LA EVOLUCIÓN HISTÓRICA DEL MODELO<br />

SANITARIO ESPAÑOL (1855-1936)<br />

37


3.1. La construcción <strong>de</strong>l marco legis<strong>la</strong>tivo global<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> vivió gran<strong>de</strong>s transformaciones<br />

que afectaron tanto a su sistema político, como a su estructura social. Estas<br />

transformaciones tuvieron lugar <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l estado liberal, una<br />

<strong>de</strong> cuyas características más relevantes fue <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> una sociedad estam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>finida por el estatus, propia <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, por otra basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses y<br />

dinamizada por <strong>la</strong> burguesía como grupo social emerg<strong>en</strong>te.<br />

En el terr<strong>en</strong>o sanitario, el siglo XIX también se constituyó <strong>en</strong> un período <strong>de</strong><br />

importantes cambios, que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva tuvieron como objetivo contribuir a una<br />

mayor protección social fr<strong>en</strong>te al proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones más<br />

importantes <strong>de</strong> este siglo, fue <strong>la</strong> progresiva <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>bía <strong>en</strong>trar a<br />

formar parte <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> lo público y, por lo tanto, quedaba <strong>en</strong>globado <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera<br />

<strong>de</strong>l estado, fr<strong>en</strong>te a lo que escaparía a sus compet<strong>en</strong>cias y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bía<br />

asumirse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el sector privado. C<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> lo público, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or estatalización <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo propuesto según <strong>la</strong> opción política <strong>de</strong><br />

cada mom<strong>en</strong>to, se fue perfi<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> una manera progresiva el marco <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s diversas administraciones <strong>de</strong>l estado. Por una parte, los cont<strong>en</strong>idos que <strong>de</strong>bía<br />

asumir <strong>la</strong> administración periférica, repres<strong>en</strong>tada por los municipios y diputaciones<br />

<strong>provincia</strong>les, y por el otro, los que eran responsabilidad exclusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración c<strong>en</strong>tral, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>l ministerio u otros órganos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />

gobierno c<strong>en</strong>tral. En <strong>de</strong>finitiva, se fue produci<strong>en</strong>do una progresiva asunción, y<br />

or<strong>de</strong>nación administrativa, <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> actuaciones <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>pública</strong>, que hasta ese mom<strong>en</strong>to habían t<strong>en</strong>ido un carácter esporádico, y básicam<strong>en</strong>te<br />

c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o epidémico, y que <strong>de</strong> manera costosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX, y más int<strong>en</strong>sa tras el “movimi<strong>en</strong>to reg<strong>en</strong>eracionista” que tuvo sus albores<br />

ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo, fueron adoptando el cariz <strong>de</strong> actuación política 9 .<br />

Los continuos vaiv<strong>en</strong>es políticos acaecidos <strong>en</strong> España a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

ochoci<strong>en</strong>tos, se tradujeron <strong>en</strong> períodos alternos <strong>de</strong> aceleración y <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> transición <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong> y <strong>de</strong> sus estructuras, repres<strong>en</strong>tadas por el<br />

Protomedicato y por <strong>la</strong> Junta Suprema <strong>de</strong> Sanidad, hacia el mo<strong>de</strong>lo propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

9 Díez Rodríguez, F. (1993: 13-18).<br />

39


<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología liberal. Ya <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong>l siglo, <strong>la</strong>s propuestas y proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Cortes <strong>de</strong> Cádiz, integraron <strong>la</strong>s primeras t<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l gobierno absolutista <strong>de</strong> Fernando VII <strong>en</strong> 1814, truncó <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica su iniciativa <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar el primer código sanitario español. Este<br />

int<strong>en</strong>to volvió a verse frustrado durante el “Tri<strong>en</strong>io Liberal”, ahora a<strong>de</strong>más con <strong>la</strong><br />

participación <strong>en</strong> su e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacadas figuras, tanto por su ta<strong>la</strong>nte progresista,<br />

como por sus aportaciones a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong> 10 .<br />

Hubo <strong>de</strong> acercarse el siglo a sus años c<strong>en</strong>trales para po<strong>de</strong>r dar a luz, <strong>de</strong> nuevo<br />

<strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> un período político dominado por los progresistas, al primer texto<br />

legis<strong>la</strong>tivo sanitario <strong>de</strong> rango superior, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad, que vio <strong>la</strong> luz el 28 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1855. No obstante, ya <strong>en</strong> los años que precedieron a su publicación, se<br />

había ido abonando el terr<strong>en</strong>o, con el Real Decreto Orgánico <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong><br />

marzo <strong>de</strong> 1847, que acabó con <strong>la</strong>s estructuras <strong>sanitaria</strong>s heredadas <strong>de</strong>l Antiguo<br />

Régim<strong>en</strong>. Si bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad sufrió pequeñas modificaciones <strong>en</strong> años<br />

sucesivos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> varios int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> sustitución <strong>en</strong> los últimos años <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turia,<br />

que permitieran adaptar su cont<strong>en</strong>ido a los a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos ci<strong>en</strong>tíficos, estos int<strong>en</strong>tos no<br />

llegaron a consolidar, por lo que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 fue el eje alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />

cual giró <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo sanitario <strong>de</strong>cimonónico 11 .<br />

El mo<strong>de</strong>lo organizativo que se <strong>de</strong>sarrolló a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 1855, se basó<br />

<strong>en</strong> una c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su órgano rector, repres<strong>en</strong>tado por<br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación. Esta<br />

c<strong>en</strong>tralización se vio perpetuada a nivel <strong>provincia</strong>l con <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong><br />

los gobernadores civiles, <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones sobre política <strong>sanitaria</strong>. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los gobiernos <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> estrategias <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> fue muy limitada, y <strong>en</strong><br />

cualquier caso tute<strong>la</strong>da por el gobierno c<strong>en</strong>tral. Ni qué <strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e, <strong>la</strong> escasa<br />

capacidad concedida al po<strong>de</strong>r municipal para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r iniciativas <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />

sanitario, hecho que <strong>en</strong> más <strong>de</strong> una ocasión constituyó motivo <strong>de</strong> discrepancias, e<br />

incluso <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los distintos niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración.<br />

10 Entre el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> <strong>de</strong> Mateo Seoane, como bi<strong>en</strong> refleja <strong>la</strong> monografía que sobre este autor<br />

pres<strong>en</strong>ta López Piñero, J.Mª. (1984: 9-26).<br />

11 Granjel, L.S. (1974: 87-136).<br />

40


Dado que <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1855 <strong>de</strong>dicaba escasa at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos 12 , sus atribuciones no sufrieron variaciones importantes respecto a <strong>la</strong>s<br />

que estableciera ya <strong>en</strong> 1813 <strong>la</strong> Instrucción para el gobierno económico-político <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, c<strong>en</strong>tradas básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> garantizar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes verti<strong>en</strong>tes, que abarcaban <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana, <strong>en</strong>cargada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles y p<strong>la</strong>zas <strong>pública</strong>s, mercados, hospitales, cárceles y casas<br />

<strong>de</strong> caridad; <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos mediante el control <strong>de</strong>l sacrificio <strong>de</strong>l ganado y<br />

<strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> carne; <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios, así como el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas<br />

tanto <strong>de</strong> bebida, como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancadas o nocivas para <strong>la</strong> salud 13 . Aunque durante el<br />

período revolucionario vieron <strong>la</strong> luz una ley municipal y una <strong>provincia</strong>l, ambas<br />

publicadas con fecha <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1868, su aportación no supuso novedad<br />

alguna <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, como tampoco lo<br />

supusieron <strong>la</strong>s nuevas leyes municipales y <strong>provincia</strong>les promulgadas <strong>en</strong> los años<br />

set<strong>en</strong>ta 14 .<br />

En el panorama organizativo propuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad también cabe<br />

<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad –éstas <strong>en</strong> los<br />

pueblos con más <strong>de</strong> 1.000 almas-, presididas por el gobernador o el alcal<strong>de</strong><br />

respectivam<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong>s que se atribuía el papel <strong>de</strong> organismos consultivos, ayudando a<br />

tomar <strong>de</strong>cisiones para resolver <strong>de</strong>terminados problemas sanitarios c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> o el municipio. Sin embargo, su papel fue cuestionado por algunos<br />

prestigiosos higi<strong>en</strong>istas como Pedro Felipe Mon<strong>la</strong>u, qui<strong>en</strong> reivindicaba <strong>la</strong><br />

profesionalización <strong>de</strong> estas instituciones, criticando el carácter honorífico <strong>de</strong> sus<br />

miembros, así como el hecho <strong>de</strong> que su presi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> ost<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> los gobernadores y<br />

alcal<strong>de</strong>s, qui<strong>en</strong>es carecían <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos técnicos especializados y favorecían el<br />

ejercicio <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r 15 .<br />

Y para completar <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> periférica, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad<br />

<strong>de</strong>finió <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y cirugía, farmacia y veterinaria,<br />

12 El artículo 98 establecía que <strong>la</strong>s normas higiénicas a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían sujetarse todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

constituirían el objeto <strong>de</strong> un próximo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a e<strong>la</strong>borar por el gobierno.<br />

13 Perdiguero, E. (1997: 21).<br />

14 Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1870, que sufrieron modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1876 y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1877.<br />

15 Mon<strong>la</strong>u, P.F. (1862: 1153-1154).<br />

41


también como cargos honoríficos, para apoyar a los gobernadores civiles y llevar un<br />

control <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s.<br />

Si bi<strong>en</strong> el panorama organizativo <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Sanidad interior o<br />

terrestre quedaba establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 1855 <strong>de</strong> manera escueta, tal como hemos<br />

com<strong>en</strong>tado, si existe realm<strong>en</strong>te un aspecto tratado y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do con amplitud <strong>en</strong><br />

el<strong>la</strong>, éste es el que hacía refer<strong>en</strong>cia al servicio sanitario marítimo, que abarcaba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ley los capítulos IV al X y los artículos 12 al 51, constituy<strong>en</strong>do un fiel reflejo <strong>de</strong>l<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras marítimas como estrategia para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trada y propagación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otros países. En<br />

estos 40 artículos <strong>de</strong>dicados al servicio sanitario marítimo, se establecía <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> crear <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los directores especiales <strong>de</strong> sanidad marítima, como<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos -éstos quedaban c<strong>la</strong>sificados<br />

<strong>en</strong> tres categorías <strong>de</strong> acuerdo con su importancia mercantil y <strong>sanitaria</strong>-, aunque <strong>la</strong><br />

dotación presupuestaria necesaria para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> estos puestos no se haría<br />

efectiva hasta 1867.<br />

La obligación <strong>de</strong> realizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos <strong>la</strong><br />

visita <strong>de</strong> naves, los expurgos, <strong>la</strong>s cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían someterse <strong>la</strong>s naves<br />

con pat<strong>en</strong>te sucia, los tipos <strong>de</strong> <strong>la</strong>zaretos y <strong>de</strong> pat<strong>en</strong>tes, y los <strong>de</strong>rechos sanitarios<br />

marítimos a satisfacer por los buques que llegaban a los puertos, completaban unas<br />

propuestas para los servicios <strong>de</strong> sanidad marítima cuyo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>bería disponerse<br />

<strong>en</strong> un supuesto reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, que no llegó a publicarse hasta 1887. Esta falta <strong>de</strong> apoyo<br />

al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas sobre sanidad marítima cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley, fueron<br />

<strong>la</strong>s responsables <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>eralizado mal funcionami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s continuas<br />

transgresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> buques que se<br />

producían <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los puertos españoles, hasta que ya casi <strong>en</strong> <strong>la</strong> última<br />

década <strong>de</strong>l siglo vio <strong>la</strong> luz el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Marítima.<br />

A <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambio y mo<strong>de</strong>rnización que com<strong>en</strong>zaba a hacerse pat<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX, bajo <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los países más<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno europeo, se unió el cambio <strong>en</strong> los riesgos para <strong>la</strong><br />

salud, y el concepto <strong>de</strong> especificidad etiológica ganó terr<strong>en</strong>o, como producto <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> microbiología, e incorporó <strong>la</strong> nueva concepción <strong>de</strong>l contagio<br />

animado a <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as etiológicas <strong>de</strong> corte ambi<strong>en</strong>talista y químico características <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

42


etapa anterior. Estos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar,<br />

condujeron irremediablem<strong>en</strong>te a una serie <strong>de</strong> variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias para<br />

prev<strong>en</strong>ir y combatir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. La organización <strong>sanitaria</strong> y el papel <strong>de</strong> los<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tampoco pudieron mant<strong>en</strong>erse al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> estas<br />

innovaciones, y ello justificó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> crear un nuevo marco legal capaz <strong>de</strong><br />

dar respuesta al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una nueva administración <strong>sanitaria</strong>, minuciosam<strong>en</strong>te<br />

or<strong>de</strong>nada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>cretada <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1904, y que a<br />

pesar <strong>de</strong> no disponer <strong>de</strong> un rango legis<strong>la</strong>tivo superior, su cont<strong>en</strong>ido y aplicación<br />

constituyeron un verda<strong>de</strong>ro cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong>,<br />

con una c<strong>la</strong>ra inspiración <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los organizativos vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Francia e Italia 16 .<br />

La Instrucción <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 no fue más que <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> una<br />

serie <strong>de</strong> t<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, iniciadas a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Restauración Borbónica <strong>de</strong> 1875, que habían resultado estériles. La primera fue el<br />

Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1882, que no llegó a consolidar por los sucesivos<br />

cambios ministeriales coinci<strong>de</strong>ntes con su tramitación, y que <strong>de</strong>jó transcurrir doce<br />

años hasta dar paso a un segundo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad, con el<br />

Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> 1894, el cual a pesar <strong>de</strong> haber obt<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> aprobación<br />

por el S<strong>en</strong>ado no llegaría a obt<strong>en</strong>er luz ver<strong>de</strong> <strong>en</strong> el congreso. Ello se <strong>de</strong>bió <strong>en</strong> parte al<br />

increm<strong>en</strong>to presupuestario que llevaba implícita <strong>la</strong> nueva propuesta legis<strong>la</strong>tiva, y el<br />

tercer int<strong>en</strong>to frustrado se produjo <strong>en</strong> 1899 con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación ante el s<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> un<br />

nuevo Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido por Ángel Pulido y<br />

Fernán<strong>de</strong>z-Caro, y que siguió <strong>la</strong> misma suerte que el anterior 17 . Ante estos<br />

antece<strong>de</strong>ntes y con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> evitar un nuevo fracaso, <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad no fue tramitada como una ley sometida a aprobación par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria, sino<br />

que <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vigor como un <strong>de</strong>creto-ley, que aunque pret<strong>en</strong>didam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bía t<strong>en</strong>er<br />

carácter provisional, <strong>la</strong> realidad fue que mantuvo su vig<strong>en</strong>cia hasta 1944 18 .<br />

El mo<strong>de</strong>lo por el<strong>la</strong> propuesto <strong>de</strong>finió tres compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva estructura<br />

administrativa. En primer lugar, el nivel ejecutivo lo integraba el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

16 Sobre el <strong>de</strong>sarrollo normativo y <strong>la</strong>s distintas etapas que dieron pie a <strong>la</strong> formación y consolidación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo XX, véanse los trabajos <strong>de</strong> Perdiguero (1997),<br />

Marset (1998) y Rodríguez Ocaña (2001).<br />

17 García Caeiro (1998).<br />

18 Ibí<strong>de</strong>m, 106-107.<br />

43


Gobernación y los gobiernos civiles, como <strong>de</strong>legaciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> éste. En<br />

segundo lugar, mantuvo el nivel consultivo heredado <strong>de</strong>l siglo anterior, y<br />

repres<strong>en</strong>tado por el Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>les y<br />

municipales. Por último, el tercer nivel y principal aportación, fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un<br />

organismo técnico repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong>s inspecciones <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />

niveles administrativos g<strong>en</strong>eral, <strong>provincia</strong>l y municipal. Hay que seña<strong>la</strong>r, que <strong>la</strong><br />

nueva propuesta organizativa diseñada por <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, no<br />

disfrutó <strong>de</strong> inmediata efectividad, tomando todavía algún tiempo hasta llegar a<br />

hacerse efectiva 19 .<br />

Vemos, por tanto, que <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el período que hemos<br />

c<strong>en</strong>trado nuestro trabajo -1855 a 1936-, va a pivotar sobre dos gran<strong>de</strong>s textos<br />

legis<strong>la</strong>tivos: <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, y <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />

1904. La primera, supuso <strong>la</strong> ruptura con <strong>la</strong>s estructuras características <strong>de</strong>l Antiguo<br />

Régim<strong>en</strong>, y <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un sistema sanitario acor<strong>de</strong> con el prototipo <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>talidad liberal, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asunción por el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas actuaciones<br />

<strong>sanitaria</strong>s inespecíficas, <strong>en</strong>caminadas básicam<strong>en</strong>te a combatir el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

epidémico, y <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los huérfanos pobres y m<strong>en</strong>esterosos, que se<br />

complem<strong>en</strong>taba con el libre ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

Esta bipo<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia, p<strong>la</strong>nteada más que como obligación, como<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad hacia los pobres y miserables <strong>en</strong>fermos, hacia <strong>la</strong> impot<strong>en</strong>cia<br />

s<strong>en</strong>il y el <strong>de</strong>samparo infantil, que exigían <strong>la</strong> mano b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, no<br />

sufrió variación alguna a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el período estudiado. No ocurrió lo mismo<br />

con <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación dada a los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, que sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />

conce<strong>de</strong>r importancia a <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> 1904, vio<br />

int<strong>en</strong>sificadas <strong>la</strong>s acciones higiénico-<strong>sanitaria</strong>s al incorporar los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

bacteriología y <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio”. A ello se sumó el creci<strong>en</strong>te interés por<br />

<strong>la</strong> información <strong>sanitaria</strong> obt<strong>en</strong>ida mediante <strong>la</strong> cuantificación <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística<br />

19 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Rodríguez Ocaña, E. (1994a) y <strong>de</strong> Martínez Navarro, J.F. (1994).<br />

44


<strong>de</strong>mográfica y <strong>sanitaria</strong>, elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve por otra parte, para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social. También cabe <strong>de</strong>stacar, el estímulo que supuso <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica,<br />

tanto <strong>provincia</strong>l como municipal.<br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad p<strong>la</strong>nteó una importante<br />

propuesta <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>,<br />

realm<strong>en</strong>te fue a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos cuando com<strong>en</strong>zaron a<br />

hacerse pat<strong>en</strong>tes los primeros cambios organizativos, materializándose tras <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Sanidad Municipal y Provincial 20 que, a pesar <strong>de</strong><br />

haber sido gestados <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a dictadura <strong>de</strong> Primo <strong>de</strong> Ribera, repres<strong>en</strong>taban una<br />

importante r<strong>en</strong>ovación y ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong> los niveles<br />

administrativos municipal y <strong>provincia</strong>l respectivam<strong>en</strong>te, y por otra parte ori<strong>en</strong>taban<br />

sus propuestas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad higi<strong>en</strong>ista más avanzada<br />

<strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to.<br />

El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal establecía <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>bían<br />

asumir los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, resultando especialm<strong>en</strong>te<br />

interesantes <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua potable -artículos 5º<br />

al 8º-, eliminación y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> excretas y aguas residuales -artículos 9º al 15º-,<br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das -artículos 16º al 18º-, insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> industrias -artículo 19º-,<br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria -artículos 20º al 24º- o prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> infecciones y epi<strong>de</strong>mias -<br />

artículos 25º al 36º-. A<strong>de</strong>más asignaba a los municipios <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er a su cargo al cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, como personal<br />

técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración local, y <strong>de</strong> proporcionar asist<strong>en</strong>cia médica gratuita a <strong>la</strong>s<br />

familias pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> su municipio, mediante <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> médicos y<br />

farmacéuticos titu<strong>la</strong>res, matronas o parteras para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

embarazadas pobres y practicantes, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus funciones propias, servirían<br />

<strong>de</strong> auxiliares a los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad 21 . Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> este<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, fueron <strong>en</strong>salzados y observados con muy bu<strong>en</strong> ojo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los países<br />

vecinos más avanzados, tal como quedó <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el estudio realizado por el<br />

20 Éstos se publicaron <strong>en</strong> los Reales Decretos-Ley <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero y <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925,<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

21 Sección VII <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal titu<strong>la</strong>da “Servicios <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica”.<br />

45


Dr. Hapke, que como funcionario médico <strong>de</strong> Prusia viajó por España durante dos<br />

meses a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1927, resaltando <strong>en</strong>tre sus observaciones <strong>la</strong> importante aportación<br />

que suponía para España <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal:<br />

“[...] Mis estudios se refier<strong>en</strong> a España, porque este país ha cristalizado y<br />

ha sabido utilizar <strong>en</strong> un amplio Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal, todos<br />

los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> reunidos y adquiridos hasta el pres<strong>en</strong>te por<br />

<strong>la</strong>s naciones civilizadas, promulgando una ley que está a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> los<br />

tiempos actuales. Este Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to impone a los municipios una serie <strong>de</strong><br />

obligaciones y at<strong>en</strong>ciones precisas, notablem<strong>en</strong>te mayor que <strong>la</strong>s nuestras.<br />

Se me ocurrió, <strong>en</strong>tonces, averiguar sobre el terr<strong>en</strong>o si esta ley se<br />

practicaba y se cumplía ya <strong>en</strong> toda su amplitud <strong>en</strong> los pueblos y lugares<br />

seña<strong>la</strong>dos, o si sólo o hasta qué punto era <strong>en</strong> realidad efectiva sobre el<br />

papel [...]” 22 .<br />

Las observaciones realizadas por este médico prusiano, al parecer eran un fiel<br />

reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, pues se realizaron <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> un<br />

viaje por cu<strong>en</strong>ta propia, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> lo que podría esperarse <strong>de</strong> un viaje oficial<br />

previam<strong>en</strong>te notificado o realizado <strong>en</strong> comisión, con una cierta preparación <strong>de</strong>l<br />

terr<strong>en</strong>o. Él mismo afirmaba “mi objeto era sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, especialm<strong>en</strong>te el<br />

funcionami<strong>en</strong>to diario y el trabajo cotidiano, para observar hasta don<strong>de</strong> alcanzaba <strong>en</strong><br />

realidad <strong>la</strong> ley españo<strong>la</strong>, tan perfectam<strong>en</strong>te concebida y redactada” 23 .<br />

En el ámbito <strong>provincia</strong>l, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial 24 v<strong>en</strong>ía a<br />

establecer <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> esta <strong>de</strong>marcación territorial, perpetuando a los<br />

gobernadores civiles como máxima autoridad <strong>sanitaria</strong>, contando con el apoyo<br />

técnico <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les y <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad,<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> asesorar, informar, cumplir <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes y ejecutar los acuerdos <strong>de</strong>l<br />

gobernador respecto a los servicios <strong>de</strong> sanidad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. El capítulo III <strong>de</strong>l<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to –artículos 13 al 36- se <strong>de</strong>dica por completo a <strong>de</strong>scribir <strong>de</strong> manera<br />

exhaustiva y con <strong>de</strong>talle, <strong>la</strong> organización y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los institutos<br />

22 Hapke (1929: 7).<br />

23 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

24 Real Decreto-Ley <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925.<br />

46


<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. A continuación se ocupaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico<strong>sanitaria</strong><br />

<strong>provincia</strong>l, a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones, <strong>de</strong>dicando varios artículos a <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> que tanto <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos como <strong>en</strong> los hospitales, se<br />

organizas<strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos infecciosos y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, y <strong>en</strong><br />

los hospitales servicio <strong>de</strong> rayos X para mejorar el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

cáncer, una sa<strong>la</strong> o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> hospitalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices <strong>en</strong>fermas, y<br />

una sa<strong>la</strong> especial para <strong>en</strong>fermos avanzados <strong>de</strong> tuberculosis pulmonar –artículos 37 al<br />

44-. A continuación se ocupaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> carácter social -<br />

capítulo V, que compr<strong>en</strong>día los artículos 45 al 60- <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que hacía m<strong>en</strong>ción<br />

expresa a los disp<strong>en</strong>sarios, ori<strong>en</strong>tados a luchar contra <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s preval<strong>en</strong>tes<br />

como <strong>la</strong> tuberculosis y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s regiones don<strong>de</strong><br />

resultaran <strong>en</strong>démicos el tracoma o <strong>la</strong> lepra, también proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

disp<strong>en</strong>sarios específicos para abordar estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. La lucha contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis se complem<strong>en</strong>taba con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> sanatorios antituberculosos, o <strong>en</strong><br />

su <strong>de</strong>fecto concertando estos servicios con otras <strong>provincia</strong>s. Por último, <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> mortalidad infantil tuvo su expresión <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong> puericultura y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia infantil.<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, no hicieron más que ratificarse <strong>la</strong>s<br />

propuestas que v<strong>en</strong>ían funcionando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1925 <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> sanidad municipal,<br />

e incluso se fortalecieron al alcanzar rango <strong>de</strong> ley 25 . Pero <strong>la</strong> principal aportación<br />

legis<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> esta etapa, fue sin duda <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Coordinación<br />

Sanitaria <strong>de</strong> 1934, y los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935 para su <strong>de</strong>sarrollo 26 , que<br />

al tiempo que creaba <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> municipios, establecía unas normas <strong>de</strong><br />

co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los tres niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, c<strong>en</strong>tral, <strong>provincia</strong>l y<br />

municipal, <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> racionalizar los recursos tanto higiénico-sanitarios como<br />

asist<strong>en</strong>ciales. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como línea estratégica <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l gobierno<br />

republicano, se reflejó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un ministerio <strong>de</strong> sanidad,<br />

aunque no fue hasta 1933 con Alejandro Lerroux como presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l consejo <strong>de</strong><br />

25 Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1931, que recibió fuerza <strong>de</strong> ley el 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1931.<br />

26 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to económico-administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

técnico <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />

cuerpos <strong>de</strong> médicos municipales, inspectores farmacéuticos e inspectores veterinarios municipales,<br />

matronas y practicantes municipales.<br />

47


ministros, cuando se produjo un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> racionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

<strong>sanitaria</strong>, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sanidad y b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Trabajo. La adscripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a<br />

gobernación, cont<strong>en</strong>ía innegables reminisc<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l papel policial y represivo<br />

achacado a veces a <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. Aunque <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un<br />

ministerio <strong>de</strong> sanidad autónomo contó con muchos seguidores, no faltaron qui<strong>en</strong>es<br />

consi<strong>de</strong>raron más pertin<strong>en</strong>te agrupar compet<strong>en</strong>cias. Finalm<strong>en</strong>te se produjo una<br />

transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> subsecretaría <strong>de</strong> sanidad y b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia ubicada <strong>en</strong> el Ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, <strong>en</strong> otra <strong>de</strong>l mismo rango <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> sanidad y previsión, que<br />

pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Trabajo, Sanidad y Previsión. Un <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong><br />

abril <strong>de</strong> 1933 estableció <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> adscripción <strong>de</strong> sanidad a trabajo 27 .<br />

27 Sobre el <strong>de</strong>bate que suscitó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un ministerio <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l primer tercio<br />

<strong>de</strong>l siglo XX, véanse los trabajos <strong>de</strong> Huertas, R. (1993 y 1994b).<br />

48


3.2. Las instituciones<br />

3.2.1. El órgano rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>: <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s Inspecciones G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad<br />

La Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad se creó por Real Decreto Orgánico <strong>de</strong><br />

Sanidad <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1847, al tiempo que se daba por finalizada <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l<br />

órgano rector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>sanitaria</strong>s durante el siglo XVIII, <strong>la</strong> Junta Suprema<br />

<strong>de</strong> Sanidad, que no era sino un apéndice <strong>de</strong>l propio Consejo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual<br />

se habían dirigido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1720 <strong>la</strong>s acciones <strong>sanitaria</strong>s, ori<strong>en</strong>tadas casi exclusivam<strong>en</strong>te<br />

a prev<strong>en</strong>ir e impedir <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>de</strong> carácter<br />

epidémico y a combatir los focos ya exist<strong>en</strong>tes. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta, que no<br />

t<strong>en</strong>ía asignación presupuestaria específica y cuyos miembros no percibían<br />

remuneración alguna, tuvieron un carácter puram<strong>en</strong>te administrativo, basado <strong>en</strong><br />

c<strong>en</strong>tralizar <strong>la</strong> información sobre el lugar y mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> estas<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, para posteriorm<strong>en</strong>te dictar normas totalm<strong>en</strong>te inespecíficas <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as, ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>tos y cordones sanitarios. Por otro <strong>la</strong>do, su composición a<br />

cargo <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los ministros <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, con aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos<br />

<strong>en</strong> su s<strong>en</strong>o, le obligaba a recurrir al Protomedicato cuando necesitaba asesorami<strong>en</strong>to<br />

técnico <strong>de</strong> los profesionales 28 .<br />

Inspirándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra <strong>de</strong> 1848, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad<br />

españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1855 también apostó por mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />

como una estructura <strong>pública</strong> estable capaz <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los asuntos sanitarios que se<br />

ubicó <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, por consi<strong>de</strong>rar asunto <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n público el<br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias, principal problema sanitario y social <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. El<br />

artículo 1º <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, al reafirmar el carácter c<strong>en</strong>tralizador <strong>de</strong> los<br />

gobiernos isabelinos, concedió a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>la</strong> potestad <strong>de</strong><br />

dirigir <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l país, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to una doble perspectiva<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear sus difer<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> lo que se refiere<br />

estrictam<strong>en</strong>te al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> –excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s propiam<strong>en</strong>te médicoasist<strong>en</strong>ciales-,<br />

mediante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> actuaciones difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> lo que se<br />

28 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Rodríguez Ocaña, E. (1987-88) y Peset, J.L.; Peset, M. (1972).<br />

49


<strong>de</strong>nominó sanidad exterior ó marítima y sanidad interior o terrestre. Esta doble<br />

verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> actuación, se mantuvo prácticam<strong>en</strong>te inalterada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

propuestas y cambios <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras administrativas c<strong>en</strong>trales,<br />

aunque no <strong>de</strong> una manera equilibrada, pues el mo<strong>de</strong>lo propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Sanidad <strong>de</strong> 1855 apostaba por conce<strong>de</strong>r un mayor peso a los aspectos re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> sanidad marítima respecto a <strong>la</strong> terrestre. Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> fácilm<strong>en</strong>te que el control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras marítimas se convirtiera <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta prioritaria para prev<strong>en</strong>ir<br />

<strong>la</strong> importación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas. Este <strong>de</strong>sequilibrio se reflejó muy bi<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>finida por el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para<br />

el régim<strong>en</strong> interior <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1889, <strong>en</strong> el<br />

que <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad quedaba dividida <strong>en</strong> tres<br />

secciones, dos <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral y particu<strong>la</strong>r, y <strong>la</strong> tercera se<br />

dividía <strong>en</strong> un negociado para los temas <strong>de</strong> sanidad terrestre, y otro para los <strong>de</strong><br />

sanidad marítima. Los aspectos que abarcaba cada una <strong>de</strong> estos negociados eran:<br />

“[...] Negociado 2º: Sanidad marítima: Formación <strong>de</strong> los presupuestos-<br />

Creación y supresión <strong>de</strong> direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los puertos y <strong>la</strong>zaretos<br />

sucios- Servicio farmacéutico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas- Impresiones- Visitas <strong>de</strong><br />

inspección a <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los puertos y <strong>la</strong>zaretos sucios-<br />

Formación <strong>de</strong> los estados anuales <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> buques y<br />

recaudación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos- Partes sanitarios <strong>de</strong>l extranjero- Dec<strong>la</strong>raciones<br />

<strong>de</strong> puertos sucios, <strong>de</strong> observación o sospechosos- Consultas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s- Cuerpo diplomático y consu<strong>la</strong>r, y porm<strong>en</strong>ores sobre<br />

tratami<strong>en</strong>to sanitario <strong>de</strong> buques- Dec<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong>l comercio y <strong>de</strong> los<br />

repres<strong>en</strong>tantes extranjeros- Recomposición o construcción <strong>de</strong> casetas,<br />

botes o falúas- Gastos <strong>de</strong> escritorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los<br />

puertos y <strong>la</strong>zaretos sucios- Obras, gastos, imprevistos y extraordinarios-<br />

In<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong> sanidad marítima- Personal <strong>de</strong> sanidad marítima y sus<br />

inci<strong>de</strong>ncias- Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> y extranjera sobre<br />

sanidad marítima.<br />

Negociado 1º: Sanidad terrestre: Higi<strong>en</strong>e <strong>pública</strong>- Vacuna- Nuevos<br />

remedios- Epi<strong>de</strong>mias- Epizootias- Cem<strong>en</strong>terios- Inhumaciones,<br />

50


exhumaciones y tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cadáveres- Asuntos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> baños y<br />

aguas minerales- Estadística balnearia- Juntas municipales y <strong>provincia</strong>les<br />

<strong>de</strong> sanidad- Sub<strong>de</strong>legados- Inspectores <strong>de</strong> carnes- Inspectores <strong>de</strong> géneros<br />

medicinales [...]”.<br />

La supresión temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1892, por razones <strong>de</strong> economía <strong>en</strong> el presupuesto, <strong>de</strong>terminó que<br />

<strong>la</strong> sección <strong>de</strong> sanidad pasase a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Subsecretaría <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, aunque sin afectar a los cometidos que v<strong>en</strong>ía<br />

<strong>de</strong>sempeñando 29 . Hubo <strong>de</strong> llegar el verano <strong>de</strong> 1899, para que esta institución volviese<br />

a recuperar el rango <strong>de</strong> dirección g<strong>en</strong>eral, hecho que se vio forzado por el <strong>de</strong>safío <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> peste <strong>en</strong> el vecino Portugal y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que España pres<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salubridad y <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, situación que <strong>la</strong> colocó<br />

<strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> mira <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más países europeos. Así fue como Francisco Silve<strong>la</strong>,<br />

que accedió al po<strong>de</strong>r para liquidar los rescoldos <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra colonial e iniciar una<br />

política <strong>de</strong> reconstrucción, se percató <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad contraída y <strong>de</strong>l peligro<br />

que se cernía, <strong>de</strong>legando <strong>en</strong> el ministro Eduardo Dato <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong><br />

invasión epidémica. Éste creó <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, a cuyo<br />

fr<strong>en</strong>te situó al higi<strong>en</strong>ista Carlos María Cortezo, cuyo paso por <strong>la</strong> administración<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>jaría una importante huel<strong>la</strong>, no sólo por <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> dos inspecciones<br />

g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> fronteras como medida inmediata para afrontar <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica,<br />

situando a su cargo a Ángel Pulido y Amalio Gim<strong>en</strong>o, sino porque a<strong>de</strong>más fue el<br />

inspirador <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>sanitaria</strong> que unos años más tar<strong>de</strong> quedaría p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, Cortezo fue nombrado director por Real Decreto <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong><br />

agosto <strong>de</strong> 1899 y cesado el 5 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1900, pero dos años más tar<strong>de</strong> volvió a <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1902 al 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />

1904 -esta vez si<strong>en</strong>do ministro <strong>de</strong> gobernación Maura-, año <strong>en</strong> que se promulgó <strong>la</strong><br />

Instrucción <strong>de</strong> Sanidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que él mismo apostó por suprimir el cargo que<br />

<strong>de</strong>sempeñaba, para sustituirlo por dos inspecciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad, a <strong>la</strong>s que<br />

les concedía un carácter emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te técnico. La finalidad no era otra que evitar<br />

29 Oyuelos, R. (1895).<br />

51


los continuos cambios <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> un órgano rector sometido a <strong>la</strong>s constantes<br />

influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l juego político. En sólo cinco años, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1899 hasta <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong><br />

1904, <strong>de</strong>sempeñaron este cargo cuatro titu<strong>la</strong>res, ya que <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Cortezo fue<br />

continuada por Francisco Cortejarana, que tomó posesión el 5 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1900<br />

si<strong>en</strong>do ministro Dato, y dimitió el 10 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1901, si<strong>en</strong>do ministro Segismundo<br />

Moret 30 . Éste apostó por Ángel Pulido para cubrir <strong>la</strong> vacante durante un período que<br />

no superó los dos años 31 , pues, como ya se ha com<strong>en</strong>tado, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Maura al<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gobernación supuso <strong>de</strong> nuevo el acceso <strong>de</strong> Cortezo a <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral.<br />

En <strong>la</strong> nueva estructura organizativa que se p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong> 1904, <strong>la</strong> Inspección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior asumió <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> todos los servicios <strong>de</strong> puertos,<br />

aduanas, importación y exportación <strong>de</strong> ganados y mercancías, vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong><br />

transportes, estadística <strong>sanitaria</strong>, cooperación <strong>sanitaria</strong> internacional y cuanto atañese<br />

a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> con países extranjeros. A <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

Interior correspondía ve<strong>la</strong>r por todos los servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> g<strong>en</strong>eral, municipal y<br />

<strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> vacunación e inocu<strong>la</strong>ciones prev<strong>en</strong>tivas, personal y establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

aguas minerales, cem<strong>en</strong>terios y policía mortuoria, así como <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia médica tanto a nivel domiciliario como hospita<strong>la</strong>rio, y <strong>de</strong> instituciones<br />

b<strong>en</strong>éficas.<br />

En un primer mom<strong>en</strong>to ambos cargos fueron ocupados por Manuel Alonso<br />

Sañudo y Eloy Bejarano, respectivam<strong>en</strong>te. A <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong>l primero, el cargo <strong>de</strong><br />

inspector <strong>de</strong> sanidad exterior fue ocupado por Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar, qui<strong>en</strong> más<br />

tar<strong>de</strong> asumió <strong>la</strong> única dirección resultante <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión temporal <strong>de</strong> ambas<br />

inspecciones g<strong>en</strong>erales por Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1916, hasta que los<br />

servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> c<strong>en</strong>tral sufrieron una nueva división <strong>en</strong> 1919,<br />

quedando estructurados <strong>en</strong> tres subinspecciones, <strong>de</strong> interior, exterior e instituciones<br />

<strong>sanitaria</strong>s -que ocuparon Leonardo Rodrigo Lavín, Manuel Romero y Francisco<br />

30 En el Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad aparec<strong>en</strong> dos trabajos <strong>en</strong> los que se hab<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación realizada por Cortezo y <strong>en</strong> los que se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> 1899, fue el primer paso para <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> España a <strong>la</strong> ruta marcada <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> por Alemania, Ing<strong>la</strong>terra, EEUU, Francia, Italia y Escandinavia. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad (1929b y 1929c).<br />

52


Murillo respectivam<strong>en</strong>te-. A el<strong>la</strong>s se añadió un cuarta, administrativa, al promulgarse<br />

su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to el 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1920. Esta situación duró hasta febrero <strong>de</strong> 1922, <strong>en</strong><br />

que <strong>de</strong> nuevo se creó <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s subinspecciones se<br />

transformaron <strong>en</strong> inspecciones g<strong>en</strong>erales, y algo más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> subdirecciones<br />

g<strong>en</strong>erales, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do sus compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> manera invariable tanto a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dictadura <strong>de</strong> Primo <strong>de</strong> Rivera como con el gobierno provisional republicano.<br />

Durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> dictadura, estuvo al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

Francisco Murillo Pa<strong>la</strong>cios, que ya <strong>en</strong> 1909 se había hecho cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />

exterior y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias, experi<strong>en</strong>cia<br />

que seguram<strong>en</strong>te le resultó <strong>de</strong> gran valor <strong>en</strong> esta nueva etapa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se gestaron<br />

los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Sanidad Municipal y Provincial <strong>en</strong> 1925, primer impulso<br />

importante para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad periférica. También favoreció <strong>la</strong><br />

constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Nacional <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> 1926 y fue obra suya<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura y <strong>de</strong>l Servicio Epi<strong>de</strong>miológico<br />

C<strong>en</strong>tral, ambos <strong>en</strong> 1927, así como el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra el tracoma y <strong>la</strong><br />

pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ya iniciadas luchas contra el paludismo, <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong> lepra y<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas 32 . Durante <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> se produjeron<br />

numerosos cambios estructurales c<strong>en</strong>trales, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad sufrió variaciones <strong>de</strong> ubicación <strong>en</strong>tre los ministerios <strong>de</strong> gobernación y<br />

trabajo, hasta que <strong>en</strong> 1934 se creó el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, unido a los <strong>de</strong> Trabajo y<br />

Previsión y que <strong>en</strong> 1935 pasó a <strong>de</strong>nominarse <strong>de</strong> Justicia, Trabajo y Sanidad.<br />

31 García Guerra, D.; Álvarez Antuña, V. (1994).<br />

32 Murillo también fue el fundador <strong>de</strong>l Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

cuyas páginas se r<strong>en</strong>día un hom<strong>en</strong>aje a su obra y se recordaba cual era el panorama sanitario español<br />

cuando llego a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1930c).<br />

53


Sin duda merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar durante esta etapa <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada por<br />

Marcelino Pascua, qui<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1931 sustituyó a José Antonio<br />

Pa<strong>la</strong>nca al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, para poner <strong>en</strong> marcha una<br />

importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong>, apostando por <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura administrativa y <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad local<br />

–pot<strong>en</strong>ció los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y creó una red <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros secundarios<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el ámbito municipal- para llevar a cabo un programa que c<strong>en</strong>traba sus<br />

principales esfuerzos <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> salud materno-infantil, elevar el nivel <strong>de</strong><br />

educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, garantizar una a<strong>de</strong>cuada <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación, int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong> lucha antituberculosa y antiv<strong>en</strong>érea y organizar <strong>la</strong> lucha<br />

antitracomatosa. Sin duda para llevar a cabo tan ambicioso programa, contó con un<br />

nutrido grupo <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boradores, que <strong>en</strong> muchos casos t<strong>en</strong>ían vincu<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Sanidad y a <strong>la</strong> Rockefeller Fundation, como es el caso <strong>de</strong> Julio Bravo,<br />

Román García Durán, o Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong> 33 .<br />

Los importantes y sucesivos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura administrativa <strong>de</strong>l<br />

órgano rector acaecidos fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l siglo<br />

XX, implicaron cambios <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación y creación <strong>de</strong> nuevos servicios que<br />

hicieron crecer y consolidar <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> c<strong>en</strong>tral. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> los avances ci<strong>en</strong>tíficos aportados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica, convirtieron esta etapa <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> inflexión<br />

a partir <strong>de</strong>l cual el lugar prefer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong> pasó a ocuparlo el<br />

interés y <strong>la</strong> preocupación por el estado habitual <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

preocupación por <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza externa que resultó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a dominante <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es tomaban <strong>la</strong> iniciativa <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> épocas<br />

prece<strong>de</strong>ntes. En este s<strong>en</strong>tido, es necesario <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia no sólo <strong>de</strong> los que<br />

ost<strong>en</strong>taron cargos <strong>de</strong> responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>pública</strong> c<strong>en</strong>tral, como los<br />

ya m<strong>en</strong>cionados Cortezo, Pulido, Alonso Sañudo, Martín Sa<strong>la</strong>zar, Amalio Gim<strong>en</strong>o,<br />

Francisco Murillo o Marcelino Pascua y Eloy Bejarano, sino que a<strong>de</strong>más asistimos a<br />

un período <strong>de</strong> gran efervesc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l “movimi<strong>en</strong>to higi<strong>en</strong>ista”. Ello aportó una<br />

importante difusión <strong>de</strong>l higi<strong>en</strong>ismo a través <strong>de</strong>l periodismo ci<strong>en</strong>tífico, que jugó un<br />

33 La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> Pascua al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad ha sido minuciosam<strong>en</strong>te analizada<br />

54


papel trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> sectores sociales con influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

<strong>pública</strong>.<br />

La progresiva incorporación <strong>de</strong> los avances ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to con <strong>la</strong><br />

aparición <strong>de</strong> nuevas vacunas y perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ya exist<strong>en</strong>tes, impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

medidas <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis y <strong>de</strong>sinfección, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong> y su<br />

aplicación al análisis epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud, etc., impulsó <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> hacia un proceso <strong>de</strong> irremediable<br />

mo<strong>de</strong>rnización, que se tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> institutos municipales y <strong>provincia</strong>les<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, disp<strong>en</strong>sarios específicos para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

preval<strong>en</strong>tes, etc y que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva fueron el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> una<br />

administración <strong>sanitaria</strong> periférica capaz <strong>de</strong> impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una política<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el ámbito local.<br />

La estructura interna <strong>de</strong>l órgano rector también hubo <strong>de</strong> adaptarse a este<br />

proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización, <strong>de</strong> manera que observando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1920 34 , vemos cómo a <strong>la</strong>s ya clásicas<br />

subinspecciones <strong>de</strong> sanidad exterior e interior, sumó otra <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> e instituciones <strong>sanitaria</strong>s, que se perpetuó con <strong>la</strong> creación dos años <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa republicana, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad sufrió una nueva reorganización 35 con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> adaptar su<br />

estructura a <strong>la</strong>s líneas estratégicas <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l nuevo gobierno, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> nuevos servicios capaces <strong>de</strong> alcanzar los objetivos incluidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

priorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. De esta forma, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

quedaba estructurada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuatro sigui<strong>en</strong>tes secciones:<br />

• Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Interior con los sigui<strong>en</strong>tes servicios:<br />

Epi<strong>de</strong>miología g<strong>en</strong>eral -Estadística <strong>sanitaria</strong>- Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Alim<strong>en</strong>tación- Higi<strong>en</strong>e Infantil- Lucha antiv<strong>en</strong>érea- Higi<strong>en</strong>e rural-<br />

Comisaría <strong>sanitaria</strong>- Aguas mineromedicinales- Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

cem<strong>en</strong>terios- Higi<strong>en</strong>e <strong>provincia</strong>l y municipal- profesiones <strong>sanitaria</strong>s-<br />

por Bernabeu, J. (2000).<br />

34 Real Decreto <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1920 aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

55


Inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad- Institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e.<br />

• Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior y comunicaciones y<br />

transportes, con los sigui<strong>en</strong>tes servicios: Régim<strong>en</strong> sanitario <strong>de</strong> puertos<br />

y fronteras- Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> marina civil- Emigración- Higi<strong>en</strong>e social<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas marítimas- Transporte- Sanidad internacional y colonial.<br />

• Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias, con los sigui<strong>en</strong>tes<br />

servicios: Lucha contra <strong>la</strong> lepra- Lucha contra el paludismo- Lucha<br />

contra el tracoma- Lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis- Higi<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>tal-<br />

Propaganda <strong>sanitaria</strong>- Ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>- Instituto Nacional <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e- Hospital Nacional <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas- Instituto <strong>de</strong><br />

farmacobiología- Instituto <strong>de</strong>l cáncer- Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad-<br />

Instituto <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ereología- Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura-<br />

Comisión <strong>de</strong> Investigaciones Sanitarias.<br />

• Sección <strong>de</strong> contabilidad.<br />

3.2.2. Otras instituciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral:<br />

<strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad<br />

Junto a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad se fueron constituy<strong>en</strong>do una serie <strong>de</strong><br />

instituciones, también <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l estado. Su<br />

finalidad era apoyar e impulsar algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales líneas estratégicas <strong>de</strong><br />

actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>, tales como <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y administración <strong>de</strong><br />

vacunas, que llevó a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Vacunación <strong>en</strong> los años<br />

set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, y que con el transcurso <strong>de</strong>l tiempo cambió <strong>de</strong> <strong>de</strong>nominación<br />

al adquirir nuevas compet<strong>en</strong>cias, para adaptarse a los importantes cambios ci<strong>en</strong>tíficos<br />

<strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Este instituto, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar, distribuir y administrar <strong>la</strong> vacuna<br />

antivariólica, se convirtió más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, que ejerció<br />

como un importante c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l estado para apoyar y combatir los<br />

diversos focos epidémicos que pudieran hacer su aparición, utilizando los métodos<br />

35 Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1933, adaptando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1920 a <strong>la</strong>s<br />

56


<strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y esterilización <strong>en</strong> boga, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

aportados por <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio 36 .<br />

La necesidad <strong>de</strong> difundir los nuevos conocimi<strong>en</strong>tos y técnicas <strong>en</strong> este campo,<br />

fueron los que <strong>de</strong>terminaron que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su andadura -<strong>en</strong>tre 1894 y 1924-, el<br />

Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e también empezara a asumir compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el campo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, para formar al personal <strong>de</strong> unos institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

cada vez mas imp<strong>la</strong>ntados. Este cometido acabó convirtiéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong> función<br />

primordial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad, institución <strong>en</strong> <strong>la</strong> que quedó<br />

transformado el Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong> 1924. A su cargo quedaba<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> todos los sanitarios funcionarios <strong>de</strong>l estado y <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos necesarios para <strong>de</strong>sempeñar los puestos <strong>de</strong> inspectores <strong>de</strong> sanidad.<br />

También <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>de</strong>terminados problemas <strong>de</strong> salud<br />

cuyo abordaje se consi<strong>de</strong>raba prioritario, no sólo para el cuerpo médico sino también<br />

para el personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y auxiliar.<br />

Los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e se sitúan <strong>en</strong> el Instituto<br />

C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Vacunación, creado por Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1871, por el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to, pero con <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Nacional <strong>de</strong><br />

Medicina. El objetivo primordial <strong>de</strong> esta institución, creada a imag<strong>en</strong> y semejanza <strong>de</strong><br />

otras ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ciuda<strong>de</strong>s europeas, consistió <strong>en</strong> propagar <strong>la</strong><br />

vacunación antivariólica y erigirse <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para los institutos y<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> vacunación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong>l estado español. Su cometido<br />

consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong> fabricación y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> linfa vacunal, proporcionada <strong>de</strong><br />

manera gratuita a todas aquel<strong>la</strong>s personas capaces <strong>de</strong> acreditar su condición <strong>de</strong><br />

“pobre”, o <strong>en</strong> caso contrario, a unos precios que eran <strong>de</strong> 2,5 pesetas por una<br />

vacunación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ternera <strong>de</strong> brazo a brazo, <strong>de</strong> 3 pesetas por un tubo <strong>de</strong> linfa<br />

animal o humanizada, <strong>de</strong> 2 pesetas por un cristal <strong>de</strong> características simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong><br />

anterior y <strong>de</strong> 15 pesetas por una costra seca <strong>de</strong> ternera 37 .<br />

En 1894, por Real Decreto <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre, pasó a <strong>de</strong>nominarse Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII, que aunque inicialm<strong>en</strong>te mantuvo el hilo<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos servicios y organizaciones que aquél no pudo prever.<br />

36 Porras, I. (1998).<br />

37 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Vacunación publicado el 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1876.<br />

57


conductor <strong>de</strong> su pre<strong>de</strong>cesor 38 , con el tiempo no c<strong>en</strong>tró su cometido exclusivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas, sino que int<strong>en</strong>tó dar respuesta a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio. Sin embargo, <strong>de</strong>bieron pasar algunos años para que este objetivo<br />

pudiera llevarse a efecto 39 , pues ello exigía <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo edificio<br />

capaz <strong>de</strong> albergar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias necesarias. Así, <strong>en</strong> 1912, si<strong>en</strong>do inspector g<strong>en</strong>eral<br />

Eloy Bejarano y director <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, Santiago Ramón y Cajal, se<br />

inauguró el nuevo edificio dotado <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios para albergar <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong><br />

análisis químico y bacteriológico, para “[...] ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus actuales funciones a un<br />

cometido que cada día se está haci<strong>en</strong>do más necesario poner <strong>en</strong> práctica y es a saber:<br />

<strong>la</strong> verificación o contraste <strong>de</strong> sueros, vacunas y preparados medicam<strong>en</strong>tosos<br />

específicos <strong>de</strong> todas c<strong>la</strong>ses, que hoy circu<strong>la</strong>n librem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el comercio, sin que nadie<br />

pueda respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> su preparación conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> su inocuidad [...]” 40 . A ello se<br />

sumó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología, dotada <strong>de</strong> material y personal<br />

propios, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir ante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cualquier brote epidémico y<br />

<strong>de</strong> estudiar su naturaleza, para establecer <strong>la</strong>s medidas precisas para su extinción y, <strong>en</strong><br />

caso necesario, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse hasta aquel punto <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> el que hubiese hecho su<br />

aparición el foco epidémico, con el material transportable necesario, para estudiarlo y<br />

combatirlo lo más precozm<strong>en</strong>te posible.<br />

38 El capítulo XV <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 <strong>de</strong>dicado a los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

e institutos <strong>de</strong> vacunación, establecía <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Instituto Alfonso XIII a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad Interior, y le <strong>en</strong>com<strong>en</strong>daba <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong> linfa vacuna.<br />

39 El Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1911 disponía que el instituto <strong>de</strong>bía consagrarse a los trabajos<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, y <strong>de</strong> manera especial a <strong>la</strong> vacunación contra <strong>la</strong><br />

virue<strong>la</strong>, inocu<strong>la</strong>ciones antirrábicas, preparación y expedición <strong>de</strong> vacunas, sueros y productos<br />

bacteriológicos, análisis <strong>de</strong> bebidas y alim<strong>en</strong>tos, medicam<strong>en</strong>tos y productos morbosos.<br />

40 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 119-125).<br />

58


Con el objeto <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar, custodiar y conservar <strong>en</strong> condiciones apropiadas<br />

el material necesario para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los brotes epidémicos –barracas <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to con<br />

su complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> camas y mobiliario, estufas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, material <strong>de</strong><br />

esterilización <strong>de</strong> aguas, <strong>la</strong>boratorio transportable para análisis químico- se constituyó<br />

el <strong>de</strong>nominado Parque C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Sanidad Civil, como una sección <strong>de</strong>l Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, y se albergó <strong>en</strong> un edificio propio, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> servir<br />

también como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas más mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección y esterilización 41 . La asignación <strong>de</strong> presupuestos extraordinarios <strong>en</strong><br />

1912 para <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> material <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, hizo posible que este c<strong>en</strong>tro<br />

estuviese dotado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su inauguración <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección más mo<strong>de</strong>rnos, “así están adquiridas <strong>la</strong>s estufas Schmidt, Alliot,<br />

H<strong>en</strong>neberg, Averly, Hartmant, llegando el perfeccionami<strong>en</strong>to a punto tal, que exist<strong>en</strong><br />

algunas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los vapores <strong>de</strong> formol se recuperan por con<strong>de</strong>nsación” 42 . Del<br />

mismo modo, <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> esterilizadores por calor, capaces <strong>de</strong> someter al agua a<br />

105º <strong>de</strong> temperatura tras haber<strong>la</strong> filtrado, constituyeron una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />

utilizadas para potabilizar el agua, vehículo predilecto <strong>de</strong> infecciones epidémicas<br />

como el cólera o <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a.<br />

En 1919, por Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, el Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Alfonso XIII pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias,<br />

<strong>de</strong>l mismo modo que lo hicieron los sanatorios marítimos y leproserías, así como <strong>la</strong><br />

Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral. Ésta última institución, por su carácter ambu<strong>la</strong>nte,<br />

quedaba adscrita mi<strong>en</strong>tras permaneciera <strong>en</strong> su se<strong>de</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> Madrid, bi<strong>en</strong> al<br />

Instituto <strong>de</strong> Alfonso XIII, bi<strong>en</strong> al Hospital <strong>de</strong>l Rey o al Parque C<strong>en</strong>tral, <strong>de</strong> acuerdo<br />

con <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cias <strong>sanitaria</strong>s y según criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección g<strong>en</strong>eral 43 .<br />

41 Des<strong>de</strong> aquí se impartían cursos, tanto para médicos, como para maquinistas y <strong>de</strong>sinfectores. Así,<br />

primero por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1911 y más tar<strong>de</strong> por <strong>la</strong> <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1914 se<br />

convocaron cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza práctica <strong>de</strong> los aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>en</strong> uso, para obt<strong>en</strong>er el título<br />

<strong>de</strong> maquinista <strong>de</strong>sinfector.<br />

42 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 125-134).<br />

43 El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral se publicó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

1921, estableci<strong>en</strong>do su p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> personal a base <strong>de</strong> un subjefe médico y tres ayudantes médicos, un<br />

auxiliar con título <strong>de</strong> practicante, dos mecánicos y tres <strong>de</strong>sinfectores, puestos todos ellos a cubrir por<br />

concurso oposición. También establecía este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>la</strong> dotación material con <strong>la</strong> que contaría <strong>la</strong><br />

brigada y que básicam<strong>en</strong>te estaba compuesta <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> aparatos, unos <strong>de</strong> movilización ligera que<br />

constituían <strong>la</strong> dotación fija <strong>de</strong> material <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, y otros a utilizar <strong>en</strong> ocasiones puntuales, <strong>de</strong><br />

movilización m<strong>en</strong>os rápida y que se obt<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>l Parque C<strong>en</strong>tral.<br />

59


Por Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1924 se creó <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />

Sanidad, a partir <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII y <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong>l<br />

Rey, para dar respuesta a <strong>la</strong> reivindicación ampliam<strong>en</strong>te compartida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversos<br />

sectores re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> sanidad, <strong>de</strong> proporcionar un cierto grado <strong>de</strong><br />

especialización al personal sanitario, <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. La<br />

utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos instituciones preexist<strong>en</strong>tes permitirían un ahorro consi<strong>de</strong>rable a<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s, al aportar por un <strong>la</strong>do los <strong>la</strong>boratorios apropiados para <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> microbiología, serología, <strong>de</strong>sinfección y <strong>la</strong>s materias <strong>de</strong> física y<br />

química aplicadas a <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y por otro un hospital para estudiar los procesos<br />

infecciosos preval<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> abordarlos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva médicosocial<br />

44 . De esta forma, <strong>la</strong> misión atribuida a esta institución <strong>en</strong> el artículo 1º <strong>de</strong>l<br />

Decreto por el que se creaba era:<br />

1. Instruir y formar el cuerpo <strong>de</strong> funcionarios médicos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

2. Dar <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y preparación conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes a cada uno <strong>de</strong> los<br />

grupos auxiliares hoy reconocidos y a los que <strong>en</strong> lo sucesivo se<br />

constituyan, empezando por los practicantes, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />

<strong>sanitaria</strong>s, los <strong>de</strong>sinfectores y el personal subalterno utilizable <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

profi<strong>la</strong>xis antipalúdica y antipestosa.<br />

3. Establecer cursos especiales <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza higiénico-<strong>sanitaria</strong> para<br />

arquitectos, ing<strong>en</strong>ieros, médicos libres, farmacéuticos y veterinarios.<br />

4. Iniciar <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> un museo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y at<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo y<br />

gobernarlo, por ser institución indisp<strong>en</strong>sable para el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong>.<br />

5. Difundir los principios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y divulgar sus prácticas,<br />

organizando sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> propaganda, con auxilio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s artes<br />

y recursos que <strong>la</strong> industria ci<strong>en</strong>tífica ofrece <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />

Sin embargo, esta ambiciosa propuesta inicial <strong>de</strong> objetivos hubo <strong>de</strong> adaptarse<br />

a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los presupuestos, cuya limitación hizo necesario priorizar<br />

44 Bernabeu, J. (1994).<br />

60


inicialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los médicos funcionarios 45 , <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> primera<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> dio como resultado <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> 12 alumnos para <strong>la</strong><br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> “oficial sanitario” <strong>en</strong> 1925, proporción que se fue ampliando<br />

<strong>en</strong> años sucesivos. La aprobación <strong>de</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 1930 46 , marcó el inicio <strong>de</strong> una<br />

nueva etapa que supuso su consolidación al quedar constituida como un organismo<br />

autónomo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l<br />

catedrático <strong>de</strong> parasitología Gustavo Pittaluga. La figura <strong>de</strong> Pittaluga fue c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> el<br />

impulso adquirido por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> esta etapa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a <strong>la</strong> ya clásica doc<strong>en</strong>cia<br />

dirigida a los médicos que aspiraban a obt<strong>en</strong>er el título <strong>de</strong> oficial sanitario, se<br />

sumaron otras como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

alim<strong>en</strong>taria, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> veterinarios y farmacéuticos o <strong>la</strong> creación y formación<br />

<strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras. De este modo, <strong>en</strong> 1930 <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> contaba con<br />

un nutrido grupo <strong>de</strong> profesores para hacerse cargo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n doc<strong>en</strong>te estructurado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas 47 :<br />

• Bacteriología, inmunología y serología, a cargo <strong>de</strong>l profesor<br />

Rodríguez Illera, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII.<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s infecciosas y su clínica, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> M. Tapia,<br />

director <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong>l Rey.<br />

• Parasitología y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los países cálidos, organizada por D.<br />

Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> parasitología <strong>de</strong>l Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII.<br />

• Estadística <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong>mografía, a cargo <strong>de</strong> M. Pascua, jefe <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estadística <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad.<br />

• Epi<strong>de</strong>miología g<strong>en</strong>eral y técnica epi<strong>de</strong>miológica, cuyo <strong>en</strong>cargado<br />

también era M. Pascua.<br />

45 Así lo reconocía el propio Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, Francisco Murillo Pa<strong>la</strong>cios, al proponer que<br />

el primer curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> estuviese dirigido a los médicos sanitarios oficiales. Ibí<strong>de</strong>m, 69.<br />

46 Real Decreto <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1930.<br />

47 La <strong>en</strong>señanza y profesorado <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro doc<strong>en</strong>te apareció publicado <strong>en</strong> el Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad (1930).<br />

61


• Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l trabajo industrial y profesional, a cargo <strong>de</strong> A. Oller,<br />

director <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Reeducación Profesional.<br />

• Higi<strong>en</strong>e g<strong>en</strong>eral privada y <strong>pública</strong>, cuyo responsable era el <strong>en</strong>tonces<br />

director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, J. A. Pa<strong>la</strong>nca.<br />

• Higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r, organizada por L. De Hoyos Sáinz, director <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> Superior <strong>de</strong> Magisterio y catedrático <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r y<br />

antropología fisiológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma escue<strong>la</strong>.<br />

• Ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong> e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana, a cargo <strong>de</strong> D. Lázaro Urra,<br />

profesor <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong><br />

Caminos.<br />

• Medicina social y legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong>, cuyo <strong>en</strong>cargado era R. García<br />

Durán, inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad interior.<br />

• Administración <strong>sanitaria</strong> y sanidad internacional, organizada por F.<br />

Mestre Peón, ex inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad exterior y jefe <strong>de</strong>l<br />

Parque C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

• Museo, iconografía y propaganda y ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> cultura <strong>sanitaria</strong>, a<br />

cargo <strong>de</strong> Víctor María Cortezo, inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> instituciones<br />

<strong>sanitaria</strong>s y ex jefe <strong>de</strong>l Parque C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

• Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y técnica bromatológica,<br />

sin asignación <strong>de</strong> profesores todavía.<br />

Como resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te correspondi<strong>en</strong>te al curso 1931-32, <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad, a través <strong>de</strong>l curso <strong>de</strong> oficiales sanitarios expidió 19<br />

títulos, y a<strong>de</strong>más realizó dos cursos especiales dirigidos a ing<strong>en</strong>ieros y arquitectos,<br />

un curso <strong>de</strong> parasitología y patología tropical y otro para alumnos <strong>de</strong> sexto curso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> especial <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong> caminos. A<strong>de</strong>más participó <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong><br />

aptitud para concursar a p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l cuerpo médico <strong>de</strong> sanidad nacional, <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> viajes <strong>de</strong> prácticas y excursiones y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un ciclo <strong>de</strong><br />

confer<strong>en</strong>cias a cargo <strong>de</strong> un nutrido grupo <strong>de</strong> profesores tanto españoles como<br />

extranjeros 48 .<br />

48 Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad (1933).<br />

62


Antes <strong>de</strong> iniciarse <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong> se produjeron nuevos cambios que<br />

afectaron a <strong>la</strong> estructura y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. El primero <strong>en</strong> 1932, si<strong>en</strong>do<br />

director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad Marcelino Pascua, consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> un<br />

nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 49 que obe<strong>de</strong>cía fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar un<br />

ajuste presupuestario y <strong>en</strong> cierto modo supuso una merma <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía que el<br />

anterior reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to le había otorgado. El segundo cambio tuvo lugar <strong>en</strong> 1934 al<br />

constituirse el Instituto Nacional <strong>de</strong> Sanidad, quedando integrada <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />

<strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> estudios sanitarios <strong>de</strong> dicho instituto 50 . En <strong>de</strong>finitiva, el<br />

proyecto iniciado con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad repres<strong>en</strong>tó<br />

un importante progreso para <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, al contribuir <strong>de</strong><br />

manera primordial a formar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a los profesionales que <strong>en</strong> aquellos<br />

mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bían <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong>s tareas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> España.<br />

3.2.3. Las juntas <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad<br />

Las juntas <strong>de</strong> sanidad fueron instituciones concebidas <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración <strong>sanitaria</strong> borbónica <strong>de</strong>l siglo XVIII, como estructuras <strong>de</strong>dicadas a<br />

proteger <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> invasión externa <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

epidémicas. La am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> que <strong>la</strong> peste <strong>de</strong> Marsel<strong>la</strong> pudiera ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse hasta tierras<br />

españo<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>terminó que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1720 el Consejo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong> albergase una Suprema<br />

Junta <strong>de</strong> Sanidad, formada por algunos <strong>de</strong> los ministros <strong>de</strong> aquel alto organismo.<br />

Des<strong>de</strong> esta institución, emanaban <strong>de</strong> forma c<strong>en</strong>tralizada <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones sobre<br />

<strong>la</strong>s medidas que <strong>de</strong>bían adoptarse a nivel <strong>provincia</strong>l y local y <strong>de</strong>finía el orig<strong>en</strong><br />

sospechoso <strong>de</strong> personas y mercancías a vigi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los puertos <strong>de</strong> mar 51 .<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Suprema <strong>en</strong> el siglo XVIII quedaron restringidas a<br />

medidas exclusivam<strong>en</strong>te administrativas, basadas <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong><br />

dón<strong>de</strong> y cuándo aparecían <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s mortíferas. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos <strong>en</strong><br />

su s<strong>en</strong>o, <strong>de</strong>terminó el carácter g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instrucciones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

propuestas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este organismo que, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza fuese<br />

49 Decreto <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1932 aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Sanidad.<br />

50 Bernabeu, J. (1994).<br />

63


<strong>de</strong> peste, fiebre amaril<strong>la</strong> o <strong>de</strong> cólera, se basaban una y otra vez <strong>en</strong> ais<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones afectas mediante el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cordones sanitarios y <strong>la</strong><br />

imposición <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as.<br />

Para completar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

epi<strong>de</strong>mias, <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> borbónica estableció juntas <strong>en</strong> los principales<br />

puertos <strong>de</strong> mar, que actuaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1720 como <strong>de</strong>legadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Suprema. A<br />

partir <strong>de</strong> 1800, el temor a <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre amaril<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l<br />

interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, creó una situación <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma que <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización<br />

<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> juntas <strong>sanitaria</strong>s. Así, por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1800, se<br />

estableció el mandato <strong>de</strong> formar juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong><br />

y pueblos cabeza <strong>de</strong> partido, imitando a <strong>la</strong>s ya habituales <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong> mar. Éstas<br />

se formaban y <strong>de</strong>saparecían <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> coyuntura epidémica, hasta que por fin<br />

obtuvieron su sanción <strong>de</strong>finitiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 52 .<br />

La supresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Suprema <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1847 53 , como cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura piramidal <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>, dio paso a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad como órgano ejecutivo y <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong>l<br />

Reino como órgano consultivo. Pero a nivel periférico no se produjeron cambios, ya<br />

que se mantuvo <strong>la</strong> estructura jerárquica <strong>de</strong> juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>les, <strong>de</strong> cabeza<br />

<strong>de</strong> partido y municipales. El capítulo XI <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 estableció <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>provincia</strong>les y municipales. Las<br />

primeras, presididas por el gobernador civil, establecía <strong>la</strong> ley que contaran a<strong>de</strong>más<br />

con un diputado <strong>provincia</strong>l como vicepresi<strong>de</strong>nte, el alcal<strong>de</strong>, el capitán <strong>de</strong>l puerto <strong>en</strong><br />

su caso, un arquitecto o ing<strong>en</strong>iero civil, dos profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> medicina,<br />

dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> farmacia y uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> cirugía, un veterinario y tres vecinos<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad, <strong>la</strong> industria y el comercio. Las juntas municipales,<br />

presididas por el alcal<strong>de</strong>, <strong>de</strong>bían contar también con un profesor <strong>de</strong> medicina, otro <strong>de</strong><br />

farmacia y otro <strong>de</strong> cirugía, un veterinario y tres vecinos.<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad resultaba presumiblem<strong>en</strong>te bu<strong>en</strong>a, pues<br />

teóricam<strong>en</strong>te permitiría que aquellos <strong>en</strong> cuyas manos estaba <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> tomar<br />

51 Peset, M. y Peset, J.L (1972: 175).<br />

52 Rodríguez Ocaña, E. (1987-88).<br />

53 Real Decreto Orgánico <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1847.<br />

64


<strong>de</strong>cisiones sobre política <strong>sanitaria</strong> -alcal<strong>de</strong>s y gobernadores civiles-, contas<strong>en</strong> con un<br />

órgano consultivo integrado por expertos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> sanidad, capaces <strong>de</strong><br />

recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia necesarias <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia 54 . Sin embargo,<br />

<strong>la</strong> efectividad real <strong>de</strong> estas instituciones parece que no resultó muy gran<strong>de</strong>, a juzgar<br />

por <strong>la</strong>s opiniones que <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se fueron emiti<strong>en</strong>do. Sobre todo se criticaba su<br />

excesiva <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l nivel político y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> autonomía y capacidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis epidémicas. A<strong>de</strong>más se consi<strong>de</strong>raba que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> juntas <strong>en</strong> todos los municipios podía ser excesiva, p<strong>la</strong>nteando como alternativa<br />

una reducción <strong>de</strong> su número y una garantía <strong>de</strong> su mayor nivel ci<strong>en</strong>tífico-técnico. Así<br />

fue precisam<strong>en</strong>te como se pronunció <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina y Cirugía <strong>de</strong><br />

Barcelona <strong>en</strong> el informe que emitió con fecha 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1871:<br />

“[...] La comisión no pue<strong>de</strong> m<strong>en</strong>os que recom<strong>en</strong>dar <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong>l<br />

capítulo XI, que trata <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> Sanidad. Si éstas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s épocas<br />

normales son simples corporaciones consultivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, es<br />

preciso que <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia goc<strong>en</strong> <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia autónoma y<br />

t<strong>en</strong>gan facultad <strong>de</strong> iniciativa y <strong>de</strong> ejecución. Refúndanse <strong>en</strong> una so<strong>la</strong><br />

Junta <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l y <strong>la</strong> municipal que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong><br />

<strong>provincia</strong> para evitar perjudiciales dualismos, déseles una organización<br />

ci<strong>en</strong>tífica que responda completam<strong>en</strong>te a su objetivo y revístaseles, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el mom<strong>en</strong>to que am<strong>en</strong>aza una epi<strong>de</strong>mia, <strong>de</strong> faculta<strong>de</strong>s discrecionales, y<br />

es bi<strong>en</strong> seguro que <strong>la</strong> sociedad no t<strong>en</strong>drá porqué arrep<strong>en</strong>tirse <strong>de</strong> confiar<br />

sus intereses a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, que prefiere siempre prev<strong>en</strong>ir el mal a<br />

combatirlo, pero que cuando llega tristem<strong>en</strong>te este caso, <strong>de</strong>be ser<br />

completam<strong>en</strong>te libre <strong>en</strong> su esfera <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> sus medidas <strong>de</strong><br />

ejecución para llegar a un resultado positivo, rápido y completo [...]” 55 .<br />

Las juntas <strong>de</strong> sanidad también recibieron <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los más<br />

significados higi<strong>en</strong>istas <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Mén<strong>de</strong>z Álvaro<br />

54 Tanto <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les como <strong>la</strong>s municipales t<strong>en</strong>ían una vig<strong>en</strong>cia bianual. La elección <strong>de</strong> sus<br />

miembros se hacía <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> mayo para que com<strong>en</strong>zas<strong>en</strong> a ejercer con fecha <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> julio <strong>de</strong>l año<br />

<strong>en</strong> cuestión. Así lo establecía <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 1879.<br />

55 Giné y Partagás, J. (1871: 208-213).<br />

65


consi<strong>de</strong>raba innecesaria y poco operativa <strong>la</strong> excesiva proliferación <strong>de</strong> estas<br />

instituciones y proponía que se establecies<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los municipios gran<strong>de</strong>s,<br />

pero concediéndoles atribuciones ejecutivas para mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comisiones <strong>de</strong> salubridad establecidas <strong>en</strong> los pueblos más pequeños 56 . Por su parte,<br />

Mon<strong>la</strong>u criticaba <strong>la</strong> condición altruista con que prestaban su servicio los miembros<br />

que componían <strong>la</strong>s juntas y proponía pot<strong>en</strong>ciar el carácter técnico <strong>de</strong> estas<br />

instituciones mediante el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> unos inspectores <strong>de</strong> salubridad local o<br />

médicos higi<strong>en</strong>istas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s más pob<strong>la</strong>das:<br />

“[...] Estos cuerpos consultivos podrían prestar gran<strong>de</strong>s servicios si<br />

tuvies<strong>en</strong> un jefe especial y técnico, y si sus individuos fues<strong>en</strong> retribuidos<br />

con una leve remuneración siquiera con un módico tanto por cada sesión<br />

a que asistiese. Si<strong>en</strong>do, empero, como son puram<strong>en</strong>te honoríficos y<br />

gratuitos esos cargos, y si<strong>en</strong>do los jefes y presi<strong>de</strong>ntes natos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas<br />

los Gobernadores y los Alcal<strong>de</strong>s, sobre cuyos funcionarios pesan todos<br />

los ramos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>pública</strong>, <strong>la</strong>s Corporaciones <strong>de</strong> que se trata<br />

no dan los resultados que son <strong>de</strong> apetecer. O no hac<strong>en</strong> nada, lo cual es <strong>de</strong><br />

doler, o hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>masiado, pasando <strong>de</strong> Cuerpos meram<strong>en</strong>te consultivos a<br />

directivos y ejecutivos, lo cual, muchas veces es todavía más <strong>de</strong> <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar<br />

[...]” 57 .<br />

En <strong>la</strong> nueva propuesta organizativa emanada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad <strong>de</strong> 1904, se siguió contando con <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> juntas <strong>provincia</strong>les -éstas<br />

coincidirían con <strong>la</strong>s municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>- y municipales. A <strong>la</strong><br />

tradicional composición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras se sumaron los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />

sanidad, actuando como secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l, a cuyo cargo quedaba <strong>la</strong><br />

dirección técnica, organización y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> capital respectiva. También se le atribuyó a <strong>la</strong> comisión perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> establecer un <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para realizar,<br />

como mínimo, los análisis <strong>de</strong> sustancias alim<strong>en</strong>ticias y con dotación <strong>de</strong> material <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección. Por último, también se hizo responsable a esta misma comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

56 Mén<strong>de</strong>z Álvaro, F. (1853: 36).<br />

57 Mon<strong>la</strong>u, P.F. (1869).<br />

66


organización <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> vacunación, capaz <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>. Respecto a <strong>la</strong>s juntas municipales <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> aquellos municipios <strong>de</strong><br />

más <strong>de</strong> 25.000 almas <strong>de</strong>bían constituirse <strong>de</strong>l mismo modo y t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s mismas<br />

atribuciones que <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>les. Entre sus obligaciones también se estableció <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios municipales <strong>de</strong> análisis y <strong>de</strong>sinfección, pero se les eximió <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong> vacunación.<br />

Es posible que <strong>la</strong>s críticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que habían sido objeto <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX sirvieran para reori<strong>en</strong>tar su papel, que al parecer<br />

adoptó un cariz más técnico a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, bajo el<br />

estímulo <strong>de</strong> los nuevos preceptos legis<strong>la</strong>tivos que fueron <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do el panorama<br />

organizativo municipal y <strong>provincia</strong>l. Así, los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Sanidad Municipal y<br />

Provincial <strong>de</strong> 1925, también contribuyeron a <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong><br />

sanidad. A <strong>la</strong>s municipales se les atribuyó el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> redactar un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

sanidad municipal, <strong>en</strong> el cual quedaran recogidas <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y condiciones<br />

especiales <strong>de</strong> su término municipal. También estaban <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r el estado<br />

higiénico-sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> circunscripción y <strong>de</strong> proponer <strong>la</strong> medidas y reformas que<br />

consi<strong>de</strong>rase conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes para mejorarlos. Las funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les se<br />

c<strong>en</strong>traron, por un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> apoyar, vigi<strong>la</strong>r y servir <strong>de</strong> consultoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />

municipales, y por otro, <strong>en</strong> ve<strong>la</strong>r por una a<strong>de</strong>cuada organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong><br />

<strong>en</strong> el marco <strong>provincia</strong>l. En este s<strong>en</strong>tido, quedaba bajo su responsabilidad <strong>la</strong> custodia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>pública</strong>s y <strong>de</strong>l suministro y conducción <strong>de</strong> aguas, cuidar <strong>de</strong>l<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>sanitaria</strong>s y <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia –<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables, mujeres embarazadas, expósitos-, así como<br />

interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización técnica y administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> contra<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> una<br />

comisión perman<strong>en</strong>te y comisiones o subcomisiones especiales, fue <strong>la</strong> forma más<br />

común que adoptaron estas instituciones para su funcionami<strong>en</strong>to.<br />

Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong>l cometido llevado a cabo por estas instituciones, <strong>de</strong><br />

acuerdo con lo establecido <strong>en</strong> los preceptos legis<strong>la</strong>tivos m<strong>en</strong>cionados, lo<br />

<strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

67


Val<strong>en</strong>cia 58 redactado por su junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y aprobado por el ministro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> gobernación <strong>en</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1926. En él se establecían con <strong>de</strong>talle exhaustivo, <strong>la</strong>s<br />

principales normas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> que <strong>de</strong>bían seguirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, dirigidas a<br />

<strong>la</strong> atmósfera, el terr<strong>en</strong>o, <strong>la</strong>s aguas, <strong>la</strong> vía <strong>pública</strong>, <strong>la</strong>s habitaciones, <strong>la</strong>s construcciones,<br />

los alim<strong>en</strong>tos y bebidas, <strong>la</strong>s pana<strong>de</strong>rías, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> leche, <strong>la</strong>s vaquerías y cabrerías,<br />

los <strong>la</strong>va<strong>de</strong>ros y baños, <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das económicas para obreros, <strong>la</strong>s fondas, posadas y<br />

casas <strong>de</strong> dormir, <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s e internados, los templos, los cafés, tabernas, casas <strong>de</strong><br />

comidas, etc, <strong>la</strong>s fábricas, establecimi<strong>en</strong>tos insalubres, peligrosos e incómodos, los<br />

teatros, cinematógrafos y círculos <strong>de</strong> recreo, los cem<strong>en</strong>terios, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa contra <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas, <strong>la</strong> vacunación, <strong>la</strong>s peluquerías y barberías, los<br />

ferrocarriles, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas <strong>de</strong> los animales y <strong>la</strong><br />

hidrofobia. A<strong>de</strong>más, cabe <strong>de</strong>stacar que el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> todos estos epígrafes <strong>de</strong>l<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to respondían a los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos más avanzados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> imperantes<br />

<strong>en</strong> esos mom<strong>en</strong>tos. Baste para confirmar esta aseveración el análisis <strong>de</strong>l capítulo IV<br />

refer<strong>en</strong>te al agua, al que le <strong>de</strong>dicaba 16 artículos, a través <strong>de</strong> los cuales se establecían<br />

<strong>la</strong>s condiciones para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agua potable, <strong>la</strong>s características que <strong>de</strong>bían<br />

reunir sus conducciones y <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> que fuera sometida a controles<br />

bacteriológicos y químicos periódicos <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Se prohibía<br />

el uso como potable <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> <strong>la</strong>s balsas, pozos y aljibes, hasta que se hubiera<br />

certificado su potabilidad, y se prohibía <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pozos negros, haci<strong>en</strong>do<br />

obligatorio el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> alcantaril<strong>la</strong>do para el vertido <strong>de</strong> aguas<br />

residuales. A<strong>de</strong>más p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> que todo proyecto <strong>de</strong> evacuación <strong>de</strong><br />

aguas negras y materias residuales se completase con un sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración<br />

a<strong>de</strong>cuado.<br />

En respuesta a lo establecido por el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial, <strong>la</strong><br />

Junta Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia también se hizo cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

un disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo, para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> cuantos lo solicitaran.<br />

Manuel Aubán, Mauro Guillén y Fernando Medina fueron los médicos <strong>en</strong>cargados<br />

<strong>de</strong> este disp<strong>en</strong>sario, que a pesar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er que trabajar <strong>en</strong> condiciones poco v<strong>en</strong>tajosas,<br />

58 Si<strong>en</strong>do inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad Miguel Trallero y gobernador civil <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia José<br />

Álvarez, <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad aprobó el 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1925 el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

para <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1926a).<br />

68


y <strong>en</strong> unos locales cuyas insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>jaban mucho que <strong>de</strong>sear, pusieron <strong>en</strong> práctica<br />

los principios terapéuticos y profilácticos que caracterizaban <strong>la</strong> función propia <strong>de</strong> los<br />

nuevos establecimi<strong>en</strong>tos 59 . La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> informes re<strong>la</strong>tivos a problemas <strong>de</strong> salud<br />

concretos y específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia -fiebres tifoi<strong>de</strong>as, vacunación<br />

antidiftérica, gripe…- y <strong>la</strong> sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong> adjudicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos<br />

titu<strong>la</strong>res contratados <strong>en</strong> los pueblos, completaban los cometidos <strong>de</strong> su junta<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad.<br />

En resum<strong>en</strong>, pue<strong>de</strong> afirmarse que <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong>s<br />

juntas <strong>de</strong> sanidad fueron organismos <strong>de</strong> consulta <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político, que actuaban<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te emiti<strong>en</strong>do informes y recom<strong>en</strong>daciones sobre todo cuando hacía<br />

su aparición un brote epidémico. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, su actuación pasó <strong>de</strong> lo<br />

esporádico a mant<strong>en</strong>er un cierto grado <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ridad, y con una c<strong>la</strong>ra t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a ver<br />

pot<strong>en</strong>ciado su perfil ci<strong>en</strong>tífico-técnico.<br />

3.2.4. Los institutos municipales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

La progresiva incorporación <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

“<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio” que v<strong>en</strong>ía ya si<strong>en</strong>do una realidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l<br />

ochoci<strong>en</strong>tos, experim<strong>en</strong>tó un importante impulso con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l nuevo siglo,<br />

haci<strong>en</strong>do necesaria <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas estructuras <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica, para dar apoyo a <strong>la</strong> fuerte int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s acciones higiénico-<strong>sanitaria</strong>s que se vivían <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nueva visión que aportaba <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica sobre el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermar<br />

y <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias terapéuticas y profilácticas 60 .<br />

De este modo, los <strong>la</strong>boratorios químicos, que ya habían com<strong>en</strong>zado a<br />

constituirse a finales <strong>de</strong>l siglo XIX como núcleos pioneros <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

actuaciones higiénicas, tales como <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> análisis químicos y<br />

bacteriológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas y alim<strong>en</strong>tos, con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l nuevo siglo ampliaron<br />

progresivam<strong>en</strong>te sus funciones hasta convertirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorios microbiológicos e<br />

59 Disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos (1931).<br />

60<br />

El proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización ci<strong>en</strong>tífica iniciado a finales <strong>de</strong>l siglo XIX <strong>en</strong> España, incorporó <strong>la</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tales, dando rig<strong>en</strong> a una nueva explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles.<br />

Barona, J.L. (1992b y 2001).<br />

69


institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. La publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889,<br />

estableci<strong>en</strong>do el traspaso <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos<br />

civiles a los ayuntami<strong>en</strong>tos, fue el principal motor <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los primeros<br />

<strong>la</strong>boratorios 61 , <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong>s principales capitales dispusieron <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios<br />

químicos municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos. Así, el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Madrid fundó <strong>en</strong> 1878 su <strong>la</strong>boratorio químico municipal, y Barcelona contó con un<br />

<strong>la</strong>boratorio municipal <strong>de</strong> microbiología <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1886 62 , cuya dirección fue asignada<br />

inicialm<strong>en</strong>te a Jaime Ferrán con el móvil <strong>de</strong> aplicar <strong>la</strong> vacuna antirrábica, dando pie a<br />

<strong>la</strong> constitución <strong>en</strong> 1891 <strong>de</strong>l primer instituto municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, bajo <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong> Luis Com<strong>en</strong>ge Ferrer 63 . Sigui<strong>en</strong>do este mismo proceso, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

también fue consolidando pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te los servicios municipales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> su <strong>la</strong>boratorio químico <strong>en</strong> 1881, al que se sumó a partir <strong>de</strong> 1894 un<br />

<strong>la</strong>boratorio bacteriológico, formando parte <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que dio<br />

paso <strong>en</strong> 1911 al instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 64 .<br />

Estos ejemplos eran los que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el órgano rector se pret<strong>en</strong>dían g<strong>en</strong>eralizar a<br />

todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>de</strong> manera que tras <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad se volvió a publicar una disposición <strong>en</strong> 1908 65 , <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se recordaba que<br />

los municipios que fues<strong>en</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y aquellos ayuntami<strong>en</strong>tos con más<br />

<strong>de</strong> 10.000 almas <strong>de</strong>berían disponer ineludiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios, y los <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>or <strong>de</strong>berían asociarse para costear <strong>en</strong>tre todos un <strong>la</strong>boratorio. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> estos preceptos legis<strong>la</strong>tivos no <strong>de</strong>bió ser absoluta, pues<br />

nueve años más tar<strong>de</strong> fue necesario reiterar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta obligación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

61 Este mismo año también se publicaron dos Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre y 31 <strong>de</strong> diciembre<br />

estableci<strong>en</strong>do el modo <strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios químicos<br />

municipales -incluy<strong>en</strong>do el programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oposiciones- y resolvi<strong>en</strong>do que los ing<strong>en</strong>ieros químicos<br />

industriales pudies<strong>en</strong> optar a el<strong>la</strong>s, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

62 Roca Rosell, A. (1988).<br />

63 En <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad jugaron un importante papel <strong>la</strong>s opiniones e<br />

informes e<strong>la</strong>borados por el prestigioso catedrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina Juan Giné i Partagàs,<br />

c<strong>la</strong>ro repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva medicina “<strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio”. Roca Rosell, A. (1991).<br />

64 Sobre el proceso que siguió <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

véanse los trabajos <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>vert, V.; Navarro, J. (1992), Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, V. (1996) y<br />

Navarro Pérez, J. (1996).<br />

65 Real Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908 dictando <strong>la</strong>s disposiciones oportunas a fin <strong>de</strong> evitar el<br />

frau<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias alim<strong>en</strong>ticias.<br />

70


capitales y pob<strong>la</strong>ciones importantes 66 , obligación que se reafirmó con <strong>la</strong> publicación<br />

<strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal <strong>en</strong> 1925. Su artículo 61 establecía como<br />

funciones <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros:<br />

“[...] Analizar a diario o con <strong>la</strong> mayor frecu<strong>en</strong>cia posible <strong>la</strong>s aguas<br />

potables, y <strong>la</strong>s que no siéndolo, sirvan para usos domésticos e<br />

industriales, dando cu<strong>en</strong>ta inmediata al alcal<strong>de</strong> para c<strong>la</strong>usurar <strong>la</strong>s que<br />

result<strong>en</strong> contaminadas o sospechosas, analizar el suelo y subsuelo,<br />

estudiando <strong>la</strong> composición, humedad, porosidad, circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> gases y<br />

<strong>de</strong> agua, osci<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l agua telúrica, flora bacteriana, etc., organizar <strong>la</strong><br />

inspección y análisis <strong>de</strong> toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y bebidas; verificar el<br />

exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> productos patológicos, drogas, materias y productos<br />

industriales; organizar y cumplir los servicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección,<br />

conservando siempre <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> uso el material y aparatos que constituyan<br />

su parque, y contribuir con su actuación y sus informes a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong><br />

los problemas higiénico-sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> urbe, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se<br />

refiere a <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> excretas y aguas residuales, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> vías<br />

<strong>pública</strong>s, saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> edificios y terr<strong>en</strong>os, acarreo y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

basuras, policía <strong>de</strong> mercados, ferias, etc. Los servicios que prest<strong>en</strong> a<br />

instancia <strong>de</strong> parte, serán retribuidos con <strong>la</strong>s tasas que el ayuntami<strong>en</strong>to<br />

establezca [...]”.<br />

Al mismo tiempo, establecía como refer<strong>en</strong>tes para el apoyo y el intercambio<br />

ci<strong>en</strong>tífico al Instituto Nacional <strong>de</strong> Bacteriología e Higi<strong>en</strong>e, y a los correspondi<strong>en</strong>tes<br />

institutos <strong>provincia</strong>les.<br />

3.2.5. Los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

La iniciativa surgida <strong>en</strong> el ámbito municipal, re<strong>la</strong>tiva al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

primeras estructuras con activida<strong>de</strong>s específicas <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> se<br />

acompañó, aunque con un cierto <strong>de</strong>sfase <strong>en</strong> el tiempo, <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras <strong>de</strong><br />

66 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1918 disponi<strong>en</strong>do se cump<strong>la</strong>n inmediatam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s disposiciones<br />

re<strong>la</strong>tivas al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios.<br />

71


carácter <strong>provincia</strong>l, que empezaron a prosperar a partir <strong>de</strong>l segundo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo<br />

y tomaron auge tras <strong>la</strong> aprobación <strong>en</strong> 1925 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial.<br />

Mant<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> muchos casos por <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les y <strong>en</strong> otros por<br />

mancomunida<strong>de</strong>s municipales, estas estructuras <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l fueron<br />

sumando importancia con el transcurso <strong>de</strong>l tiempo, hasta alcanzar su mayor grado <strong>de</strong><br />

autonomía y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el período republicano.<br />

Los primeros institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se crearon <strong>en</strong> torno a los años<br />

veinte, por ejemplo Val<strong>en</strong>cia contaba con esta institución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1916 67 y Alicante a<br />

partir <strong>de</strong> 1924 68 . A partir <strong>de</strong> 1921 se sumó una nueva iniciativa promovida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración c<strong>en</strong>tral, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral <strong>en</strong><br />

Madrid y <strong>de</strong> brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> 69 . Éstas eran<br />

organizaciones ambu<strong>la</strong>ntes, dotadas para prestar apoyo técnico a aquel<strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones don<strong>de</strong> se hiciera necesario combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>démicas o<br />

epidémicas. La Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l subinspector <strong>de</strong><br />

instituciones <strong>sanitaria</strong>s y actuaba apoyando <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l Instituto Alfonso XIII,<br />

Hospital <strong>de</strong>l Rey y Parque C<strong>en</strong>tral, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Su<br />

p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>la</strong> integraban un subjefe médico y tres ayudantes médicos, un auxiliar con<br />

título <strong>de</strong> practicante, dos mecánicos y tres <strong>de</strong>sinfectadores 70 .<br />

La creación <strong>de</strong> brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong>terminó que <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s<br />

<strong>provincia</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ya existían institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se vincu<strong>la</strong>se su<br />

actividad a <strong>la</strong> <strong>de</strong> éstos 71 . Su funcionami<strong>en</strong>to se produjo <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

mancomunidad municipal a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> un pequeño porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l<br />

presupuesto <strong>de</strong> cada ayuntami<strong>en</strong>to, y con juntas administrativas que poseían<br />

personalidad jurídica.<br />

67 Barona, C. (1999).<br />

68 Perdiguero, E.; Bernabeu, J.; Robles, E. (1994).<br />

69 La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1921 <strong>en</strong>cargaba a los gobernadores <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> brigadas<br />

<strong>sanitaria</strong>s, dotadas <strong>de</strong>l personal y material necesario para acudir a cualquier punto <strong>en</strong> que pudieran<br />

producirse casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, o existiese riesgo <strong>de</strong> expansión epidémica.<br />

70 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1921.<br />

71 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1922.<br />

72


Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> concretar el tanto por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l presupuesto municipal<br />

que estaban dispuestos los ayuntami<strong>en</strong>tos a <strong>de</strong>dicar para <strong>la</strong> creación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> este servicio, cada gobernador <strong>de</strong>bía promover una asamblea con los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su <strong>provincia</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que a<strong>de</strong>más habría <strong>de</strong> salir una comisión<br />

administrativa que contara como presi<strong>de</strong>nte y vicepresi<strong>de</strong>nte con el gobernador y el<br />

presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación, respectivam<strong>en</strong>te 72 . En <strong>la</strong> práctica, este proceso no fue<br />

inmediato ni homogéneo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s que integraban el territorio<br />

español y, mi<strong>en</strong>tras algunas como Cáceres, Burgos o Sevil<strong>la</strong> contaron con una<br />

brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1921, otras como Val<strong>en</strong>cia, Castellón y Albacete vieron<br />

<strong>de</strong>morada su constitución a 1924, año <strong>en</strong> que muchas <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s todavía<br />

no contaban con este servicio 73 .<br />

Con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>en</strong> 1925, se inició<br />

una nueva etapa al quedar atribuida a <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong> organizar y sost<strong>en</strong>er todos los servicios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l -brigadas <strong>sanitaria</strong>s<br />

y <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a cargo <strong>de</strong> mancomunida<strong>de</strong>s municipales- refundi<strong>en</strong>do<br />

todos estos servicios <strong>en</strong> uno que se <strong>de</strong>nominaría instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, cuya<br />

dirección técnica se ponía <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad 74 . Así,<br />

los artículos 13 al 36 <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to estaban <strong>de</strong>dicados a regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

constitución, dirección técnica, régim<strong>en</strong> administrativo y composición <strong>de</strong> los<br />

institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Tres eran <strong>la</strong>s secciones mínimas con que <strong>de</strong>bían<br />

contar estas instituciones, una <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>de</strong>sinfección, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> todo lo<br />

re<strong>la</strong>cionado con el diagnóstico y <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas. Una<br />

segunda sección <strong>de</strong> análisis ori<strong>en</strong>tada hacia los estudios <strong>de</strong> carácter higiénico,<br />

incluy<strong>en</strong>do los bacteriológicos, serológicos, histológicos y clínicos, los <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos,<br />

bebidas, condim<strong>en</strong>tos, productos industriales, drogas, medicam<strong>en</strong>tos y materiales<br />

consi<strong>de</strong>rados peligrosos para <strong>la</strong> salud. La tercera sección o <strong>de</strong> vacunación, quedaba<br />

<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> organizar los servicios <strong>de</strong> vacunación e inocu<strong>la</strong>ciones prev<strong>en</strong>tivas,<br />

dando prefer<strong>en</strong>cia a los antirrábicos, antivariólicos y antitíficos. El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

también asignaba a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> dos tareas importantes como<br />

72 Real Or<strong>de</strong>n. Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1921.<br />

73 Éste era el caso <strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>contraban por ejemplo Á<strong>la</strong>va, Baleares, Ciudad Real, Coruña,<br />

Murcia o Navarra. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1925: 141-158).<br />

73


eran, <strong>la</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong> dirigida a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral, y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formación continuada <strong>de</strong> los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> se <strong>de</strong>volvió <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

administrativa <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s<br />

municipales <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong> 75 , régim<strong>en</strong> que se vio<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te consolidado con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> Coordinación<br />

Sanitaria el 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934 y <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y<br />

administrativo <strong>de</strong> los Institutos Provinciales <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e 76 , por el que se asignaba a<br />

estas instituciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> el ámbito <strong>provincia</strong>l el<br />

programa <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>pública</strong>. En él se daba<br />

prioridad a <strong>la</strong> salud materno-infantil y <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera infancia, a <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables y a <strong>la</strong> medicina social, <strong>en</strong>tre otras. Para po<strong>de</strong>r llevar a cabo<br />

este cometido, el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> los servicios técnicos<br />

necesarios <strong>en</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, agrupados <strong>en</strong> cinco secciones técnicas<br />

comunes a todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s: epi<strong>de</strong>miología y estadística <strong>sanitaria</strong>, análisis<br />

higiénico-sanitarios, tuberculosis, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y v<strong>en</strong>éreo y lepra, a <strong>la</strong>s que<br />

podrían sumarse otras secciones <strong>de</strong> carácter especializado, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los<br />

problemas sanitarios preval<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>: sección <strong>de</strong> paludismo, tracoma,<br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> m<strong>en</strong>tal, ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> industrial <strong>de</strong>l trabajo, o <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación. A<strong>de</strong>más, los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, pasaban a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> los<br />

institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con una <strong>de</strong>marcación y una pob<strong>la</strong>ción a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

que <strong>de</strong>bería establecer el inspector <strong>provincia</strong>l, y con unos servicios comunes<br />

integrados por <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

social, y otros <strong>de</strong> carácter especializado compuestos por los servicios <strong>de</strong> paludismo y<br />

<strong>de</strong> tracoma.<br />

74 Perdiguero, E. (2001).<br />

75 Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931.<br />

76 Éste era uno más <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos publicados <strong>en</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935 por el Ministerio <strong>de</strong><br />

Trabajo, Sanidad y Previsión, para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria, y al que<br />

acompañaban otros seis reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos más tales como el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to económico-administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mancomunida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les, los <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> inspectores farmacéuticos y veterinarios,<br />

<strong>de</strong> médicos y <strong>de</strong> practicantes <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, así como <strong>de</strong> matronas titu<strong>la</strong>res<br />

municipales.<br />

74


3.3. La asist<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>pública</strong> a <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos, una<br />

política <strong>de</strong> acción social, para combatir ese f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o tan frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España que<br />

constituía <strong>la</strong> pobreza. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, proporcionó una<br />

parte sustancial tanto <strong>de</strong> sus instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, como <strong>de</strong> sus principios <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asist<strong>en</strong>cial, lo cierto es que <strong>la</strong> principal<br />

aportación <strong>de</strong>l estado liberal, fue <strong>la</strong> progresiva <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los sectores público y privado <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción social. La organización<br />

asist<strong>en</strong>cial característica <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, estaba integrada por <strong>la</strong> combinación<br />

<strong>de</strong> instituciones diversas <strong>en</strong> cuanto a su dirección y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />

mezc<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> distintos grados <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l municipio, <strong>la</strong> iglesia, el<br />

estado y, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> organizaciones particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> tipo caritativo y <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los grupos sociales <strong>de</strong>stacados por el privilegio y <strong>la</strong> riqueza. Una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que <strong>de</strong>paró el siglo XIX fue <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> estas<br />

instituciones heredadas, <strong>en</strong> <strong>pública</strong>s y privadas, c<strong>la</strong>sificación que <strong>en</strong> algunos casos<br />

resultó conflictiva, tal como lo fue el diseño legal dirigido a articu<strong>la</strong>r ambos tipos <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

El mo<strong>de</strong>lo que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te imp<strong>la</strong>ntó el liberalismo <strong>de</strong>cimonónico, se<br />

caracterizó por una voluntad c<strong>en</strong>tralizadora, que apostó por <strong>la</strong>s diputaciones<br />

<strong>provincia</strong>les para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>, <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> sus manos todo lo<br />

re<strong>la</strong>cionado con su p<strong>la</strong>nificación, financiación y administración directa. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema se hicieron pat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración c<strong>en</strong>tral para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral, así como<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s graves dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

municipal. Efectivam<strong>en</strong>te, hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado el siglo XIX, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal<br />

pa<strong>de</strong>ció <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una posición <strong>de</strong>bilitada, <strong>en</strong> el marco g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> un<br />

sistema que se <strong>de</strong>cantó por una int<strong>en</strong>sa <strong>provincia</strong>lización, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

recursos <strong>de</strong> una administración que tuvo seriam<strong>en</strong>te limitada su capacidad <strong>de</strong> gasto.<br />

75


La falta <strong>de</strong> unos recursos estables e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, obligó a sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia<br />

municipal <strong>en</strong> el voluntarismo caritativo o fi<strong>la</strong>ntrópico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes posibles 77 .<br />

En el transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong> política <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia había discurrido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s alternativas municipalizadora y<br />

<strong>provincia</strong>lizadora, opciones acor<strong>de</strong>s con los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos liberales progresistas y<br />

mo<strong>de</strong>rados, respectivam<strong>en</strong>te. El int<strong>en</strong>to frustrado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> Cádiz, <strong>de</strong> dar<br />

protagonismo al municipio <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, sufrió una<br />

nueva t<strong>en</strong>tativa <strong>en</strong> los años <strong>de</strong>l Tri<strong>en</strong>io Liberal, con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l una Ley <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1822, que apostaba radicalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> opción municipalizadora. No<br />

obstante, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>finitivo imp<strong>la</strong>ntado por el liberalismo <strong>de</strong>cimonónico <strong>en</strong><br />

España, quedó caracterizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, que int<strong>en</strong>taba<br />

armonizar el sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong>s leyes orgánicas <strong>de</strong> ayuntami<strong>en</strong>tos y<br />

diputaciones <strong>de</strong> 1845, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se traslucía un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> fuerte c<strong>en</strong>tralización<br />

estatal. Sin embargo, convi<strong>en</strong>e subrayar que, tanto el liberalismo progresista como el<br />

mo<strong>de</strong>rado, concedieron un papel muy <strong>de</strong>bilitado a <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l<br />

Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>, apostando <strong>en</strong> cualquier caso<br />

por vincu<strong>la</strong>r<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s administraciones locales. El punto <strong>en</strong> el que ambas opciones<br />

políticas dis<strong>en</strong>tían, era precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> administración local que <strong>de</strong>bía<br />

asumir el papel prepon<strong>de</strong>rante <strong>en</strong> esta materia. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> política <strong>de</strong><br />

<strong>provincia</strong>lización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia propuesta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones mo<strong>de</strong>radas <strong>de</strong>l<br />

liberalismo, era <strong>la</strong> mejor manera <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r este servicio público <strong>en</strong> un marco<br />

c<strong>en</strong>tralizado, dada <strong>la</strong> estricta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> los<br />

gobiernos civiles. De esta manera, se <strong>de</strong>legaban <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiación<br />

y gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les –sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l todo el control c<strong>en</strong>tral-,<br />

evitando el compromiso y <strong>la</strong> responsabilidad directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l<br />

estado sobre <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> 78 .<br />

77 Véase el trabajo <strong>de</strong> Díez Rodríguez, F. (1993) <strong>en</strong> el cual se pres<strong>en</strong>ta un exhaustivo análisis <strong>de</strong> los<br />

fundam<strong>en</strong>tos conceptuales <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia propio <strong>de</strong>l Estado Liberal <strong>de</strong>l siglo XIX,<br />

parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese<br />

período histórico.<br />

78 A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> división <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> España <strong>en</strong> 1833, <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> se convirtió <strong>en</strong> un importante<br />

resorte <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tralización, transformándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>marcación territorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el gobierno c<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong>legaba el po<strong>de</strong>r, a través <strong>de</strong>l gobernador civil como hombre <strong>de</strong> confianza.<br />

76


La Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1849 y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para su<br />

ejecución, publicado <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1852, c<strong>la</strong>sificaron este<br />

tipo <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> privados y públicos, y a su vez éstos últimos podrían ser<br />

g<strong>en</strong>erales, <strong>provincia</strong>les y municipales. Como establecimi<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia se incluyeron los <strong>de</strong>stinados a prestar asist<strong>en</strong>cia a los locos,<br />

sordomudos, ciegos, impedidos y <strong>de</strong>crépitos. Se <strong>de</strong>finieron como establecimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia “todos aquellos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por objeto el alivio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

humanidad doli<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes, <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong> m<strong>en</strong>esterosos<br />

incapaces <strong>de</strong> un trabajo personal que sea sufici<strong>en</strong>te para proveer a su subsist<strong>en</strong>cia, el<br />

amparo y <strong>la</strong> educación, hasta el punto que puedan vivir por sí propios, <strong>de</strong> los que<br />

carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> su familia” 79 , e incluyó <strong>en</strong> este grupo a los hospitales <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos, <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> misericordia, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> maternidad y expósitos y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> huérfanos<br />

y <strong>de</strong>samparados. Por último, a los establecimi<strong>en</strong>tos municipales <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia se<br />

les atribuyó el papel <strong>de</strong> socorrer <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s acci<strong>de</strong>ntales, tras<strong>la</strong>dar a los pobres<br />

resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> su municipio a los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>provincia</strong>les, y proporcionarles<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> su hogar para el alivio <strong>de</strong> sus dol<strong>en</strong>cias. A tal fin c<strong>la</strong>sificó <strong>en</strong> esta<br />

modalidad asist<strong>en</strong>cial a <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> refugio y hospitalidad pasajera y a <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria.<br />

Vemos pues, que el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> liberal,<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> España a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que ocurrieron a mitad <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX, se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> una asist<strong>en</strong>cia a cargo <strong>de</strong>l Estado, dirigida<br />

exclusivam<strong>en</strong>te a los pobres, bajo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el Estado <strong>de</strong>bía interv<strong>en</strong>ir<br />

directam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su mano protectora y caritativa a <strong>la</strong> infancia huérfana o<br />

abandonada, a <strong>la</strong> vejez <strong>de</strong>svalida y al pobre <strong>de</strong>samparado, que al <strong>en</strong>fermar <strong>de</strong>jaba <strong>de</strong><br />

ganarse honradam<strong>en</strong>te con el trabajo su propio sust<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> manera que mediante esta<br />

interv<strong>en</strong>ción el pobre vería restablecida su salud y volvería a ser productivo para sí y<br />

<strong>la</strong> sociedad.<br />

La B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos se p<strong>la</strong>nteó bajo una doble<br />

verti<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> cerrado, repres<strong>en</strong>tados por los<br />

hospitales, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia u hospitalidad domiciliaria. A ellos se<br />

79 Artículo 3º <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852 para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849.<br />

77


unió un tercer soporte constituido por el sistema asi<strong>la</strong>r, para el acogimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pobres<br />

con condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización -infancia <strong>de</strong>svalida, disminuidos físicos,<br />

vejez y viu<strong>de</strong>dad- y para el <strong>en</strong>cierro <strong>de</strong> m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos” <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

La polémica y el <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hacer pivotar <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria versus <strong>en</strong> <strong>la</strong> domiciliaria, fue una<br />

her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los círculos reformistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l seteci<strong>en</strong>tos, que perduró<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX. No obstante, es necesario apuntar que el triunfo finalm<strong>en</strong>te<br />

recayó <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo que pot<strong>en</strong>ciaba <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong> los hospitales y que respondía a<br />

<strong>la</strong> propuesta <strong>provincia</strong>lizadora más conservadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te liberal. La int<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> limitar <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s establecimi<strong>en</strong>tos, únicam<strong>en</strong>te fue c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> el<br />

mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> ta<strong>la</strong>nte progresista propugnado por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1822,<br />

<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Tri<strong>en</strong>io Liberal, que por otra parte atribuía al municipio el papel<br />

hegemónico <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, y pot<strong>en</strong>ciaba <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

mediante <strong>la</strong> actuación domiciliaria 80 . Por el contrario, <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo que resultó <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Leyes <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 y <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria<br />

quedó relegada a un papel secundario. Si algo cabe <strong>de</strong>stacar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> modalidad domiciliaria, fue <strong>la</strong> limitada visión que<br />

ofrecía <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, al consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> exclusivam<strong>en</strong>te como una forma <strong>de</strong> proporcionar<br />

socorros a los pobres <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> especie, a <strong>la</strong> que cabe sumar <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad financiera<br />

<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> limosnas y suscripciones voluntarias. Es compr<strong>en</strong>sible<br />

que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria no hal<strong>la</strong>se <strong>en</strong> esta ley el marco apropiado para su<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

El marco legis<strong>la</strong>tivo que ofreció soporte a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia médica<br />

domiciliaria, fue <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 -texto que cristalizó el mo<strong>de</strong>lo sanitario<br />

liberal <strong>en</strong> España- pero cuya preocupación fundam<strong>en</strong>tal se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> preservar <strong>la</strong><br />

salud <strong>pública</strong>, por medio <strong>de</strong> medidas <strong>en</strong>caminadas a evitar <strong>la</strong>s invasiones epidémicas,<br />

basadas <strong>en</strong> un ext<strong>en</strong>so y minucioso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />

marítima. Por contra, el <strong>de</strong>sarrollo y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica<br />

domiciliaria no disfrutó <strong>de</strong>l mismo espacio <strong>en</strong> esta ley, que con escasa firmeza, <strong>en</strong> su<br />

80 A propuesta <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tonces diputado Mateo Seoane se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> que los ayuntami<strong>en</strong>tos<br />

proporcionas<strong>en</strong> los facultativos necesarios para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres a cargo <strong>de</strong> los fondos<br />

públicos municipales, tal como re<strong>la</strong>ta Peset, J.B (1876: 199).<br />

78


artículo 64, se limitaba a proponer a los ayuntami<strong>en</strong>tos el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, al <strong>de</strong>cir que “<strong>la</strong>s Juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad invitarán a<br />

los Ayuntami<strong>en</strong>tos a que establezcan <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria”, sin imponer un<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización obligatorio. Este hecho, seguram<strong>en</strong>te contribuyó al retraso<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta modalidad <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, si<strong>en</strong>do necesaria <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong><br />

hasta cuatro reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los años que restaron hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l<br />

nuevo siglo, para po<strong>de</strong>r observar el tímido <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial 81 .<br />

La polémica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria y <strong>la</strong> domiciliaria, con sus<br />

respectivos <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores y <strong>de</strong>tractores, permaneció como una constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX. Uno <strong>de</strong> los aspectos que provocaban el rechazo <strong>de</strong> los hospitales era <strong>de</strong><br />

or<strong>de</strong>n moral y hacía refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> mayor estigmatización que implicaba <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

b<strong>en</strong>éfica hospita<strong>la</strong>ria para qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> recibía: “[...] <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l nosocomio <strong>de</strong>spierta <strong>en</strong> el<br />

ánimo <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong>sgraciados un horror inv<strong>en</strong>cible y exagerado[...]. La vergü<strong>en</strong>za<br />

que inspira el estado <strong>de</strong> miseria ocasionada muchas veces por un cambio <strong>de</strong> posición<br />

ó un revés <strong>de</strong> fortuna, <strong>en</strong>cierran <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> oscuridad <strong>de</strong> cuatro pare<strong>de</strong>s a infelices que<br />

sucumb<strong>en</strong> víctimas <strong>de</strong>l rubor que les causa el acto <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rgar <strong>la</strong> mano para implorar<br />

<strong>la</strong> caridad <strong>pública</strong> [...]” 82 .<br />

Otro <strong>de</strong> los argum<strong>en</strong>tos utilizados <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>tractores <strong>de</strong> los hospitales, era<br />

su consi<strong>de</strong>ración como fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> infección 83 . Amparados <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría miasmática <strong>de</strong>l<br />

contagio, los vapores nocivos que emanaban <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo y sus <strong>de</strong>shechos orgánicos,<br />

los convertían <strong>en</strong> lugares insalubres. Si a ello se añadía <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to<br />

que pa<strong>de</strong>cían <strong>en</strong> su mayoría y que impedía el necesario ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes<br />

con <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>la</strong>s insufici<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis,<br />

y el excesivo tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s que alojaban a los <strong>en</strong>fermos, todas estas<br />

condiciones explicaban <strong>la</strong> elevada letalidad hospita<strong>la</strong>ria y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con que los<br />

81 Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1864, <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, mandando que se cump<strong>la</strong><br />

el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>. Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

1868, <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres y<br />

organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>. Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1873, <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos<br />

pobres. Real <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1891, <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, que conti<strong>en</strong>e el<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el servicio b<strong>en</strong>éfico-sanitario <strong>de</strong> los pueblos.<br />

82 López Ramón, V. (1873).<br />

83 Este argum<strong>en</strong>to se sust<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad que pres<strong>en</strong>taban los <strong>en</strong>fermos que<br />

ingresaban <strong>en</strong> el hospital. Carasa, P. (1985).<br />

79


paci<strong>en</strong>tes contraían <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s que habían constituido el motivo<br />

<strong>de</strong> ingreso 84 .<br />

Entre los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los hospitales como<br />

instrum<strong>en</strong>tos imprescindibles para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>la</strong> investigación, se combinaba con<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> importantes reformas para sustituir los hospitales <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo<br />

tradicional. El prototipo <strong>de</strong> hospital que funcionaba a finales <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong>l estado español, no se ajustaba al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital mo<strong>de</strong>rno que ya<br />

proliferaba <strong>en</strong> otros países como Francia y Alemania, <strong>de</strong> pequeño tamaño, con sa<strong>la</strong>s<br />

regu<strong>la</strong>res con reducido número <strong>de</strong> camas, con mucha vegetación a su alre<strong>de</strong>dor y<br />

ubicados fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. Así es como lo expresaba Vic<strong>en</strong>te López Ramón<br />

<strong>en</strong> su discurso ante <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina y Cirugía <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia:<br />

“[...] Cuando veamos abandonar los gran<strong>de</strong>s hospitales colocados <strong>en</strong> los<br />

suburbios, para edificarlos pequeños, <strong>en</strong>tre jardines y más allá <strong>de</strong>l radio<br />

habitado, separándolos <strong>de</strong> éste gran<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones o alguna colina, y<br />

que se <strong>de</strong>stin<strong>en</strong> a 150 o 200 <strong>en</strong>fermos. Cuando veamos sustituir <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> sa<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> crucero por pequeños edificios rectangu<strong>la</strong>res y<br />

ais<strong>la</strong>dos, disponiéndose como <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> una H u otra análoga, con sa<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> techo abovedado y <strong>de</strong> cuatro metros a cinco <strong>de</strong> elevación, <strong>de</strong>stinadas<br />

tan sólo a 25 o 30 camas, que a su vez reciban pocas varieda<strong>de</strong>s<br />

patológicas. Cuando <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ahora se sustituya por un<br />

medio o sistema que permita <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> 20 metros cúbicos <strong>de</strong> aire por<br />

hora y por individuo, con el objeto <strong>de</strong> que el ácido carbónico no pase <strong>de</strong>l<br />

dos por mil según el cálculo <strong>de</strong> Poumet ó 46 según T<strong>en</strong>on, o finalm<strong>en</strong>te<br />

60 según <strong>la</strong> administración francesa que calcu<strong>la</strong> <strong>en</strong> un doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />

sano <strong>la</strong> cubicación atmosférica <strong>de</strong>l hombre <strong>en</strong>fermo. Cuando se<br />

proporcione temperatura graduada por medio <strong>de</strong> estufas, se <strong>de</strong>struya <strong>la</strong><br />

aptitud <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s y <strong>en</strong>seres <strong>de</strong> impregnarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias orgánicas<br />

ferm<strong>en</strong>ticibles, se <strong>de</strong>scompongan éstas por <strong>de</strong>sinfectantes apropiados,<br />

84 Las <strong>en</strong>ormes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema hospita<strong>la</strong>rio vig<strong>en</strong>te, también fueron<br />

<strong>de</strong>nunciadas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias que se observaban <strong>en</strong> el Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, don<strong>de</strong><br />

al parecer se vivía una situación <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos especiales capaces <strong>de</strong><br />

80


etc, se c<strong>la</strong>sifiqu<strong>en</strong> y coloqu<strong>en</strong> aparte <strong>la</strong>s diversas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y aún se<br />

separ<strong>en</strong> los individuos por eda<strong>de</strong>s. Cuando finalm<strong>en</strong>te los hospitales<br />

<strong>de</strong>j<strong>en</strong> <strong>de</strong> ser exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l gobierno para pert<strong>en</strong>ecer más a <strong>la</strong><br />

caridad particu<strong>la</strong>r, y se confíe su dirección a un médico honrado y sabio,<br />

<strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hospitales llegará a <strong>la</strong> cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> perfección y<br />

será respetada por los mismos <strong>de</strong>tractores que actualm<strong>en</strong>te pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

extinguir<strong>la</strong> sustituyéndo<strong>la</strong> por <strong>la</strong> domiciliaria [...]” 85 .<br />

La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> modalidad domiciliaria se sust<strong>en</strong>taba fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> evitar a los <strong>en</strong>fermos los riesgos e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

atribuibles a <strong>la</strong> hospitalización, les reportaría <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> ser at<strong>en</strong>didos por los<br />

facultativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, con los mismos medios que <strong>en</strong> el hospital, y <strong>de</strong><br />

disfrutar <strong>de</strong> los cuidados que les disp<strong>en</strong>sara su propia familia. En su contra se<br />

argum<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes condiciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas<br />

obreras, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el hacinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> luz y <strong>de</strong> sol, <strong>la</strong> humedad y <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>saconsejaban como lugar para que el pobre pudiera recuperar su<br />

salud: “[...] Si el pobre habitara un cuarto bi<strong>en</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>do y soleado, si <strong>la</strong> pobreza no<br />

tuviera siempre por compañera <strong>la</strong> indol<strong>en</strong>cia, si dispusiera <strong>de</strong> los medios para <strong>la</strong><br />

limpieza, si separados <strong>de</strong> los peores sitios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocuparan bu<strong>en</strong>as vivi<strong>en</strong>das<br />

<strong>en</strong> los proyectados barrios obreros, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia se congratu<strong>la</strong>ría triunfando <strong>de</strong> sus<br />

dol<strong>en</strong>cias bajo el techo <strong>de</strong> su hogar; mi<strong>en</strong>tras esto no suceda, <strong>la</strong> cuestión queda a mi<br />

juicio muy dudosa [...]” 86 .<br />

En <strong>la</strong> práctica, po<strong>de</strong>mos afirmar que <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria que sugería <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 resultó ser un<br />

verda<strong>de</strong>ro fracaso, ya que no com<strong>en</strong>zó a dar frutos hasta <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo y,<br />

aunque <strong>de</strong> manera irregu<strong>la</strong>r, su <strong>de</strong>sarrollo se vio más favorecido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el medio rural.<br />

A finales <strong>de</strong> siglo, muchos municipios t<strong>en</strong>ían contratados facultativos titu<strong>la</strong>res para<br />

hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres -aunque también era frecu<strong>en</strong>te<br />

el incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichos contratos <strong>en</strong> lo que se refiere a su remuneración-, que<br />

proporcionar el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos infecciosos, y todo ello agravado por <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

personal, tanto facultativo como <strong>de</strong> practicantes y <strong>en</strong>fermeros. Lechón (1879).<br />

85 López Ramón, V. (1873: 41-42).<br />

86 Ibí<strong>de</strong>m, 113.<br />

81


por otro <strong>la</strong>do ofrecían también asist<strong>en</strong>cia al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que ejercían,<br />

mediante un sistema <strong>de</strong> contrato particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>nominado igua<strong>la</strong> 87 .<br />

El tercer elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se sust<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> era el<br />

sistema asi<strong>la</strong>r. Los asilos constituían instituciones para el acogimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pobres con<br />

condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización, tales como niños huérfanos, disminuidos<br />

físicos, ancianos y viudas, a los que había que sumar los m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos”.<br />

Este era básicam<strong>en</strong>te el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asilo heredado <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, un asilo que<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, fundam<strong>en</strong>taba su actuación <strong>en</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia y represión.<br />

Era un complem<strong>en</strong>to necesario para conseguir el i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da y <strong>la</strong> persecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza consi<strong>de</strong>rada perversa. Sin<br />

embargo, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX esta filosofía <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis, y <strong>la</strong> preocupación por<br />

acabar con <strong>la</strong> dualidad <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong>l asilo se fue haci<strong>en</strong>do cada vez más pat<strong>en</strong>te.<br />

Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l siglo se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> duplicar <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>en</strong> asilos u hospicios con un objetivo estrictam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial, y<br />

correccionales para el internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aquellos que añadían a su pobreza una nota<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación moral 88 .<br />

Entre los principios <strong>de</strong> actuación que rigieron <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad <strong>de</strong>l XIX, prevalecieron algunos <strong>de</strong> los heredados <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, tales<br />

como <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pobres como medio privilegiado para <strong>la</strong><br />

utilización sistemática <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y reeducación, basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

instrucción religiosa, el trabajo forzoso y <strong>la</strong> disciplina horaria. Con <strong>la</strong>s primeras se<br />

pret<strong>en</strong>día preservar a los asi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida que podían favorecer <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sviaciones morales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se fundam<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> pobreza “falsa”, y mediante <strong>la</strong>s<br />

segundas el objetivo era proporcionar a los asi<strong>la</strong>dos un modo <strong>de</strong> vida acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong><br />

condición <strong>de</strong> una pobreza honrada. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos principios, el cambio <strong>de</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos aportó una importante novedad, que<br />

consistió <strong>en</strong> asignar un papel relevante a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los asilos.<br />

87 Hemos podido constatar que <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se produjo <strong>de</strong> manera tardía e irregu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el último tercio <strong>de</strong>l siglo XIX,<br />

mejorando sustancialm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> llegada y avance <strong>de</strong>l nuevo siglo, hasta quedar como un mo<strong>de</strong>lo<br />

consolidado <strong>en</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos. Barona, C. (2000).<br />

88 Diez Rodríguez, F. (1993: 130-156).<br />

82


En los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos e<strong>la</strong>borados a finales <strong>de</strong>l siglo XIX para regu<strong>la</strong>r el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos asi<strong>la</strong>res, quedaban reflejados todos los<br />

principios que regían <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r. Así, por ejemplo, vemos cómo <strong>en</strong> el artículo<br />

2º <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, se <strong>de</strong>jaba bi<strong>en</strong><br />

pat<strong>en</strong>te el carácter exclusivam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución cuando establecía que<br />

“No pue<strong>de</strong> admitirse <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to ningún pobre ni otra persona con el<br />

carácter <strong>de</strong> corrección”. La Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia constituía un asilo para acoger<br />

básicam<strong>en</strong>te a huérfanos <strong>en</strong>tre 7 y 13 años <strong>de</strong> ambos sexos, y el hecho <strong>de</strong> ser un asilo<br />

<strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te creación -se había fundado <strong>en</strong> 1826- favoreció que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios los<br />

principios que rigieron <strong>la</strong> institución tuvieran asimi<strong>la</strong>dos los conceptos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nueva m<strong>en</strong>talidad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos. El importante papel concedido a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, y a<br />

una a<strong>de</strong>cuada formación religiosa quedaban pat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el artículo 6º <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to al afirmar que “A todos los pobres admitidos se les <strong>de</strong>dicará <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego,<br />

a instruirse <strong>en</strong> los preceptos religiosos y a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria elem<strong>en</strong>tal, sin po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>stinarles a <strong>la</strong>s artes y oficios que al efecto ti<strong>en</strong>e el establecimi<strong>en</strong>to, sin que antes<br />

estén perfeccionados <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> instrucción”. Para una institución que t<strong>en</strong>ía por<br />

objeto básicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> peligrosidad social, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> pasó pues a<br />

constituir el elem<strong>en</strong>to más importante para <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> valores y<br />

actitu<strong>de</strong>s que predicaba <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología asi<strong>la</strong>r a partir <strong>de</strong> los años 30 <strong>de</strong>l siglo XIX. No<br />

obstante, para un consi<strong>de</strong>rable número <strong>de</strong> internos, el asilo no pasó <strong>de</strong> constituir una<br />

estancia transitoria, mi<strong>en</strong>tras su familia lograba superar <strong>la</strong>s circunstancias críticas que<br />

atravesaba, o le <strong>en</strong>contraba un mejor acomodo. No olvi<strong>de</strong>mos el carácter<br />

estigmatizante <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> instituciones, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización y los<br />

cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r acaecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo.<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> imperante necesidad <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar <strong>la</strong><br />

sociedad españo<strong>la</strong> y <strong>de</strong> mejorar los niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción que se hal<strong>la</strong>ba<br />

castigada por unas elevadas tasas <strong>de</strong> morbi-mortalidad, <strong>la</strong> hizo receptiva para<br />

incorporar <strong>la</strong>s nuevas corri<strong>en</strong>tes ci<strong>en</strong>tíficas, y <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> ello, adaptar <strong>la</strong>s antiguas<br />

estructuras asist<strong>en</strong>ciales y crear otras nuevas <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s.<br />

La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana <strong>de</strong>l contagio, y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los nuevos<br />

conceptos <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis y <strong>de</strong>sinfección contribuyeron notablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> los hospitales ya exist<strong>en</strong>tes y a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> otros nuevos,<br />

83


que adaptaron su estructura a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s impuestas por <strong>la</strong> nueva m<strong>en</strong>talidad<br />

etiopatogénica.<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s que v<strong>en</strong>ían imparti<strong>en</strong>do los estudios <strong>de</strong><br />

medicina, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los primeros años <strong>de</strong>l siglo XX se p<strong>la</strong>ntearon <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>ovar sus insta<strong>la</strong>ciones e incluir <strong>en</strong> los proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas faculta<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> hospitales clínicos anejos, para facilitar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

reformas académicas y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s médicas<br />

que <strong>la</strong> integraban. La primera <strong>en</strong> conseguir este objetivo fue Barcelona, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l curso 1906 a 1907 abandonó <strong>la</strong>s viejas insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> su facultad <strong>de</strong><br />

medicina junto al Hospital <strong>de</strong> Santa Creu, inaugurando edificio propio y hospital<br />

clínico. El c<strong>la</strong>ustro <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia ya<br />

había hecho explícito <strong>en</strong> 1893 su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> construir un nuevo edificio que tuviera<br />

anejo un hospital clínico, si bi<strong>en</strong> los obstáculos <strong>de</strong> carácter económico que se fueron<br />

sucedi<strong>en</strong>do no permitieron el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong>l nuevo edificio hasta 1928.<br />

Algo simi<strong>la</strong>r ocurrió <strong>en</strong> Madrid, don<strong>de</strong> se aprobó <strong>en</strong> 1911 <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una<br />

nueva facultad <strong>de</strong> medicina con su hospital clínico correspondi<strong>en</strong>te, proyecto que<br />

tampoco se consumo hasta 1928 89 .<br />

La mo<strong>de</strong>rnización hospita<strong>la</strong>ria conllevó <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />

doc<strong>en</strong>te, investigadora y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia profiláctica y educación <strong>sanitaria</strong>, que<br />

contribuyeron notablem<strong>en</strong>te a mejorar <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong>l hospital. El papel <strong>de</strong>l<br />

hospital <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza médica adquirió relevancia a partir <strong>de</strong> 1902 90 <strong>en</strong> que,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medicina, se incorporaron a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza clínica <strong>de</strong> los<br />

futuros médicos, los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral, <strong>provincia</strong>l y<br />

municipal. En 1931, refiriéndonos sólo a hospitales civiles, había <strong>en</strong> España 1.529<br />

hospitales g<strong>en</strong>erales y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes, a los que había que agregar otros<br />

tantos hospitales especiales, cuya c<strong>la</strong>sificación resumimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 91 :<br />

89 El proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>en</strong> España ha sido objeto <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> el trabajo<br />

coordinado por Danón, J. (1998), <strong>en</strong> el que se ofrece a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes capítulos un panorama <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s, Madrid, Val<strong>en</strong>cia,<br />

Sevil<strong>la</strong>, Barcelona y Santiago.<br />

90 Reales Decretos <strong>de</strong> Instrucción Pública y <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre y <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1902.<br />

91 B<strong>la</strong>nco Gran<strong>de</strong>, P. (1931).<br />

84


Tab<strong>la</strong> I<br />

C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los hospitales exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el año 1931<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y características<br />

Tipo<br />

Número<br />

Por <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia:<br />

Hospitales <strong>de</strong>l Estado 29<br />

Hospitales <strong>provincia</strong>les 103<br />

Hospitales municipales 209<br />

Hospitales privados 232<br />

Por edad <strong>de</strong> los acogidos:<br />

Hospital-asilo <strong>de</strong> ancianos 12<br />

Hospital-asilo <strong>de</strong> niños 6<br />

Hospital <strong>de</strong> expósitos 3<br />

Hospital <strong>de</strong> huérfanos 3<br />

Por sexo:<br />

Hospital <strong>de</strong> mujeres 4<br />

Por estado civil:<br />

Hospital <strong>de</strong> viudas 1<br />

Por situación social:<br />

H. para pobres vergonzantes 1<br />

Por profesión:<br />

H. <strong>de</strong> jornaleros 2<br />

H. <strong>de</strong> mineros 8<br />

H. para sacerdotes 7<br />

H. <strong>de</strong> misioneros 1<br />

H. cívico-militares 7<br />

Por vecindad:<br />

H. para transeúntes 8<br />

H. <strong>de</strong> peregrinos 11<br />

Por nacionalidad:<br />

H. para extranjeros 5<br />

Epilepsia:<br />

H. <strong>de</strong> epilépticos 1<br />

Infecciosos:<br />

H. <strong>de</strong> epidémicos 3<br />

Lazaretos para <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

infecciosas<br />

4<br />

H. <strong>de</strong> infecciosos 4<br />

Lepra<br />

Leproserías 2<br />

H. <strong>de</strong> San Lázaro 19<br />

Departam<strong>en</strong>tos para leprosos<br />

<strong>en</strong> los hospitales<br />

3<br />

85


Tuberculosis<br />

Sanatorios antituberculosos 26<br />

Sanatorios para niños<br />

raquíticos y escrofulosos<br />

3<br />

Enfermerías para<br />

tuberculosos<br />

14<br />

Prev<strong>en</strong>torios antituberculosos 2<br />

Sífilis<br />

Sifilicomios 8<br />

Cáncer<br />

H. para cancerosos 1<br />

Afecciones ocu<strong>la</strong>res:<br />

H. oftálmicos 1<br />

Psicopatías:<br />

Manicomios 1<br />

Casas <strong>de</strong> salud para<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s nerviosas<br />

10<br />

Casas <strong>de</strong> observación y<br />

<strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes<br />

7<br />

Sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> observación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> hospitales<br />

4<br />

Período <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad:<br />

H. <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s agudas y<br />

crónicas curables<br />

2<br />

Hospitales-asilos para<br />

impedidos e incurables<br />

12<br />

Casas y Hospitales <strong>de</strong><br />

convaleci<strong>en</strong>tes<br />

13<br />

Sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> convalec<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

hospitales<br />

3<br />

Especialización terapéutica:<br />

Hospitalidad a pobres <strong>en</strong><br />

balnearios<br />

4<br />

H. homeopáticos 1<br />

In<strong>de</strong>terminados:<br />

Hospitales-asilo 22<br />

H. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz Roja 9<br />

Clínicas y <strong>en</strong>fermerías 10<br />

Función doc<strong>en</strong>te:<br />

H. Clínicos 10<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por B<strong>la</strong>nco Gran<strong>de</strong><br />

(1931).<br />

86


La llegada <strong>de</strong>l siglo XX también comportó cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

estrategias <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, que hicieron necesaria <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong> nuevas estructuras asist<strong>en</strong>ciales, para hacer posible <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, que por su elevada preval<strong>en</strong>cia y por<br />

su vincu<strong>la</strong>ción a los estratos sociales más <strong>de</strong>sfavorecidos, se convirtió <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

principales priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> 92 . La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong><br />

morbilidad y mortalidad, confeccionadas y publicadas con una frecu<strong>en</strong>cia cada vez<br />

mayor, ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> tomar medidas fr<strong>en</strong>te al paludismo, <strong>la</strong><br />

tuberculosis, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas o <strong>la</strong> mortalidad infantil, todos ellos<br />

problemas <strong>de</strong> salud que respondían a esa vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre pobreza y <strong>en</strong>fermedad<br />

que ya resultaba un concepto perfectam<strong>en</strong>te incorporado al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to médico <strong>de</strong><br />

comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo XX. De este modo, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social, que com<strong>en</strong>zó a ganar<br />

a<strong>de</strong>ptos y a fortalecerse <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong>l nuevo siglo, hizo pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> establecer una lucha organizada fr<strong>en</strong>te a todas aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

que pres<strong>en</strong>taban un especial arraigo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora y <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

sectores marginados 93 .<br />

La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te europea que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día <strong>la</strong> etiología social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, tuvo su impronta <strong>en</strong> España a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX,<br />

con notables seguidores <strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>contraban Luis Com<strong>en</strong>ge, Philip Hauser,<br />

Francisco Mén<strong>de</strong>z Álvaro, Pedro Felipe Mon<strong>la</strong>u, Andrés Larra y Cerezo, y otros con<br />

<strong>de</strong>dicación profesional a <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> como Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar,<br />

Carlos María Cortezo, Francisco Murillo Pa<strong>la</strong>cios, Gustavo Pittaluga o Marcelino<br />

Pascua 94 . Ello hizo posible que el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> incorporase a los<br />

servicios públicos unos establecimi<strong>en</strong>tos nuevos, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar el objetivo<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>fermas para conseguir su curación, agregaron <strong>la</strong>s nuevas<br />

i<strong>de</strong>as sobre profi<strong>la</strong>xis, prev<strong>en</strong>ción y educación <strong>sanitaria</strong>.<br />

92 La precaria situación <strong>sanitaria</strong> que vivía España <strong>en</strong> los años <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong> siglo fue <strong>de</strong>nunciada <strong>en</strong><br />

varias ocasiones por nuestros higi<strong>en</strong>istas más ilustres, como Pulido (1902), Martín Sa<strong>la</strong>zar (1913), o<br />

Murillo (1918).<br />

93 El adjetivo “social” como calificativo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se <strong>de</strong>bía a los tratadistas franceses <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong><br />

1880, y un poco más tar<strong>de</strong> fue asimi<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre los alemanes. Ros<strong>en</strong>, G. (1947).<br />

94 Rodríguez Ocaña, E. (1987).<br />

87


Nos estamos refiri<strong>en</strong>do a los disp<strong>en</strong>sarios, estructuras asist<strong>en</strong>ciales ya<br />

<strong>en</strong>sayadas <strong>en</strong> otros países más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos como Francia o Ing<strong>la</strong>terra, y <strong>de</strong>stinadas<br />

a combatir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas, cuyo paradigma resultó <strong>la</strong> tuberculosis. En<br />

Francia se creó <strong>en</strong> 1919 una “oficina <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social” que impulsó <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, cuya <strong>la</strong>bor lo colocaba <strong>en</strong> el primer es<strong>la</strong>bón <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>la</strong> mortalidad infantil. “[...] La<br />

<strong>la</strong>bor que estos c<strong>en</strong>tros ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada es <strong>de</strong> una importancia social <strong>en</strong>orme;<br />

respecto al niño, aún antes <strong>de</strong> nacer empiezan a ejercer sobre él una int<strong>en</strong>sísima<br />

profi<strong>la</strong>xis mediante <strong>la</strong>s consultas para embarazadas, no cesando su vigi<strong>la</strong>ncia hasta <strong>la</strong><br />

terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad esco<strong>la</strong>r; para los adultos también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un ext<strong>en</strong>so programa<br />

<strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis, investigación y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

v<strong>en</strong>éreas [...]” 95 . La elevada frecu<strong>en</strong>cia que repres<strong>en</strong>taban estos problemas sanitarios,<br />

hacía <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario el lugar más apropiado para su abordaje, pues el tratami<strong>en</strong>to<br />

ambu<strong>la</strong>torio <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes suponía un coste económico mucho más lleva<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>l<br />

que significaba el tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el medio hospita<strong>la</strong>rio.<br />

En España, <strong>la</strong> apuesta por poner <strong>en</strong> marcha un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización<br />

simi<strong>la</strong>r a los países <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno, se vio reflejada <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Provincial <strong>de</strong> 1925, cuyo capítulo V estaba <strong>de</strong>dicado a “<strong>la</strong>s organizaciones <strong>sanitaria</strong>s<br />

<strong>de</strong> carácter social”, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que incluía los disp<strong>en</strong>sarios, los sanatorios y los<br />

institutos <strong>de</strong> puericultura y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia infantil. La organización <strong>de</strong> esta nueva red<br />

asist<strong>en</strong>cial también recayó, tal como lo había hecho el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>pública</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>provincia</strong>l. Así, <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les tuvieron<br />

asignada <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> organizar consultorios públicos gratuitos<br />

antituberculosos y antiv<strong>en</strong>éreos, at<strong>en</strong>didos por personal técnico especializado, y con<br />

una misión médico-social. La lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis se completaba con <strong>la</strong><br />

constitución <strong>de</strong> sanatorios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> colonias <strong>de</strong><br />

niños <strong>en</strong>fermos, para llevarles a los sanatorios marítimos o <strong>de</strong> montaña. La lucha<br />

contra <strong>la</strong> lepra también recayó bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>l mismo modo que <strong>la</strong><br />

puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios específicos para combatir el tracoma, <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s<br />

regiones como el levante español, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que resultaba particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te. Por<br />

95 De Pa<strong>la</strong>cios, J.; Cortinas, G. (1930).<br />

88


último, <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil requería, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> mejorar los<br />

cuidados <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestante, elevar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres sobre<br />

puericultura e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, para lo cual también fue <strong>la</strong> estructura administrativa<br />

<strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> crear disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil e institutos <strong>de</strong><br />

puericultura.<br />

La importancia que fue adquiri<strong>en</strong>do el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios <strong>en</strong> los años<br />

sucesivos, como catalizador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales luchas <strong>sanitaria</strong>s, <strong>de</strong>terminó que a<br />

finales <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> España<br />

dispusieran <strong>de</strong> una red asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, organizada <strong>en</strong> torno a los institutos<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, bajo <strong>la</strong> dirección técnica <strong>de</strong> su inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

sanidad. No obstante, <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales, <strong>de</strong>jaba<br />

<strong>de</strong>sat<strong>en</strong>dida a una gran proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que vivía <strong>en</strong> el medio rural. Este<br />

hecho, que resultaba común a muchos países con pob<strong>la</strong>ción emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rural,<br />

<strong>de</strong>terminó que a partir <strong>de</strong> los años treinta, los esfuerzos se ori<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> a organizar<br />

campañas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el medio rural. De esta forma, el Comité <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Sociedad <strong>de</strong> Naciones, aprobó <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> una reunión que tuvo lugar <strong>en</strong><br />

Budapest <strong>de</strong>l 27 al 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1930, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se estableció <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

crear c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el medio rural. Los c<strong>la</strong>sificaba, <strong>de</strong> acuerdo con su ámbito<br />

<strong>de</strong> actuación y los servicios disponibles, <strong>en</strong> primarios y secundarios, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre ellos y con los c<strong>en</strong>tros terciarios exist<strong>en</strong>tes a nivel<br />

<strong>provincia</strong>l.<br />

Más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural, convocada por <strong>la</strong><br />

Sociedad <strong>de</strong> Naciones y celebrada <strong>en</strong> Ginebra, hizo suyas <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

preliminar <strong>de</strong> Budapest, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

primarios y secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Los primeros, repres<strong>en</strong>taban el es<strong>la</strong>bón más<br />

pequeño capaz <strong>de</strong> dar respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s higiénicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona rural y su<br />

programa <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>bía incluir, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

preval<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> cobertura, <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y <strong>de</strong>l niño hasta <strong>la</strong><br />

edad esco<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> educación popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los casos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia. Los c<strong>en</strong>tros secundarios, como<br />

coordinadores y refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los primarios, <strong>de</strong>bían establecer <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis y contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, <strong>la</strong><br />

89


protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a preesco<strong>la</strong>res y esco<strong>la</strong>res, acción<br />

educativa, saneami<strong>en</strong>to y análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio simples. A<strong>de</strong>más estos c<strong>en</strong>tros<br />

secundarios serían utilizados como c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito y distribución <strong>de</strong> los institutos<br />

c<strong>en</strong>trales o <strong>provincia</strong>les 96 .<br />

En España, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> hizo posible llevar a <strong>la</strong><br />

práctica <strong>la</strong>s reformas organizativas necesarias para poner <strong>en</strong> marcha el p<strong>la</strong>n<br />

propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Naciones. De esta forma, se pot<strong>en</strong>ciaron los<br />

institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> como órganos <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ellos, se crearon c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para<br />

hacer fr<strong>en</strong>te a aquellos problemas <strong>de</strong> salud que, <strong>de</strong> acuerdo con los estudios<br />

epi<strong>de</strong>miológicos, resultaban más preval<strong>en</strong>tes -tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />

mortalidad infantil, paludismo, tracoma-. La creación <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros secundarios<br />

hizo posible iniciar <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>ización al medio rural, pues<br />

actuando como <strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les, permitieron acercar a su<br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia no sólo <strong>la</strong>s medidas profilácticas y terapéuticas necesarias<br />

para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, sino que a<strong>de</strong>más sumaron una importante tarea <strong>de</strong><br />

educación <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong> socialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. El último es<strong>la</strong>bón <strong>de</strong> el<br />

panorama organizativo lo constituyeron los c<strong>en</strong>tros primarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, cuya puesta<br />

<strong>en</strong> marcha pasó por un importante esfuerzo <strong>de</strong> formación y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

médicos titu<strong>la</strong>res, <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 97 .<br />

Algunos ejemplos prácticos <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo adquirido por este mo<strong>de</strong>lo<br />

organizativo, los <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones realizadas, <strong>en</strong> primer lugar por el<br />

director <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Jaca, sobre el mo<strong>de</strong>lo propuesto <strong>en</strong> una<br />

zona <strong>de</strong> montaña emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rural 98 , que complem<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> este<br />

c<strong>en</strong>tro secundario con <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> siete c<strong>en</strong>tros primarios. Su inspector<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, explicaba el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Córdoba, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> tres sectores, <strong>de</strong> los cuales el<br />

c<strong>en</strong>tral era <strong>en</strong> el que estaba ubicado el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

96 Gim<strong>en</strong>o <strong>de</strong> San<strong>de</strong>, A. (1933).<br />

97 Tanto <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad como los propios institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, actuaron<br />

cómo c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> estos profesionales sanitarios, para lo cual recibieron asignaciones<br />

presupuestarias tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad como <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rockefeller Fundation.<br />

98 Pintor, A. (1933).<br />

90


varios c<strong>en</strong>tros primarios. Los sectores norte y sur disponían cada uno <strong>de</strong> su<br />

correspondi<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tro secundario, <strong>de</strong>l cual pasaron a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r los c<strong>en</strong>tros primarios<br />

correspondi<strong>en</strong>tes 99 . El inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia también había<br />

propuesto ya <strong>en</strong> 1931, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización basado <strong>en</strong> tres niveles a los que <strong>de</strong>nominó brigadas, subbrigadas<br />

y puestos <strong>de</strong> auxilio sanitario. La mayor o m<strong>en</strong>or dotación <strong>de</strong> recursos sería<br />

el criterio para c<strong>la</strong>sificar estos c<strong>en</strong>tros que “[...] darán vida <strong>sanitaria</strong> a los elem<strong>en</strong>tos<br />

rurales, servirán <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> vulgarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y serán<br />

pequeñas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> campañas para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

v<strong>en</strong>éreas, paludismo, tracoma, lepra y <strong>en</strong><strong>de</strong>mias tan pertinaces <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> como<br />

<strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a y <strong>la</strong> fiebre <strong>de</strong> malta [...]” 100 .<br />

El significativo increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos sanitarios que tuvo lugar a partir<br />

<strong>de</strong> 1931, se <strong>de</strong>bió a <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme s<strong>en</strong>sibilidad mostrada por el nuevo gobierno<br />

republicano fr<strong>en</strong>te a los problemas sanitarios <strong>de</strong>l país, que se tradujo <strong>en</strong> un sustancial<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong>stinados a mejorar su organización <strong>sanitaria</strong>. Así,<br />

el director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, Marcelino Pascua, al explicar cuáles habían sido <strong>la</strong>s<br />

inversiones realizadas con el presupuesto <strong>de</strong> 1932, hacía refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> primer lugar, a<br />

<strong>la</strong> pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> 25 nuevos disp<strong>en</strong>sarios<br />

antituberculosos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s, y el inicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> dos<br />

nuevos prev<strong>en</strong>torios infantiles. Otro <strong>de</strong> los objetivos alcanzados fue <strong>la</strong> creación y<br />

organización <strong>de</strong> 15 c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural, a cuyo fr<strong>en</strong>te se situaba un<br />

oficial sanitario médico <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> sanidad nacional, que al tiempo que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día<br />

<strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, <strong>de</strong>bía prestar una <strong>de</strong>dicación íntegra y exclusiva<br />

<strong>en</strong> dicha jefatura. Sus funciones eran efectuar los trabajos técnicos <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong><br />

actuación, por <strong>de</strong>legación <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong>tre los que estarían<br />

compr<strong>en</strong>didos los estudios <strong>de</strong>mográfico-sanitarios, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social, propaganda<br />

higiénica, lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables 101 . A<strong>de</strong>más, el<br />

estado se hizo cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, merced al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

presupuestos <strong>de</strong>stinados a el<strong>la</strong>, reforzó <strong>la</strong> lucha antitracomatosa mediante <strong>la</strong> creación<br />

99 B<strong>en</strong>zo, M. (1933).<br />

100 Ferret, G. (1931b).<br />

101 C<strong>en</strong>tros Secundarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1932).<br />

91


<strong>de</strong> 10 nuevos disp<strong>en</strong>sarios, inició <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil mediante <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> dos disp<strong>en</strong>sarios móviles <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, y <strong>de</strong>dicó una mo<strong>de</strong>sta<br />

cantidad a iniciar el programa <strong>de</strong> propaganda y educación higiénica 102 .<br />

En los años que se sucedieron hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil, continuaron<br />

pot<strong>en</strong>ciándose <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación ya iniciadas, <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos<br />

c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> una red <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil 103 , adscritos a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

Hay que apuntar que los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> vivieron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos<br />

años su etapa <strong>de</strong> mayor expansión, <strong>de</strong>bido <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> su<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les 104 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te<br />

ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> sus directores técnicos, los inspectores<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> organización y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l. La publicación <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong> los institutos<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> 1935, corroboró el papel coordinador <strong>de</strong> estas<br />

instituciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong> nacional 105 .<br />

En <strong>de</strong>finitiva, po<strong>de</strong>mos afirmar que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre<br />

1931-1936, <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> disfrutó <strong>de</strong> un importante impulso que condujo<br />

al sistema sanitario español a adquirir un notable <strong>de</strong>sarrollo. Ello hizo posible que los<br />

niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> vieran reducidas sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

distancias que le separaban <strong>de</strong> los disfrutados por sus países vecinos más<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Pero, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te esta esca<strong>la</strong>da se vio forzosam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida con<br />

<strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil.<br />

102 Entre 1931 y 1933, el presupuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad se había triplicado, ya que<br />

<strong>de</strong> los 9.990.982 <strong>de</strong> pesetas <strong>en</strong> 1931, se pasó a 31.432.690 pesetas <strong>en</strong> 1933. Pascua, M. (1932a).<br />

103 Disp<strong>en</strong>sarios (1933).<br />

104 El Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931, <strong>de</strong>volvió <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> los Institutos<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s municipales <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>.<br />

105 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e,<br />

publicado el 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935.<br />

92


3.4. Las líneas prioritarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong><br />

3.4.1. La sanidad exterior o marítima<br />

De acuerdo con los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855<br />

y, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como objetivo casi monográfico <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y control <strong>de</strong> nuestras fronteras<br />

para evitar <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedad epidémica -no olvi<strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> propia<br />

Ley se publicó <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a epi<strong>de</strong>mia colérica-, durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos<br />

el órgano rector <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> manifestó un interés prefer<strong>en</strong>te por pot<strong>en</strong>ciar<br />

los servicios <strong>de</strong> sanidad exterior o marítima. Para ello proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

estructuras <strong>sanitaria</strong>s específicas ubicadas <strong>en</strong> los puertos, <strong>de</strong>nominadas direcciones<br />

especiales <strong>de</strong> sanidad marítima, cuya finalidad <strong>de</strong>bía ser el control <strong>de</strong> mercancías y<br />

pasajeros que hicieran su llegada a dicho puerto, adoptando <strong>en</strong> caso necesario <strong>la</strong>s<br />

medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to necesarias para evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas. En <strong>la</strong> propuesta realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad, los<br />

servicios <strong>de</strong> sanidad marítima establecidos <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes puertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong><br />

se complem<strong>en</strong>tarían con <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los <strong>la</strong>zaretos, sucios y <strong>de</strong> observación,<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> hacer cumplir <strong>la</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a a aquellos buques que llevas<strong>en</strong> pat<strong>en</strong>te<br />

sucia.<br />

Prueba <strong>de</strong>l interés prefer<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>spertaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral el<br />

a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> sanidad marítima, fue <strong>la</strong> gran cantidad<br />

<strong>de</strong> disposiciones legis<strong>la</strong>tivas publicadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />

ochoci<strong>en</strong>tos, aunque <strong>en</strong> muchas ocasiones no tuvieran el fruto esperado, y cuya<br />

finalidad no era otra que <strong>la</strong> <strong>de</strong> establecer <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y preceptos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que habría <strong>de</strong><br />

basarse el régim<strong>en</strong> sanitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, estancia y salida <strong>de</strong> buques <strong>en</strong> los puertos y<br />

<strong>la</strong>zaretos. Por el contrario, no resultó igualm<strong>en</strong>te prolífica <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong>s<br />

funciones y servicios a <strong>de</strong>sempeñar por los difer<strong>en</strong>tes niveles administrativos con<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sanidad marítima, <strong>de</strong>jando transcurrir treinta y dos años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> Sanidad hasta hacerse efectivo el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Marítima, el 12 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 1887. Este vacío legal tuvo, como pue<strong>de</strong> presuponerse, consecu<strong>en</strong>cias<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te negativas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> c<strong>la</strong>rificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones y<br />

compet<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>bería asumir cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales, <strong>provincia</strong>les y<br />

c<strong>en</strong>trales, lo cual abocó con gran frecu<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> ineficacia y el fracaso <strong>en</strong> el<br />

93


cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l objetivo final para el que se habían constituido los servicios <strong>de</strong><br />

sanidad marítima.<br />

Hay que <strong>de</strong>stacar el año 1867 por ser especialm<strong>en</strong>te prolífico <strong>en</strong> disposiciones<br />

para <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos servicios, que al parecer <strong>en</strong> gran medida respondía al<br />

int<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> reconducir <strong>la</strong> situación caótica y<br />

francam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>gradada <strong>en</strong> que funcionaban <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />

La finalidad última <strong>de</strong> todas estas disposiciones, no era otra que <strong>de</strong>tectar<br />

precozm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedad contagiosa <strong>de</strong> carácter epidémico,<br />

que con sus irreparables consecu<strong>en</strong>cias había conducido con tanta frecu<strong>en</strong>cia a<br />

mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis y <strong>de</strong>so<strong>la</strong>ción. Sin embargo, el empeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />

c<strong>en</strong>tral por garantizar un a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio sanitario marítimo,<br />

no era óbice para que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos se produjese una<br />

continua trasgresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas establecidas, tal y como se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> una circu<strong>la</strong>r<br />

emanada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se queja <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>sanitaria</strong>s vig<strong>en</strong>tes:<br />

“[...] Que <strong>en</strong> algunos puertos se comete <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> no recoger <strong>la</strong>s pat<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> los buques que no permanec<strong>en</strong> anc<strong>la</strong>dos más <strong>de</strong> veinticuatro horas,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más como no <strong>en</strong>trados los que sal<strong>en</strong> antes <strong>de</strong> dicho tiempo,<br />

los cuales no se registran <strong>en</strong> los libros, con cuya omisión no es posible<br />

hacer una estadística exacta; ni se les refr<strong>en</strong>dan <strong>la</strong>s pat<strong>en</strong>tes; usándose <strong>la</strong><br />

misma práctica abusiva con los buques que por cualquier motivo son<br />

<strong>de</strong>spedidos, y con los que <strong>en</strong>tran <strong>de</strong> arribada por malos temporales, a<br />

pesar <strong>de</strong> haber permanecido alguno <strong>de</strong> aquellos fon<strong>de</strong>ado tres o cuatro<br />

días, perjudicando <strong>de</strong> ese modo los ingresos por <strong>de</strong>rechos sanitarios, con<br />

infracción manifiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones vig<strong>en</strong>tes [...]” 106 .<br />

106 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1866.<br />

94


Esta <strong>la</strong>xitud y apar<strong>en</strong>te falta <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong><br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> barcos, fue <strong>la</strong> que <strong>en</strong> reiteradas ocasiones y <strong>en</strong> tanto<br />

no se constituyera el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sanidad marítima, condujo al director g<strong>en</strong>eral,<br />

José Mª Ró<strong>de</strong>nas, a dirigirse a los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s para que “[...] a<br />

fuerza <strong>de</strong> celo y perseverancia cort<strong>en</strong> <strong>de</strong> raíz cuantos abusos puedan cometerse por<br />

los empleados <strong>de</strong>l ramo: no basta dictar medidas, conminar con p<strong>en</strong>as, ni exigir<br />

multas por faltas <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un servicio, es necesario estudiar don<strong>de</strong> está,<br />

don<strong>de</strong> pueda existir el mal, y extirparlo sin t<strong>en</strong>er consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> ningún género<br />

[...]” 107 . Esto llevó a <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral a protocolizar <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da el<br />

modo <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes opciones que podían pres<strong>en</strong>tarse ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />

<strong>de</strong> un nuevo buque <strong>en</strong> el puerto. El modo <strong>de</strong> actuación ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> un buque<br />

con pat<strong>en</strong>te sucia o proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> un punto <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado sucio o sospechoso, los<br />

requisitos a cumplir por los <strong>la</strong>zaretos <strong>de</strong> observación, <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> los<br />

directores <strong>de</strong> sanidad marítima, médico <strong>de</strong>l <strong>la</strong>zareto, médico <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves,<br />

secretario e intérprete, el procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a y expurgos, así como <strong>la</strong><br />

obligatoriedad <strong>de</strong> registrar a diario el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> buques y m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te un<br />

resum<strong>en</strong> para ser remitido a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, eran algunos <strong>de</strong> los<br />

aspectos que recogía esta circu<strong>la</strong>r.<br />

Como vemos, 1867 fue un año <strong>en</strong> el que se produjeron int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong><br />

el servicio sanitario marítimo, impulsados <strong>de</strong> nuevo por <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica, que<br />

por otra parte y según pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l propio ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación, respondían a<br />

“[...] <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar el sistema sanitario <strong>en</strong> nuestros puertos y <strong>la</strong>zaretos,…<br />

ya que <strong>en</strong> el último año hemos estado expuestos a que el país fuese invadido por<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, que como <strong>en</strong> los principales pueblos <strong>de</strong> Europa y<br />

América, habrían causado infinidad <strong>de</strong> víctimas [...]” 108 . Precisam<strong>en</strong>te será <strong>en</strong> este<br />

año cuando se sustituirán <strong>la</strong>s clásicas juntas litorales <strong>de</strong> sanidad, que v<strong>en</strong>ían<br />

funcionando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1475, por <strong>la</strong>s direcciones especiales <strong>de</strong> sanidad marítima, que<br />

habían sido propuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, concediéndoles una asignación<br />

presupuestaria <strong>de</strong> 17.566 escudos para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personal y material. Del<br />

mismo modo, se establecía <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los puertos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> e is<strong>la</strong>s<br />

107 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867.<br />

95


adyac<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> acuerdo a su importancia mercantil y <strong>sanitaria</strong>, <strong>en</strong> cuatro c<strong>la</strong>ses, y<br />

bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> un “director especial facultativo” 109 :<br />

• De primera c<strong>la</strong>se: Alicante, Barcelona, Cádiz, Má<strong>la</strong>ga, Santan<strong>de</strong>r,<br />

Cartag<strong>en</strong>a y Val<strong>en</strong>cia.<br />

• De segunda c<strong>la</strong>se: Almería, Coruña, Bilbao, Tarragona, Sevil<strong>la</strong> y<br />

Vigo.<br />

• De tercera c<strong>la</strong>se: Algeciras, Palma <strong>de</strong> Mallorca, Mahón, Las Palmas,<br />

Sta. Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife, San Sebastián, Torrevieja y Águi<strong>la</strong>s.<br />

• De cuarta c<strong>la</strong>se: Todos los <strong>de</strong>más que no se hall<strong>en</strong> habilitados ni<br />

compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong> anterior división.<br />

Unos meses más tar<strong>de</strong> 110 se estableció el servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>zaretos <strong>de</strong> observación<br />

<strong>en</strong> los principales puertos <strong>de</strong> España -Barcelona, Cádiz, Cartag<strong>en</strong>a, Alicante, Má<strong>la</strong>ga,<br />

Val<strong>en</strong>cia, Santan<strong>de</strong>r, etc-, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>rse el radio don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bía practicarse <strong>la</strong><br />

observación, por medio <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>ro<strong>la</strong>s amaril<strong>la</strong>s, zona <strong>en</strong> <strong>la</strong> que todo buque sometido<br />

a observación <strong>de</strong>bería permanecer al m<strong>en</strong>os ses<strong>en</strong>ta y dos horas. Y ahondando <strong>en</strong> el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>arias a practicar, tanto <strong>en</strong> los <strong>la</strong>zaretos <strong>de</strong><br />

observación como <strong>en</strong> los sucios o <strong>de</strong> rigor, se publicaron dos nuevas disposiciones<br />

legales pocos años <strong>de</strong>spués 111 , con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> recordar el trato sanitario al que<br />

<strong>de</strong>bía someterse a los buques, tripu<strong>la</strong>ción, pasajeros y cargam<strong>en</strong>to. Estas<br />

disposiciones se vieron reforzadas pocos años <strong>de</strong>spués por otra 112 que establecía <strong>la</strong><br />

manera <strong>en</strong> que el médico, el secretario y el intérprete <strong>de</strong>bían practicar <strong>la</strong> visita <strong>de</strong><br />

naves, así como <strong>la</strong>s multas que <strong>de</strong>berían serles impuestas por el incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

sus funciones. El proceso <strong>de</strong> fumigación <strong>en</strong> los <strong>la</strong>zaretos sucios y <strong>de</strong> observación,<br />

para <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección tanto <strong>de</strong> los buques como <strong>de</strong> sus pasajeros, se regu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1879, proponi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s<br />

cloradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fumigaciones <strong>de</strong>l buque y para <strong>la</strong>s mercancías y ropas que no se<br />

alteras<strong>en</strong> por los gases.<br />

108 Real Decreto <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867.<br />

109 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867.<br />

110 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1867.<br />

111 Reales Or<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> marzo y 5 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1872.<br />

112 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1880.<br />

96


La reorganización <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> sanidad marítima 113 que, mediante concurso,<br />

dotó <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones especiales <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> los puertos y<br />

<strong>la</strong>zaretos sucios, dio por fin paso a <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Marítima, <strong>en</strong> 1887. Hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> comprobar cómo hasta este mom<strong>en</strong>to,<br />

<strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y preceptos para el régim<strong>en</strong> sanitario <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada,<br />

estancia y salida <strong>de</strong> buques <strong>de</strong> los puertos y <strong>la</strong>zaretos, había sido prolífica, pero no<br />

así sobre <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> funciones a los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración con<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima. La finalidad <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to era<br />

establecer, por una parte <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral, repres<strong>en</strong>tada por<br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, el Consejo <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l, a través <strong>de</strong> los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, juntas<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad e inspección <strong>provincia</strong>l, así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />

local, a través <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s, juntas municipales <strong>de</strong> sanidad e inspección local.<br />

Obviam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>cisiones como <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> puertos sucios,<br />

sospechosos o limpios, <strong>la</strong> creación y supresión <strong>de</strong> direcciones <strong>de</strong> sanidad, <strong>la</strong><br />

supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia e inspección <strong>de</strong> todos los servicios sanitarios marítimos,<br />

o <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> los puestos vacantes <strong>en</strong> este ramo, quedaban bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> y<br />

responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

El papel <strong>de</strong>l nivel <strong>provincia</strong>l consistiría, por una parte, <strong>en</strong> actuar <strong>de</strong> hilo<br />

conductor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices emanadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a <strong>la</strong>s<br />

direcciones <strong>de</strong> sanidad marítima <strong>de</strong> su <strong>provincia</strong>, <strong>de</strong>volvi<strong>en</strong>do a su vez al nivel<br />

c<strong>en</strong>tral, con carácter m<strong>en</strong>sual, información estadística <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> buques,<br />

recaudación y estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas <strong>en</strong> los puertos y <strong>la</strong>zaretos <strong>de</strong><br />

observación y sucios, trimestralm<strong>en</strong>te información sobre el personal, material e<br />

inversiones, y anualm<strong>en</strong>te una memoria sobre observaciones meteorológicas y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

topografía médica <strong>de</strong>l puerto. Por otro <strong>la</strong>do, al gobierno civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> se le<br />

113 El Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1886 estableció que los empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong><br />

sanidad <strong>de</strong> los puertos y <strong>de</strong> los <strong>la</strong>zaretos, constituyes<strong>en</strong> el cuerpo <strong>de</strong> sanidad marítima, <strong>en</strong> el que sólo<br />

podría ingresarse probando <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>cia mediante una serie <strong>de</strong> ejercicios. Los directores y secretarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>zaretos y <strong>de</strong> direcciones <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong> primera, segunda y tercera c<strong>la</strong>se, así como los directores <strong>de</strong><br />

cuarta, <strong>de</strong>bían ser médicos. Los secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> cuarta c<strong>la</strong>se, serían médicos o<br />

farmacéuticos. Era requisito indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> unos y otros, hab<strong>la</strong>r francés, y circunstancia meritoria,<br />

poseer otras l<strong>en</strong>guas. Para tomar visita <strong>de</strong> naves y secretario, era requisito indisp<strong>en</strong>sable ser español y<br />

llevar cinco años <strong>de</strong> antigüedad <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión.<br />

97


asignaba <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong>l personal que trabajaba <strong>en</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad<br />

marítima <strong>de</strong> su <strong>provincia</strong> -concesión <strong>de</strong> permisos y lic<strong>en</strong>cias, nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

interinos, establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> correctivos…-, y siempre contando con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad. Ante este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tralizador, el<br />

papel <strong>de</strong>l municipio quedaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te relegado a auxiliar a <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong><br />

sanidad marítima <strong>en</strong> caso necesario, proponer al gobernador <strong>la</strong>s mejoras que<br />

consi<strong>de</strong>rase oportunas, con el auxilio <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta local <strong>de</strong> sanidad, y poco más 114 .<br />

La Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> todos los servicios <strong>de</strong> puertos, aduanas,<br />

importación y exportación <strong>de</strong> ganados y mercancías, vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong><br />

transportes, estadística <strong>sanitaria</strong>, cooperación <strong>sanitaria</strong> internacional y cuanto atañese<br />

a <strong>la</strong> coordinación <strong>sanitaria</strong> con países extranjeros. Y precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

otros países, reflejada <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios sanitarios internacionales<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y el comercio, firmados por diversos países <strong>en</strong>tre los<br />

que se <strong>en</strong>contraba España, así como <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva visión <strong>de</strong> los<br />

riesgos sanitarios con un giro <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas prev<strong>en</strong>tivas y terapéuticas<br />

contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, condujo al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pautas<br />

internacionales <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to respecto a <strong>la</strong> peste y el cólera (1903), fiebre<br />

amaril<strong>la</strong> (1912), virue<strong>la</strong> y tifus exantemático (1926), y fue el elem<strong>en</strong>to que precipitó<br />

un importante proceso <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad exterior españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong><br />

siglo.<br />

La estructura propia <strong>de</strong> sanidad exterior heredada <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />

XIX hubo <strong>de</strong> adaptarse a <strong>la</strong>s nuevas exig<strong>en</strong>cias, hecho que se materializó <strong>en</strong> 1909<br />

con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> este servicio 115 ,<br />

<strong>en</strong> virtud <strong>de</strong>l cual se crearon tres niveles difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

fronteras terrestres –<strong>de</strong> primera, <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vadas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías férreas<br />

internacionales, <strong>de</strong> segunda, dispuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> intersección fronteriza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

carreteras y <strong>de</strong> tercera, situadas <strong>en</strong> los lugares vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera línea <strong>de</strong><br />

114 Real Decreto <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1887. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to orgánico provisional <strong>de</strong> Sanidad marítima.<br />

115 Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero aprobando con carácter provisional el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Exterior.<br />

98


comunicación con Portugal y Francia- 116 y se mejoraron los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estaciones <strong>sanitaria</strong>s marítimas.<br />

La creación <strong>de</strong> estaciones <strong>sanitaria</strong>s fronterizas, <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong><br />

importación por tierra <strong>de</strong> posibles epi<strong>de</strong>mias prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> países vecinos, fue una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas impulsadas por los acuerdos internacionales para sustituir los arcaicos<br />

cordones sanitarios, cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as y fumigaciones, int<strong>en</strong>tando minimizar a lo<br />

estrictam<strong>en</strong>te necesario <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y el<br />

intercambio <strong>de</strong> productos comerciales. El compromiso adquirido a través <strong>de</strong>l<br />

Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> París <strong>de</strong> 1903, reforzado por <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong>l cólera iniciada <strong>en</strong> Rusia <strong>en</strong><br />

1907, precipitaron <strong>en</strong> España <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> créditos extraordinarios para el<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar y ampliar <strong>la</strong>s<br />

insta<strong>la</strong>ciones y el personal <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> sanidad exterior 117 , ya que según testimonio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s: “[...] Cuando <strong>en</strong> el verano <strong>de</strong> 1907 apareció<br />

int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te el cólera <strong>en</strong> Rusia, el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> nuestro país contra<br />

<strong>la</strong> invasión <strong>de</strong> una epi<strong>de</strong>mia exótica cualquiera, no podía ser más <strong>de</strong>plorable: <strong>la</strong>s<br />

fronteras terrestres se hal<strong>la</strong>ban totalm<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas y <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los puertos<br />

carecían <strong>de</strong> los medios más elem<strong>en</strong>tales para impedir que fuéramos invadidos por vía<br />

marítima <strong>de</strong> tan terrible p<strong>la</strong>ga [...]” 118 . De esta manera, se dio paso a <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> dos estaciones fronterizas terrestres <strong>de</strong> nueva p<strong>la</strong>nta <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera francesa, Irún y<br />

Port-Bou, cinco <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Portugal, Badajoz, Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Alcántara, Freg<strong>en</strong>eda,<br />

Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Oñoro y Tuy, y una <strong>en</strong> <strong>la</strong> Línea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Concepción <strong>de</strong>l Campo <strong>de</strong> Gibraltar.<br />

Con este presupuesto a<strong>de</strong>más se mejoró <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> medios materiales <strong>de</strong> carácter<br />

sanitario <strong>de</strong> muchos puertos, que sumado a <strong>la</strong>s mejoras realizadas por <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong><br />

obras <strong>de</strong> los puertos a instancias <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to realizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

116 El material sanitario insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> primera lo integraban una o dos<br />

estufas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, una cámara <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección al formal<strong>de</strong>hído, lejiadoras y aparatos<br />

pulverizadores <strong>de</strong> sustancias antisépticas. En cuanto al personal, éste lo formaba un equipo a cuyo<br />

fr<strong>en</strong>te figuraba como director un inspector facultativo, ayudado por uno o más subinspectores médicos<br />

y un veterinario, apoyados por un jefe administrativo, dos escribi<strong>en</strong>tes, un maquinista y un mozo<br />

fogonero, así como <strong>de</strong>sinfectores, mozos <strong>de</strong> carga, <strong>en</strong>fermeros y matronas. Véase Murillo, F. (1909:<br />

37-46).<br />

117 El ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación Juan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cierva y Peñafiel fue el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> administrar los dos<br />

millones concedidos por el crédito, <strong>de</strong> los cuales un millón y medio se utilizó para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

edificios y adquisición <strong>de</strong> material, y <strong>la</strong>s quini<strong>en</strong>tas mil pesetas restantes para personal. Obra <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 10).<br />

118 Ibí<strong>de</strong>m, 9.<br />

99


Gobernación, contribuyeron a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> importantes mejoras <strong>en</strong> este<br />

servicio 119 .<br />

La estrategia g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a sanidad exterior, sufrió una<br />

reori<strong>en</strong>tación como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana <strong>de</strong>l contagio, que c<strong>en</strong>tró <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> los casos sospechosos -exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> salud a los viajeros e<br />

inci<strong>de</strong>ncias <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong>l viaje- así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección a bordo <strong>de</strong> los barcos. Sirvan <strong>de</strong> ejemplo para ilustrar estos cambios, <strong>la</strong>s<br />

instrucciones dadas <strong>en</strong> 1910 por Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> inspector<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad exterior, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que comi<strong>en</strong>za “[...] fijando ciertas i<strong>de</strong>as sobre<br />

algunos puntos nuevos, surgidos últimam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l progreso incesante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

microbiología, respecto a los medios <strong>de</strong> propagación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cólera [...]” 120 ,<br />

para continuar refiriéndose a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s personas<br />

consi<strong>de</strong>radas como portadoras <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> los barcos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> puntos<br />

infestados, ya sea porque hubieran pa<strong>de</strong>cido el cólera y siguieran conservando los<br />

vibriones coléricos <strong>en</strong> su intestino, con el consigui<strong>en</strong>te riesgo <strong>de</strong> contaminar a otros<br />

individuos por medio <strong>de</strong> sus heces, ya sea porque hubies<strong>en</strong> vivido <strong>en</strong> contacto con<br />

los <strong>en</strong>fermos y se hubies<strong>en</strong> convertido <strong>en</strong> portadores asintomáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

Ante <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un conv<strong>en</strong>io internacional sobre <strong>la</strong>s medidas a adoptar fr<strong>en</strong>te a<br />

los portadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, el inspector g<strong>en</strong>eral establecía que:<br />

“[...] Cuando un buque traiga a bordo un individuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tripu<strong>la</strong>ción o <strong>de</strong>l<br />

pasaje que haya pa<strong>de</strong>cido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el cólera, se consi<strong>de</strong>rará tal<br />

individuo como un foco posible <strong>de</strong> contagio y se seguirá con él <strong>la</strong><br />

conducta sigui<strong>en</strong>te:<br />

Se hará, si es posible y hay materiales para ello, el exam<strong>en</strong> bacteriológico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s heces para llegar a conocer si conti<strong>en</strong><strong>en</strong> aún bacillus vírgu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Koch; se someterá a vigi<strong>la</strong>ncia y se impedirán <strong>en</strong> cuanto sea posible su<br />

contacto o re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s personas o cosas que puedan contaminar,<br />

especialm<strong>en</strong>te los alim<strong>en</strong>tos y el agua <strong>de</strong> bebida, por un período <strong>de</strong><br />

119 A esta época correspon<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción y <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> obras tan importantes como <strong>la</strong> estación<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> Las Palmas, Val<strong>en</strong>cia, Ceuta y Algeciras. Ibí<strong>de</strong>m, 11.<br />

120 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior dictando instrucciones para evitar <strong>la</strong><br />

invasión <strong>de</strong>l cólera proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Rusia.<br />

100


tiempo discrecional; se <strong>de</strong>sinfectarán sus heces y <strong>la</strong> ropa interior y <strong>de</strong><br />

cama que pueda ser manchada con aquél<strong>la</strong>s [...]” 121 .<br />

La <strong>de</strong>sinfección como medida <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas se convirtió <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

actuación <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su relevante<br />

papel <strong>en</strong> este campo dio pie al Conv<strong>en</strong>io Sanitario Internacional <strong>de</strong> París <strong>de</strong> 1912, <strong>en</strong><br />

el que se estableció que los barcos <strong>de</strong>bían ser sometidos a <strong>de</strong>sratizaciones periódicas<br />

al m<strong>en</strong>os una vez cada seis meses, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l estado sanitario <strong>de</strong> los<br />

puertos que hubies<strong>en</strong> tocado durante dicho período. Basándose <strong>en</strong> esta<br />

recom<strong>en</strong>dación internacional, también fue Martín Sa<strong>la</strong>zar, <strong>en</strong> 1914, qui<strong>en</strong> recordó a<br />

los directores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sratizar a<br />

su llegada, con aparato C<strong>la</strong>yton o Marot, todo barco proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> algún puerto<br />

infecto <strong>de</strong> peste, y <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> utilizar esta práctica <strong>de</strong> manera periódica<br />

cada seis meses, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l estado sanitario <strong>de</strong> los puertos que hubies<strong>en</strong><br />

tocado 122 .<br />

Otro ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia concedida a <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, lo<br />

<strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te al tifus exantemático, <strong>de</strong> cuya<br />

nueva concepción etiológica <strong>de</strong>rivó un tipo especial <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis l<strong>la</strong>mado<br />

“<strong>de</strong>spiojami<strong>en</strong>to”, aplicado tanto a <strong>la</strong>s personas como a los objetos. De nuevo fue<br />

Martín Sa<strong>la</strong>zar, <strong>en</strong> 1916, qui<strong>en</strong> estableció el abordaje <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> tres<br />

direcciones que incluían, por un <strong>la</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>sparasitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que llegaran<br />

<strong>en</strong> barco con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad mediante el baño con <strong>en</strong>jabonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cabeza y<br />

cuerpo con posterior fricción con vinagre cali<strong>en</strong>te y aplicación <strong>de</strong> algún parasiticida -<br />

aceite alcanforado, alcohol alcanforado, aceite <strong>de</strong> trem<strong>en</strong>tina, agua clorofórmica...<br />

Por otro <strong>la</strong>do <strong>la</strong>s ropas y objetos personales <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos se cerrarían <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>te<br />

hermético con b<strong>en</strong>cina, cuyos vapores mataban a los parásitos, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sparasitación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa se completaría mediante ebullición o vapor a presión <strong>en</strong> <strong>la</strong> estufa. En<br />

121 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

122 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior, re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> barcos que<br />

hagan frecu<strong>en</strong>tes viajes a países don<strong>de</strong> reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hubiera existido <strong>la</strong> peste.<br />

101


tercer lugar, el recinto <strong>en</strong> el que hubieran permanecido los <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong>bía someterse<br />

a una <strong>de</strong>sinfección completa con anhídrido sulfuroso 123 .<br />

Ante <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te preocupación por <strong>la</strong> importante inci<strong>de</strong>ncia que empezaban a<br />

adquirir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una política g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> lucha<br />

contra este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior<br />

también se impulsó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s<br />

<strong>de</strong> los puertos, dirigidos tanto a los tripu<strong>la</strong>ntes como a los pasajeros <strong>de</strong> los barcos 124 .<br />

La subv<strong>en</strong>ción emitida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación para acondicionar <strong>la</strong>s<br />

insta<strong>la</strong>ciones y dotar<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l material necesario, permitió que a partir <strong>de</strong> 1923 todas <strong>la</strong>s<br />

estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos com<strong>en</strong>zas<strong>en</strong> a disponer <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios<br />

antiv<strong>en</strong>éreos. Unos años más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> 1929, este hecho sería constatado por un<br />

médico alemán, el Dr. Hapke que, como consejero médico <strong>de</strong> Freiburg viajó por<br />

España, y como observador externo <strong>de</strong> su organización <strong>sanitaria</strong> pudo constatar que<br />

“[...] En todos los puertos se ha creado, con arreglo a <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ción internacional <strong>de</strong><br />

lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sexuales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mar, un servicio <strong>de</strong><br />

profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea [...]” 125 .<br />

La necesidad <strong>de</strong> hacer más efectiva <strong>la</strong> vacunación antivariólica, como medida<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, también condujo a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad Exterior a pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong>l estado inmunitario fr<strong>en</strong>te a esta<br />

<strong>en</strong>fermedad tanto <strong>de</strong> los tripu<strong>la</strong>ntes como <strong>de</strong> los pasajeros <strong>de</strong> los barcos, disp<strong>en</strong>sando<br />

<strong>la</strong> vacuna <strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> que estuviera indicado. El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Exterior <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1909 exigía que para formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tripu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

cualquier barco español <strong>de</strong>bería acreditarse estar vacunado o revacunado, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

período <strong>de</strong> los siete años anteriores a <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que se solicitara el <strong>en</strong>ro<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Por otra parte, los directores <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos,<br />

“[...] ya sea <strong>en</strong> los actos para admisión a libre plática, ya <strong>en</strong> los <strong>de</strong> <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> salida<br />

123 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior ampliando <strong>la</strong>s medidas profilácticas que con<br />

respecto al tifus exantemático establece el artículo 181 <strong>de</strong>l vig<strong>en</strong>te Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Exterior.<br />

124 Por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1922 se dispuso, <strong>de</strong> acuerdo con lo solicitado por <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />

Naciones, que el personal médico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos prestas<strong>en</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

gratuita a los tripu<strong>la</strong>ntes afectos <strong>de</strong> formas ambu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> v<strong>en</strong>éreo-sífilis, y que <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios<br />

anexos a aquel<strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias se practicas<strong>en</strong> los análisis clínicos precisos para el diagnóstico y<br />

ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, (1923: 25).<br />

125 Hapke (1929: 129).<br />

102


<strong>de</strong> barcos, procurarán conocer <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>rse o no vacunados los individuos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tripu<strong>la</strong>ciones respectivas, exigi<strong>en</strong>do a los capitanes <strong>la</strong> exhibición <strong>de</strong> los<br />

certificados <strong>de</strong> que se trata. Cuando result<strong>en</strong> individuos no vacunados o revacunados<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l período que se seña<strong>la</strong>, <strong>la</strong> vacunación o revacunación les será practicada<br />

por los funcionarios médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> los puertos<br />

gratuitam<strong>en</strong>te [...]” 126 . Del mismo modo se establecía como función <strong>de</strong> los servicios<br />

sanitarios <strong>de</strong> los puertos, <strong>la</strong> vacunación gratuita <strong>de</strong> los pasajeros que llegas<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

barcos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> países <strong>en</strong> los que <strong>en</strong> fecha reci<strong>en</strong>te se hubies<strong>en</strong> producido<br />

numerosos casos <strong>de</strong> virue<strong>la</strong>, o in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su proce<strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> los barcos<br />

<strong>en</strong> que se hubiese producido algún caso <strong>de</strong> virue<strong>la</strong> o hubies<strong>en</strong> transportado gran<strong>de</strong>s<br />

aglomeraciones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>de</strong>fectuosas condiciones higiénicas.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, pue<strong>de</strong> afirmarse que el proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />

españo<strong>la</strong> que com<strong>en</strong>zó con el siglo XX, fue <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que <strong>de</strong> manera<br />

casi exclusiva se había c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima como estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, hacia un mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> el cual com<strong>en</strong>zaría a<br />

adquirir un creci<strong>en</strong>te interés el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas <strong>sanitaria</strong>s pot<strong>en</strong>ciadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sanidad interior, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estructuras propias capaces <strong>de</strong> poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />

práctica.<br />

3.4.2. Las priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong><br />

3.4.2.1. La lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, sin<br />

per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista el continuo azote epidémico que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> el cólera morbo su más<br />

frecu<strong>en</strong>te expon<strong>en</strong>te, c<strong>en</strong>tró gran parte <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong> dictar recom<strong>en</strong>daciones<br />

para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad. Cuando hacía su aparición una<br />

nueva epi<strong>de</strong>mia, perpetuando <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, esta<br />

institución c<strong>en</strong>tral establecía <strong>la</strong>s directrices a seguir por los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>provincia</strong>s, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cordones sanitarios, ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />

campaña <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los epi<strong>de</strong>miados <strong>en</strong><br />

126 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1914 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación sobre <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vacunación a los tripu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> los buques.<br />

103


hospitales especiales improvisados al efecto, fumigaciones <strong>de</strong> mercancías y pasajeros<br />

que viajas<strong>en</strong> <strong>en</strong> tr<strong>en</strong>, o <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>s “visitas médicas prev<strong>en</strong>tivas” <strong>en</strong><br />

el domicilio <strong>de</strong> los pobres.<br />

Una reacción casi inmediata y constante ante <strong>la</strong> irrupción <strong>de</strong> un nuevo brote<br />

epidémico era <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> juntas <strong>de</strong> inspección higiénica, así como <strong>la</strong> emisión<br />

<strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> carácter higiénico y sanitario, dirigidas<br />

por una parte a mejorar el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones para acabar con los<br />

posibles focos <strong>de</strong> infección -eliminación <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos orgánicos <strong>en</strong> <strong>de</strong>scomposición y<br />

<strong>de</strong> aguas corrompidas, v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas, utilización <strong>de</strong> soluciones cloradas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habitaciones-. No hay que olvidar que <strong>la</strong> teoría ambi<strong>en</strong>talista<br />

miasmática <strong>de</strong>l contagio era <strong>la</strong> que imperaba <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, atribuy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong><br />

suciedad y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica, <strong>la</strong> producción y liberación <strong>de</strong><br />

miasmas que se transmitirían por el aire. De ahí el interés <strong>de</strong> que éste se mantuviese<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mejores condiciones <strong>de</strong> pureza. De acuerdo con esta concepción<br />

etiopatogénica, <strong>la</strong> basura, <strong>la</strong>s aguas negras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acequias, los cadáveres <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios o <strong>la</strong>s aguas estancadas, constituirían <strong>la</strong> principal<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> los miasmas.<br />

Junto a estas normas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> colectiva, también solían emitirse <strong>de</strong> manera<br />

casi constante otras que afectaban a <strong>la</strong> esfera individual, invitando a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a<br />

sustituir algunos hábitos alim<strong>en</strong>tarios, a mejorar su <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> personal, o a practicar<br />

<strong>de</strong>terminados hábitos consi<strong>de</strong>rados saludables como el ejercicio físico o el <strong>de</strong>scanso<br />

nocturno 127 . En el fondo <strong>de</strong> estos consejos higiénicos se vislumbraba un cierto aire<br />

paternalista y protector hacia los pobres y miserables, que no trasluce más que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> asociar <strong>la</strong> pobreza a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

Un aspecto que p<strong>en</strong>samos que merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a resaltar <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

epi<strong>de</strong>mias <strong>en</strong> esta etapa, es que <strong>la</strong> estrategia política <strong>de</strong> actuación era constante e<br />

invariable, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cual fuese <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad responsable –cólera,<br />

127 En este s<strong>en</strong>tido po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong>s Reg<strong>la</strong>s prev<strong>en</strong>tivas y curativas contra el cólera morbo,<br />

publicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1854, <strong>la</strong>s Medidas higiénicas o <strong>de</strong> sanificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones: Focos <strong>de</strong> infección, cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1866, y <strong>en</strong> el mismo año<br />

<strong>la</strong>s Medidas para prev<strong>en</strong>ir el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una epi<strong>de</strong>mia o <strong>en</strong>fermedad contagiosa, cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio, <strong>la</strong>s Prev<strong>en</strong>ciones para evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong>l tifus, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 28<br />

<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1869, o <strong>la</strong>s Medidas prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>l cólera que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> tres Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 1890, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1890.<br />

104


fiebre amaril<strong>la</strong>, tifus exantemático...- y sus mecanismos <strong>de</strong> transmisión. En cualquier<br />

caso se g<strong>en</strong>eraba una situación <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma y crisis social ante <strong>la</strong> cual, ni el gobierno<br />

c<strong>en</strong>tral ni los gobiernos municipales disponían <strong>de</strong> capacidad ni <strong>de</strong> medios para<br />

afrontar, poniéndose <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> manera frecu<strong>en</strong>te <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre<br />

los difer<strong>en</strong>tes órganos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> política <strong>sanitaria</strong>. La rapi<strong>de</strong>z con que se<br />

difundían estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, afectando <strong>en</strong> un <strong>la</strong>pso <strong>de</strong> tiempo corto a gran cantidad<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción –con mayor afectación <strong>de</strong> los grupos socialm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong>sfavorecidosy<br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> capaz <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad, hacían tambalear una y otra vez un sistema inoperante que basaba su<br />

estrategia <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> comisiones municipales <strong>de</strong> salubridad, para garantizar el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y juntas<br />

parroquiales para promover <strong>la</strong> ayuda ciudadana a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad cristiana, <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>sanitaria</strong> basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> caridad. Por<br />

lo tanto se trataba <strong>de</strong> un sistema inefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>sanitaria</strong> y g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma social, tal como se pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> los<br />

numerosos estudios realizados <strong>en</strong> diversas pob<strong>la</strong>ciones al respecto 128 .<br />

La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana <strong>de</strong>l contagio y el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> posibles portadores capaces <strong>de</strong> transmitir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad sin<br />

pa<strong>de</strong>cer<strong>la</strong>, aportó nuevas luces al conocimi<strong>en</strong>to epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

infecciosas, que sirvieron <strong>de</strong> base para el diagnóstico y <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas<br />

profilácticas a adoptar. De esta manera, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio se<br />

convirtió <strong>en</strong> el núcleo c<strong>en</strong>tral para abordar el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que fueron<br />

apareci<strong>en</strong>do ya <strong>en</strong> el siglo XX, que sumó a <strong>la</strong>s ya clásicas medidas <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los <strong>en</strong>fermos, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los gérm<strong>en</strong>es a través <strong>de</strong> estudios microbiológicos,<br />

así como <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. Valgan <strong>de</strong><br />

ejemplo los testimonios realizados por Gustavo Pittaluga, Francisco Murillo,<br />

Wistano Roldán y Miguel Trallero, sobre <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

128 A modo <strong>de</strong> ejemplo citaremos algunos <strong>de</strong> los trabajos realizados <strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>t d’ Història <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ciència <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> València, sobre algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que vivió <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad <strong>de</strong>l XIX y primer tercio <strong>de</strong>l XX, tales como los trabajos <strong>de</strong> Irles, Mª Á. y Bágu<strong>en</strong>a, Mª<br />

J. (1996) sobre <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera <strong>de</strong> 1860, el<br />

estudio que realizamos Barona, J. L. y C. (1988) sobre <strong>la</strong> fiebre amaril<strong>la</strong>, o el que sobre <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />

gripe <strong>de</strong> 1918 realizó Martínez Pons, M. (1999).<br />

105


epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera que invadió <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones cata<strong>la</strong>nas <strong>en</strong> 1911 129 , y que consistió<br />

<strong>en</strong> el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> ropas,<br />

<strong>en</strong>seres y casas <strong>de</strong> los afectados, así como <strong>de</strong> los retretes y estercoleros <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

casas con periodicidad diaria, adopción <strong>de</strong> medidas <strong>sanitaria</strong>s sobre los<br />

manipu<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, con especial vigi<strong>la</strong>ncia sobre <strong>la</strong>s pana<strong>de</strong>rías, y<br />

recom<strong>en</strong>daciones para evitar aquellos alim<strong>en</strong>tos y frutas capaces <strong>de</strong> albergar el<br />

germ<strong>en</strong>, sin olvidar uno <strong>de</strong> los puntos más importantes que era el control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida. Todo ello fue posible merced al <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dos<br />

brigadas <strong>sanitaria</strong>s, al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se pusieron los profesores <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />

Alfonso XIII Francisco Murillo y Gustavo Pittaluga, provistas <strong>de</strong> material <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección, <strong>de</strong> alojami<strong>en</strong>tos para ais<strong>la</strong>r a los <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong> esterilización <strong>de</strong> agua y<br />

<strong>de</strong> medios <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio para llevar a cabo <strong>la</strong>s investigaciones epi<strong>de</strong>miológicas<br />

pertin<strong>en</strong>tes. Este material estaba compuesto <strong>de</strong> barracas Doecker para el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

y asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, estufas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección locomóviles <strong>de</strong> vapor a presión y<br />

uso <strong>de</strong> formal<strong>de</strong>hido, esterilizadoras <strong>de</strong> agua mo<strong>de</strong>lo H<strong>en</strong>neberg, que daban 500<br />

litros <strong>de</strong> agua esterilizada por hora, y un <strong>la</strong>boratorio bacteriológico transportable 130 .<br />

Todas estas actuaciones que se c<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> aquellos lugares don<strong>de</strong> había<br />

hecho su aparición <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, se veían rápidam<strong>en</strong>te acompañadas <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong><br />

disposiciones legis<strong>la</strong>tivas que pret<strong>en</strong>dían evitar su ext<strong>en</strong>sión, y <strong>en</strong> cualquier caso<br />

garantizar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> necesarias para su<br />

<strong>de</strong>tección precoz.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, ya <strong>en</strong> 1901 131 se estableció <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> que todos los<br />

médicos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ras<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s los casos sospechosos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> peste, fiebre amaril<strong>la</strong>, cólera, lepra, virue<strong>la</strong>,<br />

sarampión, escar<strong>la</strong>tina, difteria, tifus, fiebre tifoi<strong>de</strong>a y tuberculosis, ampliándose esta<br />

lista por Decreto <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1919 a otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como el tifus<br />

exantemático, dis<strong>en</strong>tería, varice<strong>la</strong>, sarampión, m<strong>en</strong>ingitis cerebro-espinal, septicemia<br />

-especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> puerperal-, coqueluche, gripe, parálisis infantil, tracoma y <strong>la</strong>s<br />

129 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 28-58).<br />

130 Ibí<strong>de</strong>m, 22.<br />

131 Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1901.<br />

106


esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> parasitario 132 . El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> estas<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s era <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección temprana <strong>de</strong> cualquier proceso epidémico que hiciera<br />

posible iniciar el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Sin embargo, <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> cumplir con <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar tardaría<br />

bastante <strong>en</strong> formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los médicos españoles, a pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s reiteradas disposiciones publicadas con carácter recordatorio, tanto <strong>en</strong> los<br />

boletines estatales como <strong>en</strong> los <strong>provincia</strong>les y municipales.<br />

El innegable avance que <strong>de</strong>terminadas medidas habían supuesto <strong>en</strong> el control<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, sufrió un impresionante revés cuando <strong>en</strong> 1918-19<br />

hizo su aparición una pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe, que fue capaz <strong>de</strong> romper <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad atribuible a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas iniciada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

principios <strong>de</strong> siglo XX 133 . La gripe puso <strong>en</strong> jaque tanto a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s<br />

que se vieron sobrepasadas <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> reacción respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia<br />

sin innovación alguna respecto a epi<strong>de</strong>mias prece<strong>de</strong>ntes, como a los repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong>l mundo ci<strong>en</strong>tífico, que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taban a un tipo <strong>de</strong> microorganismo <strong>de</strong>sconocido,<br />

ante el cual no eran válidas <strong>la</strong>s estrategias aplicadas para combatir <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias<br />

bacterianas predominantes hasta esos mom<strong>en</strong>tos 134 .<br />

La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 supuso un c<strong>la</strong>ro prece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l nuevo rumbo<br />

que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces tomó <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica, resultando <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> una<br />

serie <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> etiología viral que ya bi<strong>en</strong> a<strong>de</strong>ntrados <strong>en</strong> el siglo XX<br />

culminó con <strong>la</strong> pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> SIDA, constituy<strong>en</strong>do un nuevo reto para <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

disciplinas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se aborda <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas –<br />

epi<strong>de</strong>miología, clínica, microbiología, terapéutica....<br />

132 Porras, I. (1993).<br />

133 Este hecho queda c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te constatado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad promovió Marcelino Pascua. Pascua, M. (1935).<br />

134 La importancia <strong>de</strong> esta epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe se hace pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el primordial papel que ocupan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

historiografía médica los estudios sobre este acontecimi<strong>en</strong>to. A modo <strong>de</strong> ejemplo y c<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong><br />

los estudios sobre <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> España citaremos los <strong>de</strong> Tomas, J. (1982) sobre <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad mallorquina <strong>de</strong> Llucmajor, el <strong>de</strong> Elespuru, E. (1984) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bilbao; el <strong>de</strong> Carrillo, J.L.,<br />

Castel<strong>la</strong>nos, J. y Ramos, M.D. (1985) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga, el <strong>de</strong> Urquía, J.M. (1986) <strong>en</strong><br />

Guipúzcoa, March J. y Sa<strong>la</strong>s, P. (1989) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Poll<strong>en</strong>ça, Rodríguez F.C. y Gavira, J. (1990)<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Córdoba, Bernabeu, J. (1991b) y Pa<strong>la</strong>zón, S. (1991) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alicante, García<br />

Faria, F.J. (1991) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Zamora, Rodríguez Ocaña, E. (1991) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Barcelona,<br />

Lluch Dobón, F.D. (1991) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Baleares, S<strong>en</strong>a Espinel, M.P. (1992) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca,<br />

Echevarri Dávi<strong>la</strong>, B. (1993) sobre <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> España, Porras, I. (1994) <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Madrid y<br />

Martínez Pons, M. (1995) sobre <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

107


3.4.2.2. Las campañas <strong>de</strong> vacunación<br />

La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antivariólica fue otro <strong>de</strong> los aspectos sanitarios<br />

que suscitó interés a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Aunque ésta ya había<br />

recibido una gran acogida <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong>l siglo 135 , este interés no tuvo <strong>la</strong><br />

fortuna <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erse constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, hecho que algunos<br />

autores atribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un marco legis<strong>la</strong>tivo e institucional capaz <strong>de</strong><br />

garantizar <strong>la</strong> práctica vacunal 136 . La Real Cédu<strong>la</strong> publicada <strong>en</strong> 1805 para obligar <strong>la</strong><br />

apertura <strong>de</strong> una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> vacunación <strong>en</strong> cada hospital, fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pocas medidas<br />

promulgadas 137 . A ello <strong>de</strong>be sumarse el hecho <strong>de</strong> que, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países<br />

europeos, España no contó con una institución <strong>de</strong>dicada a ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vacuna hasta bi<strong>en</strong> a<strong>de</strong>ntrado el siglo, quedando por ello su difusión íntimam<strong>en</strong>te<br />

ligada al mayor o m<strong>en</strong>or interés <strong>de</strong> personalida<strong>de</strong>s o iniciativas concretas. En este<br />

s<strong>en</strong>tido cabe resaltar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor pionera realizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano,<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1851 contó con una comisión c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> vacunación cuyo<br />

objetivo fue <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna sin distinción <strong>de</strong> categoría o c<strong>la</strong>se social,<br />

para lo cual utilizó el cowpox g<strong>en</strong>uino remitido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el National Vaccination<br />

Establishm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra. El prestigio creci<strong>en</strong>te que llegó a alcanzar esta<br />

institución <strong>en</strong> los años cincu<strong>en</strong>ta y ses<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> convirtió <strong>en</strong> un importante c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que hizo su aparición el Instituto Nacional <strong>de</strong><br />

Vacunación. A <strong>la</strong> institución val<strong>en</strong>ciana recurrían gran parte <strong>de</strong> municipios y<br />

gobernadores <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> linfa vacuna, al haberse<br />

ganado <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se<br />

recom<strong>en</strong>daba recurrir al Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vacuna 138 .<br />

Aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 se atribuía a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> vacunar a todos los niños y <strong>de</strong> manera gratuita a los <strong>de</strong> familia<br />

pobre, <strong>la</strong> norma no se cumplía con regu<strong>la</strong>ridad, y so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

un brote epidémico se producía <strong>de</strong> manera reactiva un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> esta<br />

135 Ba<strong>la</strong>guer, E. (1987).<br />

136 O<strong>la</strong>güe, G. (1995).<br />

137 Santamaría, E. (1990).<br />

138 Teruel, S. (1974: 79-92).<br />

108


práctica prev<strong>en</strong>tiva 139 . Cesaban <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a ser<br />

vacunada, por otra parte bi<strong>en</strong> fundadas <strong>en</strong> los efectos adversos que <strong>la</strong> linfa vacuna<br />

producía <strong>en</strong> ocasiones, por no mant<strong>en</strong>erse <strong>la</strong>s necesarias normas <strong>de</strong> conservación 140 .<br />

Los individuos que ingresaban para formar parte <strong>de</strong>l ejército, también fueron pronto<br />

consi<strong>de</strong>rados parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción diana <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación, obligando a partir <strong>de</strong><br />

1868 a que “[...] todos los individuos <strong>de</strong> tropa que <strong>en</strong> lo sucesivo ingres<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />

ejércitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> y Ultramar, cualquiera que sea su proce<strong>de</strong>ncia, sean<br />

vacunados o revacunados antes <strong>de</strong> empezar su instrucción [...]” 141 .<br />

La constatación <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> difundir <strong>la</strong> vacunación antivariólica,<br />

aunque con retraso, se vio por fin culminada con <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 1871 <strong>de</strong>l Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Vacunación 142 . Bajo <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />

Medicina, su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, publicado por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y<br />

Sanidad, el 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1876 le atribuía, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar y<br />

proveer <strong>de</strong> linfa vacunal a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad e institutos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

vacunación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> carácter experim<strong>en</strong>tal o <strong>de</strong><br />

otro tipo, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> mejorar el po<strong>de</strong>r inmunogénico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna. También<br />

un mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia vacunal a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los datos<br />

estadísticos <strong>en</strong>viados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> vacunación. Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

pot<strong>en</strong>ciar y ampliar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l instituto, <strong>en</strong> 1885 éste sufrió una importante<br />

ampliación <strong>de</strong> su personal 143 .<br />

El triunfo <strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> vacunas y<br />

sueros eficaces contra algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>de</strong>terminó<br />

139 Un ejemplo <strong>de</strong> ello lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1873, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que ante una<br />

situación <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia, el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>pública</strong> <strong>de</strong>cidió hacer obligatoria <strong>la</strong> vacunación y<br />

revacunación <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cerradas: hospicios, colegios, establecimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>ales, e<br />

incluso <strong>en</strong> los hospitales, <strong>en</strong> los cuales <strong>de</strong>berían vacunarse los <strong>en</strong>fermos que ingresaran siempre que<br />

ello no fuera contraproduc<strong>en</strong>te para su dol<strong>en</strong>cia.<br />

140 Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992a).<br />

141 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1868, dictando medidas para <strong>la</strong> vacunación y revacunación <strong>de</strong> los<br />

soldados y evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ejército.<br />

142 Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1871, a propuesta <strong>de</strong>l Ministro <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to Manuel Ruiz Zorril<strong>la</strong>.<br />

143 Por Real Decreto <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1885 se establecía que a partir <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

ese mismo año, el personal <strong>de</strong>l Instituto pasarían a componerlo “ un médico jefe vacunador con el<br />

haber anual <strong>de</strong> 3.000 pesetas, un médico jefe <strong>de</strong> visitas con 2.500 pesetas, un médico administrador<br />

secretario con 2.000 pesetas, dos médicos vacunadores, con 1.500 pesetas cada uno, un médico<br />

vacunador con 1.000 pesetas, cuatro médicos visitadores <strong>de</strong> distrito, con <strong>la</strong> gratificación <strong>de</strong> 1.000<br />

pesetas cada uno, un conserje con 1.250 pesetas, tres mozos a 750 pesetas y dos médicos<br />

supernumerarios sin sueldo”.<br />

109


<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adaptar progresivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad a <strong>la</strong>s nuevas<br />

circunstancias. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l suero antidiftérico <strong>de</strong> Roux-Behring<br />

constituyó el principal acicate para <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>l primitivo Instituto <strong>de</strong><br />

Vacunación <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Bacteriología e Higi<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong><br />

1894 y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> el Instituto <strong>de</strong> Sueroterapia Alfonso XIII 144 .<br />

A pesar <strong>de</strong> todo, había un es<strong>la</strong>bón fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na que no se<br />

había reforzado lo sufici<strong>en</strong>te, y era el papel <strong>de</strong>l municipio y <strong>de</strong> los médicos<br />

municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación. Con tal objeto se publicaron <strong>en</strong> poco<br />

tiempo, dos disposiciones para recordar “[...] el <strong>de</strong>ber que todo médico <strong>en</strong> el ejercicio<br />

<strong>de</strong> su profesión ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> efectuar <strong>la</strong> vacunación y revacunación a todos aquellos con<br />

los que t<strong>en</strong>ga contratada <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa, si<strong>en</strong>do servicio obligatorio y<br />

gratuito para los médicos municipales el vacunar gratuitam<strong>en</strong>te a los pobres <strong>de</strong>l<br />

partido a que se exti<strong>en</strong>da su contrato [...]” 145 . A<strong>de</strong>más, se establecía como pob<strong>la</strong>ción<br />

diana <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> veinte años, haci<strong>en</strong>do obligatoria <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

dosis <strong>de</strong> vacuna a todos los niños antes <strong>de</strong> cumplir los dos años, y <strong>la</strong>s dosis <strong>de</strong><br />

revacunación cada cuatro años. Se exigía <strong>la</strong> vacunación a todos los alumnos que<br />

acudies<strong>en</strong> a los c<strong>en</strong>tros esco<strong>la</strong>res y asilos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y se recom<strong>en</strong>daba como<br />

mejor época <strong>de</strong>l año para vacunar, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong> abril a junio y<br />

<strong>de</strong> septiembre a noviembre.<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivar a los médicos llegó hasta el punto <strong>de</strong> ofrecer <strong>la</strong><br />

con<strong>de</strong>coración con <strong>la</strong> Cruz <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a los que acreditaran haber ext<strong>en</strong>dido <strong>la</strong><br />

vacunación a una proporción superior al 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción at<strong>en</strong>dida, <strong>en</strong> aquél<strong>la</strong>s<br />

superiores a <strong>la</strong>s 20.000 almas. Y los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s por<br />

alcanzar el objetivo <strong>de</strong> que <strong>la</strong> vacunación antivariólica fuese una práctica regu<strong>la</strong>r con<br />

una amplia cobertura <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción susceptible, se vieron acompañados por un<br />

significativo interés <strong>en</strong> establecer un control estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica vacunal, por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> registros <strong>de</strong> base municipal e<strong>la</strong>borados a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vacunaciones practicadas por los facultativos o instituciones compet<strong>en</strong>tes. Estos<br />

esfuerzos quedaban reflejados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reiteradas disposiciones legis<strong>la</strong>tivas para<br />

144 En realidad éste se creó como una medida más para luchar contra <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> peste <strong>de</strong> Oporto<br />

<strong>en</strong> 1899. Porras, I. (1998).<br />

145 Real Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1891, y Real Decreto <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1903.<br />

110


ecordar “[...] esta obligación a los Directores facultativos y Administradores <strong>de</strong> los<br />

hospitales, hospicios, asilos, manicomios, cárceles, institutos o c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

vacunación, profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y <strong>de</strong>más establecimi<strong>en</strong>tos oficiales o<br />

colectivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esa capital que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación o <strong>de</strong>l Municipio [...]” 146 .<br />

El gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> era el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> recibir <strong>en</strong> los primeros<br />

cinco días <strong>de</strong> cada mes los partes <strong>de</strong> vacunación correspondi<strong>en</strong>tes a su ámbito <strong>de</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia, para posteriorm<strong>en</strong>te remitirlos a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

Exterior. La estadística sobre <strong>la</strong>s vacunas administradas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionar<br />

información sobre coberturas vacunales, también constituiría un bu<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>to para<br />

contro<strong>la</strong>r el número <strong>de</strong> nuevas dosis a e<strong>la</strong>borar así como <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas<br />

administradas, ya que “[...] los alcal<strong>de</strong>s y autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s darán cu<strong>en</strong>ta al<br />

Inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunaciones efectuadas y los resultados obt<strong>en</strong>idos con<br />

todas <strong>la</strong>s remesas <strong>de</strong> vacuna, indicando <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que dichos resultados fueran<br />

negativos, <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que fue recibida y aplicada y el número <strong>de</strong> lote marcado <strong>en</strong> el<br />

estuche <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> [...]” 147 .<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo nuestro período <strong>de</strong> estudio mantuvo <strong>la</strong><br />

primacía como <strong>en</strong>fermedad vacunable para <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s, también fueron<br />

haci<strong>en</strong>do su aparición otras vacunas para prev<strong>en</strong>ir y combatir otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

no m<strong>en</strong>os trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica que <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, como eran <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a,<br />

<strong>la</strong> rabia o <strong>la</strong> difteria. La fiebre tifoi<strong>de</strong>a constituía un problema sanitario bastante<br />

arraigado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, a juzgar por <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> morbilidad y <strong>de</strong><br />

mortalidad atribuibles a este proceso, vincu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

condiciones higiénicas que sufrían <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones y especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> carácter rural -abastecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s condiciones, eliminación <strong>de</strong><br />

excretas sin <strong>de</strong>puración <strong>en</strong> p<strong>la</strong>yas, ríos o acequias <strong>de</strong> riego, contaminación <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> huerta por el agua <strong>de</strong> riego, exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> portadores.... En el<br />

quinqu<strong>en</strong>io 1920-1924, <strong>la</strong> mortalidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> España fue <strong>de</strong> 27,3 x<br />

100.000 habitantes, resultando el país con cifras <strong>de</strong> mortalidad más elevadas junto a<br />

Italia, Hungría y Checoslovaquia, fr<strong>en</strong>te a Dinamarca, Baviera, Ing<strong>la</strong>terra y Suiza<br />

146 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909 recordando el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> datos estadísticos,<br />

ampliada por <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1911.<br />

147 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1918 sobre peticiones <strong>de</strong> vacuna.<br />

111


que pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s cifras más bajas. Entre <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s con cifras <strong>de</strong><br />

mortalidad por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>de</strong>l Estado se <strong>en</strong>contraban fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> franja mediterránea, Barcelona, Val<strong>en</strong>cia, Córdoba, Má<strong>la</strong>ga, Alicante, Murcia,<br />

Tarragona... 148 . Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> este problema sanitario,<br />

cuando hizo su aparición <strong>la</strong> vacuna antitífica tuvo una amplia acogida <strong>en</strong>tre<br />

ci<strong>en</strong>tíficos y sanitarios, hasta el punto que el Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad aprobó <strong>la</strong><br />

moción pres<strong>en</strong>tada por los inspectores g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> 1913 149 . En el<strong>la</strong><br />

recom<strong>en</strong>daba oficialm<strong>en</strong>te su uso y ofrecía los medios necesarios para <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> su práctica ante <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> su eficacia y <strong>de</strong> sus escasos efectos<br />

nocivos. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> esta vacuna inicialm<strong>en</strong>te se hacía recom<strong>en</strong>dable <strong>en</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mias o <strong>de</strong> recru<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>mias, no sólo para los <strong>en</strong>fermos<br />

sino también para los contactos y especialm<strong>en</strong>te cuando se tratase <strong>de</strong> instituciones<br />

cerradas, <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1921 dispuso que<br />

<strong>en</strong> estos supuestos se administrara con carácter obligatorio. La vacuna constituía un<br />

medio <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad mucho más barato e inmediato que el <strong>de</strong> cambiar<br />

el sistema <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> bebida y <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> aguas residuales:<br />

“Para contrarrestar tan terrible p<strong>la</strong>ga, que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis es<br />

seguram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> que ocasiona mayor número <strong>de</strong> víctimas <strong>en</strong> nuestra<br />

nación, no hay más que dos remedios higiénicos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong><br />

carácter público. Uno es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> bebida,<br />

microbiológicam<strong>en</strong>te puras a todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, y el otro es el uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s vacunaciones prev<strong>en</strong>tivas. El primero tropieza <strong>en</strong> España con<br />

inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes casi insuperables, nacidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un previo,<br />

formal y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido estudio <strong>de</strong> los proyectos, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo que exige su<br />

ejecución, y sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos económicos <strong>de</strong> los pueblos<br />

y <strong>de</strong>l Estado para llevarlos a cabo; <strong>en</strong> cambio el segundo medio, aunque<br />

148 Mortalidad (1926).<br />

149 En el preámbulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1913, se justificaba el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> elevada morbilidad y mortalidad que producía, con cerca<br />

<strong>de</strong> 50.000 casos anuales <strong>en</strong> España <strong>de</strong> los cuales morían alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 7.500 individuos.<br />

112


consi<strong>de</strong>rado por lo pronto <strong>de</strong> más limitado radio <strong>de</strong> acción, es altam<strong>en</strong>te<br />

económico y <strong>de</strong> muy fácil realización práctica” 150 .<br />

La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna <strong>de</strong> Pasteur fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> rabia y <strong>la</strong>s contribuciones<br />

<strong>de</strong> Ehrlich al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmunidad, abonaron el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmunología<br />

mo<strong>de</strong>rna, propiciando que ci<strong>en</strong>tíficos como Roux, Yersin y Fabre s<strong>en</strong>taran <strong>la</strong>s bases<br />

para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> antitoxinas <strong>en</strong> animales, utilizadas con éxito <strong>en</strong> humanos para<br />

prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> difteria y el tétanos, y que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos<br />

darían paso a los toxoi<strong>de</strong>s diftérico y tetánico, mucho más inmunóg<strong>en</strong>os y seguros.<br />

Será precisam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> estos mom<strong>en</strong>tos cuando comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a iniciarse con<br />

mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antidiftérica dirigidas<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil, que resultaba <strong>la</strong> más afectada por esta<br />

<strong>en</strong>fermedad.<br />

La vacuna obt<strong>en</strong>ida por Pasteur fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> rabia <strong>en</strong> 1885, fue conocida <strong>de</strong><br />

inmediato <strong>en</strong> España, don<strong>de</strong> a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> los favorables resultados que el<br />

microbiólogo francés obt<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> su <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> París, com<strong>en</strong>zó a aplicarse a partir<br />

<strong>de</strong> 1887, si<strong>en</strong>do Jaime Ferrán qui<strong>en</strong> propuso al Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Barcelona <strong>la</strong><br />

creación <strong>en</strong> esta ciudad <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>res características al <strong>de</strong> Pasteur. Su<br />

propuesta culminó <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio microbiológico municipal <strong>en</strong><br />

el cual com<strong>en</strong>zaron a aplicarse <strong>la</strong>s primeras inocu<strong>la</strong>ciones antirrábicas con el método<br />

<strong>de</strong>l bacteriólogo francés. En los años sigui<strong>en</strong>tes com<strong>en</strong>zaron a suce<strong>de</strong>rse los c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> vacunación que incorporaron <strong>la</strong> nueva vacuna, <strong>en</strong> 1895 el Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Sevil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> 1897 el <strong>de</strong> Pontevedra, <strong>en</strong> 1899 el Instituto Alfonso XIII o <strong>en</strong> 1910 el<br />

Instituto Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 151 .<br />

3.4.2.3. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios<br />

Aunque <strong>la</strong> normativa regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía mortuoria y <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>terios ya<br />

t<strong>en</strong>ía antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el reinado <strong>de</strong> Carlos IV, durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />

ochoci<strong>en</strong>tos se int<strong>en</strong>sificó notablem<strong>en</strong>te, dado que bajo <strong>la</strong> concepción ambi<strong>en</strong>talista y<br />

miasmática <strong>de</strong>l contagio los cem<strong>en</strong>terios eran consi<strong>de</strong>rados como pot<strong>en</strong>ciales focos<br />

150 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

151 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>lbí, J. R. (1991) y <strong>de</strong> Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (2000: 77-84).<br />

113


<strong>de</strong> insalubridad y <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>bido a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

putrefacción y <strong>de</strong>scomposición cadavérica que <strong>en</strong> ellos se producían. El importante<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to higi<strong>en</strong>ista <strong>en</strong> España, contribuyó notablem<strong>en</strong>te a mejorar<br />

y mo<strong>de</strong>rnizar <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios 152 . Bajo <strong>la</strong> interpretación<br />

ambi<strong>en</strong>talista <strong>de</strong>l contagio, <strong>la</strong> suciedad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia orgánica<br />

serían responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y liberación <strong>de</strong> miasmas, que actuarían<br />

contaminando el aire, medio que actuaría a<strong>de</strong>más como vehículo <strong>de</strong> transmisión. El<br />

aire, indisp<strong>en</strong>sable para <strong>la</strong> vida, había <strong>de</strong> reunir <strong>la</strong>s mejores condiciones <strong>de</strong> pureza y<br />

sería el responsable <strong>de</strong> que el aspecto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> re<strong>la</strong>tiva a los<br />

cem<strong>en</strong>terios estuviera c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> su ubicación alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, para<br />

evitar que el vi<strong>en</strong>to transportara hasta el<strong>la</strong>s los supuestos miasmas.<br />

Realm<strong>en</strong>te el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración por garantizar que todos los<br />

cem<strong>en</strong>terios cumplies<strong>en</strong> unos requisitos higiénicos mínimos no alcanzó una cierta<br />

seriedad hasta <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Hasta este mom<strong>en</strong>to eran prácticas<br />

frecu<strong>en</strong>tes los <strong>en</strong>terrami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iglesias, <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l<br />

cem<strong>en</strong>terio <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o casco urbano, o <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> sepulturas antes <strong>de</strong> tiempo, por<br />

carecer el cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie necesaria. A partir <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, a través<br />

<strong>de</strong> varias disposiciones emanadas <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, se hacía pat<strong>en</strong>te<br />

el papel <strong>de</strong>l jefe político <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los permisos para<br />

exhumación y tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cadáveres, y se publicaban los requisitos que los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bían cumplir para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos cem<strong>en</strong>terios. En<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> inhumación y exhumación <strong>de</strong> los cadáveres, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> Real<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1875 prohibi<strong>en</strong>do más <strong>de</strong> tres días el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> cadáveres<br />

embalsamados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s iglesias y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1887,<br />

prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s inhumaciones fuera <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios, o <strong>la</strong> <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />

1898 sobre procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong>s inhumaciones y formalida<strong>de</strong>s legales para <strong>la</strong>s<br />

exhumaciones. La Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1882, recordaba <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong> sus cem<strong>en</strong>terios,<br />

152 La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to higi<strong>en</strong>ista fue precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> que condujo a realizar una exhaustiva<br />

revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios españoles <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pasada c<strong>en</strong>turia, cuya<br />

consecu<strong>en</strong>cia inmediata fue <strong>la</strong> c<strong>la</strong>usura <strong>en</strong> 1884 <strong>de</strong> 7.186 cem<strong>en</strong>terios <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> 10.091 que había <strong>en</strong><br />

España, por no cumplir <strong>la</strong> normativa exigida. Barona, C y Martínez Pons, M. (1997).<br />

114


puntualizando cuales eran los requisitos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>bían<br />

cumplir:<br />

• Estar emp<strong>la</strong>zados al m<strong>en</strong>os a medio kilómetro <strong>de</strong> distancia <strong>de</strong> toda<br />

pob<strong>la</strong>ción, casa <strong>de</strong> campo o camino urbanizado.<br />

• Emp<strong>la</strong>zado a mayor altitud que el pueblo.<br />

• Contrario a <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> los vi<strong>en</strong>tos dominantes.<br />

• En un terr<strong>en</strong>o calcáreo o arcilloso.<br />

• Alejado <strong>de</strong> ríos, pozos, fu<strong>en</strong>tes y conducciones <strong>de</strong> agua que<br />

conduzcan agua <strong>de</strong> bebida u otros usos domésticos.<br />

• T<strong>en</strong>er una ext<strong>en</strong>sión al m<strong>en</strong>os quíntuple <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones<br />

estimadas que pudieran producirse <strong>en</strong> un año, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> no<br />

t<strong>en</strong>er que remover <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> una sepultura para hacer otra<br />

inhumación hasta que hayan pasado cinco años.<br />

• Cada fosa para un solo cadáver <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er dos metros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga por<br />

ocho <strong>de</strong>címetros <strong>de</strong> ancha y un metro y medio a dos metros <strong>de</strong><br />

profundidad, <strong>de</strong>jando <strong>en</strong>tre una y otra sepultura un espacio <strong>de</strong> tres a<br />

cinco <strong>de</strong>címetros.<br />

• A<strong>de</strong>más los cem<strong>en</strong>terios <strong>de</strong>berían estar ro<strong>de</strong>ados por una mural<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

dos metros <strong>de</strong> altura y disponer <strong>de</strong> una sa<strong>la</strong> mortuoria, otra para <strong>la</strong>s<br />

autopsias, una capil<strong>la</strong> y una habitación para el vigi<strong>la</strong>nte.<br />

La adaptación <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos a esta normativa <strong>de</strong>terminó que muchos<br />

<strong>de</strong> ellos se vies<strong>en</strong> obligados a construir nuevos cem<strong>en</strong>terios <strong>en</strong> su término municipal.<br />

El procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> tramitación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos<br />

cem<strong>en</strong>terios, quedó reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1886, y <strong>de</strong><br />

16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1888, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> su aprobación por <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Tras este importante impulso a <strong>la</strong> política <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y<br />

construcción <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>terios, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal mantuvo esta<br />

misma línea ya iniciada, atribuy<strong>en</strong>do a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> “conservación <strong>de</strong> los<br />

cem<strong>en</strong>terios <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong>coroso e higiénico que su propio <strong>de</strong>stino rec<strong>la</strong>ma, y <strong>la</strong><br />

115


vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> los sepelios para el mejor cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones g<strong>en</strong>erales<br />

sobre policía mortuoria”.<br />

3.4.2.4. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos<br />

A partir <strong>de</strong> los años c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l siglo XIX, los esfuerzos por mejorar <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> salubridad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y por vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> los<br />

productos cárnicos, se vieron francam<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sificados. En un contexto acor<strong>de</strong> con<br />

<strong>la</strong>s doctrinas sobre el contagio vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> época, <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia higiénica <strong>de</strong> los<br />

alim<strong>en</strong>tos com<strong>en</strong>zó a adquirir una importancia creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>sanitaria</strong>s municipales 153 , dirigiéndose los esfuerzos básicam<strong>en</strong>te a<br />

contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s epizootias <strong>de</strong> los ganados, para evitar su transmisión al hombre -peste<br />

bovina, fiebre aftosa o glosopeda, virue<strong>la</strong>, carbunco-, y a establecer <strong>la</strong>s características<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros, para garantizar <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>en</strong> el<br />

sacrificio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reses <strong>de</strong>stinadas al consumo humano. Con esta finalidad se publicó<br />

<strong>en</strong> 1859 el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Inspección <strong>de</strong> Carnes 154 , que atribuía a los gobiernos<br />

municipales <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia e inspección <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s reses cuya carne tuviese como <strong>de</strong>stino el<br />

consumo humano.<br />

Dos son los aspectos sobre los que pivotaba este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización<br />

<strong>de</strong>l sacrificio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reses <strong>en</strong> un mismo punto l<strong>la</strong>mado mata<strong>de</strong>ro, y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

figura <strong>de</strong>l inspector <strong>de</strong> carnes, elegido por los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los profesores <strong>de</strong><br />

veterinaria, cuya misión consistiría <strong>en</strong> un primer reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reses antes <strong>de</strong><br />

su sacrificio y una vez llevado éste a cabo, otro <strong>de</strong> sus vísceras confirmatorio <strong>de</strong> su<br />

bu<strong>en</strong> estado sanitario. Asimismo, los inspectores <strong>de</strong> carnes <strong>de</strong>berían cumplim<strong>en</strong>tar un<br />

registro con el tipo y número <strong>de</strong> reses sacrificadas <strong>en</strong> su respectivo mata<strong>de</strong>ro. Pero el<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to no <strong>de</strong>bió ser tomado muy <strong>en</strong> serio, ya que unos años <strong>de</strong>spués salían <strong>de</strong><br />

boca <strong>de</strong>l Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, Daniel Carballo, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes pa<strong>la</strong>bras: “[...]<br />

s<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> que por algunas corporaciones municipales, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el sagrado <strong>de</strong>ber<br />

153 Véase a este respecto el ext<strong>en</strong>so y minucioso trabajo realizado por Barona, J.L.; Lloret, J. (2000)<br />

sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria y los mata<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana, que aporta <strong>en</strong><br />

primer lugar una recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa estatal que hizo posible el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta verti<strong>en</strong>te<br />

<strong>sanitaria</strong>, para más tar<strong>de</strong> c<strong>en</strong>trar su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación val<strong>en</strong>ciana.<br />

154 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1859, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inspección <strong>de</strong> carnes.<br />

116


<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> sus administrados, sea por una neglig<strong>en</strong>cia vituperable, o lo<br />

que es más punible, por con<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias repr<strong>en</strong>sibles con los gana<strong>de</strong>ros y<br />

abastecedores públicos, toler<strong>en</strong> y autoric<strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> carnes <strong>en</strong>fermas, y a veces <strong>en</strong><br />

estado <strong>de</strong> putrefacción nocivam<strong>en</strong>te perjudiciales, y que <strong>en</strong> último término produc<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y hasta <strong>la</strong> muerte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas que hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s para su<br />

consumo […]” 155 , a pesar <strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los inspectores <strong>de</strong><br />

carnes, promulgando varias disposiciones para homologar sus retribuciones <strong>de</strong><br />

acuerdo con el número <strong>de</strong> reses sacrificadas, y mediante establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contratos<br />

con los ayuntami<strong>en</strong>tos 156 .<br />

El legis<strong>la</strong>dor también int<strong>en</strong>taba estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros <strong>en</strong> los<br />

cuales “[...] los veterinarios puedan inspeccionar el ganado con el espacio, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y el tiempo necesarios para emitir un juicio sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te fundado, para<br />

lo cual es preciso <strong>en</strong> ocasiones someter al ganado a observación [...]” 157 . Sin embargo<br />

el grado <strong>de</strong> incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones establecidas <strong>de</strong>bía ser hasta tal punto<br />

importante, que como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta y consumo <strong>de</strong> carne proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />

reses muertas <strong>de</strong> carbunco y tuberculosis se produjo <strong>la</strong> muerte por carbunco <strong>de</strong> varias<br />

personas, hecho que <strong>de</strong>terminó <strong>en</strong> 1899 <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> cada <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras<br />

<strong>de</strong> los inspectores y subinspectores veterinarios <strong>de</strong> salubridad, ambas con carácter<br />

honorífico y bajo <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> los gobernadores civiles 158 .<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, se fue int<strong>en</strong>sificando aún más <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />

regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas actuaciones necesarias para garantizar una a<strong>de</strong>cuada<br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria, poni<strong>en</strong>do un especial énfasis <strong>en</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> construcción y el<br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros 159 . También se profesionalizó <strong>la</strong> figura<br />

155 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1866 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, recom<strong>en</strong>dando <strong>la</strong> más<br />

puntual observancia <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos vig<strong>en</strong>tes sobre inspectores <strong>de</strong> carnes.<br />

156 La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1864 estableció el sueldo y <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> estos<br />

funcionarios municipales, osci<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s a percibir <strong>en</strong>tre 360 y 3.500 reales al año, <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> cabezas <strong>de</strong> ganado sacrificadas <strong>en</strong> el pueblo, y más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15<br />

<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1877 sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer contratos para el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empleados<br />

facultativos.<br />

157 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1888 sobre inspección <strong>de</strong> reses <strong>de</strong>stinadas al mata<strong>de</strong>ro.<br />

158 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1899.<br />

159 Primero <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 insistió <strong>en</strong> atribuir a cada municipio <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por una a<strong>de</strong>cuada <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria mediante <strong>la</strong> actividad inspectora, y por<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1905 se establecían disposiciones para <strong>la</strong> construcción y mo<strong>de</strong>rnización<br />

<strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros, así como para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> carne. Este último aspecto volvería a ser abordado <strong>en</strong> el<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908, con un carácter emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sancionador <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong><br />

117


<strong>de</strong> los inspectores mediante <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> veterinarios titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1906, don<strong>de</strong> se regu<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s condiciones para su<br />

acceso y separación <strong>de</strong>l puesto, así como sus obligaciones y <strong>de</strong>rechos.<br />

En esta situación llegamos a 1918 <strong>en</strong> que vio <strong>la</strong> luz el texto legis<strong>la</strong>tivo sin<br />

duda <strong>de</strong> mayor importancia y repercusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización y control <strong>de</strong> los<br />

servicios <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> el período que nos ocupa. Nos<br />

estamos refiri<strong>en</strong>do al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Mata<strong>de</strong>ros 160 , <strong>en</strong> el que se unificaban<br />

los criterios tanto sobre el a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros como sobre <strong>la</strong>s<br />

actuaciones <strong>de</strong> los inspectores veterinarios, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> seis capítulos y 97 artículos,<br />

que <strong>de</strong> manera minuciosa iban abordando aspectos que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el número <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y distribución interior <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>l mata<strong>de</strong>ro, los recursos<br />

materiales con que <strong>de</strong>bía contar, el reconocimi<strong>en</strong>to al que <strong>de</strong>bían someterse los<br />

difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> animales y <strong>la</strong>s normas tanto para su sacrificio como para su<br />

<strong>de</strong>comisado. Se ocupaba <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> inspectores<br />

veterinarios y <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que <strong>de</strong>bían ser contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos,<br />

sus atribuciones y <strong>de</strong>beres, para finalizar <strong>de</strong>dicando un capítulo al asunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

sanciones o p<strong>en</strong>as aplicables a los ayuntami<strong>en</strong>tos que no aplicaran a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te el<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to 161 .<br />

La <strong>de</strong>cisiva aportación <strong>de</strong> este precepto legis<strong>la</strong>tivo y su puesta <strong>en</strong> práctica,<br />

constituyeron sin duda una impronta <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria, <strong>de</strong> manera que importantes preceptos<br />

legis<strong>la</strong>tivos publicados con posterioridad como lo fue el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Municipal <strong>en</strong> 1925 162 , no harían más que ratificar lo ya establecido <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>cionado<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. Únicam<strong>en</strong>te merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a resaltar <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

veterinaria propuesta <strong>en</strong> 1930 163 , que establecía su jerarquización <strong>en</strong> servicios<br />

c<strong>en</strong>trales, <strong>provincia</strong>les y municipales, y difer<strong>en</strong>ciaba <strong>en</strong>tre veterinarios higi<strong>en</strong>istas -<br />

frau<strong>de</strong> y adulteración <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>dicando <strong>en</strong>tre sus 22 artículos, 7 a <strong>la</strong> normativa para <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios municipales. En 1909, <strong>la</strong>s Reales<br />

Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo, 25 <strong>de</strong> agosto y 11 <strong>de</strong> octubre, vinieron a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r algunos <strong>de</strong> los aspectos<br />

<strong>de</strong>l Real Decreto <strong>de</strong> 1908.<br />

160 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1918.<br />

161 Barona, J.L.; Lloret, J. (2000: 125-131).<br />

162 La sección V <strong>de</strong>l capítulo primero, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los artículos 20 al 24 aborda los aspectos que<br />

sobre policía alim<strong>en</strong>taria ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bajo su compet<strong>en</strong>cia los ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />

163 Real Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1930.<br />

118


profesionales <strong>de</strong> los institutos oficiales <strong>de</strong>l estado, institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>,<br />

sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad veterinaria, inspectores veterinarios <strong>de</strong> distrito, veterinarios<br />

oficiales <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros e inspectores veterinarios <strong>de</strong> estaciones <strong>sanitaria</strong>s- e<br />

inspectores municipales veterinarios y veterinarios titu<strong>la</strong>res que se ocuparían <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria a nivel municipal 164 . En 1931 se consiguió <strong>la</strong><br />

unificación <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos administrativos que se hal<strong>la</strong>ban dispersos, <strong>en</strong><br />

una única Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Gana<strong>de</strong>ría e Industrias Pecuarias <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to 165 , <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y sanidad veterinaria,<br />

bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> un inspector g<strong>en</strong>eral veterinario, quedaba estructurada <strong>en</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes negociados: “Primer negociado. Epizootias.- Segundo negociado.<br />

Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, Mata<strong>de</strong>ros, Fábricas <strong>de</strong> conservas <strong>de</strong> carne y pescado,<br />

Sacrificio domiciliario <strong>de</strong> reses <strong>de</strong> cerda, Carnicerías y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>de</strong>spojos, circu<strong>la</strong>ción<br />

y comercio <strong>de</strong> carnes, Aves y caza, Inspección <strong>de</strong> huevos, Pescados, Inspección<br />

médica, Importación y exportación.- Tercer negociado. Ejercicio profesional<br />

(práctica veterinaria, Intrusismo, Asociaciones veterinarias”.<br />

3.4.2.5. Las campañas <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas<br />

Los graves problemas sociales p<strong>la</strong>nteados por <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

con <strong>en</strong>orme trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica, <strong>de</strong>terminaron que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad<br />

<strong>de</strong>l siglo XIX se <strong>de</strong>spertara un interés especial por ésas a <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>nominó<br />

“<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales”, <strong>la</strong>s cuales fueron motivo <strong>de</strong> preocupación para los<br />

principales higi<strong>en</strong>istas españoles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l siglo XIX y a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l XX –Hauser, Giné Partagás, Martín Sa<strong>la</strong>zar, Murillo Pa<strong>la</strong>cios,<br />

Pittaluga-. Se trataba <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cuya etiología estaba<br />

íntimam<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong>s interacciones humanas <strong>en</strong> colectividad y, <strong>en</strong> cualquier caso,<br />

repres<strong>en</strong>taban una c<strong>la</strong>ra indicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>fermedad y pobreza 166 .<br />

Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, <strong>la</strong> tuberculosis, el paludismo y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

infecciosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, como paradigma <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, constituían<br />

164 Barona, J.L.; Lloret, J. (2000: 131-133).<br />

165 Leyes <strong>de</strong> 2 y 4 <strong>de</strong> diciembre y Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931.<br />

166 Rodríguez Ocaña, E. (1987: 23-29).<br />

119


los principales fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a combatir por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s, qui<strong>en</strong>es<br />

establecieron alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s una organización <strong>de</strong> lucha <strong>sanitaria</strong> específica.<br />

La lucha antiv<strong>en</strong>érea<br />

T<strong>en</strong>ía un c<strong>la</strong>ro prece<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong> prostitución iniciada<br />

ya <strong>en</strong> el siglo XIX. Aunque su finalidad era disminuir los estragos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sífilis y otras<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión sexual, <strong>la</strong>s implicaciones morales y <strong>la</strong> hipocresía social<br />

provocaron un turno <strong>de</strong> prohibiciones y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología<br />

<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r 167 . Los distintos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos int<strong>en</strong>taban el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas a<br />

través <strong>de</strong> su inscripción <strong>en</strong> registros policiales que permitían su reconocimi<strong>en</strong>to<br />

médico periódico. Aunque inicialm<strong>en</strong>te estos controles higiénicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong><br />

mancebía se asignaron a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> una Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />

1889, finalm<strong>en</strong>te fueron tras<strong>la</strong>dados a <strong>la</strong> autoridad <strong>provincia</strong>l por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 1892, si<strong>en</strong>do el cuerpo <strong>de</strong> médicos higi<strong>en</strong>istas el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inspección y vigi<strong>la</strong>ncia tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas -anotando <strong>en</strong> una cartil<strong>la</strong> <strong>sanitaria</strong> su<br />

estado <strong>de</strong> salud-, como <strong>de</strong> sus habitaciones, para garantizar que cumplían <strong>la</strong>s<br />

a<strong>de</strong>cuadas condiciones higiénicas 168 .<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904<br />

mantuvo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> estos servicios bajo los gobiernos<br />

<strong>provincia</strong>les, y dio pie a que unos años más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> septiembre<br />

<strong>de</strong> 1910 <strong>de</strong>terminase el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> importancia, bajo <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

juntas <strong>de</strong> sanidad, creando un cuerpo <strong>de</strong> médicos con actuación gratuita <strong>en</strong><br />

disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> conocida como “ley Bahamon<strong>de</strong>” estableció <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo sifilíticas” 169 ,<br />

atribuy<strong>en</strong>do a los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad <strong>la</strong> jefatura técnica y <strong>la</strong><br />

dirección <strong>de</strong> los servicios sanitarios. Debían actuar coordinando <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l cuerpo<br />

167 Guerreña, J.L. (1995, 1997).<br />

168 Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong>l control sanitario sobre <strong>la</strong> prostitución, organizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>l gobierno civil <strong>de</strong>l Alicante <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l XIX, lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el trabajo<br />

realizado por Guillem, I. y Paternina, Mª.J. (1996).<br />

169 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918.<br />

120


<strong>de</strong> médicos <strong>de</strong>l servicio especial <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución -al cual quedaba<br />

<strong>de</strong>terminado que se acce<strong>de</strong>ría por concurso-oposición- 170 <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

médica gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices <strong>en</strong>fermas, <strong>en</strong> disp<strong>en</strong>sarios específicos “[...] <strong>en</strong> los<br />

que se pondrá <strong>en</strong> práctica todos los recursos ci<strong>en</strong>tíficos posibles para establecer una<br />

lucha constante contra <strong>la</strong>s infecciones v<strong>en</strong>éreas y otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas que<br />

se observ<strong>en</strong> <strong>en</strong> aquél<strong>la</strong>, mediante <strong>la</strong> exploración clínica frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> prostitución, su educación higiénica y su tratami<strong>en</strong>to<br />

específico <strong>en</strong> ciertos casos [...]” 171 . Este servicio higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución se<br />

completaba con el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria, bi<strong>en</strong> por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> hospitales específicos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />

bi<strong>en</strong> mediante el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>s especiales para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los hospitales <strong>provincia</strong>les. Sin embargo, este int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación parece que no llegó a ponerse <strong>en</strong> práctica, dados los criterios<br />

contrapuestos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> ley y <strong>la</strong>s polémicas suscitadas por <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

doctrina abolicionista 172 .<br />

No obstante, <strong>la</strong> realidad estaba marcada por una imparable progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, a <strong>la</strong>s que no podían ser aj<strong>en</strong>as algunas importantes<br />

disposiciones como el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>de</strong> 1925, cuyo artículo 49<br />

establecía que “[...] El disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, realizará su<br />

misión médico-social ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do su acción curativa y profiláctica no sólo al<br />

segm<strong>en</strong>to prostibu<strong>la</strong>rio, sino igualm<strong>en</strong>te a cuantos hombres y mujeres se hall<strong>en</strong><br />

afectos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo-sifilíticas; para lo cual y, <strong>en</strong> primer término, no se<br />

hará inscripción nominal alguna, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do llevarse únicam<strong>en</strong>te un registro <strong>de</strong> fichas<br />

numeradas con los indisp<strong>en</strong>sables datos clínicos. Será función principal <strong>de</strong> este<br />

disp<strong>en</strong>sario el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to gratuito <strong>de</strong> dichas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, procurando<br />

realizar prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> esterilización terapéutica <strong>de</strong> los portadores <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es<br />

[...]”.<br />

170 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1918.<br />

171 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918 , Base 5ª.<br />

172 Granjel, L.S. (1986: 128-129).<br />

121


Pocos años <strong>de</strong>spués, una Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 1929 173 estableció que <strong>la</strong>s diputaciones<br />

<strong>provincia</strong>les y ayuntami<strong>en</strong>tos que fues<strong>en</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> o contas<strong>en</strong> con un<br />

número <strong>de</strong> almas superior a 20.000, y que no dispusies<strong>en</strong> <strong>de</strong> sus propios disp<strong>en</strong>sarios<br />

antiv<strong>en</strong>éreos, <strong>de</strong>bían contribuir con subv<strong>en</strong>ciones al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios<br />

montados por <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les o municipales <strong>de</strong> sanidad. A<strong>de</strong>más atribuía a los<br />

inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, como jefes técnicos <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis<br />

antiv<strong>en</strong>érea, <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> hacer saber <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> los presupuestos con que contaban<br />

estos servicios, a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s instrucciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1926 <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se había dispuesto que <strong>la</strong>s<br />

juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad confeccionarían anualm<strong>en</strong>te los presupuestos <strong>de</strong><br />

ingresos y gastos para <strong>la</strong>s at<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo-sifilíticas.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930, estableció <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong><br />

reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, p<strong>la</strong>nteando <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> su<br />

tratami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> investigar <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contagio 174 . A<strong>de</strong>más p<strong>la</strong>nteaba<br />

<strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> lucha oficial que pasaba por <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> los<br />

métodos terapéuticos y serológicos utilizados <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos, <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> una junta c<strong>en</strong>tral antiv<strong>en</strong>érea, que a través <strong>de</strong> una comisión perman<strong>en</strong>te<br />

tramitaría y resolvería todos los asuntos re<strong>la</strong>cionados con estos, y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> “lucha oficial antiv<strong>en</strong>érea” por oposición <strong>pública</strong> <strong>en</strong><br />

Madrid 175 . Difer<strong>en</strong>ciaba el doble perfil <strong>de</strong> médico clínico y médico bacteriólogo, que<br />

les hacía <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, así como el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> este servicio bajo los presupuestos <strong>de</strong>l estado,<br />

diputaciones y municipios con más <strong>de</strong> 20.000 almas.<br />

La aportación <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa republicana a <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea estuvo marcada<br />

por dos importantes acontecimi<strong>en</strong>tos, el primero, <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong>l impuesto a <strong>la</strong>s<br />

173 Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1929 sobre <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción por ayuntami<strong>en</strong>tos y diputaciones a disp<strong>en</strong>sarios<br />

antiv<strong>en</strong>éreos.<br />

174 A tal efecto, proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras, proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Sanidad, para cooperar con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s y médicos <strong>de</strong> estos servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l foco, asignándoles a<strong>de</strong>más una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> educación <strong>sanitaria</strong> a<br />

“<strong>la</strong>s muchachas inexpertas y a <strong>la</strong>s mujeres ignorantes acerca <strong>de</strong> los peligros <strong>de</strong> que han sido<br />

contagiadas”.<br />

175 Con arreglo al reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y programa aprobados por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1927.<br />

122


casas <strong>de</strong> prostitución como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea 176 y <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> España al movimi<strong>en</strong>to abolicionista internacional que condujo a <strong>la</strong><br />

supresión <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos sobre control <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución <strong>en</strong> 1935. El segundo fue<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ereología, por Real Decreto <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio<br />

<strong>de</strong> 1933, con el objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> “[...] asesorar <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> cuanto t<strong>en</strong>ga re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />

constituy<strong>en</strong>do un C<strong>en</strong>tro Superior <strong>de</strong> Estudios V<strong>en</strong>ereológicos [...]”.<br />

La lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis<br />

Se <strong>en</strong>contraba sobradam<strong>en</strong>te justificada por <strong>la</strong>s elevadas y creci<strong>en</strong>tes tasas <strong>de</strong><br />

morbilidad y mortalidad que esta <strong>en</strong>fermedad v<strong>en</strong>ía provocando a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el<br />

ochoci<strong>en</strong>tos. Los cambios económicos y sociales inmediatos a <strong>la</strong> revolución<br />

industrial, provocaron un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>bido al<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s masas <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción rural a <strong>la</strong> ciudad, don<strong>de</strong> el<br />

hacinami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas y <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo, y <strong>la</strong>s jornadas <strong>la</strong>borales<br />

prolongadas <strong>en</strong> fábricas insalubres, reunían todos los elem<strong>en</strong>tos apropiados para<br />

favorecer su contagio por vía respiratoria 177 . “[...] En <strong>la</strong>s fábricas, los niños mayores<br />

<strong>de</strong> ocho años y los hombres y mujeres trabajaban jornadas <strong>de</strong> 10 y 12 horas, sin<br />

vacaciones, sin ninguna protección fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, los acci<strong>de</strong>ntes o <strong>la</strong> vejez.<br />

La humedad, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> luz natural eran una constante <strong>en</strong> sus<br />

alojami<strong>en</strong>tos y lugares <strong>de</strong> trabajo. Los bajos sa<strong>la</strong>rios impedían una alim<strong>en</strong>tación<br />

sufici<strong>en</strong>te y favorecían el alcoholismo [...]” 178 .<br />

Difer<strong>en</strong>tes estudios parec<strong>en</strong> <strong>de</strong>mostrar que <strong>la</strong> mortalidad por tuberculosis<br />

com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>clinar <strong>de</strong> manera l<strong>en</strong>ta a partir <strong>de</strong> los años c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l siglo XIX, con<br />

176 En el preámbulo <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932, Casares Quiroga, como Ministro <strong>de</strong><br />

Gobernación, se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> lo inapropiado <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> pasar una cuota m<strong>en</strong>sual a <strong>la</strong>s dueñas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> prostitución, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea. Por ello el Decreto<br />

establecía <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> los presupuestos <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> “<strong>la</strong> partida correspondi<strong>en</strong>te que ha <strong>de</strong><br />

sustituir tan vergonzoso tributo, acabando así con <strong>la</strong> paradoja <strong>de</strong> que <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que<br />

afortunadam<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> nuestro pueblo <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas ya no se l<strong>la</strong>man<br />

vergonzosas, quedase una so<strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za, <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> todas: <strong>la</strong> <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> arbitrar los recursos<br />

para <strong>la</strong> lucha contra dichas p<strong>la</strong>gas”.<br />

177 Molero, J.(1991), ha analizado <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis.<br />

178 Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992b).<br />

123


un cierto a<strong>de</strong><strong>la</strong>nto al resto <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas 179 , pasando <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong><br />

España <strong>de</strong> unas tasas <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong> 232 y 218 por 100.000 habitantes <strong>en</strong> 1881 y<br />

1900 180 , a cifras <strong>de</strong> 123 <strong>en</strong> 1910 y 102 <strong>en</strong> 1931 181 . No obstante, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

acciones <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad emanadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>sanitaria</strong>s,<br />

no fue proporcional a <strong>la</strong> importancia que ésta repres<strong>en</strong>taba para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

españo<strong>la</strong>, <strong>de</strong>dicando una escasa asignación <strong>de</strong>l presupuesto a este cometido y<br />

<strong>de</strong>jando <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> instituciones b<strong>en</strong>éficas <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> su organización. Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1903 se había fundado <strong>en</strong> Madrid <strong>la</strong> Asociación Antituberculosa Españo<strong>la</strong>,<br />

incorporándose al Bureau C<strong>en</strong>tral Internacional <strong>de</strong> Berlín para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis 182 , <strong>la</strong> primera refer<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s disposiciones<br />

legis<strong>la</strong>tivas, es una Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1904 dando instrucciones a<br />

los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s para que apoyas<strong>en</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> creación <strong>de</strong><br />

comités contra <strong>la</strong> tuberculosis, invitando a todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s prestigiosas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

localida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> estas instituciones. Dos años más tar<strong>de</strong>, el gobierno<br />

c<strong>en</strong>tral creó <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, y aneja a <strong>la</strong>s inspecciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong><br />

sanidad, una comisión perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> tuberculosis 183 , que sin duda constituyó<br />

el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación y <strong>de</strong> reparto <strong>de</strong> los recursos<br />

<strong>de</strong>stinados a poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica. Des<strong>de</strong> aquí se impulsó <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> juntas<br />

<strong>provincia</strong>les y locales, amparándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que “[...] <strong>la</strong> acción antituberculosa<br />

colectiva, se realiza más fácil y eficazm<strong>en</strong>te por juntas compuesta por reducido<br />

número <strong>de</strong> personas, siempre que el<strong>la</strong>s reúnan a <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a voluntad <strong>en</strong> todas<br />

reconocible, posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar tiempo y at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> obra médico-social que se<br />

les confía e idoneidad que garantice el acierto <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión [...]” 184 . La junta<br />

<strong>provincia</strong>l, con resi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, quedaba integrada por el<br />

gobernador civil y el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación como presi<strong>de</strong>nte y vicepresi<strong>de</strong>nte, el<br />

inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y el director <strong>de</strong> <strong>la</strong> sucursal <strong>de</strong>l Banco <strong>de</strong> España,<br />

como secretario y tesorero, completándo<strong>la</strong> diez vocales <strong>en</strong>tre los que figuraban el<br />

179 McKeown, Th. (1988).<br />

180 Vil<strong>la</strong>r Salinas, S.J. (1947).<br />

181 Martínez Navarro, J.F. (1977).<br />

182 Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992b: 74).<br />

183 Ésta se creó por Real Decreto <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1906, y su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fue aprobado por Real<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1908.<br />

184 Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1914.<br />

124


alcal<strong>de</strong>, los directores <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y sanatorios antituberculosos exist<strong>en</strong>tes, el jefe<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio municipal, un profesor <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina,<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, así como el obispo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, <strong>en</strong>tre<br />

otros.<br />

En <strong>la</strong>s juntas municipales, el alcal<strong>de</strong> y el juez <strong>de</strong> instrucción ocupaban <strong>la</strong><br />

presi<strong>de</strong>ncia y vicepresi<strong>de</strong>ncia, el párroco y el sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> medicina, <strong>la</strong> tesorería y<br />

secretaría, y los cargos <strong>de</strong> vocales los ost<strong>en</strong>taban el médico, el maestro <strong>de</strong> instrucción<br />

primaria, el veterinario, un comerciante, un industrial y un obrero. No obstante, <strong>la</strong><br />

escasa asignación contemp<strong>la</strong>da, al m<strong>en</strong>os inicialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> los presupuestos <strong>de</strong>l<br />

Estado para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis -<strong>en</strong>tre 1909 y 1912, <strong>la</strong> comisión<br />

perman<strong>en</strong>te contó con un presupuesto anual invariable <strong>de</strong> 100.000 pesetas anuales<br />

para repartir <strong>en</strong>tre todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s- 185 , p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong><br />

tradicional estrategia <strong>de</strong> recaudar fondos a través <strong>de</strong> donaciones particu<strong>la</strong>res,<br />

colectas, suscripciones y fiestas b<strong>en</strong>éficas, cuya administración se atribuyó a <strong>la</strong>s<br />

juntas <strong>de</strong> patronato <strong>de</strong> señoras 186 . Así fue como se institucionalizó el “Día <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tuberculosis <strong>en</strong> España”, también conocido como “fiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor”, que como<br />

propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong>l segundo Congreso Español Internacional contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis, celebrado <strong>en</strong> San Sebastián <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 1912, llevó al ministro<br />

Sánchez Guerra a publicar una Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1914,<br />

aprobando <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> esta medida y p<strong>la</strong>nteando su organización <strong>en</strong> cada<br />

<strong>provincia</strong>, tras ser adaptada a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s locales. En estas activida<strong>de</strong>s se<br />

pret<strong>en</strong>día implicar a repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas esferas sociales, para co<strong>la</strong>borar <strong>de</strong><br />

modo totalm<strong>en</strong>te altruista, tal como queda reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta<br />

Provincial contra <strong>la</strong> Tuberculosis publicada por el gobierno civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia:<br />

“[...] se celebrarán funciones cultas y abrirán suscripciones anuales o por<br />

una so<strong>la</strong> vez <strong>en</strong>tre Socieda<strong>de</strong>s y admiradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a, dándose también<br />

confer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses nocturnas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Socieda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> el Salón <strong>de</strong><br />

Sesiones <strong>de</strong> los Ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>señando a prev<strong>en</strong>ir y curar <strong>la</strong><br />

185 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 147).<br />

186 Real Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1911.<br />

125


tuberculosis. En estos actos <strong>de</strong>berán co<strong>la</strong>borar muy directam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s todas, y muy especialm<strong>en</strong>te los médicos, sean o no<br />

inspectores <strong>de</strong> Sanidad o titu<strong>la</strong>res, los maestros y los sacerdotes que por<br />

su misión no pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ocupar <strong>en</strong> esta lucha antituberculosa su<br />

puesto <strong>de</strong> honor. A <strong>la</strong> mujer se le <strong>de</strong>berá invitar para que se ocupe <strong>en</strong> esta<br />

cruzada. El<strong>la</strong> todo amor, <strong>de</strong>berá <strong>en</strong>señarse para esta lucha, <strong>de</strong>ntro y fuera<br />

<strong>de</strong> casa y a <strong>la</strong> vez, educar a los suyos para que evit<strong>en</strong> el contagio y no lo<br />

esparzan si por <strong>de</strong>sgracia lo sufries<strong>en</strong> ya [...]” 187 .<br />

Esta situación se perpetuó <strong>en</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong><br />

administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l nivel <strong>provincia</strong>l <strong>la</strong> organización y gestión<br />

<strong>de</strong> recursos para <strong>la</strong> lucha antituberculosa, evitando asumir <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> cuerpo<br />

oficial o esca<strong>la</strong>fón alguno, y <strong>de</strong>jando <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> patronato respectivas<br />

los sueldos <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y sanatorios antituberculosos 188 . Por Real<br />

Decreto <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1924 se creó el Real Patronato para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis, presidido por <strong>la</strong> reina <strong>de</strong> España, asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s funciones que v<strong>en</strong>ían<br />

<strong>de</strong>sempeñando <strong>la</strong> Asociación Antituberculosa fundada <strong>en</strong> 1903, y <strong>la</strong> Comisión<br />

Perman<strong>en</strong>te Contra <strong>la</strong> Tuberculosis, nacida <strong>en</strong> 1906. El Patronato quedaba dividido<br />

<strong>en</strong> una sección técnica y una administrativa, y <strong>la</strong> organización periférica <strong>de</strong>bía<br />

completarse con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> juntas <strong>provincia</strong>les y municipales, cuyos<br />

miembros, nombrados por <strong>la</strong> reina, estarían repres<strong>en</strong>tados por médicos, veterinarios,<br />

farmacéuticos y arquitectos, <strong>en</strong> primer lugar.<br />

La ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones impulsadas por <strong>la</strong>s instituciones<br />

antituberculosas <strong>provincia</strong>les y locales, se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis e<br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para evitar el contagio, difundidas a través <strong>de</strong> campañas <strong>de</strong> propaganda, y<br />

contó con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros específicos para el diagnóstico precoz y <strong>la</strong><br />

educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, que se <strong>de</strong>nominaron “disp<strong>en</strong>sarios<br />

antituberculosos”, cuya coordinación a nivel estatal corrió a cargo <strong>de</strong>l Real Patronato<br />

C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Disp<strong>en</strong>sarios e Instituciones Antituberculosas, contando con <strong>la</strong><br />

187 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial contra <strong>la</strong> Tuberculosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 1914, firmada por su presi<strong>de</strong>nte, el gobernador Juan Tejón Marín.<br />

188 Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1919.<br />

126


co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Junta <strong>de</strong> Damas protectora <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario 189 . El modo <strong>de</strong><br />

abordar <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario se p<strong>la</strong>nteó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> doble<br />

verti<strong>en</strong>te médico-social, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como misión <strong>en</strong> primer lugar el diagnóstico precoz<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, <strong>en</strong> segundo lugar <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> los contactos <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo <strong>en</strong> el<br />

medio familiar y social, y <strong>en</strong> tercer lugar, <strong>de</strong> acuerdo con los datos clínicos y<br />

económico-sociales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo, establecer el tratami<strong>en</strong>to a seguir, ambu<strong>la</strong>torio o <strong>en</strong><br />

un sanatorio o c<strong>en</strong>tro específico 190 .<br />

Los sanatorios constituyeron el segundo pi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el que se apoyó <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes, bajo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> acción combinada <strong>de</strong>l aire puro, el<br />

sol, el reposo y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación apropiada, bajo estricta vigi<strong>la</strong>ncia médica,<br />

constituiría el conjunto necesario para que los <strong>en</strong>fermos recuperas<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. Los<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> sanatorio propuestos fueron dos, los <strong>de</strong>nominados sanatorios <strong>de</strong> “altura”,<br />

ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> montaña, como se<strong>de</strong> <strong>de</strong> los tuberculosos pulmonares, y los sanatorios<br />

marítimos, para albergar fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a niños escrofulosos y raquíticos. En<br />

ambos casos, los primeros sanatorios españoles se <strong>de</strong>bieron a <strong>la</strong> iniciativa privada,<br />

resultando costosa su asunción bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> estatal 191 , pero <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>nte consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> su interés condujo a disponer <strong>en</strong> el artículo 56 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Provincial <strong>de</strong> 1925,<br />

que “[...] <strong>la</strong>s Diputaciones que por sí so<strong>la</strong>s no puedan establecer un Sanatorio<br />

<strong>provincia</strong>l para <strong>en</strong>fermos curables <strong>de</strong> tuberculosis, <strong>de</strong>berán concertarse con <strong>la</strong>s que le<br />

tuvier<strong>en</strong>, abonando el importe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias que caus<strong>en</strong> dichos <strong>en</strong>fermos. Podrán<br />

asimismo organizar, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s épocas oportunas, colonias <strong>de</strong> niños <strong>en</strong>fermos o<br />

predispuestos <strong>de</strong> dicha dol<strong>en</strong>cia que hubiere <strong>en</strong> sus Establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos, para<br />

llevarles a los Sanatorios marítimos o <strong>de</strong> montaña, oficiales o particu<strong>la</strong>res, abonando<br />

igualm<strong>en</strong>te los gastos <strong>de</strong> su viaje o estancia [...]”. Los disp<strong>en</strong>sarios también salieron<br />

fortalecidos <strong>en</strong> esta norma <strong>provincia</strong>l, que resaltó su importante papel <strong>en</strong> el<br />

diagnóstico precoz y <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas profilácticas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong>stacando el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras adscritas a este<br />

189 Real Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1908.<br />

190 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1935).<br />

191 En 1918 había un total <strong>de</strong> seis sanatorios <strong>en</strong> España, tres <strong>en</strong> Madrid y el resto <strong>en</strong> Barcelona,<br />

Val<strong>en</strong>cia y Zaragoza. Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992b: 80-81).<br />

127


servicio como personal que altruistam<strong>en</strong>te co<strong>la</strong>boraría <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />

contactos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> el medio familiar 192 .<br />

Estas mismas líneas <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis se mantuvieron durante <strong>la</strong> etapa republicana, si bi<strong>en</strong> se produjeron<br />

cambios <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> gestión, que consistieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l Real<br />

Patronato <strong>de</strong> Lucha Antituberculosa, pasando todos los servicios <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad 193 . Ello se complem<strong>en</strong>tó con <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong>l Real Patronato 194 y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> unas titu<strong>la</strong>das Comisiones<br />

Gestoras Provinciales <strong>de</strong> Lucha Antituberculosa.<br />

La lucha contra el paludismo<br />

Aunque no disfrutó <strong>de</strong> una organización reg<strong>la</strong>da hasta <strong>la</strong> segunda década <strong>de</strong>l<br />

siglo XX, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad se remontaba hasta varios siglos atrás <strong>en</strong><br />

muchas comarcas españo<strong>la</strong>s, con una especial predilección por <strong>de</strong>terminadas zonas<br />

pantanosas o <strong>de</strong> huerta, principalm<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l litoral mediterráneo y <strong>de</strong> tierras<br />

extremeñas. En algunas zonas como el Delta <strong>de</strong>l Ebro constituía una gravísima<br />

<strong>en</strong><strong>de</strong>mia, una <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que raram<strong>en</strong>te se libraba nadie, “[…] todas <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s, todas <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, estaban<br />

sometidas al paludismo que reinaba, condicionándolo todo. Así, por ejemplo, <strong>de</strong><br />

1855 a 1860 llegaron a faltar brazos para cultivar <strong>la</strong> tierra, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que recurrir a <strong>la</strong>s<br />

comarcas vecinas, y llegó a paralizarse <strong>la</strong> navegación por el Ebro, a pesar <strong>de</strong> contar<br />

<strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> marineros con más <strong>de</strong> 400 […]” 195 .<br />

Esta perspectiva <strong>de</strong>terminó que a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, los<br />

municipios implicados com<strong>en</strong>zaran a tomar medidas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to consist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> acequias, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> arbo<strong>la</strong>do <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>os pantanosos, o el<br />

192 Artículos 45 al 48 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial publicado el 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925.<br />

193 Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias se creó, por una disposición <strong>de</strong> 20<br />

<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931, una sección <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> tuberculosis, con <strong>la</strong> función <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> unión<br />

<strong>de</strong> todos los disp<strong>en</strong>sarios, distribución <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos y su hospitalización <strong>en</strong> sanatorios públicos,<br />

confeccionar un fichero c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, propaganda para <strong>la</strong> lucha antituberculosa, regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

todos los c<strong>en</strong>tros implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma y gestión <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong>stinados a esta causa.<br />

194 El Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1931 <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró disuelta <strong>la</strong> Junta C<strong>en</strong>tral Administrativa <strong>de</strong>l Real<br />

Patronato y el <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l mismo año disolvió <strong>la</strong>s <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l.<br />

195 Cartañá, P.; Canicio, I.; Fabrega, J. (1933).<br />

128


control <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong>l arroz 196 . Todas <strong>la</strong>s medidas estaban re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

limpieza y vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> concepción miasmática <strong>de</strong>l contagio, bajo cuyo prisma <strong>la</strong>s<br />

aguas estancadas y los terr<strong>en</strong>os pantanosos eran <strong>en</strong> sí mismos focos <strong>de</strong> insalubridad y<br />

<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> miasmas, los cuales al ser liberados corrompían el aire que se<br />

volvía impuro y foco <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Al ser el aire el elem<strong>en</strong>to por<br />

el que circu<strong>la</strong>ban los vapores miasmáticos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> se prodigaba el cultivo<br />

<strong>de</strong>l arroz, como el Delta <strong>de</strong>l Ebro o <strong>la</strong> ribera <strong>de</strong>l Turia, adquirió gran importancia <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> los arrozales <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los pueblos, su distancia y <strong>la</strong> dirección que<br />

tomaban los vi<strong>en</strong>tos, circunstancia que explica los acotami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> este cultivo<br />

practicados ya a finales <strong>de</strong>l siglo XVIII como medida para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias<br />

palúdicas. 197 Sin embargo, <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha<br />

una lucha organizada aún se hizo esperar algún tiempo, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong>s primeras<br />

actuaciones se <strong>de</strong>bieron a <strong>la</strong> Mancomunidad <strong>de</strong> Cataluña, que a partir <strong>de</strong> 1915 y bajo<br />

el asesorami<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong> Gustavo Pittaluga, puso <strong>en</strong> marcha una campaña basada<br />

<strong>en</strong> varios fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> actuación, <strong>en</strong>tre ellos <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta <strong>en</strong>tre los<br />

médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas palúdicas <strong>de</strong> Cataluña para establecer <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión real <strong>de</strong>l<br />

problema, <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis química, el establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios temporales durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>mia y <strong>de</strong><br />

disp<strong>en</strong>sarios perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los tres principales focos <strong>de</strong> paludismo, <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> topografías médicas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista palúdico, así como los<br />

estudios y proyectos <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to antipalúdico basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> limpieza<br />

<strong>de</strong> pluviales y <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os 198 .<br />

Esta s<strong>en</strong>sibilidad fr<strong>en</strong>te al problema mostrada <strong>en</strong> Cataluña, com<strong>en</strong>zó a hacer<strong>la</strong><br />

suya <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a partir <strong>de</strong> 1920, <strong>en</strong> que se e<strong>la</strong>boró <strong>la</strong> primera<br />

estrategia <strong>de</strong> actuación global, contando para establecer el programa <strong>de</strong> actuación<br />

con el apoyo y el patrocinio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rockefeller Fundation. Así fue como <strong>en</strong> 1920, el<br />

196 La vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el cultivo <strong>de</strong>l arroz y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fiebres palúdicas ya había sido un hecho<br />

seña<strong>la</strong>do por Cavanilles (1795-1797), el cual utilizó <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfica para reforzar <strong>la</strong>s<br />

argum<strong>en</strong>taciones contra el cultivo <strong>de</strong>l arroz, tomando como refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong>l saldo<br />

vegetativo <strong>en</strong> varios pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ribera <strong>de</strong>l Turia <strong>en</strong> dos períodos difer<strong>en</strong>ciados, si<strong>en</strong>do este saldo<br />

positivo <strong>en</strong> el período <strong>en</strong> que no hubo cultivo <strong>de</strong> arroz y negativo <strong>en</strong> el que sí lo hubo. A este respecto<br />

véase el análisis sobre <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Cavanilles realizado por Micó, J.A.; Barona, J.L (1992-93).<br />

197 El tema ha sido específicam<strong>en</strong>te tratado por Peset, M.; Peset J.L. (1972), y ha recibido un<br />

tratami<strong>en</strong>to monográfico <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> Mateu, E. (1987).<br />

198 Cartañá, P. (1933: 133-135).<br />

129


<strong>en</strong>tonces director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar, constituyó <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nominada “Comisión para el Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comarcas palúdicas”, que contaba<br />

como presi<strong>de</strong>nte con el <strong>en</strong>tonces catedrático <strong>de</strong> parasitología Gustavo Pittaluga, cuya<br />

primera actuación consistió <strong>en</strong> crear un grupo técnico <strong>en</strong> el figuraban Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>,<br />

Jiménez <strong>de</strong> Asúa y Emilio Lu<strong>en</strong>go, equipo que se instaló <strong>en</strong> Ta<strong>la</strong>yue<strong>la</strong> -Extremadurapara<br />

hacer un experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lucha antipalúdica, montando <strong>en</strong> un pabellón Docker<br />

un pequeño <strong>la</strong>boratorio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> dieron comi<strong>en</strong>zo a su trabajo <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

portadores <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es, estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> topografía y aguas peligrosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y<br />

localización prefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hembras invernantes 199 . Este sería el núcleo a partir <strong>de</strong>l<br />

cual poco a poco fue ext<strong>en</strong>diéndose <strong>la</strong> lucha antipalúdica <strong>en</strong> años sucesivos, sumando<br />

pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> nuevos consultorios a los que fueron incorporándose<br />

médicos <strong>de</strong> cada localidad. De esta forma se llegó a 1924, <strong>en</strong> que se reguló <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral Antipalúdica 200 como organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dirección, organización y administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña antipalúdica, así como <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar oficialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s zonas palúdicas, y <strong>de</strong> nombrar al personal técnico<br />

<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Junto a el<strong>la</strong>, se crearon comisiones<br />

<strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>bían aportar los recursos locales, y todo ello contando con<br />

el apoyo <strong>de</strong> los facultativos, médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral, los <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sección <strong>de</strong> parasitología y epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Alfonso XIII, los médicos e<br />

ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong>l Parque <strong>de</strong> Sanidad y los médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brigadas <strong>provincia</strong>les.<br />

La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> una zona como <strong>de</strong> palúdica, implicaba <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong><br />

someterse a <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to y profi<strong>la</strong>xis g<strong>en</strong>eral dispuestas por <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s -petrolizaciones, protección mecánica, etc.-, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

disp<strong>en</strong>sarios con dotación apropiada para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> controles hemáticos,<br />

erradicación <strong>de</strong> los anofeles e instauración <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos a los <strong>en</strong>fermos. Tomando<br />

como ejemplo <strong>la</strong>s actuaciones llevadas a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Cáceres, <strong>en</strong> el Delta<br />

<strong>de</strong>l Ebro y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Castellón 201 , <strong>la</strong> lucha antipalúdica partía <strong>de</strong> un estudio<br />

previo <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona que incluía el reservorio -<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> paludismo-, los mosquitos<br />

transmisores, el ambi<strong>en</strong>te palúdico y los sujetos expuestos al contagio.<br />

199 Del Campo, A.; Pita, E. (1933).<br />

200 Reales Decretos <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio y <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1924.<br />

201 Vidal, J.; Del Pino, M. (1931).<br />

130


Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista organizativo, el eje sobre el que <strong>de</strong>scansaron todas <strong>la</strong>s<br />

actuaciones fue el disp<strong>en</strong>sario, <strong>en</strong> cuyas manos quedaba el diagnóstico precoz y el<br />

control terapéutico <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos. En el caso cacereño el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Navalmoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mata llego a ce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad un edificio<br />

<strong>de</strong>stinado a hospital e instituto antipalúdico, que <strong>en</strong> 1925 se constituyó <strong>en</strong> anejo a <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad como refer<strong>en</strong>te para sus alumnos <strong>en</strong> los estudios sobre<br />

paludismo. Los disp<strong>en</strong>sarios antipalúdicos, unas veces con <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia municipal y<br />

bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 202 , y otras veces <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral Antipalúdica, se fueron consolidando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros primarios y<br />

secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a partir <strong>de</strong> 1931 los asimi<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> su estructura. Como<br />

resultado <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones para combatir el paludismo <strong>de</strong> una manera<br />

organizada, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad 203 atribuía <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mortalidad por paludismo observada especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> 1922, a <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña oficial contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong>stacando <strong>de</strong>terminadas<br />

zonas geográficas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que especialm<strong>en</strong>te se conc<strong>en</strong>traban los casos. La mortalidad<br />

por paludismo para el conjunto <strong>de</strong> España <strong>en</strong> 1924 era <strong>de</strong> 0,55 x 10.000 habitantes,<br />

resultando un problema importante <strong>en</strong> Extremadura, algunas <strong>provincia</strong>s andaluzas y<br />

<strong>de</strong>l mediterráneo y algún foco <strong>en</strong> Sa<strong>la</strong>manca y Ciudad Real, aunque su int<strong>en</strong>sidad<br />

también se había visto disminuida consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te,<br />

reproducimos <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong>bidas a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre 1900 y 1924, <strong>en</strong><br />

algunas <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s:<br />

202 La asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios municipales corría a cargo <strong>de</strong> los médicos locales, a los cuales se<br />

les había formado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> mediante cursos específicos<br />

<strong>en</strong>caminados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a su <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el diagnóstico hematológico y clínico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infección palúdica. Del Campo, A. (1933: 565).<br />

203 Mortalidad (1926).<br />

131


Tab<strong>la</strong> II<br />

Comparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por paludismo <strong>en</strong> España (<strong>de</strong>funciones x 10.000<br />

habitantes) <strong>en</strong>tre los años 1900 y 1924<br />

Provincia 1900 1924<br />

Alicante 5,10 2,16<br />

Almería 3,01 0,15<br />

Ávi<strong>la</strong> 4,24 0,91<br />

Badajoz 9,92 2,07<br />

Baleares 2,63 0,26<br />

Barcelona 0,13 0,003<br />

Cáceres 14,86 4,20<br />

Cádiz 5,52 1,42<br />

Castellón 1,13 0,27<br />

Huelva 10,31 2,21<br />

Lérida 0,44 0,12<br />

Má<strong>la</strong>ga 3,79 0,28<br />

Murcia 5,47 1,59<br />

Oviedo 0,89 0,01<br />

Sa<strong>la</strong>manca 4,86 1,54<br />

Sevil<strong>la</strong> 6,81 1,14<br />

Toledo 2,84 0,64<br />

Val<strong>en</strong>cia 1,15 0,40<br />

Val<strong>la</strong>dolid 0,75 0,14<br />

Zamora 2,03 0,30<br />

Zaragoza 0,28 0,04<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad.<br />

132


La lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil<br />

Los oríg<strong>en</strong>es los po<strong>de</strong>mos situar <strong>en</strong> los primeros <strong>en</strong>sayos sobre legis<strong>la</strong>ción<br />

<strong>la</strong>boral realizados <strong>en</strong> los últimos años <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong> los que se int<strong>en</strong>taba regu<strong>la</strong>r<br />

el trabajo <strong>de</strong> los niños, limitando tanto <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> acceso como el número máximo <strong>de</strong><br />

horas que <strong>de</strong>bían trabajar. Pero estos int<strong>en</strong>tos no llegaron a ponerse ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong><br />

práctica, se trabajaban muchas más horas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias y resultaba una<br />

situación común que los niños com<strong>en</strong>zas<strong>en</strong> a trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s a partir <strong>de</strong> los<br />

seis años. Sin embargo, estas circunstancias empezaron a corregirse con <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Dato el 13 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1900, que reguló <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

trabajo y estableció <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar inspecciones <strong>de</strong> control bajo <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> los gobiernos civiles <strong>provincia</strong>les. Tras esta primera <strong>de</strong>mostración<br />

<strong>de</strong> un cierto grado <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización por los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, se alcanzó el<br />

punto álgido con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia <strong>en</strong> 1904, que marcó el mom<strong>en</strong>to<br />

a partir <strong>de</strong>l cual el Estado com<strong>en</strong>zó a asumir como obligación propia <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud infantil. Ésta se <strong>en</strong>contraba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azada por una multiplicidad <strong>de</strong><br />

factores <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacaban <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong>l niño <strong>en</strong> el trabajo, <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s<br />

condiciones higiénicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das obreras, <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres al<br />

mundo <strong>la</strong>boral y <strong>la</strong> elevada mortalidad infantil asociada a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas.<br />

Cuatro años <strong>de</strong>spués, se aprobó un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta ley, que<br />

<strong>en</strong>tre otros aspectos regu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nodrizas, establecía disposiciones<br />

para evitar el abandono <strong>de</strong> los niños, así como <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los<br />

inspectores médicos para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> los asilos infantiles 204 . Como<br />

complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta ley, <strong>en</strong>tre 1912 y 1915 se publicaron varias disposiciones<br />

dirigidas a organizar juntas <strong>provincia</strong>les y locales <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia y<br />

represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad 205 .<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista asist<strong>en</strong>cial, el nivel municipal se había mostrado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo XX pionero <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instituciones b<strong>en</strong>éficas<br />

conocidas con el nombre <strong>de</strong> “Gotas <strong>de</strong> leche” -<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Barcelona com<strong>en</strong>zó a<br />

204 Bágu<strong>en</strong>a, Mª.J. (1992b: 71-73).<br />

205 El 8 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1912 se dictó una Real Or<strong>de</strong>n prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad, el 8 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1911<br />

se publicaron <strong>la</strong>s disposiciones para <strong>la</strong> constitución y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>provincia</strong>les y<br />

locales <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia, y el 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1915 se dictaron <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s para el régim<strong>en</strong> y<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia y represión <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad.<br />

133


funcionar <strong>en</strong> 1904 206 , <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1910 207 y <strong>en</strong> Alicante <strong>en</strong> 1925 208 -, dirigidas a<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los hijos <strong>de</strong> familias pobres cuyas madres, por los motivos<br />

que fuera, no podían dar <strong>la</strong>ctancia natural, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se les proporcionaba <strong>la</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> leche necesaria para el a<strong>de</strong>cuado crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus hijos,<br />

garantizando que este alim<strong>en</strong>to se proporcionara <strong>en</strong> a<strong>de</strong>cuadas condiciones higiénicas<br />

-análisis y esterilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche- a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cumplir una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

educación <strong>sanitaria</strong> a <strong>la</strong>s madres <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el cuidado <strong>de</strong> sus hijos.<br />

La publicación <strong>de</strong> los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Sanidad Municipal y Provincial <strong>en</strong><br />

1925, insistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> garantizar una a<strong>de</strong>cuada asist<strong>en</strong>cia materno-infantil,<br />

que se iniciaba con los cuidados <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer embarazada -el artículo 41 <strong>de</strong>l<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Municipal establecía <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> que cada partido médico<br />

dispusiera <strong>de</strong> un servicio municipal <strong>de</strong> matronas para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

embarazadas pobres- y se complem<strong>en</strong>taba con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong><br />

puericultura y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia infantil, <strong>de</strong> acuerdo con lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma<br />

<strong>provincia</strong>l, que asignaba a <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> su<br />

organización, “[...] para que sirva <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza higiénica a <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> todo cuanto<br />

se refiere a los cuidados <strong>de</strong>l embarazo y crianza <strong>de</strong> los hijos [...]”. Establecía que<br />

<strong>de</strong>bían constar <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong>dicada a comedor <strong>de</strong> embarazadas y <strong>de</strong> madres<br />

<strong>la</strong>ctantes, una segunda <strong>de</strong> gota <strong>de</strong> leche, y <strong>la</strong> tercera <strong>de</strong> casa-cuna. Para hacerse cargo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas instituciones <strong>de</strong>dicadas a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud materno infantil, se precisaba<br />

<strong>de</strong> personal sanitario con una formación específica <strong>en</strong> este campo, para lo cual se<br />

contó a partir <strong>de</strong> 1923 con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura 209 , <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong>l personal especialista -médicos puericultores- <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, que poco a poco fueron<br />

constituyéndose a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el territorio español y que alcanzaron su mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> máximo <strong>de</strong>sarrollo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa republicana.<br />

La situación <strong>sanitaria</strong> con <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> España el Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Segunda Re<strong>pública</strong> al acce<strong>de</strong>r al po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> 1931, todavía se caracterizaba por unas<br />

206 P<strong>la</strong>sència, A. (1991: 174).<br />

207 Navarro Pérez, J. (1997).<br />

208 Perdiguero, E.; Bernabeu, J. (1999).<br />

209 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1923, creando <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura, adscrita al<br />

Consejo Superior <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia.<br />

134


elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> un año, que se mant<strong>en</strong>ían<br />

<strong>de</strong> manera inalterable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía una década y que situaban a España muy por<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno europeo. Esta<br />

situación condujo a que el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> pusiera un especial<br />

énfasis <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ciar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas <strong>sanitaria</strong>s específicas dirigidas a<br />

proteger y mejorar <strong>la</strong> salud infantil. La creación <strong>de</strong> una sección específica <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

infantil <strong>en</strong> el organigrama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, con <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

mortalidad materna, morti-natalidad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> pr<strong>en</strong>atal y preesco<strong>la</strong>r, fue un fiel<br />

reflejo <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong>l nuevo gobierno por <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud infantil, pasando a<br />

ocupar uno <strong>de</strong> los puestos prioritarios <strong>de</strong> su política <strong>sanitaria</strong>.<br />

Experto <strong>en</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>, Marcelino Pascua analizaba <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil <strong>en</strong> España <strong>en</strong> una confer<strong>en</strong>cia pronunciada <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo <strong>de</strong><br />

Madrid al principio <strong>de</strong> su mandato 210 , <strong>de</strong>stacando que el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so experim<strong>en</strong>tado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo era totalm<strong>en</strong>te insufici<strong>en</strong>te, ya que todavía morían <strong>en</strong><br />

España anualm<strong>en</strong>te 80.000 niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un año, 30.000 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> dos años y<br />

20.000 más antes <strong>de</strong> llegar al primer lustro, repres<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> los<br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años un 32% <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad global <strong>en</strong> España. Asimismo,<br />

evi<strong>de</strong>nciaba el importante papel que <strong>de</strong>bía jugar una bu<strong>en</strong>a ori<strong>en</strong>tación profiláctica,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong> mortalidad infantil t<strong>en</strong>ían un<br />

peso importante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y otros factores <strong>de</strong> índole doméstica y<br />

social <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> durante el embarazo y crianza <strong>de</strong>l<br />

niño, así como <strong>la</strong> incultura y falta <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>sanitaria</strong>.<br />

Ante este panorama epi<strong>de</strong>miológico tan poco ha<strong>la</strong>güeño, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad apostó por <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l para poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong>s<br />

estrategias dirigidas a combatir <strong>la</strong> mortalidad infantil. Así, los institutos <strong>provincia</strong>les<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, asumieron <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> emanada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r<br />

c<strong>en</strong>tral. La creación <strong>en</strong> 1933 <strong>de</strong> 50 disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, uno por<br />

<strong>provincia</strong>, con adscripción a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y <strong>la</strong> publicación<br />

<strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong> los Institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> 1935, <strong>en</strong> el que<br />

210 Pascua, M. (1931c).<br />

135


se les atribuía <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong> nacional,<br />

corroboran su papel coordinador, que <strong>en</strong> el caso concreto <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil <strong>de</strong>bería realizarse a través <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una sección<br />

específica <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y <strong>de</strong>l niño, así<br />

como <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> salud física <strong>de</strong> los esco<strong>la</strong>res y adolesc<strong>en</strong>tes 211 .<br />

La creación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, dio pie a que<br />

los médicos <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> puericultor se ocupas<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos servicios, y<br />

partir <strong>de</strong> 1934 se crearon p<strong>la</strong>zas <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s -aunque inicialm<strong>en</strong>te estaba<br />

proyectada una por <strong>provincia</strong>, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>terminaron que <strong>en</strong> Madrid,<br />

Barcelona, Val<strong>en</strong>cia y Sevil<strong>la</strong> fueran dos- 212 . La asignación a los puericultores <strong>de</strong>l<br />

Estado <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios fue <strong>de</strong>cisiva para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> filosofía <strong>de</strong>l<br />

quehacer <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros, don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción individual, se pot<strong>en</strong>ciaban<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tanto <strong>de</strong> manera individual<br />

como <strong>en</strong> un ámbito comunitario. En su organización se contemp<strong>la</strong>ban tres tipos <strong>de</strong><br />

consulta: una “consulta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> pr<strong>en</strong>atal”, dando consejos a <strong>la</strong>s madres, para que<br />

<strong>la</strong> gestación llegase a feliz término y para que el niño naciera <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones<br />

<strong>de</strong> vitalidad, recom<strong>en</strong>dando a <strong>la</strong>s primeras <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>to oportuno <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

dirigirse a un tocólogo o una comadrona y facilitando a los pobres el material<br />

necesario para una bu<strong>en</strong>a asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l parto, que t<strong>en</strong>diera particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a evitar <strong>la</strong><br />

infección puerperal. Una segunda consulta <strong>de</strong> “<strong>la</strong>ctantes”, que hacía propaganda <strong>en</strong><br />

favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, vigi<strong>la</strong>ba el crecimi<strong>en</strong>to normal <strong>de</strong>l niño, y se <strong>en</strong>cargaba<br />

<strong>de</strong> vacunarlo contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables, llevando a cabo a<strong>de</strong>más el<br />

tratami<strong>en</strong>to profiláctico y <strong>en</strong> su caso el curativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diarreas estivales, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

más importantes causas <strong>de</strong> mortalidad infantil. Por último, <strong>la</strong> tercera consulta, <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

“<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r”, se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong>l diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anormalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l niño y <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infecciones <strong>en</strong> esta edad. Una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>bía quedar<br />

c<strong>la</strong>ra, que el servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil <strong>de</strong>bía ser un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

morbilidad y mortalidad infantil <strong>en</strong> todos los períodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, todas <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong> él emanas<strong>en</strong> <strong>de</strong>bían girar alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, divulgación y<br />

211 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos Provinciales <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e,<br />

publicado el 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935.<br />

212 Boix, J. (1979: 15-16).<br />

136


estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y <strong>la</strong> puericultura, sin llegar a convertirse nunca <strong>en</strong><br />

consultorios <strong>de</strong> niños ni policlínicas infantiles.<br />

3.4.3. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong><br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística como disciplina capaz <strong>de</strong> proporcionar una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s bases ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>en</strong> España com<strong>en</strong>zó a vivir sus primeros<br />

impulsos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, con un cierto retraso respecto<br />

a los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno. No obstante, y a pesar <strong>de</strong> que no se escatimó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> disposiciones legis<strong>la</strong>tivas con <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> hacer efectiva <strong>la</strong> puesta<br />

<strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> registros capaces <strong>de</strong> proporcionar estadísticas <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>s<br />

213 , <strong>la</strong> realidad fue que “[...] <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> medios y <strong>de</strong> constancia hicieron caer<br />

<strong>en</strong> el olvido tantas y tan repetidas disposiciones [...]” 214 .<br />

Dado el papel protector <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> concedido a <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, parece que el punto <strong>de</strong> partida para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una<br />

estadística exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>mográfico-sanitario partió <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong><br />

este órgano <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> conocer <strong>de</strong> manera más precisa los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos sanitarios <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to. Así, mediante una or<strong>de</strong>n publicada <strong>en</strong> 1879<br />

si<strong>en</strong>do director g<strong>en</strong>eral Ibáñez Al<strong>de</strong>coa, se <strong>en</strong>cargaba al negociado <strong>de</strong> estadística <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sección <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y<br />

Sanidad, publicar <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> los Boletines M<strong>en</strong>suales <strong>de</strong><br />

Estadística Demográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> e Is<strong>la</strong>s Adyac<strong>en</strong>tes, cuya fu<strong>en</strong>te<br />

resultarían ser los datos recogidos <strong>en</strong> los municipios para el registro civil y que se<br />

<strong>en</strong>viaban al gobierno civil, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se e<strong>la</strong>boraba un resum<strong>en</strong> <strong>provincia</strong>l que era<br />

el que llegaba al m<strong>en</strong>cionado negociado <strong>de</strong> estadística.<br />

En una primera etapa que duró <strong>en</strong>tre 1879 y 1884, el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l Boletín se<br />

c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> ofrecer resúm<strong>en</strong>es, agrupados por <strong>provincia</strong>s y localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />

10.000 habitantes, <strong>de</strong> los nacimi<strong>en</strong>tos –difer<strong>en</strong>ciando su orig<strong>en</strong> legítimo o natural- y<br />

213 Sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España, véase el monográfico <strong>de</strong>l<br />

Primer Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua, Madrid, Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, 1992, con importantes<br />

aportaciones como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Bernabeu, J. (1992a), Rodríguez Ocaña, E. (1992a) y Martínez Navarro, J.F.<br />

(1992).<br />

214 Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> Estadística Demográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> e Is<strong>la</strong>s Adyac<strong>en</strong>tes (1880).<br />

137


<strong>de</strong>funciones -por edad y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s provocaron-. Interrumpida su<br />

publicación y tras un paréntesis <strong>de</strong> varios años, hubo que esperar a 1888 para que<br />

viese <strong>la</strong> luz el Boletín <strong>de</strong> Sanidad, cuya publicación se mantuvo hasta 1896. El<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> este Boletín resultaba más ambicioso que el <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera etapa pues<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> recoger estadísticas <strong>de</strong> morbi-mortalidad, contemp<strong>la</strong>ba otras secciones<br />

sobre memorias <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos balnearios, legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong>, sanidad<br />

marítima, vacunaciones, consumo <strong>de</strong> carnes y estadísticas sobre los ingresos<br />

hospita<strong>la</strong>rios, asist<strong>en</strong>cias realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro y partes <strong>de</strong> los<br />

sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina c<strong>la</strong>sificados por <strong>provincia</strong>s. En cualquier caso, si hubo una<br />

característica común a los dos períodos <strong>en</strong> los que aparecieron estas publicaciones,<br />

fue <strong>la</strong> irregu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> información con aus<strong>en</strong>cia sistemática <strong>de</strong> datos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminados distritos <strong>de</strong> algunas <strong>provincia</strong>s y <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te falta <strong>de</strong> uniformidad <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> información, cuya consecu<strong>en</strong>cia final fue que el <strong>en</strong>orme valor pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información recogida <strong>en</strong> esta publicación se viera frustrado 215 . La reinstauración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1899, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Carlos María Cortezo,<br />

vio un nuevo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> publicación periódica <strong>de</strong> estadísticas<br />

<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s, sin embargo esto no se consiguió hacer efectivo hasta <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

La Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dó <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

estadísticas <strong>sanitaria</strong>s a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior 216 , <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

volvió a retomarse <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Boletín m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico<br />

<strong>sanitaria</strong>, interrumpida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1896. Aunque <strong>la</strong> serie se inició <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1905, con<br />

un cont<strong>en</strong>ido correspondi<strong>en</strong>te al primer semestre <strong>de</strong> 1904, hasta finales <strong>de</strong> 1909 no se<br />

convirtió <strong>en</strong> realidad <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> estas estadísticas 217 , reconociéndose <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l primer número <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s que se iba a <strong>en</strong>contrar<br />

este proyecto, dada “[...]<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> hábitos sociales para cooperar a <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong><br />

sanidad y don<strong>de</strong> no existe, como <strong>en</strong> otras partes, un organismo perfecto montado con<br />

todos los elem<strong>en</strong>tos necesarios para ejecutar con rapi<strong>de</strong>z y exactitud esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />

215 Bernabeu, J. (1992a).<br />

216 Capítulo XIV, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los artículos 180 a 189.<br />

217 Por Real Or<strong>de</strong>n 20 julio <strong>de</strong> 1909, el Ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación Alba, autorizaba a <strong>la</strong> Inspección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior para publicar este Boletín con carácter m<strong>en</strong>sual, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> dar a<br />

conocer el estado sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación.<br />

138


<strong>la</strong>bor [...]” 218 . En un primer apartado, el Boletín recogía <strong>la</strong>s observaciones<br />

meteorológicas <strong>de</strong>l mes, para dar cu<strong>en</strong>ta a continuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad, mortalidad<br />

g<strong>en</strong>eral -ésta se reducía al nivel <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>- y mortalidad específica por<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>en</strong> los pueblos cabeza <strong>de</strong> partido y pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />

10.000 habitantes, g<strong>en</strong>erada a partir <strong>de</strong> los partes diarios <strong>en</strong>viados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los juzgados<br />

municipales. Respecto a <strong>la</strong> información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> morbilidad, los datos<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas o epidémicas merecían un lugar<br />

prefer<strong>en</strong>te ya que “[...] no se <strong>de</strong>be olvidar que es hoy un axioma fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>tre<br />

los higi<strong>en</strong>istas que <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>sanitaria</strong>s tomadas contra <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, está <strong>en</strong> razón directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> prontitud con que se conoc<strong>en</strong>,<br />

aís<strong>la</strong>n y combat<strong>en</strong> los primeros casos <strong>de</strong>l mal [...]” 219 .<br />

Aunque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los albores <strong>de</strong>l siglo ya se habían dictado disposiciones con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas pasara a constituir una<br />

práctica regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> los médicos 220 , <strong>la</strong> realidad distaba mucho <strong>de</strong> que esta<br />

práctica fuera un hecho cotidiano, y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> implicación <strong>de</strong> los médicos era el<br />

principal <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante <strong>de</strong>l fracaso <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong> información. Aunque el<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal <strong>de</strong> 1925 volviese a recordar a los inspectores<br />

municipales su responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong> morbilidad, <strong>la</strong><br />

voluntad <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>dor no suponía estímulo sufici<strong>en</strong>te y fue necesario que se hicies<strong>en</strong><br />

cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Francisco Murillo <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> Primo <strong>de</strong><br />

Rivera, y sobre todo Marcelino Pascua con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, para<br />

que <strong>la</strong> situación com<strong>en</strong>zase a adquirir un rumbo difer<strong>en</strong>te 221 . Pascua había recibido<br />

218 Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> (1909).<br />

219 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

220 La Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1900 a cargo <strong>de</strong> Francisco <strong>de</strong> Cortejar<strong>en</strong>a y <strong>la</strong> <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />

1901 a cargo <strong>de</strong> Ángel Pulido, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> directores g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad respectivam<strong>en</strong>te,<br />

obligaban a los médicos <strong>la</strong> notificación <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos diagnosticados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

infecciosa al sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> medicina, especificando <strong>la</strong> segunda Circu<strong>la</strong>r como <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria <strong>la</strong> peste, fiebre amaril<strong>la</strong>, cólera lepra, virue<strong>la</strong>, sarampión, escar<strong>la</strong>tina, difteria,<br />

tifus exantemático, fiebre tifoi<strong>de</strong>a y tuberculosis.<br />

221 Precisam<strong>en</strong>te será Murillo <strong>en</strong> 1926, qui<strong>en</strong> pondrá <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> nuevo <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> un Boletín<br />

Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, que posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1932 dio paso a <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong><br />

Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se pasó <strong>de</strong> un cont<strong>en</strong>ido predominante <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong>dicados a<br />

<strong>la</strong> microbiología <strong>en</strong> sus primeros números, a una creci<strong>en</strong>te publicación posterior <strong>de</strong> artículos sobre<br />

epi<strong>de</strong>miología y administración <strong>sanitaria</strong>. Durante <strong>la</strong> etapa republicana se publicó a<strong>de</strong>más un Boletín<br />

con carácter semanal, a partir <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> morbimortalidad <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados por los Inspectores<br />

Municipales <strong>de</strong> Sanidad. Rodríguez Ocaña, E. (1992a) y Marset, P.; Rodríguez Ocaña, E.; Sáez, J.M.<br />

(1998).<br />

139


una formación específica <strong>en</strong> instituciones norteamericanas, para poner <strong>en</strong> marcha el<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estadísticas <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, gracias a<br />

<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración y el apoyo económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rockefeller Foundation 222 . Esta<br />

formación específica <strong>en</strong> <strong>de</strong>mografía y estadística <strong>sanitaria</strong>, fue <strong>la</strong> que hizo posible<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to que él dirigía se e<strong>la</strong>boras<strong>en</strong> los primeros estudios<br />

analíticos epi<strong>de</strong>miológicos serios, c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> análisis que incluían series<br />

cronológicas prolongadas sobre mortalida<strong>de</strong>s específicas, que hacían posible a<strong>de</strong>más<br />

establecer estudios comparados con otros países 223 .<br />

3.5. La organización profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong><br />

3.5.1. Los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad<br />

El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tralizador propuesto por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 <strong>en</strong> lo<br />

refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>, comportaba importantes dificulta<strong>de</strong>s para<br />

mant<strong>en</strong>er un sistema <strong>de</strong> información y control perman<strong>en</strong>te y eficaz tanto <strong>de</strong>l estado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l territorio español, como <strong>de</strong> los profesionales<br />

que <strong>en</strong> él ejercían <strong>la</strong>s distintas ramas <strong>sanitaria</strong>s. La estructura <strong>sanitaria</strong> periférica, con<br />

los gobernadores civiles como máxima autoridad, <strong>de</strong>bían estar informados <strong>de</strong> lo que<br />

sucedía <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos judiciales <strong>en</strong> que se dividía su territorio, y esta<br />

<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección y transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>sanitaria</strong> fue <strong>la</strong> que se atribuyó a<br />

<strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y cirugía, farmacia y veterinaria.<br />

El capítulo XIII <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad titu<strong>la</strong>do “De los Sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />

Sanidad”, establecía <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>en</strong> cada partido judicial hubiese tres<br />

sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad, uno <strong>de</strong> medicina y cirugía, otro <strong>de</strong> farmacia y otro <strong>de</strong><br />

veterinaria, cargos que con carácter puram<strong>en</strong>te honorífico correspondía nombrar a los<br />

gobernadores civiles <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>. Los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong><br />

obligación <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r porque ninguna persona ejerciese <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia médica o sus ramas<br />

222 Rodríguez Ocaña, E.; Bernabeu, J.; Barona, J.L. (1996); Rodríguez Ocaña, E. (2000) y Weindling,<br />

P. (2000).<br />

223 Algunos <strong>de</strong> estos trabajos se publicaban <strong>en</strong> el Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

(1929, 1930, 1931a, 1931b). Pero a<strong>de</strong>más Pascua publicó varios folletos y monografías <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

colección <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estadísticas <strong>sanitaria</strong>s que dirigía, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que merec<strong>en</strong> especial<br />

140


auxiliares, tales como cirujanos <strong>de</strong>ntistas, practicantes, matronas o parteras, sin el<br />

correspondi<strong>en</strong>te título, poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gobernador cualquier<br />

irregu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> estas profesiones 224 . A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> comprobar los títulos<br />

<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos profesionales, los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina t<strong>en</strong>ían como<br />

responsabilidad <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y actualización periódica <strong>de</strong> un registro con los datos<br />

g<strong>en</strong>erales y nominales, por categoría profesional, <strong>de</strong> todos ellos, haci<strong>en</strong>do llegar a <strong>la</strong><br />

autoridad <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l una actualización semestral <strong>de</strong> estos listados.<br />

La inspección y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sustancias alim<strong>en</strong>ticias era otra <strong>de</strong> sus<br />

funciones, como repres<strong>en</strong>tantes técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía alim<strong>en</strong>taria, y para <strong>de</strong>limitar y<br />

difer<strong>en</strong>ciar sus compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> veterinaria, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1855 resolvió que sería compet<strong>en</strong>cia exclusiva <strong>de</strong> éstos últimos<br />

<strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> animales <strong>de</strong> sangre cali<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> sus embutidos y conservas,<br />

confiando <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más, incluy<strong>en</strong>do pescados, a los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />

medicina y farmacia. Y otra importante función atribuida a los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />

medicina era <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, emiti<strong>en</strong>do al gobernador informes<br />

periódicos sobre <strong>la</strong> patología preval<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to, y sobre todo dando cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> cualquier brote epidémico <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> actuación. En el caso <strong>de</strong><br />

los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> farmacia, su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección <strong>la</strong> <strong>de</strong>bían ejercer sobre los<br />

farmacéuticos, herbo<strong>la</strong>rios, drogueros, especieros y sobre todos los que e<strong>la</strong>boras<strong>en</strong> o<br />

v<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> sustancias medicam<strong>en</strong>tosas o v<strong>en</strong><strong>en</strong>osas, <strong>en</strong>cargándose a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> visitar<br />

todas <strong>la</strong>s boticas nuevas con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> garantizar su a<strong>de</strong>cuación. Finalm<strong>en</strong>te, los<br />

sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> veterinaria estaban <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> supervisar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

veterinarios, albéitares, herradores, castradores y <strong>de</strong>más personas que ejercies<strong>en</strong> total<br />

o parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> veterinaria.<br />

Estas funciones quedaban ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>s<br />

Sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> Sanidad interior <strong>de</strong>l Reino, <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1848, que fue el<br />

que regía <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> estos profesionales, incluso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> promulgarse <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> Sanidad. El artículo 27 <strong>de</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to disponía que “[...]Como comp<strong>en</strong>sación<br />

<strong>de</strong> los gastos que han <strong>de</strong> originarse a los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> Sanidad, <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño<br />

m<strong>en</strong>ción <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>dicó a La mortalidad infantil <strong>en</strong> España (1934) y La mortalidad específica <strong>en</strong><br />

España (1934-35).<br />

141


<strong>de</strong>l cargo que se les confía por este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, gozarán por ahora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos terceras<br />

partes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s multas o p<strong>en</strong>as pecuniarias que se impongan gubernativa o<br />

judicialm<strong>en</strong>te por cualquiera infracción, intrusión, contrav<strong>en</strong>ción, falta o <strong>de</strong>scuido <strong>en</strong><br />

el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l ramo sanitario; t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do sólo <strong>de</strong>recho a<br />

dichas dos terceras partes el sub<strong>de</strong>legado o sub<strong>de</strong>legados que hubies<strong>en</strong> hecho <strong>la</strong>s<br />

rec<strong>la</strong>maciones sobre que recaiga <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a [...]”. Como se aprecia <strong>en</strong> estas líneas, <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor ejercida por estos profesionales no t<strong>en</strong>ía contrapartida económica alguna,<br />

proporcionando como máxima comp<strong>en</strong>sación el servir <strong>de</strong> mérito para su carrera<br />

profesional, a pesar <strong>de</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el colectivo <strong>de</strong> profesionales se hicieran int<strong>en</strong>tos<br />

por constituirse <strong>en</strong> un cuerpo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración y con un sueldo fijo<br />

como comp<strong>en</strong>sación al trabajo prestado. La pérdida <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> sus atribuciones con<br />

el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los inspectores <strong>de</strong> carnes a partir <strong>de</strong> 1859, y <strong>la</strong> importancia<br />

concedida por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad a <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> el control y registro <strong>de</strong><br />

los profesionales sanitarios, <strong>de</strong>bieron hacer s<strong>en</strong>tir peligrar <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> este<br />

grupo profesional, sin embargo una Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1865 reconocía <strong>la</strong><br />

vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> 1848 <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con sus<br />

atribuciones, al tiempo que p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> que el Estado asumiese<br />

nuevas cargas, corroborando <strong>la</strong> comp<strong>en</strong>sación económica marcada <strong>en</strong> el artículo 27<br />

<strong>de</strong>l citado reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

Hubo <strong>de</strong> llegar el año 1891 para que los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina vieran<br />

recomp<strong>en</strong>sada su <strong>la</strong>bor con una gratificación económica pre<strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. La am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera<br />

que había hecho su aparición <strong>en</strong> España un año antes, precipitó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> unas<br />

inspecciones médicas temporales <strong>de</strong> distrito y <strong>de</strong> región 225 , con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

establecer una vigi<strong>la</strong>ncia continua que permitiera <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> cualquier<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad que pudiera repres<strong>en</strong>tar el inicio <strong>de</strong> una nueva epi<strong>de</strong>mia. Estas<br />

inspecciones médicas recayeron sobre los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina pues el propio<br />

director g<strong>en</strong>eral, Carlos Cortel, reconocía el problema que suponía el hecho evi<strong>de</strong>nte<br />

y frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad por parte <strong>de</strong> los<br />

224 Asistimos a una etapa <strong>en</strong> que el intrusismo resultaba una situación muy frecu<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido <strong>en</strong> gran<br />

medida a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>.<br />

225 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1891.<br />

142


médicos: “[...] Todos sabemos que el obstáculo principal a que se conozca <strong>la</strong> verdad<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> aparecer alguna epi<strong>de</strong>mia, es <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> que los médicos <strong>de</strong> los<br />

pueblos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran, y el temor <strong>de</strong> atraer contra sí, por <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones que otros<br />

repugnan y que a muchos contrarían, <strong>la</strong> malquer<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong>emistad <strong>de</strong> los habitantes,<br />

y a veces por <strong>de</strong>sgracia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los puntos <strong>en</strong> que resi<strong>de</strong>n y ejercitan su<br />

profesión. Incorrecto y hasta vergonzoso semejante proce<strong>de</strong>r, se explica, y sería vivir<br />

fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad no partir <strong>de</strong> ese hecho, para buscar fuera <strong>de</strong> él su necesario<br />

remedio [...]” 226 . Éste era pues el motivo <strong>de</strong> su reiterada insist<strong>en</strong>cia sobre el<br />

importante servicio <strong>de</strong> los inspectores sobre <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia continua y el aviso<br />

oportuno y rápido ante cualquier sospecha <strong>de</strong> lo que pudiera suponer el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia colérica.<br />

Así fue como el nombrami<strong>en</strong>to personal <strong>de</strong> los nuevos cargos no se hizo<br />

esperar, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> propia Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>la</strong> que los emitiera a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong>l mismo mes <strong>de</strong> febrero <strong>en</strong> que se publicó <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

inspecciones, estableci<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> remuneración que cada inspector<br />

percibiría m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te “[...] a título <strong>de</strong> dietas e in<strong>de</strong>mnización por los gastos <strong>de</strong><br />

tras<strong>la</strong>ción material que se le origin<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> su misión [...]” 227 y a cargo<br />

<strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l.<br />

La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones médicas temporales fue el más c<strong>la</strong>ro<br />

prece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l cuerpo técnico inspector que iba a formar parte <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

organización <strong>sanitaria</strong> propuesto por <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1904, por<br />

<strong>la</strong> cual “[...] los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> cada partido o distrito serán inspectores<br />

<strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l mismo, don<strong>de</strong> residirán, y serán secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta<br />

municipal. Cuando hubiere más <strong>de</strong> uno, t<strong>en</strong>drá dichas atribuciones el más antiguo,<br />

<strong>en</strong>tre antigüeda<strong>de</strong>s iguales, el que t<strong>en</strong>ga título profesional superior, y <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

títulos el <strong>de</strong> mayores méritos [...]” 228 .<br />

226 Oficio <strong>de</strong>l Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad al gobernador civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, para que<br />

transmita instrucciones a los inspectores sanitarios <strong>de</strong> esa <strong>provincia</strong>. A.D.P.V., D.2.2., caja 159.<br />

227 Nombrami<strong>en</strong>to como inspector sanitario <strong>de</strong>l partido judicial <strong>de</strong> Gandia al sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> medicina<br />

<strong>de</strong>l mismo, D. Miguel Oller Cardona, con <strong>la</strong> gratificación m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> 250 pesetas. A.D.P.V., D.2.2.,<br />

caja 159.<br />

228 Artículo 76 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904.<br />

143


Esto supuso que muchos <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina pasaran a ost<strong>en</strong>tar<br />

el cargo <strong>de</strong> inspectores <strong>de</strong> sanidad, figura que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces realizó <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica, atribuida anteriorm<strong>en</strong>te a los sub<strong>de</strong>legados, a qui<strong>en</strong>es<br />

únicam<strong>en</strong>te les restaba <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> resumir <strong>la</strong>s estadísticas <strong>en</strong>viadas por los<br />

inspectores municipales, actuando <strong>de</strong> transmisores <strong>de</strong> <strong>la</strong> información al inspector<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad.<br />

La función principal <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados quedó, por tanto, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> comprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

legitimidad <strong>de</strong> los títulos y al ejercicio profesional. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión y registro<br />

<strong>de</strong> los títulos profesionales, formaban listas nominales, con altas y bajas, con <strong>la</strong><br />

obligación <strong>de</strong> <strong>en</strong>viar copias <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> cada año, al gobernador civil, al<br />

inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, al inspector <strong>provincia</strong>l y al sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> farmacia.<br />

En re<strong>la</strong>ción con los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> veterinaria, el artículo 79 establecía que “[...]<br />

llevarán <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> los ganados <strong>de</strong> su distrito, y <strong>la</strong>s remitirán directam<strong>en</strong>te al<br />

inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad. La comprobación <strong>de</strong> existir una epizootia o<br />

<strong>en</strong>fermedad contagiosa <strong>en</strong> los ganados o animales domésticos, que no haya sido<br />

advertida oficialm<strong>en</strong>te al inspector <strong>provincia</strong>l por el sub<strong>de</strong>legado <strong>de</strong> veterinaria <strong>de</strong>l<br />

distrito, será causa sufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l cargo, siempre que el mal tuviere<br />

más <strong>de</strong> un mes <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia al conocerlo el dicho inspector [...]”. En otro apartado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> norma legis<strong>la</strong>tiva se recogía <strong>de</strong> forma ambigua y sin especificar cantida<strong>de</strong>s, el<br />

<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> estos profesionales a percibir retribuciones por revisión <strong>de</strong> títulos,<br />

apertura <strong>de</strong> farmacias y dietas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ser requeridos por <strong>la</strong> autoridad <strong>sanitaria</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más los que ost<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> el puesto <strong>de</strong> inspectores municipales también percibirían<br />

<strong>la</strong> retribución correspondi<strong>en</strong>te a este cargo.<br />

En realidad, <strong>la</strong> red inspectora que p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> Sanidad hacía<br />

hasta cierto punto innecesaria <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> unos sub<strong>de</strong>legados a los que<br />

únicam<strong>en</strong>te les quedaba <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r el ejercicio profesional,<br />

circunstancia que, con el paso <strong>de</strong>l tiempo, se fue haci<strong>en</strong>do cada vez más evi<strong>de</strong>nte<br />

hasta <strong>en</strong>contrar su <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce final con <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> este cuerpo profesional, al<br />

llegar al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l gobierno republicano. Así, por Decreto <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1933, se<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y farmacia y se dispuso <strong>la</strong><br />

amortización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacantes, transfiri<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s funciones que estos profesionales<br />

144


v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sempeñando, a los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad y a los negociados<br />

<strong>de</strong> farmacia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les. En los artículos 3º y 4º<br />

<strong>de</strong>l Decreto se establecía que “[...] A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> este Decreto, el<br />

registro <strong>de</strong> títulos se llevará a cabo con carácter gratuito por <strong>la</strong>s inspecciones<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad, quedando suprimido por innecesario el visado <strong>de</strong><br />

certificaciones. Todos los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y farmacia harán <strong>en</strong>trega a los<br />

inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> los libros <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> los títulos [...]”.<br />

3.5.2. El cuerpo <strong>de</strong> sanidad marítima<br />

El interés concedido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los<br />

servicios <strong>de</strong> sanidad marítima, quedó pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su capítulo IV, <strong>en</strong> el cual se<br />

p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> crear <strong>la</strong>s direcciones especiales <strong>de</strong> sanidad marítima y <strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>sificar los puertos españoles, <strong>de</strong> acuerdo con su importancia mercantil y <strong>sanitaria</strong>.<br />

El personal asignado a los puertos c<strong>la</strong>sificados como <strong>de</strong> primera se componía <strong>de</strong> un<br />

director, un secretario, un médico primero <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves, uno segundo, un<br />

intérprete, un oficial <strong>de</strong> secretaría, dos escribi<strong>en</strong>tes, dos patrones <strong>de</strong> falúa y nueve<br />

marineros. Los puertos <strong>de</strong> segunda <strong>de</strong>bían estar dotados <strong>de</strong> un director médico<br />

primero <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves, un médico segundo, un secretario, un oficial, un<br />

escribi<strong>en</strong>te, un intérprete, un ce<strong>la</strong>dor, un patrón <strong>de</strong> falúa y seis marineros. Los <strong>de</strong><br />

tercera, un director médico <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves, un secretario, ce<strong>la</strong>dor, escribi<strong>en</strong>te,<br />

patrón <strong>de</strong> falúa y cuatro marineros. En cuanto a <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> este personal, <strong>la</strong> ley<br />

remitía a <strong>la</strong> próxima publicación <strong>de</strong> un supuesto reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica no vio<br />

<strong>la</strong> luz hasta 1887, y el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> sanidad marítima distó<br />

durante muchos años <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos propuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada ley.<br />

Una vez más, <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica fue el motor <strong>de</strong> los primeros int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

adscripción <strong>de</strong> personal a estos servicios, al crear <strong>en</strong> 1867 con un presupuesto<br />

específico, <strong>la</strong>s direcciones especiales <strong>de</strong> sanidad marítima, cuyos máximos<br />

responsables serían los directores especiales <strong>de</strong> sanidad marítima. Sus funciones se<br />

c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> garantizar <strong>la</strong> exactitud <strong>de</strong> los libros <strong>de</strong> registro e interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos sanitarios, e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estadística m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> buques y<br />

remitir<strong>la</strong> al gobernador, cuidar <strong>de</strong> <strong>la</strong> salubridad y limpieza <strong>de</strong> los puertos a su cargo,<br />

145


expedir <strong>la</strong>s pat<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sanidad, imponer <strong>la</strong>s multas a los capitanes <strong>de</strong> los buques<br />

cuando fuera necesario, realizar personalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> naves <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong>l<br />

médico consultor, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral ser los “jefes superiores <strong>en</strong> el puerto” 229 . Pero <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to posterior que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>se estas funciones, <strong>de</strong>terminó que<br />

este primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizar un cuerpo técnico <strong>de</strong> sanidad marítima se evaporase<br />

y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> situación profesional <strong>de</strong> los médicos <strong>de</strong> sanidad marítima<br />

quedaba sujeta al capricho <strong>de</strong> <strong>la</strong> opción política <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to:<br />

“[…] Se mudan <strong>de</strong> continuo estos funcionarios, quitándolos y<br />

poniéndolos caprichosam<strong>en</strong>te, conforme <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los hombres<br />

políticos que ejerc<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia amistosa o que se hac<strong>en</strong> al contrario<br />

temer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación <strong>de</strong>l Estado. Basta que un diputado,<br />

un candidato ministerial lo exija, para que <strong>de</strong>saparezca el Director <strong>de</strong> un<br />

puerto y sea reemp<strong>la</strong>zado por otro, ni más <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> el ramo, ni<br />

adornado <strong>de</strong> mayor probidad profesional. Las p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> baños<br />

y <strong>de</strong> Directores especiales <strong>de</strong> Sanidad marítima, son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas a<br />

satisfacer <strong>la</strong>s concupisc<strong>en</strong>cias médico-políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, con<br />

grandísimo perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación […]” 230 .<br />

Esta <strong>de</strong>plorable situación <strong>de</strong>terminaba que al no acce<strong>de</strong>r a los puestos por<br />

oposición, el personal a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad marítima no tuviera <strong>la</strong><br />

formación técnica que requería el puesto. Por ello, no era raro <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

revistas ci<strong>en</strong>tíficas voces que <strong>de</strong>nunciaban <strong>la</strong> situación y exigían una mayor<br />

profesionalidad <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> unos puestos que <strong>de</strong>bían proveerse <strong>en</strong> una<br />

oposición y que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> valorar los conocimi<strong>en</strong>tos especiales <strong>de</strong> sanidad<br />

marítima, exigiera el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> idiomas 231 .<br />

229 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867, mandando observar varias reg<strong>la</strong>s sobre sanidad marítima,<br />

mi<strong>en</strong>tras se discut<strong>en</strong>, aprueban y publican los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> este servicio.<br />

230 Sanidad marítima (1874).<br />

231 En este s<strong>en</strong>tido cabe <strong>de</strong>stacar algunos artículos publicados <strong>en</strong> 1874 <strong>en</strong> El Siglo Médico como el <strong>de</strong><br />

Carlán, D., el <strong>de</strong> Sobrino, F., o el anónimo que lleva por título “El movimi<strong>en</strong>to continuo”.<br />

146


Pero esta aspiración no fue una realidad hasta <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />

sanidad marítima <strong>en</strong> 1886 232 , mediante el cual se transformaron <strong>en</strong> funcionarios <strong>de</strong>l<br />

estado, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación, todos los empleados que <strong>en</strong><br />

aquel mom<strong>en</strong>to formaban parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los puertos y<br />

<strong>la</strong>zaretos, y se exigía que los nuevos ingresos <strong>de</strong> personal se realizaran probando su<br />

sufici<strong>en</strong>cia mediante concurso oposición. La cualificación exigida para <strong>de</strong>sempeñar<br />

los cargos <strong>de</strong> directores y secretarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>zaretos y direcciones <strong>de</strong> puertos <strong>de</strong><br />

primera, segunda y tercera c<strong>la</strong>se, así como los directores <strong>de</strong> cuarta era <strong>la</strong> <strong>de</strong> ser<br />

médicos, mi<strong>en</strong>tras que los secretarios <strong>de</strong> éstas últimas podrían ser médicos o<br />

farmacéuticos. Constituía un requisito indisp<strong>en</strong>sable <strong>en</strong> cualquier caso, hab<strong>la</strong>r<br />

francés, y circunstancia meritoria conocer otros idiomas.<br />

La creación <strong>de</strong> este primer cuerpo <strong>de</strong> sanidad obviam<strong>en</strong>te no fue un hecho<br />

casual, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que tuvo lugar <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a Restauración<br />

Borbónica. Las reformas administrativas para dar consist<strong>en</strong>cia a los cuerpos<br />

especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración y terminar con los continuos cambios y ceses <strong>de</strong><br />

personal, el int<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>slindar <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> política, se<br />

convirtió <strong>en</strong> el paso necesario para alcanzar una mayor estabilidad política al tiempo<br />

que una mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l estado. El Real Decreto para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l nuevo cuerpo<br />

también aprobó <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad marítima, que compr<strong>en</strong>día<br />

98 directores médicos <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> naves, 35 secretarios médicos, 3 médicos <strong>de</strong> bahía<br />

y 3 médicos <strong>de</strong> consigna, así como 48 médicos supl<strong>en</strong>tes. Pero este importante<br />

impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta no tuvo <strong>la</strong> duración esperada,<br />

pues <strong>en</strong> el último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo <strong>la</strong> importante disminución <strong>en</strong> los presupuestos<br />

<strong>de</strong>terminó una reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> médicos y <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong> material sanitario <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s estaciones marítimas 233 .<br />

En 1899 al tomar <strong>la</strong>s ri<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> materiales –a lo cual contribuyeron <strong>en</strong> gran<br />

medida <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> puertos- que permitieron poner <strong>en</strong> práctica los avances<br />

tecnológicos propios <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> manera que a todas <strong>la</strong>s estaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong><br />

primera y segunda c<strong>la</strong>se pronto se les dotó <strong>de</strong> aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sratización y estufas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección por vapor a presión. De manera simi<strong>la</strong>r, los cinco <strong>la</strong>zaretos que había <strong>en</strong><br />

232 Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1886, reorganizando el Cuerpo <strong>de</strong> Sanidad Marítima.<br />

147


España quedaron reducidos a dos, el <strong>de</strong> Mahón <strong>en</strong> el Mediterráneo, y el <strong>de</strong> San<br />

Simón (Vigo) <strong>en</strong> el Atlántico, que a partir <strong>de</strong> 1908 com<strong>en</strong>zaron a dotarse <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección más precisos, se proveyeron <strong>de</strong> camas y mobiliario para<br />

<strong>la</strong>s hospe<strong>de</strong>rías y <strong>en</strong>fermerías, y se organizó el personal <strong>de</strong> estas estaciones <strong>sanitaria</strong>s<br />

conforme a un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> armonía con los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y tratados<br />

internacionales 234 . En este contexto, el personal adscrito al cuerpo <strong>de</strong> sanidad<br />

marítima se fue adaptando a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, incorporando a sus<br />

funciones clásicas otras como <strong>la</strong> vacunación y revacunación <strong>de</strong> tripu<strong>la</strong>ción y<br />

pasajeros, o <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea. En 1927, <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Puertos y Fronteras contaba con un total <strong>de</strong> 74<br />

médicos adscritos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los secretarios intérpretes y <strong>de</strong>l personal auxiliar<br />

correspondi<strong>en</strong>te 235 .<br />

3.5.3. El cuerpo <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res<br />

La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> medicina y cirugía, farmacia y<br />

veterinaria se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción liberal <strong>de</strong> que el Estado <strong>de</strong>bía<br />

hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los pobres m<strong>en</strong>esterosos, i<strong>de</strong>a que com<strong>en</strong>zó a ponerse <strong>de</strong><br />

manifiesto a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l “bi<strong>en</strong>io<br />

progresista” (1854-1856), se puso <strong>en</strong> práctica el primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> garantizar <strong>en</strong> todos<br />

los pueblos <strong>de</strong> España una asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> mínima <strong>de</strong> carácter b<strong>en</strong>éfico 236 , a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados “partidos”, para garantizar unos servicios<br />

mínimos <strong>de</strong> medicina, cirugía y farmacia a <strong>la</strong>s personas que, por su condición social<br />

y económica, carecían <strong>de</strong> recursos propios para procurarse estos servicios. Se trataba<br />

<strong>de</strong> implicar a todos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> médicos, farmacéuticos y<br />

cirujanos, con opción <strong>de</strong> que aquellos que tuvies<strong>en</strong> escaso vecindario se unies<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tre sí para formar un partido, al tiempo que se pret<strong>en</strong>día garantizar que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>sanitaria</strong> fuese prestada por personal cualificado, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s asignaciones que los<br />

233 Molero, J.; Jiménez, I. (2000).<br />

234 Obra <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910-1912, La (1914: 77-106).<br />

235 Hapke (1929: 12).<br />

236 Real Decreto <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1854 para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica <strong>de</strong> los pueblos y <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>esterosos.<br />

148


facultativos <strong>de</strong>berían percibir <strong>en</strong> sus contratos con los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción a asistir, y <strong>de</strong> los vecinos particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que se establecies<strong>en</strong><br />

igua<strong>la</strong>s. Sin embargo, tanto este primer int<strong>en</strong>to regu<strong>la</strong>dor como un segundo que tuvo<br />

lugar <strong>en</strong> 1864, se vieron abocados al más rotundo fracaso, al chocar <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o con <strong>la</strong><br />

realidad social y económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> municipios, que vivían <strong>en</strong> <strong>la</strong> más<br />

absoluta precariedad y falta <strong>de</strong> recursos, lo que hacía inviable asumir innovación<br />

organizativa alguna.<br />

El vacío exist<strong>en</strong>te hasta el mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, había concedido pl<strong>en</strong>a libertad<br />

para que aquellos municipios que lo <strong>de</strong>seas<strong>en</strong>, pudieran contratar librem<strong>en</strong>te a sus<br />

facultativos y acordar <strong>en</strong> su caso particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te con ellos, tanto el tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

que <strong>de</strong>bían proporcionar y <strong>la</strong>s personas a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían at<strong>en</strong><strong>de</strong>r, como <strong>la</strong> forma y<br />

cuantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> remuneración a percibir por ello. La única obligación contraída con <strong>la</strong><br />

autoridad <strong>provincia</strong>l, consistía <strong>en</strong> que ésta <strong>de</strong>bía sancionar el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

facultativo <strong>en</strong> cuestión, dada <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l gobernador <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s. Por ello, el objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación que<br />

el gobierno c<strong>en</strong>tral pret<strong>en</strong>día poner <strong>en</strong> marcha para homog<strong>en</strong>eizar todos estos<br />

aspectos, no tuvo una bu<strong>en</strong>a acogida al restar libertad <strong>de</strong> actuación a los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> estos servicios a cargo <strong>de</strong> los presupuestos<br />

municipales, y a un coste que <strong>la</strong> mayoría no podían asumir 237 .<br />

El interés por no volver a fracasar <strong>en</strong> un nuevo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, es el que llevó al gobierno a e<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> 1868 un<br />

nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, con extraordinario <strong>de</strong>talle y con gran minuciosidad <strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>sarrollo. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el prestar asist<strong>en</strong>cia gratuita a los que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

medios necesarios para procurárse<strong>la</strong>, es un “imperioso <strong>de</strong>ber que <strong>la</strong> caridad impone<br />

al Estado”, es <strong>la</strong> que impulsó <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> este Real Decreto, aún<br />

reconoci<strong>en</strong>do el propio ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación, Luis González Bravo, <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s que su aplicación ofrecía por haberse <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a pueblos <strong>de</strong> escasos<br />

recursos, y muchos <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong> reducido vecindario y difíciles medios <strong>de</strong><br />

237 El fracaso <strong>en</strong> los sucesivos int<strong>en</strong>tos por regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los<br />

pueblos, ha sido valorado por nuestra parte a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación concreta <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. Barona, C. (2000).<br />

149


comunicación. La propuesta organizativa <strong>en</strong> partidos médicos se resumía a gran<strong>de</strong>s<br />

rasgos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes puntos:<br />

“[...] Todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que no pas<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4.000 vecinos, contratarán<br />

facultativos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Medicina, Cirugía y Farmacia. Se consi<strong>de</strong>rarán<br />

<strong>de</strong> primera los que excedan <strong>de</strong> 599 vecinos, y t<strong>en</strong>drán un titu<strong>la</strong>r para cada<br />

grupo <strong>de</strong> una a 300 familias pobres y uno más por los que excedies<strong>en</strong> si<br />

pasan <strong>de</strong> 150, con <strong>la</strong> asignación anual <strong>de</strong> 400 a 800 escudos. A los<br />

farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les asignará <strong>la</strong><br />

dotación <strong>de</strong> 200 escudos. Serán partidos <strong>de</strong> segunda los <strong>de</strong> 400 a 599<br />

vecinos, y t<strong>en</strong>drán un titu<strong>la</strong>r por cada grupo <strong>de</strong> una a 200 familias pobres<br />

y un sueldo anual <strong>de</strong> 300 a 600 escudos. A los farmacéuticos que se<br />

establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 160 escudos.<br />

Los partidos <strong>de</strong> tercera serán los <strong>de</strong> 200 a 399 vecinos, y t<strong>en</strong>drán por cada<br />

grupo <strong>de</strong> una a 100 familias pobres un titu<strong>la</strong>r con sueldo anual <strong>de</strong> 300 a<br />

500 escudos. A los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se<br />

les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 120 escudos. Serán partidos <strong>de</strong> cuarta los <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 200 vecinos que puedan costear por sí su titu<strong>la</strong>r por cada grupo<br />

<strong>de</strong> una a 100 familias pobres, y con sueldo anual <strong>de</strong> 400 a 600 escudos. A<br />

los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les asignará <strong>la</strong><br />

dotación <strong>de</strong> 120 escudos. Los pueblos que por su escasez <strong>de</strong> vecindario<br />

no puedan formar partido ni unirse a otros por <strong>la</strong>s distancias, formarán<br />

partidos cerrados. Los facultativos titu<strong>la</strong>res contratados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres, quedan <strong>en</strong> libertad <strong>de</strong> celebrar contratos<br />

particu<strong>la</strong>res con los <strong>de</strong>más vecinos para prestarles <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

correspondi<strong>en</strong>te a su profesión. En <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 4.000 vecinos, se establecerá <strong>la</strong> hospitalidad<br />

domiciliaria. Los gobernadores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, oída <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l<br />

<strong>de</strong> Sanidad, y <strong>de</strong> acuerdo con los respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos, formarán el<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para cumplir con lo dispuesto <strong>en</strong> este artículo [...]” 238 .<br />

238 Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> marzo 1868 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres, y organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />

150


Las funciones atribuidas <strong>en</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a los facultativos titu<strong>la</strong>res<br />

contemp<strong>la</strong>ban, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> gratuita a los pobres, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> prestar<br />

los servicios sanitarios <strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eral que el gobierno y sus <strong>de</strong>legados<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>das<strong>en</strong>, apoyar a <strong>la</strong>s corporaciones municipal y <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong><br />

policía <strong>sanitaria</strong> y prestar, <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia y con <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te<br />

remuneración, los servicios que el gobernador les <strong>en</strong>cargase <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

próximas. La duración <strong>de</strong> los contratos <strong>de</strong> los facultativos con los ayuntami<strong>en</strong>tos se<br />

establecía <strong>en</strong> cuatro años.<br />

Un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a cargo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Primera Re<strong>pública</strong>, se<br />

publicó el 24 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1873 para poner <strong>en</strong> práctica los preceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución <strong>de</strong> 1869 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Municipal <strong>de</strong> 1870, guiados <strong>de</strong> un espíritu<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador que int<strong>en</strong>taba <strong>de</strong>volver al municipio <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> sus<br />

intereses particu<strong>la</strong>res. Con arreglo a este criterio, el gobierno sólo <strong>de</strong>bería interv<strong>en</strong>ir<br />

<strong>en</strong> los asuntos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> los casos<br />

<strong>en</strong> que <strong>en</strong>tras<strong>en</strong> <strong>en</strong> conflicto dos o más municipios <strong>en</strong> lo que pudiera verse afectada <strong>la</strong><br />

salubridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. Llevado al terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>sanitaria</strong>, ello se traducía <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> una autonomía pl<strong>en</strong>a por los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> contratar a sus facultativos titu<strong>la</strong>res, perdi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l gobierno civil que establecían <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 y el<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868, para realizar <strong>la</strong> elección más oportuna <strong>de</strong> los facultativos. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> mayor autonomía municipal concedida por este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, fue vivida<br />

con recelo por <strong>la</strong> profesión médica, al consi<strong>de</strong>rar que ni <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los municipios, ni el estado <strong>de</strong> los presupuestos municipales, favorecerían el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos y <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los<br />

profesionales sanitarios a su cargo 239 .<br />

Las funciones que este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to asignaba a los médicos titu<strong>la</strong>res, no<br />

sufrieron variaciones respecto a <strong>la</strong>s establecidas <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868, y <strong>la</strong><br />

titu<strong>la</strong>ción que se exigía para po<strong>de</strong>r optar a una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> médico municipal era <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

doctor ó lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina y cirugía, ó estar <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> cualquier título<br />

239 En este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se omitía <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remuneraciones que los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bían<br />

pagar por los servicios sanitarios, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los criterios para catalogar a los vecinos como pobres,<br />

<strong>de</strong>jándolo a <strong>la</strong> arbitrariedad <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />

151


legal <strong>de</strong> los que habilitaban para el ejercicio <strong>de</strong> estas profesiones. El papel otorgado<br />

al gobierno civil se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los títulos<br />

académicos <strong>de</strong> los profesionales sanitarios, así como <strong>de</strong> sus contratos. La junta<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad se constituía <strong>en</strong> el organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> llevar el inv<strong>en</strong>tario<br />

<strong>de</strong> los facultativos municipales, pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> que servían, y número <strong>de</strong><br />

expedi<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estadística, informar a los municipios y<br />

<strong>de</strong>más corporaciones administrativas ó ci<strong>en</strong>tíficas, y al gobierno, así como <strong>de</strong> librar a<br />

los interesados <strong>la</strong>s certificaciones que pudies<strong>en</strong> serles necesarias.<br />

Antes <strong>de</strong> finalizar el siglo, todavía vio <strong>la</strong> luz un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, el <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 1891, cuya aportación <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o organizativo fue escasa <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los<br />

que le precedieron, ya que mant<strong>en</strong>drá <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los mismos<br />

términos que el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870, tanto <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> los<br />

municipios para contratar titu<strong>la</strong>res que at<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> el servicio b<strong>en</strong>éfico, como <strong>en</strong> su<br />

cuantía y distribución <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. No obstante, esta<br />

situación <strong>de</strong> continuidad afectó más a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pequeñas, que <strong>en</strong> realidad eran<br />

<strong>la</strong>s que habían puesto <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />

domiciliaria.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s pob<strong>la</strong>ciones el impulso <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>pública</strong>, que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral com<strong>en</strong>zó a ponerse <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década<br />

<strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>spertó el interés por asumir <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> habían merecido hasta el mom<strong>en</strong>to escasa at<strong>en</strong>ción. Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> habían hecho caso omiso a los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

organización propuestos hasta <strong>la</strong> fecha para imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria,<br />

con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> este nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se percibió un cierto <strong>de</strong>spegue <strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>sarrollo. Una <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias fue <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración un “registro <strong>de</strong> pobres” con<br />

<strong>de</strong>recho a asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, así como <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong><br />

facultativos municipales, a qui<strong>en</strong>es a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>beres propios les atribuía <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro. También com<strong>en</strong>zaron a<br />

hacerse s<strong>en</strong>tir tímidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s primeras señales <strong>de</strong> lo que supuso el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa<br />

<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> españo<strong>la</strong>, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong><br />

ampliación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los facultativos municipales, hacia aspectos<br />

difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> mera asist<strong>en</strong>cia a los casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y a los nacimi<strong>en</strong>tos y<br />

152


abortos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres a <strong>la</strong>s que at<strong>en</strong>dían, <strong>de</strong>mostrando un creci<strong>en</strong>te interés<br />

por aspectos como <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>, <strong>la</strong> policía <strong>de</strong> salubridad ó <strong>la</strong> vacunación.<br />

El título exigido para prestar los servicios <strong>de</strong> facultativo, era el <strong>de</strong> doctor ó<br />

lic<strong>en</strong>ciado, expedido por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Reino, bajo cuya <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia preveía<br />

el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> practicantes y ministrantes, para <strong>de</strong>sempeñar el<br />

servicio municipal <strong>de</strong> cirugía m<strong>en</strong>or, con sujeción a <strong>la</strong>s atribuciones que sus títulos<br />

les otorgas<strong>en</strong>.<br />

La publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad vino a afianzar <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> los facultativos municipales, con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> médicos<br />

titu<strong>la</strong>res, al que podían incorporarse todos aquellos médicos que llevas<strong>en</strong> ocupando<br />

una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los últimos cuatro años, y al cual podrían t<strong>en</strong>er acceso a partir<br />

<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to los nuevos facultativos por oposición. Ese mismo año <strong>de</strong> 1904, se<br />

publicó el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> España 240 , que quedaba<br />

constituido por los facultativos <strong>en</strong>cargados perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> completa<br />

asist<strong>en</strong>cia médico quirúrgica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres <strong>en</strong> los municipios, merced al<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contratos con los ayuntami<strong>en</strong>tos, para lo cual distinguía cinco<br />

categorías <strong>de</strong> partidos. En el caso <strong>de</strong> los farmacéuticos y veterinarios, <strong>la</strong> situación<br />

siguió un curso paralelo, pues a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>en</strong> cada municipio <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />

2.000 habitantes existiese al m<strong>en</strong>os una farmacia para po<strong>de</strong>r suministrar los<br />

medicam<strong>en</strong>tos para los <strong>en</strong>fermos pobres, establecida <strong>en</strong> el artículo 93 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, se sumó <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> farmacéuticos<br />

titu<strong>la</strong>res y <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los partidos farmacéuticos 241 <strong>en</strong> tres categorías, <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> cada pob<strong>la</strong>ción. La constitución <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />

veterinarios titu<strong>la</strong>res quedó establecida <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1906,<br />

don<strong>de</strong> se regu<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s condiciones para su acceso y separación <strong>de</strong>l puesto, así como<br />

sus obligaciones y <strong>de</strong>rechos.<br />

Con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal, se vieron<br />

reforzadas <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

los servicios <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, a cuyo cargo quedaba no sólo <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong><br />

240 Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1904.<br />

153


médicos, farmacéuticos y veterinarios titu<strong>la</strong>res, sino que a<strong>de</strong>más <strong>en</strong> su artículo 41 se<br />

establecía <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> contratar <strong>en</strong> cada partido médico un servicio municipal <strong>de</strong><br />

matronas o parteras para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarazadas pobres, así como<br />

un practicante titu<strong>la</strong>do para auxiliar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l inspector municipal <strong>de</strong> sanidad.<br />

Como vemos, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> implicar a los municipios <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico <strong>sanitaria</strong> se fue increm<strong>en</strong>tando progresivam<strong>en</strong>te, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones<br />

<strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos constituían <strong>la</strong> tónica g<strong>en</strong>eral, a juzgar por <strong>la</strong>s continuas<br />

rec<strong>la</strong>maciones pres<strong>en</strong>tadas ante los gobiernos <strong>provincia</strong>les, por unos profesionales<br />

sanitarios que se s<strong>en</strong>tían in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sos ante el incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo establecido <strong>en</strong> sus<br />

contratos, hecho <strong>de</strong>l que se hacía eco <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica y los órganos profesionales,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se rec<strong>la</strong>maban medidas para subsanar <strong>la</strong> injusta situación bajo <strong>la</strong> que<br />

vivían los sanitarios locales, pues:<br />

“[…] El par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to unas veces, el gobierno otras, han dictado<br />

disposiciones <strong>en</strong>caminadas a asegurar el pago <strong>de</strong> los haberes <strong>de</strong> los<br />

sanitarios titu<strong>la</strong>res y a procurar los medios <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa contra <strong>la</strong>s<br />

persecuciones y atropellos. Todo ello fue ineficaz. Los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

gran número no cumpl<strong>en</strong> sus obligaciones. Los sanitarios no cobran. En<br />

alguna <strong>provincia</strong> alcanza <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda el millón <strong>de</strong> pesetas. En cambio, se<br />

suman por c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones que llegan a <strong>la</strong> subsecretaría <strong>de</strong><br />

Sanidad. Se estima urg<strong>en</strong>te acabar con este estado <strong>de</strong> cosas que<br />

<strong>de</strong>smoraliza al funcionario y perjudica el interés sanitario <strong>de</strong>l país<br />

[...]” 242 .<br />

Tras casi treinta años <strong>de</strong> reivindicación <strong>de</strong> los médicos rurales, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />

mostrada por José Antonio Pa<strong>la</strong>nca <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, abrió ciertas<br />

expectativas <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> su situación, al p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 1930 <strong>de</strong> una<br />

comisión interministerial “[...] para estudiar el modo <strong>de</strong> organizar el pago <strong>de</strong> los<br />

241 Su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to quedó p<strong>la</strong>smado <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1905, que se completó con<br />

<strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong>l mismo año para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los partidos farmacéuticos y<br />

dotación <strong>de</strong> sus titu<strong>la</strong>res.<br />

242 Ley <strong>de</strong> Bases (1934).<br />

154


médicos titu<strong>la</strong>res por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Estado [...]” 243 . Con esta perspectiva, ya el gobierno<br />

republicano se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los tres niveles <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> administración, mediante <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934. El<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to económico-administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935, establecía <strong>la</strong> constitución <strong>en</strong> cada <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

un organismo <strong>de</strong>nominado mancomunidad <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>l que pasaban a<br />

formar parte <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 244 . Eso les obligaba a<br />

ingresar <strong>de</strong>l 1 al 5 <strong>de</strong> cada mes los haberes <strong>de</strong> su personal sanitario correspondi<strong>en</strong>te<br />

al mes anterior, así como trimestralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> parte correspondi<strong>en</strong>te al 2% <strong>de</strong> su<br />

presupuesto, para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

También se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> este precepto legis<strong>la</strong>tivo los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que regu<strong>la</strong>ban<br />

<strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los distintos profesionales sanitarios que prestaban sus servicios a los<br />

municipios:<br />

• Inspectores farmacéuticos municipales: se constituyó el cuerpo <strong>en</strong> el<br />

que quedaban incluidos todos los farmacéuticos que hasta <strong>la</strong> fecha<br />

estuvies<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñando <strong>en</strong> propiedad una inspección farmacéutica<br />

municipal, o que pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>do al antiguo cuerpo <strong>de</strong> farmacéuticos<br />

titu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong>sempeñas<strong>en</strong> cargo técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorios oficiales. El<br />

ingreso <strong>en</strong> el cuerpo se establecía que fuese por oposición, pasando a<br />

ser consi<strong>de</strong>rados funcionarios técnicos <strong>de</strong>l Estado, con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong><br />

disp<strong>en</strong>sar los medicam<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong>s familias incluidas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y realizar sus análisis, surtir a <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, y<br />

realizar el análisis químico <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> coordinación y<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia con el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Los partidos<br />

farmacéuticos quedaban c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> 4 tipos, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l<br />

número <strong>de</strong> habitantes, con dotaciones que osci<strong>la</strong>ban <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 2.750<br />

pesetas a los <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 5.000 habitantes, y <strong>la</strong>s 1.100 pesetas a los <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 2.500 habitantes.<br />

243 <strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> (1930).<br />

244 Sólo permitía quedar ex<strong>en</strong>tos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> que <strong>de</strong>mostras<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

perfectam<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>didos sus servicios sanitarios y b<strong>en</strong>éfico sanitarios.<br />

155


• Inspectores veterinarios municipales: se constituyó el cuerpo<br />

profesional, integrando a los que hubies<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñado el cargo <strong>de</strong><br />

veterinario titu<strong>la</strong>r, inspector <strong>de</strong> carnes, inspector <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y sanidad<br />

pecuaria o <strong>de</strong> inspector municipal veterinario. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

administrativo, pasaban a se funcionarios municipales, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

técnicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ministerio <strong>de</strong> agricultura, y se les atribuía <strong>la</strong><br />

dirección <strong>de</strong>l mata<strong>de</strong>ro municipal.<br />

• Practicantes <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria: se constituyó el<br />

cuerpo profesional, incluy<strong>en</strong>do a los practicantes <strong>de</strong> medicina y<br />

cirugía que <strong>de</strong>sempeñaban p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> practicantes titu<strong>la</strong>res, auxiliares<br />

<strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria.<br />

• Matronas titu<strong>la</strong>res municipales: se constituyó el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong><br />

matronas titu<strong>la</strong>res, integrando a todas aquel<strong>la</strong>s que v<strong>en</strong>ían prestando<br />

sus servicios <strong>en</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal, a <strong>la</strong>s que pasaba a<br />

consi<strong>de</strong>rar funcionarias <strong>de</strong>l Estado, con una remuneración que se<br />

estableció <strong>en</strong> el 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong> percibida por el médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad.<br />

• Médicos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria: con el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong>l<br />

cuerpo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, se<br />

constituyó el cuerpo <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria,<br />

con <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> funcionarios <strong>de</strong>l Estado. Su misión se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong><br />

prestar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médico-quirúrgica gratuita a <strong>la</strong>s familias pobres<br />

que se les asignara, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los abortos <strong>en</strong> cualquier caso y los partos<br />

distócicos <strong>en</strong> el domicilio o c<strong>en</strong>tro municipal, hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vacunación antivariólica y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más que establezca <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, certificar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones, auxiliar a los for<strong>en</strong>ses,<br />

e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong>s estadísticas y prácticas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>pública</strong> y realizar <strong>la</strong> inspección médico esco<strong>la</strong>r. Se mant<strong>en</strong>ían <strong>la</strong>s 5<br />

categorías <strong>de</strong> partidos que habían sido establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 29<br />

<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1931, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s asignaciones a percibir osci<strong>la</strong>ban<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 4.000 pesetas anuales para un médico que prestase servicio<br />

156


<strong>en</strong> un partido <strong>de</strong> primera, y <strong>la</strong>s 2.000 pesetas para el que lo hiciese <strong>en</strong><br />

un partido <strong>de</strong> 5ª categoría.<br />

Como vemos, <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong><br />

municipal culminó a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, con el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> profesionales sanitarios con categoría <strong>de</strong> funcionarios<br />

<strong>de</strong>l estado, que t<strong>en</strong>ían que ve<strong>la</strong>r no sólo por at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias<br />

que les asignase el municipio <strong>en</strong> el que prestaban sus servicios, sino que a<strong>de</strong>más<br />

abarcaron compet<strong>en</strong>cias dirigidas a preservar <strong>la</strong> salud comunitaria <strong>de</strong>l municipio <strong>en</strong><br />

cuestión.<br />

3.5.4. Los inspectores <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad<br />

El primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> una red inspectora <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> tuvo<br />

lugar <strong>en</strong> España <strong>en</strong> 1891, como medida para int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica<br />

fr<strong>en</strong>te al cólera, <strong>en</strong>fermedad que un año antes había hecho su aparición <strong>en</strong> varias<br />

regiones. La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1891 establecía <strong>la</strong> nueva organización<br />

inspectora <strong>en</strong> los <strong>de</strong>stinos que un año antes habían sido afectados por <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia,<br />

difer<strong>en</strong>ciando dos categorías <strong>de</strong> inspectores, los <strong>de</strong> distrito a ost<strong>en</strong>tar por los<br />

sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina, y los regionales como <strong>de</strong>legados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dados a médicos que hubies<strong>en</strong> prestado servicios combati<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad. A los primeros se les atribuía <strong>la</strong> función <strong>de</strong> visitar <strong>de</strong> inmediato aquellos<br />

pueblos <strong>de</strong> su partido que hubies<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ido casos <strong>de</strong> cólera, repiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> visita<br />

m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te, al tiempo que quedaban <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> solicitar al inspector regional<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia el material <strong>de</strong>sinfectante para los casos <strong>en</strong> que fuera necesario, y <strong>de</strong><br />

impartir <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s oportunas a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s municipales con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

garantizar <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. Por su parte, los inspectores regionales quedaban<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> visitar, al m<strong>en</strong>os quinc<strong>en</strong>alm<strong>en</strong>te, todos los partidos o sub<strong>de</strong>legaciones<br />

bajo su responsabilidad, actuando <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> petición <strong>de</strong> material<br />

<strong>de</strong>sinfectante por los sub<strong>de</strong>legados y emiti<strong>en</strong>do partes m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

epi<strong>de</strong>miológica <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia, tanto al gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

como a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral. Sin embargo, esto no fue más que una circunstancia<br />

157


temporal, p<strong>la</strong>nteada como una manera <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> crisis <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

epi<strong>de</strong>mia, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to que se propondrá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong><br />

red inspectora para garantizar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l estado habitual <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>.<br />

La aportación más innovadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904<br />

fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, con <strong>la</strong> misión<br />

exclusiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar funciones <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas<br />

colectivas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>en</strong> los tres niveles <strong>de</strong> actuación c<strong>en</strong>tral, <strong>provincia</strong>l y municipal.<br />

Precisam<strong>en</strong>te el capítulo V <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado precepto legis<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba el perfil<br />

y el marco <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, atribuyéndoles <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> organizar los servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, inspeccionar<br />

los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aguas minerales, estar informado <strong>de</strong> los contratos<br />

establecidos por los ayuntami<strong>en</strong>tos con los facultativos titu<strong>la</strong>res, ve<strong>la</strong>r porque <strong>en</strong> los<br />

establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> cumplieran <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, vigi<strong>la</strong>r el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y el instituto <strong>de</strong> vacunación, así como los<br />

servicios <strong>de</strong> sanidad exterior don<strong>de</strong> los hubiese. El acceso a estos puestos se<br />

establecía por oposición, a <strong>la</strong> cual podrían acce<strong>de</strong>r únicam<strong>en</strong>te los doctores <strong>en</strong><br />

medicina y cirugía que contas<strong>en</strong> con más <strong>de</strong> ocho años <strong>de</strong> ejercicio profesional. Sin<br />

embargo, hay que apuntar que <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> este nuevo mo<strong>de</strong>lo organizativo,<br />

que auguraba una apuesta hacia el pau<strong>la</strong>tino <strong>de</strong>sarrollo y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración <strong>sanitaria</strong> periférica, no se materializaron hasta pasados muchos años y<br />

los nuevos técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, al m<strong>en</strong>os inicialm<strong>en</strong>te no recibieron el<br />

apoyo material ni el reconocimi<strong>en</strong>to a su autoridad que merecían 245 .<br />

Aunque los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad se constituyeron como cuerpo<br />

facultativo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>en</strong> 1912 246 , volvi<strong>en</strong>do a<br />

regu<strong>la</strong>r su actividad profesional <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cuerpo <strong>en</strong> 1920 247 ,<br />

por <strong>la</strong> cual se establecía <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r mediante oposición y se disponían<br />

<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> este grupo técnico <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> actuación, haci<strong>en</strong>do recaer sobre<br />

ellos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y coordinar <strong>la</strong><br />

245 Rodríguez Ocaña, E. (1994a).<br />

246 Si<strong>en</strong>do Inspector G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Interior A. Barroso, se publicó el primer Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

Cuerpo <strong>de</strong> Inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad con fecha 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1912.<br />

247 El 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1920 se aprobó el segundo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Inspectores Provinciales<br />

<strong>de</strong> Sanidad.<br />

158


actuación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes inspectores locales, lo cierto es que ni siquiera esta<br />

or<strong>de</strong>nación reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria ayudó a consolidar su situación, pues dados los escasos<br />

inc<strong>en</strong>tivos que se les ofrecían -bajas remuneraciones, que <strong>en</strong> ocasiones se limitaban a<br />

porc<strong>en</strong>tajes sobre <strong>la</strong>s multas que imponían, limitación <strong>de</strong> su movilidad territorial...- y<br />

<strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que implicaba <strong>en</strong> ocasiones su re<strong>la</strong>ción con los gobiernos civiles y <strong>la</strong>s<br />

diputaciones <strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong> realidad fue que <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> su<br />

cometido se vio relegada al mínimo posible.<br />

La situación com<strong>en</strong>zó a mejorar a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Sanidad Provincial <strong>de</strong> 1925, <strong>en</strong> el que se pot<strong>en</strong>ciaba <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los inspectores<br />

<strong>provincia</strong>les, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estructuras <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> salud<br />

<strong>pública</strong>, <strong>en</strong>carnadas <strong>en</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que se transformaron <strong>en</strong><br />

el foco impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones prev<strong>en</strong>tivas y <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>la</strong> mortalidad infantil, etc. Así fue como <strong>la</strong> figura <strong>de</strong><br />

los inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad adquirió relevancia, al quedarle asignada <strong>la</strong><br />

dirección técnica <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros.<br />

Aunque <strong>en</strong> esta etapa <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones<br />

<strong>provincia</strong>les restaba parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> supuesta autoridad que el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Provincial les<br />

atribuía, finalm<strong>en</strong>te alcanzaron el merecido reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> máxima autoridad<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l al llegar <strong>la</strong> etapa republicana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los institutos <strong>provincia</strong>les<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> perdieron <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones y pasaron a gestionarse <strong>en</strong><br />

régim<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los inspectores<br />

municipales <strong>de</strong> sanidad, contemp<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los municipios gran<strong>de</strong>s, un<br />

inspector por cada 40.000 almas, que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> esta<br />

cifra <strong>de</strong> habitantes el cargo sería asumido por el inspector <strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong> los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos que fues<strong>en</strong> cabeza <strong>de</strong> partido el cargo <strong>de</strong> inspector lo ost<strong>en</strong>tarían los<br />

sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> medicina y <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más ayuntami<strong>en</strong>tos el cargo <strong>de</strong>bería recaer<br />

sobre los médicos titu<strong>la</strong>res, <strong>en</strong>cargados hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> prestar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural.<br />

Aunque <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad trató <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong>s funciones<br />

puram<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>ciales b<strong>en</strong>éficas que v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sempeñando los médicos titu<strong>la</strong>res, a<br />

otras que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rían <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong>s medidas colectivas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> -<br />

inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> su municipio, mercados y establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

159


alim<strong>en</strong>tos, potabilidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida, control <strong>de</strong> focos infecciosos,<br />

vacunaciones, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>-, lo cierto es que los inspectores<br />

municipales <strong>de</strong> sanidad siguieron <strong>en</strong> su evolución una trayectoria parale<strong>la</strong> a <strong>la</strong><br />

com<strong>en</strong>tada para sus homólogos <strong>provincia</strong>les, pues <strong>la</strong> aplicación real <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad resultó <strong>de</strong>cepcionante a corto p<strong>la</strong>zo y hubo <strong>de</strong> transcurrir un<br />

tiempo hasta publicarse el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal <strong>en</strong> 1925, para que los<br />

facultativos que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contraban <strong>de</strong>sempeñando el puesto <strong>de</strong><br />

médico titu<strong>la</strong>r pasaran a adquirir <strong>de</strong> manera automática <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> inspectores<br />

municipales <strong>de</strong> sanidad. No obstante, ni tan siquiera <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />

inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad por el Estatuto Municipal, supuso <strong>la</strong> inmediata<br />

asunción por parte <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> los presupuestos necesarios para transformar a este<br />

colectivo <strong>en</strong> funcionarios <strong>de</strong>l estado, como hubiese sido <strong>de</strong>seable, atribuyéndose<br />

<strong>en</strong>tre tanto a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> asignación<br />

correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> función inspectora <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res:<br />

“[...] Se constituye el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, al<br />

cual pert<strong>en</strong>ecerán todos los titu<strong>la</strong>res ingresados <strong>en</strong> el mismo hasta <strong>la</strong><br />

fecha, y todos los que <strong>en</strong> lo sucesivo ingres<strong>en</strong> <strong>en</strong> él por oposición.<br />

Los ayuntami<strong>en</strong>tos proveerán <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res por concurso <strong>en</strong>tre<br />

facultativos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />

Sanidad. Ínterin el Estado no lleve al presupuesto nacional créditos<br />

sufici<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> retribución <strong>de</strong> los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad,<br />

los ayuntami<strong>en</strong>tos consignarán <strong>en</strong> los suyos <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s necesarias<br />

para dotar dicha Inspecciones, que serán in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />

figur<strong>en</strong> para pago <strong>de</strong> <strong>la</strong>s titu<strong>la</strong>res y sin merma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s, y su<br />

evaluación no podrá ser inferior al 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>r [...]” 248 .<br />

Como vemos, una propuesta legis<strong>la</strong>tiva que repres<strong>en</strong>taba importantes<br />

aportaciones para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural, no reportó más que frustraciones<br />

<strong>en</strong>tre los propios profesionales, y <strong>la</strong> excesiva di<strong>la</strong>tación <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong> su situación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l nivel municipal, fue uno <strong>de</strong> los aspectos que mayor <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to<br />

248 Artículos 43 y 44 <strong>de</strong>l Estatuto Municipal, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1925.<br />

160


provocó <strong>en</strong>tre los médicos titu<strong>la</strong>res, cuya aspiración a convertirse <strong>en</strong> funcionarios <strong>de</strong>l<br />

estado no fue un hecho real hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa republicana 249 . Así, con fecha<br />

15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1932 se aprobó una ley sobre titu<strong>la</strong>res, cuya aplicación se<br />

materializó con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, publicado con fecha 7 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

1933, a través <strong>de</strong>l cual se regu<strong>la</strong>ba el acceso a <strong>la</strong>s vacantes <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s<br />

cuales <strong>de</strong>berían proveerse por personal <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />

sanidad, atribuy<strong>en</strong>do a los inspectores <strong>provincia</strong>les el <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> seleccionar al que<br />

fuese nombrado, <strong>de</strong> acuerdo con los resultados <strong>de</strong>l concurso. Mas tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Bases <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria, aprobada el 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934, vino a satisfacer<br />

<strong>la</strong> vieja aspiración <strong>de</strong> los facultativos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ser funcionarios técnicos <strong>de</strong>l estado,<br />

lo cual les garantizaba <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el cobro y <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>de</strong> sus funciones al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad nacional.<br />

249 Entre los motivos que justificaban el rechazo <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r<br />

municipal se <strong>en</strong>contraban <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones contractuales y económicas que t<strong>en</strong>ían que soportar,<br />

los di<strong>la</strong>tados retrasos <strong>en</strong> el cobro <strong>de</strong> sus emolum<strong>en</strong>tos, que les hacían s<strong>en</strong>tirse explotados por los<br />

caciques <strong>de</strong> <strong>la</strong> España rural, o <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> objetividad y el compadrazgo a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> proveer <strong>la</strong>s<br />

vacantes <strong>de</strong> médico rural.<br />

161


162


4.-LA ORGANIZACIÓN DE LA HIGIENE PÚBLICA<br />

VALENCIANA (1882-1936)<br />

163


164


La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana (1882-1936)<br />

La organización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el período que hemos c<strong>en</strong>trado nuestro estudio,<br />

pivotó sobre dos gran<strong>de</strong>s textos legis<strong>la</strong>tivos: <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, y <strong>la</strong><br />

Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904. La primera, supuso <strong>la</strong> ruptura con <strong>la</strong>s<br />

estructuras características <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong> y <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un sistema<br />

sanitario acor<strong>de</strong> con el prototipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad liberal 250 , basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asunción<br />

por el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas actuaciones <strong>sanitaria</strong>s inespecíficas, <strong>en</strong>caminadas<br />

básicam<strong>en</strong>te a combatir el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o epidémico. El proceso <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación ci<strong>en</strong>tífica<br />

iniciado a finales <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong>contró su máxima<br />

expresión con el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio” 251 , cuya asimi<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong><br />

dio orig<strong>en</strong> a los primeros <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el ámbito municipal. Con <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1904, <strong>la</strong>s actuaciones higiénico<strong>sanitaria</strong>s<br />

se vieron pot<strong>en</strong>ciadas e int<strong>en</strong>sificadas, al tiempo que <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina<br />

consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica, tanto <strong>provincia</strong>l como<br />

municipal, com<strong>en</strong>zó a ser una realidad.<br />

Las compet<strong>en</strong>cias <strong>sanitaria</strong>s asignadas a <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica<br />

fueron recogidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas leyes municipales y <strong>provincia</strong>les publicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se concedía a los municipios una autonomía<br />

<strong>en</strong> el gobierno <strong>de</strong> los servicios sanitarios, que resultó más normativa que real 252 . La<br />

tute<strong>la</strong> municipal <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel <strong>provincia</strong>l resultó un c<strong>la</strong>ro elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tralizador <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo sanitario que fue construyéndose a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer cuarto <strong>de</strong>l siglo XX y<br />

que finalm<strong>en</strong>te resultó el eje <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo organizativo que quedó consolidado <strong>en</strong> los<br />

años inmediatam<strong>en</strong>te anteriores a <strong>la</strong> conti<strong>en</strong>da civil 253 .<br />

En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>pública</strong> local pivotó <strong>en</strong> torno a dos instituciones como eran <strong>la</strong> junta municipal <strong>de</strong><br />

sanidad y <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad. Aunque ambas <strong>de</strong>bían actuar <strong>de</strong> manera<br />

coordinada y complem<strong>en</strong>taria, <strong>la</strong> realidad fue bi<strong>en</strong> distinta, pues <strong>la</strong> rivalidad y el afán<br />

250 Véanse los trabajos <strong>de</strong> López Piñero, J.M. (1984) y Fresquet, J.L. (1990).<br />

251 García Guerra, D.; Álvarez Antuña, V. (1994).<br />

252 Muñoz Machado, S. (1975).<br />

253 Perdiguero, E. (1997): Rodríguez Ocaña, E. (2001).<br />

165


por conservar <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia municipal, llevaron a ambas instituciones a<br />

mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to 254 .<br />

Durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> medicina vivió <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia un<br />

importante proceso <strong>de</strong> recuperación ci<strong>en</strong>tífica, impulsado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> instituciones como el<br />

Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano y <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. El esfuerzo y <strong>la</strong> aportación<br />

<strong>de</strong> una notable g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> médicos vincu<strong>la</strong>dos a el<strong>la</strong>s, resultó trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal para<br />

<strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l método experim<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> incorporación <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mo<strong>de</strong>rna bioquímica, histología, fisiología experim<strong>en</strong>tal y microbiología. Esta<br />

pau<strong>la</strong>tina transformación <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos y métodos <strong>de</strong> investigación, reforzada<br />

por una m<strong>en</strong>talidad social favorable, resultaron elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cisivos para que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el po<strong>de</strong>r político se vislumbrara <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

progreso y dominación, que dio pie a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> institutos y <strong>la</strong>boratorios 255 . De<br />

este modo, <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica que convirtió <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong><br />

una disciplina experim<strong>en</strong>tal, al <strong>en</strong>contrar el apoyo <strong>de</strong> su corporación municipal, hizo<br />

posible que <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia fuera una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras <strong>de</strong> España <strong>en</strong> incorporar<br />

los supuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, mediante <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> municipal y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad municipal 256 .<br />

El cambio <strong>de</strong> siglo se acompañó <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> consolidación progresiva<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> periférica, paralelo al creci<strong>en</strong>te auge <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>pública</strong>. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> impulsó <strong>la</strong> creación y <strong>de</strong>sarrollo<br />

institucional <strong>de</strong> estructuras <strong>sanitaria</strong>s específicas para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> lucha contra<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles. Así, el proceso <strong>de</strong> institucionalización municipal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> vivido por <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, fue<br />

seguido <strong>de</strong> un importante proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e institucionalización a nivel<br />

<strong>provincia</strong>l, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> 1916.<br />

Difer<strong>en</strong>tes disposiciones legis<strong>la</strong>tivas publicadas <strong>en</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, impulsaron el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas instituciones <strong>provincia</strong>les y, finalm<strong>en</strong>te, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Sanidad Provincial <strong>de</strong> 1925 confirmó el papel <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />

254 Sa<strong>la</strong>vert, V.; Navarro, J. (1992: 116-119).<br />

255 Barona J.L. (1992b).<br />

256 Magraner Gil, A. (1993).<br />

166


<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> como ejes alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los cuales <strong>de</strong>bía establecerse <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> España.<br />

El pres<strong>en</strong>te capítulo ti<strong>en</strong>e como finalidad analizar <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación y<br />

expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do como tal el reflejo<br />

institucional <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> 257 , <strong>en</strong> una estructura administrativa<br />

organizada por los po<strong>de</strong>res públicos. En este s<strong>en</strong>tido, el capítulo compr<strong>en</strong><strong>de</strong> un<br />

primer apartado <strong>en</strong> el que hemos abordado el proceso <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, como experi<strong>en</strong>cia anticipada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iniciativa municipal. Ésta situó a <strong>la</strong> capital val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pioneras <strong>de</strong>l estado <strong>en</strong><br />

disponer <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico, instituciones que se fueron<br />

afianzando y ampliando <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong>l siglo XX, para dar respuesta a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s colectivas <strong>de</strong> carácter prev<strong>en</strong>tivo y profiláctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 258 .<br />

La consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal, dio paso <strong>en</strong> 1916 a <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (IPHV), cuyo proceso <strong>de</strong><br />

constitución y <strong>de</strong>sarrollo hemos analizado <strong>en</strong> un segundo apartado. La apuesta que<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te se realizó por el mo<strong>de</strong>lo sanitario <strong>provincia</strong>l, situó a esta institución<br />

como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> esta <strong>provincia</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio<br />

<strong>de</strong>l siglo XX. En este s<strong>en</strong>tido, pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos valorar el papel que jugó esta institución<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l y su contribución a<br />

<strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana, <strong>en</strong> este período <strong>de</strong><br />

tiempo.<br />

El tercer y último apartado <strong>de</strong>l capítulo, está <strong>de</strong>dicado a analizar el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> otras instituciones <strong>pública</strong>s <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, que<br />

complem<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y contribuyeron a<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad al medio rural. La incorporación <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te<br />

social a <strong>la</strong>s variables que influy<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> salud, situó como problemas sanitarios<br />

prioritarios <strong>en</strong> el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, aquellos <strong>en</strong> los que el compon<strong>en</strong>te social<br />

resultaba <strong>de</strong>terminante -mortalidad infantil, tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />

tracoma-. La necesidad <strong>de</strong> abordar estos problemas no sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te<br />

257 La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> se refiere a aquel<strong>la</strong> parce<strong>la</strong> <strong>de</strong>l saber y <strong>la</strong> práctica médica que ti<strong>en</strong>e por objeto<br />

proteger y mejorar <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva colectiva o comunitaria. Rodríguez Ocaña, E.<br />

(1987).<br />

167


terapéutica, sino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva que incorporase <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción,<br />

<strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adaptar <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> a estos requerimi<strong>en</strong>tos. Esta<br />

fue <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación bajo <strong>la</strong> que nacieron los disp<strong>en</strong>sarios, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> dirigir <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes luchas <strong>sanitaria</strong>s. La creación <strong>de</strong> los primeros disp<strong>en</strong>sarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, vincu<strong>la</strong>dos a su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, constituyeron el punto <strong>de</strong><br />

partida <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> que culminó <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />

Re<strong>pública</strong> con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el<br />

medio rural, para poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong>s campañas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s principales<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales.<br />

258 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, J. (1996).<br />

168


4.1. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal (1882-1916)<br />

4.1.1. Marco legis<strong>la</strong>tivo<br />

La Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, vertebradora <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> liberal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, concedió escasa importancia a <strong>la</strong> sanidad<br />

municipal, a <strong>la</strong> cual se refería únicam<strong>en</strong>te al p<strong>la</strong>ntear el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas<br />

<strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad -artículos 52 a 56- y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>dicaba un<br />

único artículo a lo que <strong>de</strong>bía <strong>de</strong> ser el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción higiénica -artículo 98-,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que se remitía a un posterior reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to.<br />

Hubo <strong>de</strong> llegar el año 1866 para que <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong><br />

estableciese <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> comisiones <strong>de</strong> salubridad <strong>pública</strong> agregadas a <strong>la</strong>s juntas<br />

<strong>de</strong> sanidad y, más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Ley Municipal <strong>de</strong> 1870 concediese a los municipios una<br />

autonomía, al m<strong>en</strong>os teórica, sobre <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> servicios e instituciones<br />

<strong>sanitaria</strong>s. Unos años <strong>de</strong>spués, el artículo 121 <strong>de</strong>l Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad Civil<br />

<strong>de</strong> 1882, recogía <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> crear <strong>la</strong>boratorios químicos <strong>en</strong> los municipios: “[...]<br />

todos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> sus recursos, pondrán al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

sub<strong>de</strong>legaciones un <strong>la</strong>boratorio químico, lo más completo posible con <strong>de</strong>stino a los<br />

análisis y experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s materias alim<strong>en</strong>ticias y bebidas, <strong>de</strong>l aire atmosférico y<br />

para cuantas aplicaciones <strong>sanitaria</strong>s sea necesario [...]” 259 . La publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889 estableci<strong>en</strong>do el traspaso <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos civiles a los ayuntami<strong>en</strong>tos, daría paso<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los primeros <strong>la</strong>boratorios municipales.<br />

En <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s primeras instituciones creadas al amparo <strong>de</strong> su<br />

administración local fueron <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro que, a imag<strong>en</strong> y semejanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ya<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> otras ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s, surgieron con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a inicial <strong>de</strong> paliar <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> abandono <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>contraba el sistema <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico<strong>sanitaria</strong>.<br />

Más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros se fue <strong>de</strong>cantando más<br />

hacia <strong>la</strong>s tareas propias <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, que hacia <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> carácter propiam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial. El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro,<br />

259 Sanidad Civil (1882).<br />

169


aprobado <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1879 260 , completado unos meses <strong>de</strong>spués por otro 261<br />

que preveía el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> estas instituciones, establecía como<br />

objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas “[...] prestar auxilio inmediato a cualquier persona acometida<br />

<strong>de</strong> acci<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> paraje público, facilitar el primer socorro <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> inmin<strong>en</strong>te riesgo, proporcionar consulta <strong>pública</strong> diaria gratuita<br />

para los pobres <strong>de</strong> solemnidad, socorrer con toda urg<strong>en</strong>cia a los niños recién nacidos<br />

y abandonados <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía <strong>pública</strong>, propagar <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> vacunación y<br />

revacunación y prestar <strong>en</strong> casos excepcionales los servicios higiénicos y sanitarios<br />

que el Ayuntami<strong>en</strong>to creyese conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te [...]”. El personal lo integraría un médico<br />

director, tres médicos numerarios, cuatro médicos supernumerarios, cuatro<br />

practicantes numerarios, cuatro supernumerarios, un conserje, un portero-<strong>en</strong>fermero<br />

y cuatro camilleros.<br />

La creación <strong>en</strong> 1881 <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio químico municipal, <strong>de</strong>l cual se hicieron<br />

cargo inicialm<strong>en</strong>te Domingo Greus Martínez y Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera, vino a ampliar<br />

<strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias municipales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> y dio pie a <strong>la</strong> propuesta<br />

realizada por Constantino Gómez Reig 262 , como inspector <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> socorro, <strong>de</strong><br />

unificar los difer<strong>en</strong>tes servicios exist<strong>en</strong>tes hasta el mom<strong>en</strong>to -veterinarios, químicos y<br />

médicos- <strong>en</strong> un cuerpo unificado. Éste <strong>de</strong>bería hacerse cargo <strong>de</strong>l servicio prestado<br />

por <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, cuidados urg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> los pobres hasta su<br />

tras<strong>la</strong>do al hospital, reconocimi<strong>en</strong>tos periciales, servicios extraordinarios durante<br />

épocas excepcionales, estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias, inspección <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> edificios<br />

públicos y privados, vacunación y revacunación y estadísticas <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>s.<br />

La iniciativa <strong>de</strong> Gómez Reig, <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> corporación municipal le<br />

<strong>en</strong>cargase el proyecto <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> dicho cuerpo, que se materializó<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Municipal <strong>de</strong><br />

1882 263 .<br />

260 A<strong>la</strong>font, F. et al. (1879a).<br />

261 A<strong>la</strong>font, F. et al. (1879b).<br />

262 Gómez Reig, C. (1880a).<br />

263 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1882).<br />

170


Éste fue seguido <strong>de</strong> dos nuevos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> 1890 y 1894 que, salvo<br />

algunas modificaciones formales como <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> farmacéuticos o el<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> médicos, aportaron pocas modificaciones <strong>de</strong> fondo.<br />

En 1894 se creó un nuevo servicio municipal,: el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico,<br />

que com<strong>en</strong>zó a funcionar <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te respecto <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico<br />

y como una sección más <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad. Las funciones <strong>de</strong>l nuevo<br />

servicio, así como <strong>la</strong>s obligaciones y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> su director, quedaron recogidas <strong>en</strong><br />

el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1894 264 . El nuevo servicio c<strong>en</strong>tró<br />

su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los estudios microbiológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas, alim<strong>en</strong>tos<br />

y fluidos orgánicos, así como <strong>en</strong> el estudio práctico y experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los diversos<br />

tipos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfectantes.<br />

El cambio <strong>de</strong> siglo se acompañó <strong>de</strong> una int<strong>en</strong>sa actividad reformista a nivel<br />

<strong>de</strong>l Estado español <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o sanitario, que quedó p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Instrucción<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904. La nueva norma concedió un amplio espacio a <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> municipal, estableci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su ámbito <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> vías<br />

<strong>pública</strong>s, el suministro <strong>de</strong> aguas y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> su pureza, <strong>la</strong> evacuación <strong>de</strong> aguas<br />

y residuos, el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los cem<strong>en</strong>terios, mata<strong>de</strong>ros,<br />

escue<strong>la</strong>s <strong>pública</strong>s, industrias, mercados y casas <strong>de</strong> huéspe<strong>de</strong>s, así como <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

domiciliaria <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, infancia y embarazadas pobres y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia higiénica <strong>de</strong><br />

los establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos. A<strong>de</strong>más, el artículo 191 <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado precepto<br />

p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 15.000 almas facilitaran<br />

y subv<strong>en</strong>cionaran el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios municipales para dar respuesta al<br />

servicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas, alim<strong>en</strong>tos y<br />

productos patológicos y <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. Sobre esta cuestión volvió a<br />

insistir <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los años sucesivos, <strong>de</strong> manera que <strong>en</strong> 1908 se p<strong>la</strong>nteó “[...] <strong>la</strong><br />

obligación <strong>de</strong> todos los municipios <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 10.000 habitantes <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un<br />

<strong>la</strong>boratorio para toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>tos: análisis físicos, químicos,<br />

microscópicos y bacteriológicos [...]” 265 , y un año <strong>de</strong>spués se regu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong><br />

material con que <strong>de</strong>bían contar dichos <strong>la</strong>boratorios 266 .<br />

264 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1894).<br />

265 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908.<br />

266 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1909.<br />

171


En Val<strong>en</strong>cia com<strong>en</strong>zó a gestarse a partir <strong>de</strong> 1909 <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una institución<br />

que agrupara los diversos servicios municipales <strong>de</strong>dicados a poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong>s<br />

medidas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>. Para ello se vislumbró como refer<strong>en</strong>te el Instituto<br />

Alfonso XIII <strong>de</strong> Madrid, constituido por <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong> análisis bacteriológico y<br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> su técnica, sueroterapia y obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> sueros y vacunas, e inocu<strong>la</strong>ción<br />

y vacunación 267 . El objetivo no era otro que formar una sección <strong>de</strong>l cuerpo municipal<br />

<strong>de</strong> sanidad, agrupando <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria y los <strong>la</strong>boratorios químico y<br />

bacteriológico <strong>en</strong> una nueva institución que a<strong>de</strong>más asumiría <strong>la</strong> vacunación<br />

antirrábica 268 . Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1911 se hizo realidad <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear un instituto<br />

municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, cuyo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se aprobó el 27 <strong>de</strong> marzo, dotando a <strong>la</strong> nueva<br />

institución <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura sufici<strong>en</strong>te para lograr los objetivos p<strong>la</strong>nteados como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ya cristalizada microbiología médica <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos. El<br />

instituto asumió <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, obt<strong>en</strong>er y<br />

aplicar los sueros y vacunas, realizar los análisis químicos y bacteriológicos, <strong>la</strong><br />

inspección química y veterinaria, <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y química aplicadas a <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

La situación se mantuvo <strong>de</strong> esta forma hasta 1914, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> corporación<br />

municipal aprobó un dictam<strong>en</strong> que <strong>de</strong>jaba sin efecto <strong>la</strong> creación, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y<br />

p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, volvi<strong>en</strong>do los dos <strong>la</strong>boratorios a quedar<br />

organizados como establecía el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to anterior a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto.<br />

En el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Municipal 269 <strong>de</strong> 1925, <strong>en</strong>cargaba a los municipios <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong><br />

simi<strong>la</strong>res cometidos a los prece<strong>de</strong>ntes mandatos, al tiempo que les asignaba <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er a su cargo el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />

sanidad, como personal técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración local y <strong>de</strong> proporcionar<br />

asist<strong>en</strong>cia médica gratuita a <strong>la</strong>s familias pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> su municipio. Para ello<br />

p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> médicos y farmacéuticos titu<strong>la</strong>res, matronas o parteras<br />

para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarazadas pobres y practicantes, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

267 Bágu<strong>en</strong>a, M.J.(1984).<br />

268 La puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l servicio antirrábico permitiría al ayuntami<strong>en</strong>to un importante ahorro, pues<br />

empezaba a resultarle muy costoso <strong>de</strong>rivar los casos susceptibles <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to profiláctico a otros<br />

<strong>la</strong>boratorios como el <strong>de</strong> Ferrán <strong>en</strong> Barcelona o el <strong>de</strong> Alcira. Bágu<strong>en</strong>a, M.J. (2000: 93-94).<br />

269 Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1925.<br />

172


sus funciones propias, servirían <strong>de</strong> auxiliares a los inspectores municipales <strong>de</strong><br />

sanidad. También recom<strong>en</strong>daba el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios municipales don<strong>de</strong><br />

pudies<strong>en</strong> sost<strong>en</strong>erse y, <strong>de</strong> manera obligada <strong>en</strong> los municipios que contas<strong>en</strong> con más<br />

<strong>de</strong> 10.000 habitantes.<br />

Amparado <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to publicado por el Estado, Val<strong>en</strong>cia contó con su<br />

propio Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a partir <strong>de</strong> 1926 270 , e<strong>la</strong>borado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> el que quedaban recogidas <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong> -atmósfera, aguas, terr<strong>en</strong>o, vía<br />

<strong>pública</strong>, habitaciones, construcciones, alim<strong>en</strong>tos y bebidas, pana<strong>de</strong>rías, v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

leches, vaquerías y cabrerías, <strong>la</strong>va<strong>de</strong>ros y baños, vivi<strong>en</strong>das para obreros, fondas,<br />

escue<strong>la</strong>s, templos, cafés y casas <strong>de</strong> comidas, fábricas, teatros, cem<strong>en</strong>terios, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas, vacunación, peluquerías y barberías,<br />

ferrocarriles e hidrofobia-.<br />

La nueva norma incluía <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s a los inspectores<br />

municipales <strong>de</strong> sanidad, sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad, jefe <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio municipal <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y al director <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, al tiempo que <strong>de</strong>jaba<br />

constituido el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad. En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los servicios municipales ya establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to p<strong>la</strong>nteaba su actuación <strong>de</strong> manera coordinada con los servicios <strong>de</strong><br />

carácter <strong>provincia</strong>l -brigada <strong>sanitaria</strong> e instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>- cuando <strong>la</strong><br />

situación lo requiriese. El artículo 202 establecía que “El Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

sost<strong>en</strong>drá un Laboratorio municipal, el cual cumplirá con todas <strong>la</strong>s funciones que<br />

afectan a <strong>la</strong> Sanidad municipal. Se complem<strong>en</strong>tarán cuando sea preciso por el<br />

Servicio sanitario <strong>provincia</strong>l con los que conservará <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones, <strong>de</strong>rechos y los<br />

intercambios ci<strong>en</strong>tíficos indicados <strong>en</strong> el artículo 61 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Municipal”.<br />

La llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ratificar lo que estaba <strong>en</strong><br />

vigor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1925 <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a sanidad municipal, aportó sucesivos int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

racionalización <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los recursos higiénico-sanitarios y<br />

asist<strong>en</strong>ciales, que culminaron con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria <strong>de</strong><br />

270 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1926a).<br />

173


1934. Mediante el<strong>la</strong> quedaron establecidas <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los tres<br />

niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, c<strong>en</strong>tral, <strong>provincia</strong>l y municipal 271 .<br />

En 1931 el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia también adaptó sus compet<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong><br />

reor<strong>de</strong>nación que había sido propuesta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel c<strong>en</strong>tral, mediante <strong>la</strong> publicación<br />

<strong>de</strong> su propio Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad e<br />

Higi<strong>en</strong>e Social <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, que vertebró el cuerpo <strong>en</strong> tres gran<strong>de</strong>s secciones:<br />

• B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia: incluía todos los servicios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong>, tales como <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>de</strong><br />

los pobres, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita a los heridos y acci<strong>de</strong>ntados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

casas <strong>de</strong> socorro, <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hospitales y <strong>la</strong>zaretos <strong>en</strong> previsión<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia tocológica a <strong>la</strong>s<br />

embarazadas incluidas <strong>en</strong> el padrón <strong>de</strong> pobreza, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia al embarazo, parto, puerperio y al recién nacido, <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> un instituto policlínico aglutinador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas<br />

especialida<strong>de</strong>s médico-quirúrgicas y el instituto <strong>de</strong> puericultura.<br />

• Instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>: quedaba estructurado <strong>en</strong> ocho<br />

secciones con el propósito <strong>de</strong> asumir los estudios higiénico-sanitarios,<br />

legis<strong>la</strong>ción, informes técnicos, análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

sueros y vacunas, <strong>de</strong>sinfección, <strong>de</strong>sinsectación y <strong>de</strong>sratización,<br />

control <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, servicio hospita<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> infecciosos, <strong>la</strong>zaretos y<br />

baños públicos, divulgación y propaganda, publicación <strong>de</strong> un boletín<br />

y realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>tes.<br />

• Higi<strong>en</strong>e social: <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

principales <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales <strong>en</strong> el ámbito municipal. También<br />

quedaba bajo su compet<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r,<br />

materna, pr<strong>en</strong>atal e infantil, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>l trabajo, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> sexual y<br />

<strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> familiar. Por último se le atribuía <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los<br />

disp<strong>en</strong>sarios y prev<strong>en</strong>torios y <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> propaganda para divulgar<br />

los conocimi<strong>en</strong>tos sanitarios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

271 Perdiguero Gil, E. (1997: 37-38).<br />

174


4.1.2. La constitución <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública y<br />

Salubridad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

El proceso <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal val<strong>en</strong>ciana<br />

fue posible merced a <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> tres instituciones: el Instituto Médico<br />

Val<strong>en</strong>ciano, <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina y el Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 272 . Des<strong>de</strong> el instituto se realizó una importante contribución <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />

higiénico-sanitario a través <strong>de</strong> sus eficaces comisión c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> vacunación y<br />

comisión <strong>de</strong> medicina legal, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y policía <strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong>stacando sus<br />

actuaciones fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lepra, el paludismo, <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> y el cólera, al tiempo que<br />

fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong> histología, fisiología y<br />

microbiología 273 . Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina, figuras como José Monserrat<br />

Ruitort, catedrático <strong>de</strong> química g<strong>en</strong>eral y fundador <strong>de</strong>l primer <strong>la</strong>boratorio químico<br />

universitario, y sus discípulos Pablo Colvée Roura, Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera y<br />

Constantino Gómez Reig, resultaron relevantes tanto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

microbiología como <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> mo<strong>de</strong>rna y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio 274 .<br />

El inicio <strong>de</strong>l proceso que abocó <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalización municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, tuvo su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong> servicios o<br />

instituciones básicas, como <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro y el <strong>la</strong>boratorio químico, que más<br />

tar<strong>de</strong> dieron paso a una formu<strong>la</strong>ción integradora caracterizada por <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong><br />

un cuerpo organizado. En este recorrido, <strong>la</strong>s instituciones que inicialm<strong>en</strong>te surgieron<br />

para dar respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s médico-quirúrgicas <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntados y<br />

m<strong>en</strong>esterosos y para paliar <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> una ciudad que no t<strong>en</strong>ía<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do el servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica domiciliaria, cambiaron más tar<strong>de</strong> su<br />

ori<strong>en</strong>tación asist<strong>en</strong>cial hacia los cometidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> 275 .<br />

Sin duda alguna, Constantino Gómez Reig fue el protagonista y principal<br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> aglutinar <strong>en</strong> un único dispositivo municipal los difer<strong>en</strong>tes<br />

272 Sa<strong>la</strong>vert, V; Navarro, J. (1992: 125-130) y Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, J. (1996).<br />

273 Teruel Piera, S. (1974).<br />

274 López Piñero, J.M.; Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J.; Barona Vi<strong>la</strong>r, J.L. (1988).<br />

275 Navarro Pérez, J. (1996: 167-182).<br />

175


servicios y profesionales <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r municipal 276 . Su propuesta fue<br />

apoyada <strong>de</strong> manera categórica por algunos miembros <strong>de</strong>l Instituto Médico<br />

Val<strong>en</strong>ciano como Francisco Cantó, qui<strong>en</strong> realizó una importante contribución a <strong>la</strong><br />

difusión <strong>de</strong> este proyecto, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica. Tras <strong>de</strong>nunciar el escaso<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los servicios municipales por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>sanitaria</strong>s, atribuía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> única casa <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>boratorio químico municipal a <strong>la</strong> respuesta casi ineludible <strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to para<br />

dar solución a problemas fragrantes y no a una s<strong>en</strong>sibilidad por at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong><br />

ciudadanía más necesitada:<br />

“[...] Ha sido preciso el espectáculo <strong>de</strong> hechos <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tables y que<br />

produjeron honda s<strong>en</strong>sación <strong>en</strong> el público, para que el municipio se<br />

resolviera a int<strong>en</strong>tar algo <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l pobre o <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgraciado. La<br />

profunda herida <strong>en</strong> el cuello <strong>de</strong> <strong>la</strong> atunera <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> Serranos,<br />

conducida para su curación a nuestro hospital, fue <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>terminante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una casa <strong>de</strong> socorro, establecida como por vía <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>sayo y no <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te, como <strong>de</strong>bemos exigir y lo <strong>de</strong>manda el<br />

público todo. La sofisticación <strong>de</strong>l anís por <strong>la</strong> cicuta y <strong>la</strong>s harinas por sales<br />

nocivas, acaecidos o sospechados y <strong>de</strong>nunciados por algunos<br />

comerciantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za, hicieron que <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> Repeso pidiera un<br />

perito y tras ello el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio químico, que<br />

asesore a <strong>la</strong> corporación municipal acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias<br />

bromatológicas que se <strong>de</strong>dican al consumo, y que sea <strong>la</strong> salvaguardia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s alteraciones que el<strong>la</strong> pudiera sufrir <strong>de</strong>l<br />

uso <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes nocivos [...]” 277 .<br />

También fue Cantó el que unos meses más tar<strong>de</strong> organizó un ext<strong>en</strong>so <strong>de</strong>bate<br />

<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, <strong>en</strong> el que participaron a<strong>de</strong>más Lechón,<br />

Machí, Guillén, Ferrer Julvé y el propio Gómez Reig y que tuvo como resultado <strong>la</strong><br />

unánime adhesión a <strong>la</strong> propuesta 278 . Unas pocas semanas <strong>de</strong>spués, Gómez Reig era<br />

276 López Piñero, J.M.; Navarro, J. (1994).<br />

277 Cantó, F. (1881).<br />

278 Cantó B<strong>la</strong>sco, F.; Gómez Reig, C. (1881).<br />

176


nombrado inspector g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y jefe superior <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Pública <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Su primera tarea consistió <strong>en</strong> e<strong>la</strong>borar un<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral, que sancionó el ayuntami<strong>en</strong>to con fecha <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1882.<br />

El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Municipal <strong>de</strong> 1882, a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus 155 artículos ori<strong>en</strong>taba <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong>l cuerpo municipal hacia dos<br />

verti<strong>en</strong>tes, una <strong>de</strong> carácter ejecutivo basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>pública</strong> curativa y otra <strong>de</strong><br />

carácter profiláctico sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación, los estudios experim<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong><br />

puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> inspección <strong>sanitaria</strong>. Para po<strong>de</strong>r llevar a cabo este<br />

cometido, el personal se compondría <strong>de</strong> médicos, peritos químicos y veterinarios, y<br />

todos ellos bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> un inspector <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad municipal, cargo<br />

por otro <strong>la</strong>do, honorífico y gratuito. El cuerpo médico -seis numerarios y cuatro<br />

supernumerarios- <strong>de</strong>bía <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, los primeros<br />

cuidados <strong>en</strong> el domicilio <strong>de</strong> los pobres, reconocimi<strong>en</strong>tos periciales, servicios médicos<br />

extraordinarios durante épocas excepcionales, <strong>en</strong><strong>de</strong>mias y epi<strong>de</strong>mias, inspecciones<br />

higiénicas, profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s -vacunación y revacunación e inspección<br />

esco<strong>la</strong>r- y estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>. Para apoyar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los médicos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro se asignaban cuatro practicantes numerarios y tres<br />

supernumerarios, con el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> prestar otros servicios extraordinarios cuando lo<br />

requiriese <strong>la</strong> situación.<br />

Para ser perito químico municipal se requería el título <strong>de</strong> doctor <strong>en</strong> farmacia,<br />

<strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias físico-químicas o ing<strong>en</strong>iero químico y se contemp<strong>la</strong>ba que inicialm<strong>en</strong>te<br />

fues<strong>en</strong> dos numerarios y dos supernumerarios, cuya tarea se c<strong>en</strong>traría <strong>en</strong> realizar los<br />

análisis propios <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico, basados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estudios<br />

bromatológicos. Por su parte, los veterinarios <strong>en</strong> número <strong>de</strong> tres -dos numerarios y<br />

uno auxiliar- <strong>de</strong>bían c<strong>en</strong>trar su actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>de</strong>l<br />

mata<strong>de</strong>ro -reses vivas y muertas <strong>de</strong>stinadas al consumo público- <strong>de</strong> carnes frescas y<br />

sa<strong>la</strong>das o <strong>en</strong> conserva, aves <strong>de</strong> corral, caza y pesca, así como <strong>de</strong> los mercados<br />

públicos -inspección <strong>de</strong> frutas, legumbres y verduras-.<br />

En los dos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos posteriores <strong>de</strong>l cuerpo -1890 y 1894- el número <strong>de</strong><br />

médicos se fue increm<strong>en</strong>tando pasando <strong>de</strong> 14 a alcanzar <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> 21. Por su parte,<br />

el personal <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico no se modificó, el número <strong>de</strong> veterinarios se<br />

increm<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> uno, pasando <strong>en</strong> 1894 a ser un total <strong>de</strong> tres y también contemp<strong>la</strong>ba<br />

177


este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to como novedad <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> farmacéuticos al cuerpo <strong>de</strong><br />

sanidad municipal. Otra innovación <strong>de</strong>l tercer reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fue <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> dos<br />

nuevos servicios <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s prestaciones municipales: el <strong>la</strong>boratorio microbiológico y<br />

<strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong>.<br />

4.1.3. Las casas <strong>de</strong> socorro<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear estas instituciones surgió como una manera <strong>de</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, ante los sucesivos fracasos <strong>de</strong><br />

los reiterados int<strong>en</strong>tos por organizar <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria. Así fue<br />

como se crearon <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Madrid, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> asumir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración <strong>pública</strong> <strong>la</strong> antigua b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas parroquiales.<br />

Des<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se ofertaba consulta <strong>pública</strong> diaria gratuita a cualquier <strong>en</strong>fermo pobre<br />

que lo solicitara, at<strong>en</strong>ción domiciliaria a los que acreditas<strong>en</strong> su condición <strong>de</strong> pobreza,<br />

así como asist<strong>en</strong>cia inmediata a cualquier persona, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su<br />

condición social, víctima <strong>de</strong> un acci<strong>de</strong>nte fortuito 279 .<br />

En Val<strong>en</strong>cia también com<strong>en</strong>zó a percibirse <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los po<strong>de</strong>res<br />

públicos municipales asumieran una organización <strong>sanitaria</strong> a su cargo más ajustada a<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s reales <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, cuestionando <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l hospital como<br />

única institución <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> hasta ese mom<strong>en</strong>to. El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, que<br />

a finales <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos no bajaba <strong>de</strong> 107.000 personas, al que se<br />

sumaba un importante conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción flotante, hacía aconsejable <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> casas <strong>de</strong> socorro. Así lo manifestaba Nicolás Ferrer <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l<br />

Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, al apuntar el interés <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s val<strong>en</strong>cianas<br />

creas<strong>en</strong> cuatro casas <strong>de</strong> socorro <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 280 , sin embargo esta<br />

propuesta no pasó <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser una mera ilusión.<br />

La primera casa <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se creó con carácter temporal para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s posibles urg<strong>en</strong>cias que pudieran pres<strong>en</strong>tarse durante <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

festividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1875 281 . El ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> manos <strong>de</strong>l<br />

279 Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los Ríos, A. (1862-1863).<br />

280 Ferrer y Julvé, N. (1867).<br />

281 Peset, J.B. (1875).<br />

178


Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l servicio, cuyos socios se hicieron<br />

cargo <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el servicio sanitario ubicado <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torres <strong>de</strong> <strong>la</strong> A<strong>la</strong>meda. Los<br />

resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia fueron tan satisfactorios, que al año sigui<strong>en</strong>te volvió a<br />

repetirse, pero <strong>en</strong> esta ocasión <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> una fueron tres <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro<br />

insta<strong>la</strong>das -<strong>en</strong> el colegio Corpus Christi, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa Vestuari y una nocturna <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

A<strong>la</strong>meda-. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera casa <strong>de</strong> socorro con carácter<br />

perman<strong>en</strong>te tuvo lugar el 11 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1879, y su ubicación <strong>en</strong> el número 25 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calle Serranos 282 .<br />

Aunque los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos por los que se rigió <strong>la</strong> nueva institución<br />

contemp<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> nuevas casas <strong>de</strong> socorro, <strong>la</strong> primera<br />

funcionó <strong>en</strong> solitario a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> diez años, tras los cuales se fueron insta<strong>la</strong>ndo<br />

nuevos servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas características <strong>en</strong> diversos puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. En<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> veinte años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se inaugurase <strong>la</strong> primera, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

quedó sectorizada <strong>en</strong> cuatro áreas <strong>sanitaria</strong>s, cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales quedaba at<strong>en</strong>dida<br />

por una casa <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Así, el distrito céntrico <strong>de</strong> Ciutat Vel<strong>la</strong><br />

quedaba a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Serranos al norte y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> La<br />

Glorieta al sur, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> Ruzafa at<strong>en</strong>día el distrito <strong>de</strong>l mismo nombre y<br />

los pob<strong>la</strong>dos marítimos <strong>en</strong>contraron su refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong>l Puerto.<br />

Las funciones asignadas a estos servicios <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />

Socorro <strong>de</strong> 1879 t<strong>en</strong>ían un carácter fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

prestar servicio médico-quirúrgico a los acci<strong>de</strong>ntes fortuitos y establecer una<br />

consulta gratuita para los pobres <strong>de</strong> solemnidad. El compon<strong>en</strong>te prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong>l<br />

servicio lo integraba <strong>la</strong> vacunación a niños y adultos. Los posteriores reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos no<br />

aportaron noveda<strong>de</strong>s relevantes, salvo <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> niños<br />

abandonados y al registro y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas.<br />

En cuanto a <strong>la</strong> actividad llevada a cabo por <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, ésta aparecía<br />

recogida por primera vez <strong>en</strong> un trabajo publicado <strong>en</strong> 1901 por Vic<strong>en</strong>te Carsi 283 <strong>en</strong> el<br />

que realizaba un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y, durante<br />

<strong>la</strong> etapa <strong>en</strong> que se publicó el Boletín Sanitario Municipal (1905-1913), <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>de</strong>sglosada <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro casas <strong>de</strong> socorro aparecía m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te<br />

282 Navarro Pérez, J. (1996: 171).<br />

179


eflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong> esta publicación. Para hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia prestada por estas instituciones, hemos e<strong>la</strong>borado <strong>la</strong><br />

tab<strong>la</strong> que a continuación pres<strong>en</strong>tamos con un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos realizados <strong>en</strong>tre<br />

1901 y 1913. Dado que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias interanuales <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> actividad no<br />

pres<strong>en</strong>taban variaciones importantes, hemos calcu<strong>la</strong>do <strong>la</strong> media aritmética <strong>de</strong> los diez<br />

años (1901 y 1905-1913) <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> actividad, <strong>de</strong> manera que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

misma tab<strong>la</strong> quedaran reflejadas <strong>la</strong>s principales actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro casas <strong>de</strong><br />

socorro <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, permiti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ese modo realizar comparaciones <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s.<br />

283 Carsi, V. (1902).<br />

180


Tab<strong>la</strong> III<br />

Actividad realizada por <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1901-1913)<br />

Actividad Serranos Glorieta Puerto Ruzafa<br />

Media anual <strong>de</strong><br />

acci<strong>de</strong>ntes asistidos<br />

2.105 1.707 1.582 1.085<br />

Media anual <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos asistidos<br />

624 802 1.025 420<br />

Media anual <strong>de</strong><br />

visitas y curaciones<br />

9.162 5.828 10.111 8.082<br />

Media anual <strong>de</strong><br />

vacunados<br />

1.4257 1.757 665 266<br />

Media anual <strong>de</strong><br />

operaciones<br />

994 563 1.298 631<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas publicadas <strong>en</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana<br />

(1901) y el Boletín Sanitario Municipal (1905-1913).<br />

Como pue<strong>de</strong> comprobarse, <strong>la</strong>s dos casas <strong>de</strong> socorro que prestaban asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> los distritos más céntricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, eran <strong>la</strong>s que asistían un mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes fortuitos -contusiones, heridas incisas y<br />

contusas, esguinces, fracturas, cuerpos extraños y excoriaciones eran <strong>en</strong>tre otros los<br />

motivos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia más frecu<strong>en</strong>tes-. En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />

<strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong>l Puerto era sin duda <strong>la</strong> que pres<strong>en</strong>taba mayores <strong>de</strong>mandas,<br />

probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a que el distrito <strong>en</strong> el que se hal<strong>la</strong>ba ubicada era el que<br />

pres<strong>en</strong>taba niveles <strong>de</strong> salud más <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre su pob<strong>la</strong>ción. A favor <strong>de</strong> este<br />

supuesto también apunta el también más elevado número <strong>de</strong> visitas domiciliarias y<br />

curas practicadas a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este distrito, así como el mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

operaciones que <strong>en</strong> él se practicaban y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que quedaban compr<strong>en</strong>didas <strong>la</strong>s<br />

reducciones <strong>de</strong> fracturas y luxaciones, di<strong>la</strong>taciones, extracción <strong>de</strong> cuerpos extraños,<br />

cauterizaciones y suturas. Por el contrario, <strong>la</strong> actividad re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> vacunación<br />

al parecer se <strong>en</strong>contraba más arraigada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción resi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> los distritos<br />

más céntricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, cuyos vecinos disfrutaban por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mayor nivel<br />

socioeconómico y <strong>de</strong> mayor interés por <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> carácter prev<strong>en</strong>tivo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

lucha contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

En 1905 se incorporaron <strong>la</strong>s primeras especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Glorieta: pediatría, urología y v<strong>en</strong>ereología, oftalmología y otorrino<strong>la</strong>ringología.<br />

Éstas fueron seguidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ginecología <strong>en</strong> 1907, <strong>la</strong> neurología <strong>en</strong> 1908 y <strong>la</strong><br />

181


odontología <strong>en</strong> 1911. Especial m<strong>en</strong>ción merece el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio<br />

<strong>de</strong>nominado “Gota <strong>de</strong> Leche y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas”que ya <strong>en</strong> 1903 había<br />

sido propuesto por el concejal <strong>de</strong> sanidad b<strong>la</strong>squista, E<strong>la</strong>dio Fajarnés Ramos. Sin<br />

embargo, problemas <strong>de</strong> índole presupuestaria condicionaron que no se estableciese<br />

hasta 1909 y que dos años <strong>de</strong>spués se transformase <strong>en</strong> un “consultorio municipal <strong>de</strong><br />

niños”, que incorporó un servicio <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas. Finalm<strong>en</strong>te, el<br />

servicio se transformó <strong>en</strong> 1927 <strong>en</strong> el instituto municipal <strong>de</strong> puericultura.<br />

Las “Gotas <strong>de</strong> Leche” fueron instituciones que com<strong>en</strong>zaron a emerger <strong>en</strong><br />

España a partir <strong>de</strong> 1902, como fórmu<strong>la</strong> institucional <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad<br />

infantil. Tomaron como ejemplo otras ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

como Francia, Bélgica, Ing<strong>la</strong>terra o Suecia, aunque <strong>la</strong> pionera fuese <strong>la</strong> creada por el<br />

francés Dufour <strong>en</strong> Fecamp. La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital val<strong>en</strong>ciana ya<br />

v<strong>en</strong>ía si<strong>en</strong>do rec<strong>la</strong>mada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1904 por algunos médicos que, s<strong>en</strong>sibles al problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil, solicitaban <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> este nuevo servicio a cargo <strong>de</strong>l<br />

municipio 284 , <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r a lo que ya t<strong>en</strong>ían establecido otras capitales como<br />

Madrid, Barcelona o San Sebastián 285 . Sin embargo, el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to no <strong>de</strong>bía ser<br />

únicam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> leche con garantías higiénicas, sino<br />

que se trataba a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer educación <strong>sanitaria</strong> a <strong>la</strong>s madres, para lo cual era<br />

necesario establecer consultorios <strong>de</strong> niños junto a los servicios lácteos 286 . La<br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diarreas y otros problemas digestivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> patología infantil <strong>en</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia justificaban, para Agui<strong>la</strong>r Jordán, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> consultorios don<strong>de</strong>,<br />

parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> leche se realizase <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> consejos a <strong>la</strong>s<br />

madres “[...] para que no dé esas mortíferas sopas <strong>de</strong> ajo, o añada a <strong>la</strong> leche<br />

esterilizada tratando <strong>de</strong> hacer<strong>la</strong> más digerible, agua <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te riquísima <strong>en</strong> todo<br />

género <strong>de</strong> microbios [...]” 287 .<br />

284 Carsi, V. (1904).<br />

285 Entre 1902 y 1912 se inauguraron <strong>en</strong> España 30 consultorios y gotas <strong>de</strong> leche, y <strong>en</strong> 1928 ya se<br />

contabilizaban más <strong>de</strong> 40. El patrocinio <strong>de</strong> estas instituciones fue heterogéneo y aunque <strong>en</strong> muchas<br />

ocasiones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> otras lo hacía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> protección a<br />

<strong>la</strong> infancia o, simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad cristiana. Rodríguez Ocaña, E. (1996: 149-169). La ciudad <strong>de</strong><br />

Alicante vio nacer <strong>la</strong> Gota <strong>de</strong> Leche <strong>en</strong> 1925, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo que fue su institución municipal <strong>de</strong><br />

puericultura. Perdiguero, E.; Bernabeu, J. (1999: 291-310).<br />

286 Agui<strong>la</strong>r Jordán, J. (1903).<br />

287 Agui<strong>la</strong>r Jordán, J. (1904).<br />

182


La tab<strong>la</strong> que pres<strong>en</strong>tamos a continuación recoge un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas<br />

at<strong>en</strong>didas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> La Glorieta, cuya<br />

estadística aparecía publicada <strong>en</strong> el Boletín Sanitario Municipal:<br />

Tab<strong>la</strong> IV<br />

Enfermos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa<br />

<strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> La Glorieta (1909-1913)<br />

Consulta 1909 1910 1911 1912 1913<br />

Ginecopatía 92 214 197 225 15<br />

Vías urinarias, v<strong>en</strong>éreas y sifilíticas 139 198 582 257 17<br />

Infancia 722 1.083<br />

Oftalmología 800 937 827 971 72<br />

Otorrino<strong>la</strong>ringología 513 543 471 671 35<br />

Sistema nervioso 89 123 42 248 41<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pecho 44 78 187 601 12<br />

Aparato digestivo 50 129 119 151 16<br />

Consultorio municipal <strong>de</strong> niños<br />

Enfermos asistidos 4.071 5.533 625<br />

Leche repartida 2.514<br />

Reconocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nodrizas 200 23<br />

Odontología 671 120<br />

Tocología: servicio <strong>de</strong> comadronaspartos<br />

40<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos publicados <strong>en</strong> el Boletín Sanitario Municipal.<br />

Como pue<strong>de</strong> apreciarse, al constituirse el consultorio municipal <strong>de</strong> niños <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción infantil pasó a realizarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí, junto al servicio <strong>de</strong> “Gota <strong>de</strong> Leche” y<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas. Para completar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción materno-infantil, vemos<br />

cómo <strong>en</strong> 1913 quedó establecido un servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia al parto at<strong>en</strong>dido por<br />

comadronas. Esta pau<strong>la</strong>tina incorporación <strong>de</strong> nuevas especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>terminó que <strong>en</strong><br />

1917 quedas<strong>en</strong> todas el<strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> lo que se <strong>de</strong>nominó el instituto policlínico<br />

municipal, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> Colón. En 1930 se<br />

creó un último c<strong>en</strong>tro, el instituto municipal <strong>de</strong> oncología, situado inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Colón y, a partir <strong>de</strong> 1933 <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida Pérez Galdós como un c<strong>en</strong>tro<br />

183


in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te 288 . Vemos pues, que lo que com<strong>en</strong>zó si<strong>en</strong>do un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />

los acci<strong>de</strong>ntados y m<strong>en</strong>esterosos, fue ampliando su campo <strong>de</strong> actuación para<br />

adaptarse a <strong>la</strong> nueva visión que contemp<strong>la</strong>ba los factores sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, mediante <strong>la</strong> incorporación progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

especialida<strong>de</strong>s médicas.<br />

4.1.4. El <strong>la</strong>boratorio químico<br />

Los <strong>la</strong>boratorios municipales iniciaron su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, tomando como refer<strong>en</strong>tes los que ya<br />

funcionaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales capitales europeas. De este modo sucedió <strong>en</strong> Madrid,<br />

cuyo ayuntami<strong>en</strong>to fundó <strong>en</strong> 1878 su <strong>la</strong>boratorio químico municipal 289 , <strong>de</strong>l mismo<br />

modo que Barcelona contó con un <strong>la</strong>boratorio municipal <strong>de</strong> microbiología <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1883 290 . En Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear una institución municipal para dar solución a<br />

los problemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, también fue adquiri<strong>en</strong>do creci<strong>en</strong>te<br />

int<strong>en</strong>sidad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l último tercio <strong>de</strong>l siglo XIX, hasta que finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1882 se<br />

creó el cuerpo municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad. Como principal impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal val<strong>en</strong>ciana, Constantino Gómez Reig<br />

expresaba el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estas estructuras municipales con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

pa<strong>la</strong>bras:<br />

“[...] Don<strong>de</strong> más quehacer ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> medicina <strong>pública</strong> es <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o<br />

profiláctico. Evitar el <strong>de</strong>sarrollo y propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. La<br />

profi<strong>la</strong>xis se impone como necesidad urg<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> ahí <strong>la</strong> inspección<br />

minuciosa, <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ida, formal y ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> todo foco mefítico <strong>de</strong> los<br />

establecimi<strong>en</strong>tos públicos, <strong>de</strong> los industriales, <strong>de</strong>l domicilio particu<strong>la</strong>r,<br />

<strong>de</strong>l suelo, <strong>de</strong>l aire, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas, <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> todos los medios <strong>en</strong><br />

una pa<strong>la</strong>bra, que sean capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r o ret<strong>en</strong>er y propagar los<br />

elem<strong>en</strong>tos morbosos [...]” 291 .<br />

288 Sa<strong>la</strong>vert, V; Navarro, J. (1992: 153-157).<br />

289 Puerto Sarmi<strong>en</strong>to, J.; Cobo Cobo, J. (1983).<br />

290 Roca Rosell, A. (1988).<br />

291 Gómez Reig (1880a).<br />

184


Como vemos, se percibía <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar inspecciones y controles <strong>de</strong><br />

los alim<strong>en</strong>tos para po<strong>de</strong>r hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te situación <strong>de</strong> adulteración a <strong>la</strong> que<br />

éstos eran sometidos. Precisam<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia pres<strong>en</strong>tada por diversos<br />

comerciantes <strong>de</strong>l mercado, <strong>la</strong> que <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> repeso pidiera un<br />

perito químico, cuya contratación por el ayuntami<strong>en</strong>to dio pie al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

un <strong>la</strong>boratorio químico. En <strong>la</strong> memoria que pres<strong>en</strong>tó Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera para<br />

optar a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> perito químico <strong>en</strong> 1881 292 , establecía que el agua, el<br />

medio ambi<strong>en</strong>te y los cosméticos, serían también objeto <strong>de</strong> análisis e inspección <strong>en</strong><br />

estos <strong>la</strong>boratorios 293 .<br />

Finalm<strong>en</strong>te se aprobó <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio químico que com<strong>en</strong>zó a<br />

funcionar a finales <strong>de</strong> 1881 bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Domingo Greus Martínez, auxiliado<br />

por Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera. El primero ost<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio hasta su<br />

muerte <strong>en</strong> 1903 -su sustituto fue Rafael Colomina Navarrete-, y el segundo abandonó<br />

el <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> 1888 y fue sustituido por Juan Antonio Izquierdo, qui<strong>en</strong> permaneció<br />

<strong>en</strong> este puesto hasta 1897 <strong>en</strong> que pres<strong>en</strong>tó su dimisión y fue sustituido por José<br />

A<strong>la</strong>pont Ibáñez. En 1913 <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico estaba integrada por un<br />

director técnico, Rafael Colomina Navarrete, con un sueldo anual <strong>de</strong> 3.000 pesetas,<br />

un subdirector y profesor técnico, Juan Campos Fillol, con un sueldo <strong>de</strong> 2.500<br />

pesetas y dos inspectores químicos <strong>de</strong> sustancias alim<strong>en</strong>ticias, Vic<strong>en</strong>te Izquierdo<br />

Gómez y Luis Durán Martínez, con un sueldo <strong>de</strong> 1.500 pesetas cada uno. La p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong><br />

se completaba con dos peritos químicos auxiliares, un ayudante práctico y un mozo<br />

or<strong>de</strong>nanza 294 .<br />

La improvisación con que se realizó <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />

químico, junto a los escasos recursos <strong>de</strong>stinados a ello, acarreó <strong>en</strong> un principio<br />

problemas <strong>de</strong> infraestructura, que necesariam<strong>en</strong>te influyeron limitando su actividad.<br />

La falta <strong>de</strong> previsión <strong>de</strong>terminó que el ayuntami<strong>en</strong>to improvisara <strong>en</strong> sus propios<br />

locales una ubicación provisional <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio, tras<strong>la</strong>dándose más tar<strong>de</strong> a un<br />

292 Peset Cervera, V. (1881).<br />

293 La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l importante papel que <strong>de</strong>bía jugar el <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

experim<strong>en</strong>tal quedó recogida <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> V. Peset Cervera publicado <strong>en</strong> La Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cias Médicas. Peset, V. (1899).<br />

294 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, J. (1996).<br />

185


“oscuro y microscópico ca<strong>la</strong>bozo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lonja <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seda” 295 , hasta que finalm<strong>en</strong>te se<br />

instaló <strong>en</strong> un segundo piso <strong>de</strong> una casa situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Serranos, precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

misma <strong>en</strong> cuyo <strong>en</strong>tresuelo se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> socorro. A pesar <strong>de</strong> los sucesivos<br />

tras<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que funcionaba el <strong>la</strong>boratorio no<br />

<strong>de</strong>bían respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s mínimas requeridas, situación que <strong>de</strong>terminó que<br />

<strong>en</strong> 1891 volviera a p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un nuevo tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />

químico a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l Parterre, aunque éste no se materializó hasta 1902. En pocos<br />

años <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones volvieron a ser insufici<strong>en</strong>tes por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> espacio y,<br />

aprovechando <strong>la</strong>s infraestructuras creada a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición Regional <strong>de</strong><br />

1909, el <strong>la</strong>boratorio químico se tras<strong>la</strong>dó <strong>en</strong> 1910 al edificio <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio Municipal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Exposición, don<strong>de</strong> también lo hizo el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico y un año <strong>de</strong>spués<br />

el instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 296 .<br />

Las funciones <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico quedaron regu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> los que se contemp<strong>la</strong>ba como un<br />

servicio <strong>de</strong> los integrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> municipal. Así, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

1890 establecía que “[...] Los objetivos <strong>de</strong>l Laboratorio son: el análisis <strong>de</strong> los<br />

factores modificadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s sustancias bromatológicas<br />

[...]” 297 , funciones que serían corroboradas <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1894, que a<strong>de</strong>más<br />

añadía su obligación <strong>de</strong> “[...] auxiliar a los <strong>de</strong>más c<strong>en</strong>tros administrativos<br />

municipales <strong>en</strong> cuantos casos se necesit<strong>en</strong> datos, noticias o resolución <strong>de</strong> problemas<br />

re<strong>la</strong>cionados con sus funciones, tales como i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especias gravadas <strong>en</strong><br />

el impuesto <strong>de</strong> consumo y bebidas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> mercados etc. [...]” 298 . El cambio<br />

estructural que trajo consigo <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong><br />

1911, otorgó al <strong>la</strong>boratorio químico <strong>la</strong>s mismas funciones que v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>sempeñando,<br />

a excepción <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> aguas, que pasó a ser compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una sección<br />

específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>dicada a su análisis químico y bacteriológico.<br />

Por tanto, el <strong>la</strong>boratorio químico <strong>en</strong> esta etapa c<strong>en</strong>tró su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los<br />

estudios bromatológicos, situación que se mantuvo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l instituto<br />

<strong>en</strong> 1914. A partir <strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to, los <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico<br />

295 Peset Cervera, V. (1882).<br />

296 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, J. (1996).<br />

297 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1890).<br />

186


formaron una sección difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> veterinaria, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y<br />

estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>.<br />

La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio com<strong>en</strong>zó a hacerse imprescindible como herrami<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> el control rutinario <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes medioambi<strong>en</strong>tales. Su<br />

contribución <strong>en</strong> situaciones especiales, como <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera <strong>de</strong> 1885, también<br />

resultó <strong>de</strong> gran apoyo al garantizar <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida mediante su análisis<br />

diario 299 . En efecto, a pesar <strong>de</strong> sus limitados recursos materiales y humanos, el<br />

cuerpo municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> organizó <strong>la</strong>s medidas higiénicas más apremiantes para<br />

hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, resultando el análisis bacteriológico diario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>la</strong><br />

más innovadora 300 . Recor<strong>de</strong>mos que Peset Cervera estuvo muy implicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera y formó parte <strong>de</strong>l grupo <strong>en</strong>cabezado por Amalio<br />

Gim<strong>en</strong>o, que junto a otros como Can<strong>de</strong><strong>la</strong>, Pauli, Garín, Navarro y Colvée<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron y promovieron <strong>la</strong> vacunación aticolérica <strong>de</strong> Ferrán 301 .<br />

Los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas, para calificar su potabilidad, constituyeron sin duda<br />

una tarea importante <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico. Utilizando el procedimi<strong>en</strong>to<br />

hidrotimétrico auspiciado por los químicos franceses Boutron y Bou<strong>de</strong>t, Peset llevó a<br />

cabo el estudio químico y óptico <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes aguas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Pu<strong>en</strong>te Molinell, Ribarroja, Go<strong>de</strong>l<strong>la</strong>, o <strong>la</strong>s proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l Turia 302 , utilizadas para el<br />

consumo <strong>de</strong> un gran parte <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

La actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio apareció por primera vez reflejada <strong>en</strong> el trabajo<br />

publicado por Vic<strong>en</strong>te Carsi <strong>en</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana 303 y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas<br />

<strong>de</strong>l Boletín Sanitario Municipal (1905-1913) y <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística<br />

Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922). El análisis <strong>de</strong> esta información reve<strong>la</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa<br />

actividad <strong>de</strong>dicada al análisis <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, con gran <strong>de</strong>dicación a los líquidos como<br />

298 Artículo 109 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1894.<br />

299 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1992a).<br />

300 La llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia puso <strong>en</strong> jaque al gobierno municipal, que fue criticado por su<br />

incapacidad para dar una respuesta a <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> crisis que p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia. Ni el presupuesto<br />

municipal se adaptó a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s, ni se increm<strong>en</strong>taron los recursos sanitarios para hacerse cargo<br />

<strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos. Campá, F. (1885).<br />

301 López Piñero, J.M.; Navarro, J. (1994).<br />

302 Peset Cervera, V. (1883, 1884a, 1887, 1884c).<br />

303 Carsi, V. (1902).<br />

187


el agua <strong>de</strong> bebida -fu<strong>en</strong>tes <strong>pública</strong>s-, vinos, jarabes, licores y limonadas 304 . En<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras, l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción el gran volum<strong>en</strong><br />

proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> cem<strong>en</strong>terios, <strong>de</strong> investigación <strong>sanitaria</strong> y <strong>de</strong> aguas potables.<br />

La memoria sobre <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio realizada <strong>en</strong> 1909 por su<br />

director, Rafael Colomina 305 , ponía <strong>de</strong> manifiesto toda <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> análisis e<br />

investigaciones realizadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese año, que asc<strong>en</strong>dieron a un total <strong>de</strong> 800.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras analizadas, el mayor volum<strong>en</strong><br />

procedía <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> sanidad, aunque también resultaban numerosas <strong>la</strong>s<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> consumo, <strong>la</strong> alcaldía, los juzgados y <strong>la</strong>s muestras<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y bebidas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res. En esta memoria también<br />

quedaba c<strong>la</strong>ro el papel <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico <strong>en</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> féretros, según lo<br />

establecido por <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1898, sobre los materiales y<br />

condiciones que <strong>de</strong>bían reunir los féretros. Acatando esta disposición, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

1909 se revisaron y sel<strong>la</strong>ron 3.648 féretros.<br />

De todo lo expuesto po<strong>de</strong>mos afirmar que el <strong>la</strong>boratorio químico municipal,<br />

tanto a través <strong>de</strong> su trabajo <strong>en</strong> solitario durante sus primeros años <strong>de</strong> andadura, como<br />

<strong>de</strong>l que realizó <strong>en</strong> años posteriores formando parte <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>en</strong> una estructura municipal integradora, prestó un importante servicio a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia mediante <strong>la</strong> incorporación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

experim<strong>en</strong>tal dirigida a contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos.<br />

304 La idoneidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> algunos aditivos, conservantes y colorantes para mejorar el<br />

aspecto y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados alim<strong>en</strong>tos como el pim<strong>en</strong>tón, vino, dulces, leche y carnes,<br />

fue objeto <strong>de</strong> análisis por parte <strong>de</strong> Peset Cervera, V. (1884b).<br />

305 Colomina Navarrete, R. (1909).<br />

188


4.1.5. Las inspecciones <strong>sanitaria</strong>s y <strong>la</strong> brigada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección<br />

Uno <strong>de</strong> los aspectos que Gómez Reig consi<strong>de</strong>raba necesario incluir <strong>en</strong> su<br />

proyecto <strong>de</strong> organización <strong>sanitaria</strong> municipal era <strong>la</strong> actividad inspectora, como<br />

medida <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas y que sin duda<br />

contribuiría a mejorar los niveles <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 306 . De este modo, el<br />

artículo 93 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Municipal <strong>de</strong> 1882<br />

establecía que “[...] Con el objeto <strong>de</strong> investigar <strong>la</strong>s causas morbosas, procurar por <strong>la</strong><br />

salud <strong>pública</strong>, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, evitar <strong>en</strong> lo posible su<br />

mortalidad y procurar un fundam<strong>en</strong>to racional a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s profilácticas, el<br />

Cuerpo Médico <strong>de</strong>be hacer <strong>la</strong>s inspecciones médicas que creyese conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

consecución <strong>de</strong> estos hechos [...]”. Las inspecciones <strong>de</strong>bían realizarse <strong>en</strong> edificios y<br />

establecimi<strong>en</strong>tos públicos, industrias, habitaciones privadas, al aire, agua, alim<strong>en</strong>tos<br />

y bebidas que fueran sospechosas como foco <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. Para<br />

ello, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que fuese necesario, los médicos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> inspección<br />

recibirían el apoyo <strong>de</strong> los peritos químicos y veterinarios <strong>de</strong>l cuerpo municipal. La<br />

creci<strong>en</strong>te importancia concedida a este servicio, <strong>de</strong>terminó un increm<strong>en</strong>to progresivo<br />

<strong>de</strong> recursos por parte <strong>de</strong>l municipio pues, si bi<strong>en</strong> inicialm<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s inspecciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad recaían sobre dos médicos, <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> 1894 asoció esta actividad a<br />

<strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, pasando a sumar 15 el número <strong>de</strong> facultativos<br />

<strong>de</strong>stinados a tal fin.<br />

En el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to aprobado a finales <strong>de</strong> 1913, tras disolverse el instituto<br />

municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, el servicio <strong>de</strong> inspecciones <strong>sanitaria</strong>s, con <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia tanto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> inspección municipal como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, se or<strong>de</strong>nó <strong>en</strong> diez distritos<br />

para po<strong>de</strong>r acometer <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> focos insalubres, <strong>la</strong> inspección higiénica <strong>de</strong><br />

inmuebles <strong>de</strong> uso público y privado, <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia higiénica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>pública</strong>s -<br />

limpieza, evacuación <strong>de</strong> aguas y residuos, industrias nocivas, mercados y vaquerías,<br />

establos y establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> conserva y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y bebidas-, <strong>la</strong><br />

inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura y régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos sanitarios y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das con <strong>en</strong>fermos contagiosos 307 .<br />

306 Gómez Reig, C. (1880b).<br />

307 Navarro Pérez, J. (1997: 142).<br />

189


Las inspecciones <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros y mercados para garantizar una a<strong>de</strong>cuada<br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, resultó el principal cometido <strong>de</strong> los veterinarios <strong>de</strong>l cuerpo.<br />

La normativa estatal regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria, ya había sido int<strong>en</strong>sa a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, hecho que <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong><br />

corporación val<strong>en</strong>ciana contratase ya <strong>en</strong> 1875, dos veterinarios titu<strong>la</strong>res para hacerse<br />

cargo <strong>de</strong> los servicios higiénicos y sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. La constitución <strong>de</strong>l cuerpo<br />

<strong>de</strong> sanidad municipal supuso <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> los veterinarios <strong>en</strong> el mismo y sus<br />

cometidos quedaron reflejados <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos. La función primordial<br />

asignada a estos profesionales sanitarios era <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bían realizar <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

mata<strong>de</strong>ros municipales -el G<strong>en</strong>eral, inaugurado <strong>en</strong> 1902 y los <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong>l<br />

Grao, Pueblo Nuevo <strong>de</strong>l Mar, así como los dos ubicados <strong>en</strong> el extra-radio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad-. Aquí <strong>de</strong>bían hacerse cargo tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> reses vivas y muertas<br />

<strong>de</strong>stinadas al consumo público, como <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l mata<strong>de</strong>ro reunies<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. De manera complem<strong>en</strong>taria, los inspectores<br />

veterinarios t<strong>en</strong>ían a su cargo el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta al público <strong>en</strong><br />

los mercados, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carnes, pescados y sus <strong>de</strong>rivados. Finalm<strong>en</strong>te<br />

t<strong>en</strong>ían asignado el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los animales, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bían<br />

investigar <strong>la</strong> causa, realizar el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to, así como aplicar <strong>la</strong>s<br />

medidas profilácticas propias <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s 308 .<br />

Las inspecciones esco<strong>la</strong>res merecieron una especial at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> normativa<br />

municipal <strong>de</strong> 1882, cuya finalidad no era otra que <strong>la</strong> <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r y<br />

evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas <strong>en</strong> este medio. La responsabilidad<br />

<strong>de</strong> llevar<strong>la</strong>s a cabo recaería sobre los médicos <strong>de</strong>l cuerpo y los agregados <strong>en</strong> los<br />

partidos <strong>en</strong> que ejercies<strong>en</strong>, e implicaba una visita m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s para<br />

comprobar <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong>l local, limpieza y material esco<strong>la</strong>r.<br />

308 Barona Vi<strong>la</strong>r, JL.; Lloret Pastor, J. (2000).<br />

190


Para po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r al c<strong>en</strong>tro doc<strong>en</strong>te, se exigiría a los alumnos un certificado<br />

médico que diera constancia <strong>de</strong> estar correctam<strong>en</strong>te vacunado y <strong>de</strong> no pa<strong>de</strong>cer<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas 309 . La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> diez años -sarampión, escar<strong>la</strong>tina, virue<strong>la</strong>, difteria,<br />

coqueluche o tos ferina, gripe, tifus abdominal, tuberculosis- apuntaba hacia <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>izar los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong> establecer medidas concretas<br />

para combatir estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, tales como el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración,<br />

certificación médica, habilitación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermerías y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sinfecciones con carácter<br />

prev<strong>en</strong>tivo 310 .<br />

Íntimam<strong>en</strong>te ligado al servicio <strong>de</strong> inspección, se <strong>en</strong>contraba el <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, ya que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> cualquier foco infeccioso hacía<br />

necesario interv<strong>en</strong>ir utilizando los medios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección apropiados para<br />

combatirlo. No olvi<strong>de</strong>mos que nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección se vislumbraba ante los higi<strong>en</strong>istas como <strong>la</strong> mejor medida profiláctica y<br />

terapéutica <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas.<br />

La negativa experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> difteria por <strong>la</strong> que atravesó <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1886, fue el <strong>de</strong>tonante para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> este servicio. Una<br />

vez superada <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, el servicio se mantuvo <strong>de</strong> manera irregu<strong>la</strong>r<br />

y con altibajos <strong>en</strong> su personal, situación que era fuertem<strong>en</strong>te criticada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa<br />

médica, pues no era propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera capital <strong>de</strong> España contar con un servicio <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección tan mal organizado: “[...] O suprímase por completo el gasto <strong>de</strong> dicha<br />

sección, a todas luces inútil, o establézcase un servicio bi<strong>en</strong> organizado con personal<br />

bastante para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r como se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y con instrucciones <strong>de</strong> técnica<br />

terminantes. Mi<strong>en</strong>tras esto no suceda, los médicos per<strong>de</strong>rán <strong>la</strong> paci<strong>en</strong>cia, el<br />

municipio el dinero, los padres verán morir uno tras otro a sus hijos queridos y<br />

t<strong>en</strong>dremos el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia sólo se conoce <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> por el<br />

nombre[...]” 311 . Finalm<strong>en</strong>te el servicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección quedó establecido <strong>en</strong> 1991 <strong>en</strong><br />

que se creó una brigada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección perman<strong>en</strong>te, dirigida por un médico<br />

municipal y cuatro sanitarios, así como dos brigadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección con carácter<br />

309 Artículos 106 a 112 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1882.<br />

310 Barreda, V. (1905).<br />

311 Orel<strong>la</strong>no, M. (1886-87).<br />

191


transitorio. Como resultado <strong>de</strong>l concurso celebrado para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong><br />

médico jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>en</strong>tre los médicos agregados <strong>de</strong>l cuerpo, se nombró a<br />

Emilio Mor<strong>en</strong>o Pastor, qui<strong>en</strong> se hizo cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l servicio 312 .<br />

De manera parale<strong>la</strong> a lo que ocurría con el servicio <strong>de</strong> inspecciones, el<br />

servicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección se fue afianzando progresivam<strong>en</strong>te con el paso <strong>de</strong>l tiempo,<br />

<strong>de</strong> manera que el artículo 49 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1894 establecía su composición por<br />

doce individuos, <strong>de</strong> los cuales ocho serían los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> efectuar <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección bajo <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> un cabo -éste dirigía <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sinfecciones <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l médico jefe-. El equipo lo completaban un escribi<strong>en</strong>te y dos or<strong>de</strong>nanzas, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong>l médico jefe al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l servicio y a<br />

qui<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más se le atribuía <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> recoger <strong>la</strong>s muestras que el<br />

inspector or<strong>de</strong>nase como necesarias para que el <strong>la</strong>boratorio microbiológico realizase<br />

los estudios pertin<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>terminados.<br />

La actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> brigada formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> los<br />

servicios sanitarios municipales publicadas por primera vez <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te<br />

Carsi 313 y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> manera periódica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín Sanitario<br />

Municipal (1905-1913). Dicha actividad v<strong>en</strong>ía resumida <strong>en</strong> un cuadro estadístico <strong>en</strong><br />

el que se hacía constar el número <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong>sinfectados por el calor húmedo a<br />

temperaturas <strong>en</strong>tre 120º-130º <strong>en</strong> <strong>la</strong> estufa <strong>de</strong> G<strong>en</strong>este, <strong>en</strong>tre los que especificaba <strong>la</strong><br />

ropa <strong>de</strong> cama, colchones, vestidos u otros objetos. A<strong>de</strong>más resumía el número <strong>de</strong><br />

habitaciones <strong>de</strong>sinfectadas, refiri<strong>en</strong>do si el <strong>de</strong>sinfectante utilizado había sido líquido<br />

o gaseoso. Por último <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ba el número <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> camil<strong>la</strong> realizados por <strong>la</strong><br />

brigada.<br />

312 Magraner, A. (1993).<br />

313 Carsi, V. (1902).<br />

192


En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que motivaban <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada<br />

<strong>sanitaria</strong>, sin lugar a dudas los casos <strong>de</strong> virue<strong>la</strong> resultaban los más frecu<strong>en</strong>tes,<br />

seguidos <strong>de</strong> los <strong>de</strong> tuberculosis y sarampión. Otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> difteria,<br />

infecciones intestinales, escar<strong>la</strong>tina, erisipe<strong>la</strong> y gripe, también aparecían <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

causas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. No olvi<strong>de</strong>mos que, <strong>de</strong> acuerdo<br />

con los datos publicados <strong>en</strong> el Boletín Sanitario Municipal (1905-1913), <strong>la</strong> patología<br />

infecciosa era responsable <strong>de</strong>l 18,2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los val<strong>en</strong>cianos, y <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong>tre 1905 y 1920 <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 314 , situaba a<br />

<strong>la</strong> tuberculosis como causa más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

epidémicas, seguida <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> y <strong>la</strong> gripe -ésta pres<strong>en</strong>tó un pico importante <strong>en</strong><br />

1918-1919 como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia que asoló <strong>la</strong> ciudad- 315 .<br />

Como vemos, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa actividad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección constituyó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estrategias para combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas, probablem<strong>en</strong>te con<br />

muy poco éxito. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> vacunación antivariólica resultó el elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para<br />

combatir esta <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis pres<strong>en</strong>taba mayor<br />

complejidad, ya que para combatir<strong>la</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong>bían ir más allá <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medicina, haci<strong>en</strong>do necesarias otras medidas <strong>de</strong> índole económica y social:<br />

“[...] Sigue <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> su <strong>la</strong>bor sil<strong>en</strong>ciosa y <strong>de</strong>vastadora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad: ha producido 525 <strong>de</strong>funciones, casi el 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad<br />

g<strong>en</strong>eral; <strong>de</strong> todas <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas <strong>la</strong> más impecable,<br />

<strong>la</strong> más terrible. ¿Qué hacer para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er su marcha invasora? ¿Qué<br />

podríamos al m<strong>en</strong>os aconsejar para at<strong>en</strong>uar sus estragos?. En nuestro<br />

concepto <strong>la</strong> solución consiste <strong>en</strong> higi<strong>en</strong>izar Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> llevar los<br />

preceptos <strong>de</strong> esta ci<strong>en</strong>cia hasta los últimos rincones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>en</strong><br />

proporcionar trabajo remunerador a los obreros para que puedan<br />

alim<strong>en</strong>tarse mejor. El problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis abarca <strong>en</strong> sí a todos los<br />

higiénicos y sociales: por eso al tratar <strong>de</strong> resolverlo, se trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

solución <strong>de</strong> todo lo <strong>de</strong>más [...]” 316 .<br />

314 Barona, J.L.; Barea, E. (1996b).<br />

315 Martínez Pons, M. (1999).<br />

316 Carsi, V. (1903).<br />

193


Indudablem<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una lucha organizada contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis 317 , <strong>la</strong> ciudad requería otras medidas higi<strong>en</strong>izadoras importantes y así lo<br />

hacía saber <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria que e<strong>la</strong>boró<br />

<strong>en</strong> 1882 sobre <strong>la</strong> situación higiénica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad 318 . De manera especial, <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong>l Grao y Pueblo Nuevo <strong>de</strong>l Mar, <strong>la</strong> barriada <strong>de</strong>l<br />

Carm<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Gracia y San Gil, el distrito <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Pías y gran parte <strong>de</strong> los<br />

distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia y Museo, cuyas calles estrechas, casas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ap<strong>en</strong>as<br />

<strong>en</strong>traba el sol, p<strong>la</strong>ntas bajas por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle, con <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te<br />

humedad y oscuridad, resultaban <strong>en</strong> sí mismas c<strong>la</strong>ros focos <strong>de</strong> insalubridad.<br />

Acometer un nuevo trazado <strong>de</strong> calles anchas, construcción <strong>de</strong> casas más higiénicas<br />

para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se obrera y establecer un nuevo sistema <strong>de</strong> alcantaril<strong>la</strong>do, se vislumbraban<br />

pues como medidas que el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bía poner <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> manera<br />

inmediata 319 .<br />

Con <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r municipal por el partido b<strong>la</strong>squista, <strong>la</strong> ciudad com<strong>en</strong>zó<br />

a vivir <strong>la</strong>s importantes mejoras <strong>en</strong> infraestructuras <strong>sanitaria</strong>s e higiénicas que v<strong>en</strong>ían<br />

resultando a todas luces imprescindibles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía tiempo. La preocupación<br />

higi<strong>en</strong>ista <strong>de</strong>l b<strong>la</strong>squismo hizo suyos los problemas <strong>de</strong>l agua y <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

calles, <strong>de</strong> manera que el <strong>de</strong>rribo <strong>de</strong> casas y <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> nuevas vías, <strong>la</strong>s aguas, <strong>la</strong><br />

remo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, el <strong>en</strong>sanche, el alcantaril<strong>la</strong>do, el mercado, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los<br />

pob<strong>la</strong>dos marítimos fueron abordados <strong>en</strong> esta etapa con <strong>de</strong>cisión. La limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vías <strong>pública</strong>s se int<strong>en</strong>tó solucionar mediante <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> los “fematers” por<br />

barr<strong>en</strong><strong>de</strong>ros públicos. Los primeros eran huertanos que recogían <strong>la</strong> basura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad, aprovechando el estiércol para su campo. La solución al problema <strong>de</strong>l<br />

suministro <strong>de</strong>l agua, se inició al aprobar <strong>en</strong> 1902 <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

insta<strong>la</strong>ciones por <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Aguas Potables <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y el control higiénico <strong>de</strong><br />

los alim<strong>en</strong>tos dio orig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong> salubridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />

<strong>de</strong> carnes a <strong>la</strong> ciudad 320 .<br />

317 En 1906 se constituyó <strong>la</strong> Liga Antituberculosa <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y su <strong>provincia</strong>, con <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong><br />

profi<strong>la</strong>xis social, a cargo <strong>de</strong> Constantino Gómez Reig, propaganda, a cargo <strong>de</strong> Faustino Barberá,<br />

disp<strong>en</strong>sarios y prev<strong>en</strong>torios a cargo <strong>de</strong> Adolfo Gil y Morte, haci<strong>en</strong>da a cargo <strong>de</strong> César Santomá y<br />

legis<strong>la</strong>ción y estadística a cargo <strong>de</strong> Gómez Ferrer. Liga antituberculosa (1906).<br />

318 Memoria <strong>de</strong> sanidad terrestre. A.D.P.V., D.2.2., caja 148, 1882.<br />

319 Carsi, V. (1903 y 1904-1905).<br />

320 Navarro Pérez, J. (1977).<br />

194


Los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> no cesarían ya a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> difícil situación económica <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Guerra Mundial, agravada unos años <strong>de</strong>spués por <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918. Ello<br />

no fue óbice para que <strong>en</strong> 1920 se e<strong>la</strong>borase un proyecto sobre saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, como un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reanudar los trabajos <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to iniciados a<br />

principios <strong>de</strong> siglo y cuya finalidad última era <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

mortalidad. También volvía a p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un alcantaril<strong>la</strong>do<br />

completo, <strong>la</strong> pavim<strong>en</strong>tación y asfaltado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles, el abaratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua<br />

potable, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong>l interrumpido Parque<br />

Marítimo <strong>de</strong> Nazaret a <strong>la</strong> Dehesa o <strong>la</strong> inspección veterinaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacas <strong>de</strong> leche<br />

prohibi<strong>en</strong>do su sacrificio fuera <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros oficiales para evitar <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tuberculosis 321 .<br />

4.1.6. El <strong>la</strong>boratorio bacteriológico<br />

Si bi<strong>en</strong> el director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico, Domingo Greus, v<strong>en</strong>ía rec<strong>la</strong>mando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta el apoyo institucional necesario para po<strong>de</strong>r<br />

introducir <strong>la</strong>s técnicas microbiológicas <strong>en</strong> su <strong>la</strong>boratorio 322 , <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l<br />

ayuntami<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>cantó hacia <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un nuevo <strong>la</strong>boratorio, que funcionara<br />

<strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l químico y con funciones difer<strong>en</strong>tes, aunque<br />

complem<strong>en</strong>tarias.<br />

321 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

322 Amparado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre y 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1889 que establecían <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> crear <strong>la</strong>boratorios químicos municipales.<br />

195


La creación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico, <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r a los que ya<br />

existían <strong>en</strong> otras ciuda<strong>de</strong>s como Madrid, Barcelona y Sevil<strong>la</strong>, conce<strong>de</strong>ría a <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia pl<strong>en</strong>a autonomía para <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> vacunas -recor<strong>de</strong>mos que <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> otros <strong>la</strong>boratorios- y para el análisis <strong>de</strong>l aire, agua y<br />

alim<strong>en</strong>tos como causas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad y le permitiría evaluar <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>sinfectantes como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s distintas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas.<br />

De este modo, <strong>la</strong> creación oficial <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico tuvo<br />

lugar <strong>en</strong> 1894, como una sección más <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad. El<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to publicado este año, <strong>en</strong> su artículo 15º recogía así <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l jefe<br />

facultativo <strong>de</strong>l nuevo <strong>la</strong>boratorio 323 :<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to y cultivo <strong>de</strong> los microorganismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas,<br />

aire, alim<strong>en</strong>tos, aguas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe, cloacas, etc. que sean necesarios<br />

para el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas productoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

El estudio práctico y experim<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> cada <strong>de</strong>sinfectante<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminado microorganismo.<br />

Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esputos, leche, orina, pus y <strong>de</strong>más materiales que<br />

<strong>en</strong>ví<strong>en</strong> los médicos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, con aplicación a sus<br />

respectivas clínicas.<br />

Reconocer asimismo estos materiales con <strong>la</strong> prontitud y oportunidad<br />

que el caso requiera, aún cuando sean remitidos por médicos aj<strong>en</strong>os<br />

al cuerpo. Si se acredita que es <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos pobres, no<br />

se cobrará por este servicio, pero <strong>en</strong> otro caso, se abonará lo que<br />

corresponda según tarifa.<br />

Remitir m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sexto día, a <strong>la</strong> inspección, un estado<br />

<strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos practicados y <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos.<br />

Redactar anualm<strong>en</strong>te una memoria <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los dos primeros meses<br />

<strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te año <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se haga constar el resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos<br />

realizados y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>riv<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

ellos.<br />

323 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1894).<br />

196


T<strong>en</strong>drá <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> preparar los caldos, jugos orgánicos, etc<br />

para los tratami<strong>en</strong>tos l<strong>la</strong>mados prev<strong>en</strong>tivos que <strong>la</strong> inspección le<br />

or<strong>de</strong>ne.<br />

Cuidar <strong>de</strong>l bu<strong>en</strong> estado y conservación <strong>de</strong> los útiles necesarios para<br />

todos los trabajos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio que están a su cargo.<br />

Cuidar que <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio no falt<strong>en</strong> los materiales precisos para<br />

reconocimi<strong>en</strong>tos y cultivos, para lo cual pedirá a <strong>la</strong> inspección el<br />

aprovisionami<strong>en</strong>to necesario y reposición <strong>de</strong> útiles y aparatos que han<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovarse o adquirirse.<br />

T<strong>en</strong>drá obligación <strong>de</strong> asistir al <strong>la</strong>boratorio todo el tiempo que exijan<br />

los trabajos <strong>de</strong>l mismo, tiempo que nunca podrá bajar <strong>de</strong> tres horas<br />

diarias.<br />

El jefe <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio microbiológico será responsable <strong>de</strong> los trabajos<br />

que ejecute y muy particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los análisis que practique.<br />

La jefatura <strong>de</strong>l nuevo <strong>la</strong>boratorio bacteriológico recayó sobre José Pérez<br />

Fuster, que pert<strong>en</strong>ecía al cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1883 y cuyo esfuerzo <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> actuación sobre <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología, marcaría el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> una etapa que culminó<br />

institucionalm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> 1911, <strong>de</strong>l que<br />

Pérez Fuster pasó a ser director. Casi <strong>de</strong> manera inmediata a su nombrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

jefatura <strong>de</strong>l nuevo <strong>la</strong>boratorio, fue comisionado al Instituto Pasteur <strong>de</strong> París por el<br />

Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, para estudiar <strong>la</strong> vacuna antidiftérica <strong>de</strong>scubierta por<br />

Roux. Esta experi<strong>en</strong>cia le sirvió para po<strong>de</strong>r iniciar <strong>la</strong> vacunación antidiftérica <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el servicio municipal que dirigía y permitió que Val<strong>en</strong>cia se a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntase al resto <strong>de</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> esta nueva vacuna 324 .<br />

Aunque <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción fue ubicar el <strong>la</strong>boratorio<br />

bacteriológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Glorieta, esta propuesta no prosperó y<br />

finalm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>cidió realizar algunas obras <strong>en</strong> el local <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Serranos <strong>en</strong> el cual<br />

estaba insta<strong>la</strong>do el <strong>la</strong>boratorio químico. Ambos permanecieron juntos, comparti<strong>en</strong>do<br />

324 El 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1895 el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia acordó administrar gratuitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vacuna<br />

<strong>en</strong> una campaña que duró <strong>en</strong>tre el 22 <strong>de</strong> febrero y el 20 <strong>de</strong> mayo. Navarro Pérez, J. (1996:178).<br />

197


el edificio con <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> socorro, <strong>la</strong> cocina <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> mujeres y una escue<strong>la</strong><br />

infantil, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> espacio y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l local,<br />

hasta el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico al Parterre <strong>en</strong> 1902. Los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejorar<br />

<strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico resultaron muy pausados y no<br />

fructificaron más que parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1907, con una ampliación <strong>de</strong> su espacio,<br />

aprovechando el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> infantil situada <strong>en</strong> el mismo edificio. En 1908<br />

vuelve a hacerse pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones con el int<strong>en</strong>to frustrado<br />

<strong>de</strong> su tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong>s A<strong>la</strong>medas <strong>de</strong> Serranos. Por último, <strong>en</strong> 1910 <strong>en</strong>contró<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te un emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to digno <strong>en</strong> los locales <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio Municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Exposición. Allí volvió a compartir ubicación con el <strong>la</strong>boratorio químico y <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> ambos mejoraron sustancialm<strong>en</strong>te, con dotación <strong>de</strong> agua<br />

potable y gas, así como un sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe apropiado 325 . En <strong>la</strong> nueva ubicación,<br />

el personal <strong>de</strong> ambos <strong>la</strong>boratorios pasó a formar parte <strong>en</strong> 1910 <strong>de</strong>l Instituto<br />

Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, que también agregó el personal veterinario<br />

necesario.<br />

Junto a Pérez Fuster <strong>de</strong>sempeñaron su <strong>la</strong>bor otros técnicos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />

bacteriológico como Juan Campos Fillol, que más tar<strong>de</strong> pasó a ocupar <strong>la</strong><br />

subdirección <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico, Pedro Vic<strong>en</strong>t Fabregat a partir <strong>de</strong> 1908 y Pablo<br />

Colvée Reig a partir <strong>de</strong> 1910. Al constituirse el instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, el<br />

personal <strong>de</strong> esta institución lo integraron los profesionales <strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios<br />

químico y bacteriológico, al que se agregó una sección <strong>de</strong> veterinaria, seroterapia y<br />

vacunación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que inicialm<strong>en</strong>te se hizo cargo Ramón Gómez Pérez. En 1915 <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio estaba integrada por un director técnico, Pérez Fuster, con un<br />

sueldo <strong>de</strong> 4.000 pesetas anuales, un profesor técnico primero, Pablo Colvée Reig,<br />

con un sueldo <strong>de</strong> 3.000 pesetas anuales y un profesor técnico segundo, Pedro Vic<strong>en</strong>t<br />

Fabregat, con un sueldo <strong>de</strong> 3.000 pesetas anuales. A ellos se sumaba un ayudante<br />

práctico y un mozo or<strong>de</strong>nanza 326 .<br />

Como pue<strong>de</strong> imaginarse, <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong> recursos con que contó el<br />

<strong>la</strong>boratorio bacteriológico <strong>en</strong> sus primeros años <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

insta<strong>la</strong>ciones apropiadas, condicionaron el <strong>de</strong>sarrollo pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones que t<strong>en</strong>ía<br />

325 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, V. (1996: 196-198).<br />

198


<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dadas. Así, <strong>en</strong> esta primera etapa su actividad primordial estuvo al servicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> clínica y se c<strong>en</strong>tró fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los análisis <strong>de</strong> orina, exám<strong>en</strong>es<br />

microscópicos <strong>de</strong> esputos, etc., <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do otros trabajos <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación e<br />

investigación que teóricam<strong>en</strong>te le correspon<strong>de</strong>rían. Carsi, <strong>en</strong> su trabajo sobre <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> 1901 327 , echaba <strong>en</strong> falta<br />

una mayor especialización <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sueros con carácter<br />

terapéutico y profiláctico, medida <strong>en</strong> <strong>la</strong> que tantas esperanzas t<strong>en</strong>ía puestas <strong>la</strong> nueva<br />

medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio para combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas. También echaba<br />

<strong>en</strong> falta un mayor apoyo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio a <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro con el suministro <strong>de</strong><br />

agua <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da, filtrada y esterilizada para su utilización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disoluciones<br />

antisépticas y <strong>la</strong>vados asépticos, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> esterilización <strong>de</strong>l material utilizado<br />

<strong>en</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los heridos y acci<strong>de</strong>ntados, afirmando que<br />

“[...] para que todo esto pueda hacerse, es preciso que el ayuntami<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>cida a<br />

insta<strong>la</strong>r el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> una manera ad hoc, emp<strong>la</strong>zado <strong>en</strong> sitio apropiado, ais<strong>la</strong>do si<br />

es posible, que t<strong>en</strong>ga todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias necesarias y con <strong>la</strong> dotación conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

para que disponga <strong>de</strong>l material necesario [...]”.<br />

El tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico a los locales <strong>de</strong>l Pa<strong>la</strong>cio Municipal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>en</strong> 1910, sin duda supuso el inicio <strong>de</strong> una nueva etapa que le<br />

permitió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r con mayor pl<strong>en</strong>itud sus pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s. Destacan <strong>de</strong> esta época<br />

los estudios realizados sobre <strong>la</strong> potabilidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, así como<br />

el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis seroterápica, con el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna<br />

antirrábica <strong>en</strong> 1910 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica <strong>en</strong> 1912. En <strong>la</strong> memoria realizada por<br />

Pérez Fuster <strong>en</strong> 1916 328 , pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio se <strong>en</strong>contraba<br />

consolidada, tanto <strong>en</strong> su sección <strong>de</strong> biología -análisis para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre<br />

tifoi<strong>de</strong>a, reacciones <strong>de</strong> Wassermann para el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sífilis, análisis <strong>de</strong> aguas<br />

<strong>de</strong> bebida-, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología -análisis <strong>de</strong> esputos, sangre y orina<br />

para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong>l bacilo <strong>de</strong> Koch, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sueros y vacunas-.<br />

326 Ibí<strong>de</strong>m, 207-9.<br />

327 Carsi, V. (1902: 196-201).<br />

328 Pérez Fuster, J. (1917).<br />

199


Uno <strong>de</strong> los aspectos que ocupó una parce<strong>la</strong> importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>boratorio bacteriológico fue el estudio <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida 329 . El exceso <strong>de</strong><br />

mortalidad que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con otros países más<br />

avanzados <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno, resultaba preocupante para aquellos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

propuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social, analizaban <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción causal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salubridad -aguas y alcantaril<strong>la</strong>do sobre todo- y el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, Carsi 330 <strong>de</strong>stacaba que <strong>la</strong>s dos principales reformas para mejorar el estado<br />

higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad consistirían <strong>en</strong> un a<strong>de</strong>cuado abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas potables<br />

y <strong>en</strong> el saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l subsuelo, propugnando el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

alcantaril<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Waring. Bajo <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los mismos supuestos conceptuales, <strong>la</strong>s<br />

páginas <strong>de</strong>l Boletín Sanitario Municipal también recogían algunos trabajos<br />

reivindicando <strong>la</strong> canalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> someter<strong>la</strong>s a análisis<br />

químico-bacteriológicos, como única forma <strong>de</strong> acabar con los focos <strong>de</strong> <strong>en</strong>teritis y<br />

fiebre tifoi<strong>de</strong>a 331 .<br />

La importancia alcanzada por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmisión hídrica <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad -cólera, fiebre tifoi<strong>de</strong>a e infecciones <strong>de</strong>l tracto<br />

gastrointestinal-, abrió el <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno al grado <strong>de</strong> potabilidad <strong>de</strong> los pozos que<br />

suministraban agua a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una<br />

inmediata interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r municipal, para regu<strong>la</strong>r y garantizar un<br />

a<strong>de</strong>cuado abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> capital. Los estudios sobre <strong>la</strong><br />

constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas capas <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o sobre <strong>la</strong>s que as<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> ciudad 332 y los<br />

análisis realizados por el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico, contribuyeron notablem<strong>en</strong>te a<br />

<strong>de</strong>sve<strong>la</strong>r los puntos negros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pureza bacteriológica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> bebida. Se comprobó que <strong>la</strong>s aguas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> pozos superficiales<br />

estaban <strong>en</strong> su mayoría contaminadas, lo que llevó al cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad a<br />

recom<strong>en</strong>dar al ayuntami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pozos artesianos, recom<strong>en</strong>dación que<br />

se materializó con su construcción <strong>en</strong> los pob<strong>la</strong>dos marítimos <strong>de</strong>l Cabañal y parte <strong>de</strong><br />

329 El papel <strong>de</strong>sempeñado por el agua <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana val<strong>en</strong>ciana ha sido analizado<br />

por Barona, J.L.; Lloret, J. (2002).<br />

330 Carsi, V. (1904-1905). Un año <strong>de</strong>spués, reprodujo este mismo trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín<br />

Sanitario Municipal (1906).<br />

331 Barrachina, P.T. (1905), Tu<strong>de</strong><strong>la</strong> (1905) y Barreda, V. (1906).<br />

332 Peset Cervera, V. (1906) y Peset Cervera, V. (1910).<br />

200


Castel<strong>la</strong>r 333 . Esta s<strong>en</strong>sibilidad mostrada por el consistorio <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida, volvió a ponerse <strong>de</strong> manifiesto cuando <strong>en</strong> 1911 <strong>en</strong>vió<br />

comisionado a Pérez Fuster, como jefe <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, para<br />

estudiar el sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas imp<strong>la</strong>ntado <strong>en</strong> algunas ciuda<strong>de</strong>s<br />

francesas -París, Marsel<strong>la</strong> y Rou<strong>en</strong>- basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> rayos ultravioleta, <strong>de</strong>l<br />

que concluyó <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes presupuestos municipales se<br />

<strong>de</strong>dicas<strong>en</strong> <strong>de</strong> 60 a 70.000 pesetas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> dichos aparatos 334 .<br />

La profi<strong>la</strong>xis sueroterápica fue una línea <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> limitado <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />

el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico durante su primera etapa <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to, por <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>nte falta <strong>de</strong> apoyo que <strong>en</strong> este período recibió <strong>de</strong>l consistorio <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo tanto<br />

a espacio físico como a recursos. Una excepción fue <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vacunación antidiftérica, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntearse como medida prioritaria para<br />

hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que azotaban a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil, se propuso como<br />

medida obligada por el gobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1895. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> estancia <strong>de</strong> Pérez Fuster <strong>en</strong> el Instituto Pasteur y <strong>en</strong> el Hospital Tousseau<br />

<strong>de</strong> París, comisionado por el ayuntami<strong>en</strong>to para estudiar el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Roux,<br />

hizo posible que <strong>la</strong> capital val<strong>en</strong>ciana viviera <strong>la</strong> primera experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vacunación<br />

antidiftérica <strong>de</strong>l estado. Como resultado <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia, Pérez Fuster e<strong>la</strong>boró una<br />

memoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> explicar su apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> París, resumía los<br />

resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera vacunación practicada <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia a 127 niños <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong><br />

los cuales se curaron el 75%. Unos años más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> 1896, Pérez Fuster también<br />

fue el autor <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> sueroterapia antivariólica por el servicio<br />

sanitario municipal 335 .<br />

Las diversas t<strong>en</strong>tativas por hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis contra <strong>la</strong> rabia no<br />

corrieron <strong>la</strong> misma suerte que <strong>la</strong> difteria y <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, lo cual <strong>de</strong>terminó que el<br />

servicio antirrábico no se estableciera hasta 1910. Sin embargo, el ayuntami<strong>en</strong>to si<br />

que fue capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>stinar una subv<strong>en</strong>ción fija <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1895 para sufragar el viaje al<br />

<strong>la</strong>boratorio municipal <strong>de</strong> Barcelona, <strong>de</strong> los pobres que necesitaran recibir <strong>la</strong> vacuna<br />

antirrábica a manos <strong>de</strong> Ferrán. A partir <strong>de</strong> 1898 también contó para ello con el<br />

333 Pérez Fuster, J. (1907) y Pérez Fuster, J. (1908).<br />

334 Pérez Fuster, J. ( 1912).<br />

335 Sa<strong>la</strong>vert, V. Navarro, J. (1992: 136-137).<br />

201


<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Francisco Sociats <strong>en</strong> Alcira, <strong>de</strong> manera que hasta 1910 <strong>la</strong> vacunación<br />

antirrábica se realizó indistintam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> Barcelona y Alcira. Sin<br />

embargo, esta situación <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> gestión y <strong>de</strong> <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>tabilizar sus propios recursos, resultaba harto gravosa para <strong>la</strong>s arcas municipales,<br />

situación que finalizó con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Éste se<br />

p<strong>la</strong>nteó como una sección <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad, integrada por los<br />

<strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico, agregando los veterinarios que se<br />

consi<strong>de</strong>ras<strong>en</strong> necesarios, para po<strong>de</strong>r establecer el servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica.<br />

Tras el viaje realizado por el director <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, Pérez Fuster, al Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII para recibir adiestrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su preparación y<br />

aplicación, <strong>la</strong>s inocu<strong>la</strong>ciones contra <strong>la</strong> rabia se iniciaron <strong>la</strong> semana <strong>de</strong>l 22 al 28 <strong>de</strong><br />

agosto <strong>de</strong> 1910, permiti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese mismo mom<strong>en</strong>to suprimir <strong>la</strong>s subv<strong>en</strong>ciones<br />

para <strong>la</strong> vacunación fuera <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Finalm<strong>en</strong>te, tras <strong>la</strong> reestructuración que sufrió<br />

<strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> municipal al disolverse el instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y<br />

separarse <strong>de</strong> nuevo los <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico, Pérez Fuster propuso<br />

que Tomás Peset Alexandre, veterinario adscrito al <strong>la</strong>boratorio bacteriológico <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

hacía tiempo, fuese el responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antirrábica <strong>en</strong> todo su <strong>de</strong>sarrollo,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong>l virus fijo hasta <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna y<br />

seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso. Su condición <strong>de</strong> doctor <strong>en</strong> medicina y profesor <strong>de</strong><br />

veterinaria, unido a su experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, le respaldaban como <strong>la</strong> persona<br />

apropiada 336 . Tras el primer lustro <strong>de</strong> actividad, Pérez Fuster resumía los resultados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> rabia realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección responsable, datos que<br />

pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 337 .<br />

336 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (2000: 71-109).<br />

337 Pérez Fuster (1915a).<br />

202


Tab<strong>la</strong> V<br />

Vacunaciones antirrábicas practicadas por el Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia (1910-1914)<br />

Año N° vacunados N° curados<br />

1910 25 25<br />

N° fallecidos<br />

por rabia<br />

1911 148 146 2<br />

1912 123 123<br />

1913 80 79 1<br />

1914 173 172 1<br />

Total 549 545 4<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Pérez Fuster (1915a).<br />

Entre los tres posibles métodos utilizados para <strong>la</strong> vacunación contra <strong>la</strong> rabia,<br />

el que se aplicaba <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia era el <strong>de</strong> Högyes, <strong>de</strong> manera análoga al Instituto<br />

Alfonso XIII <strong>de</strong> Madrid, por resultar más barato. Sin embargo, <strong>de</strong> acuerdo con los<br />

resultados estadísticos, el método más efectivo por su m<strong>en</strong>or mortalidad era el <strong>de</strong><br />

Pasteur. La crítica realizada por Pérez Fuster al método <strong>de</strong>nominado supraint<strong>en</strong>sivo<br />

<strong>de</strong> Ferrán, que calificó como <strong>de</strong> secreto, levantó una polémica <strong>en</strong>tre ambos que<br />

quedó reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana y que finalm<strong>en</strong>te requirió<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l director <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista para zanjar <strong>la</strong> cuestión 338 . No hay que<br />

olvidar que Jaime Ferrán se había convertido <strong>en</strong> una figura polémica, como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su afán <strong>de</strong> protagonismo y <strong>de</strong> su insaciable espíritu comercial.<br />

En 1912 se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> fabricación y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica <strong>en</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1913 tuvo lugar <strong>la</strong> primera aplicación <strong>en</strong> masa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vacuna, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> un brote <strong>de</strong> tifus <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Dos<br />

Aguas. En esta ocasión, el ayuntami<strong>en</strong>to confió a Salvat Navarro, catedrático <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e y Bacteriología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, el <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica<br />

este procedimi<strong>en</strong>to profiláctico para acabar con <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia. Tras vacunar a 260 <strong>de</strong><br />

los 700 habitantes con que contaba <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> inmunización se vislumbró como<br />

338 Ferrán, J. (1915), Pérez Fuster, J. (1915b) y. Gómez Ferrer, R. (1915).<br />

203


un excel<strong>en</strong>te recurso no sólo terapéutico sino también profiláctico 339 . La vacuna<br />

preparada <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to por el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico se hizo <strong>de</strong> acuerdo<br />

con <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> Pfeiffer y Kolle hasta que su director, Pablo Colvée, asesorado por<br />

Juan Peset Alexandre, <strong>de</strong>cidió com<strong>en</strong>zar a e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> tifovacuna etérea tipo<br />

Vinc<strong>en</strong>t 340 .<br />

El regreso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Peset Alexandre, para hacerse cargo <strong>de</strong>l<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>terminó que <strong>en</strong> 1917 el Instituto<br />

Médico Val<strong>en</strong>ciano le otorgase un hom<strong>en</strong>aje <strong>en</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> tifovacuna<br />

etérea introducida por él <strong>en</strong> España, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta por Vinc<strong>en</strong>t y que Juan<br />

Peset había t<strong>en</strong>ido oportunidad <strong>de</strong> estudiar <strong>en</strong> París, cuando fue comisionado por el<br />

Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1913 341 . La aparición <strong>de</strong> dos importantes brotes <strong>de</strong><br />

fiebres tifoi<strong>de</strong>as a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1917 <strong>en</strong> Cheste y Torr<strong>en</strong>te, provocaron <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que <strong>de</strong>sarrolló una importante experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

vacunación masiva <strong>en</strong> ambas pob<strong>la</strong>ciones. El <strong>de</strong>bate reunió a importantes figuras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> medicina val<strong>en</strong>ciana, todos ellos miembros <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano y<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> bacteriología, que tuvieron ocasión <strong>de</strong><br />

poner <strong>en</strong> común sus propias experi<strong>en</strong>cias con <strong>la</strong> vacuna antitífica. Así, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

Juan Peset intervinieron Torres Balbí -inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> aquel<br />

mom<strong>en</strong>to-, Vi<strong>la</strong> Barberá, Rincón <strong>de</strong> Arel<strong>la</strong>no, Comín, Campos Fillol, Colvée y<br />

Faustino Barberá que, como presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l instituto puso <strong>de</strong> manifiesto el apoyo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> institución a <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna.<br />

La constitución <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1916, sin<br />

duda <strong>de</strong>spertó el recelo y <strong>la</strong> rivalidad <strong>en</strong>tre los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong><br />

municipal y <strong>provincia</strong>l, sobre todo porque <strong>la</strong> apuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l futuro mo<strong>de</strong>lo<br />

sanitario iba a t<strong>en</strong>er como eje a <strong>la</strong> nueva institución <strong>provincia</strong>l. No obstante, <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los profesionales que <strong>de</strong>sempeñaban su <strong>la</strong>bor <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios<br />

municipal y <strong>provincia</strong>l estuvo siempre al marg<strong>en</strong> y por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> estas cuestiones,<br />

como se comprobó <strong>en</strong> el caso ya com<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica, con <strong>la</strong> estrecha<br />

co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre Juan Peset Alexandre, director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>provincia</strong>l, y Pablo<br />

339 Salvat Navarro, A. (1913).<br />

340 Peset, J. (1917b).<br />

341 Peset, J. (1917c).<br />

204


Colvée Reig, director <strong>de</strong>l municipal. La resolución <strong>de</strong> los problemas sanitarios<br />

constituía siempre una prioridad para estos profesionales, que <strong>de</strong> nuevo trabajaron<br />

codo con codo para int<strong>en</strong>tar <strong>en</strong>contrar remedio a <strong>la</strong> importante epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe que<br />

vivió <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1918. En este caso, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones<br />

urg<strong>en</strong>tes que empr<strong>en</strong>dió el cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

invasión epidémica 342 , se <strong>de</strong>sarrolló una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> investigación para<br />

i<strong>de</strong>ntificar el germ<strong>en</strong> causante y hal<strong>la</strong>r una vacuna capaz <strong>de</strong> neutralizarlo. El núcleo<br />

<strong>de</strong> profesionales que <strong>de</strong>dicaron su esfuerzo a este cometido, lo hicieron trabajando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y formaron un equipo<br />

integrado por Peset Alexandre, Colvée Reig, Torres Balbí, Rincón <strong>de</strong> Arel<strong>la</strong>no,<br />

Ramón Corel<strong>la</strong> y Jaime Ferrán. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> manera constante <strong>de</strong> un germ<strong>en</strong><br />

que resultó pert<strong>en</strong>ecer al grupo <strong>de</strong> los neumococos y su posterior ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, les<br />

llevó a preparar una vacuna que obtuvo el informe favorable <strong>de</strong>l Real Consejo <strong>de</strong><br />

Sanidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Madrid, aunque fue escasam<strong>en</strong>te utilizada<br />

por <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia 343 .<br />

Sin duda alguna, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal, con una<br />

trayectoria que fue incorporando <strong>de</strong> manera progresiva los métodos <strong>de</strong> análisis e<br />

investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio emerg<strong>en</strong>tes, resultó<br />

fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal val<strong>en</strong>ciana. Ello<br />

hizo posible que <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

estuviera a <strong>la</strong> altura tanto <strong>de</strong> otras ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s como Barcelona y Madrid,<br />

como <strong>de</strong> los países vecinos más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.<br />

342 Pérez Fuster, J. (1918) y Pérez Fuster, J. (1921).<br />

343 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 16, 109-112.<br />

205


4.1.7. El instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

Al amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1909, que obligaba a que los<br />

municipios organizas<strong>en</strong> bajo su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1910<br />

se int<strong>en</strong>tó organizar <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia una nueva institución que respondiese a los<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos que mandaba <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción estatal. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio<br />

químico y otro bacteriológico <strong>en</strong>tre los servicios sanitarios municipales que, aunque<br />

con importantes car<strong>en</strong>cias v<strong>en</strong>ían prestando servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l<br />

noveci<strong>en</strong>tos, dio pie a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una nueva institución capaz <strong>de</strong> aunar todas <strong>la</strong>s<br />

acciones <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> y que sin duda supuso <strong>la</strong> <strong>de</strong>finitiva consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal val<strong>en</strong>ciana.<br />

La propuesta que se p<strong>la</strong>nteó consistió <strong>en</strong> crear un instituto municipal <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, agrupando otros servicios municipales ya exist<strong>en</strong>tes, tales como el<br />

<strong>la</strong>boratorio químico, el bacteriológico y <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria. El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación municipal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to era concejal <strong>de</strong><br />

sanidad Adolfo Batllés, se inició a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1910 <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer<br />

los preceptos que marcaba <strong>la</strong> ley, al tiempo que se respetara <strong>la</strong> realidad val<strong>en</strong>ciana,<br />

con unos <strong>la</strong>boratorios que realizaban una importante <strong>la</strong>bor, tanto el químico <strong>en</strong> el<br />

análisis <strong>de</strong> aguas, como el bacteriológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> vacunas y <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, si bi<strong>en</strong> es cierto que ambos funcionaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />

creación con una asignación mínima <strong>de</strong> recursos. La creación <strong>de</strong> una nueva<br />

institución <strong>de</strong>bía implicar necesariam<strong>en</strong>te una adaptación <strong>de</strong>l personal que prestaba<br />

servicios <strong>en</strong> los <strong>la</strong>boratorios, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong>l que fuera necesario y<br />

todo ello apoyado por un importante increm<strong>en</strong>to presupuestario para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

reestructuración que se p<strong>la</strong>nteaba.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to el 27 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1911, el<br />

instituto empezó a funcionar, quedando oficialm<strong>en</strong>te integrados los <strong>la</strong>boratorios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

nueva estructura como dos secciones. Pero antes <strong>de</strong> finalizar ese mismo año, se<br />

produjo una importante polémica al recibir <strong>la</strong> corporación municipal una or<strong>de</strong>n -<br />

basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909- que recordaba <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />

servicios municipales <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad como jerarquía <strong>sanitaria</strong>. A<br />

206


pesar <strong>de</strong>l rechazo mostrado por <strong>la</strong> corporación val<strong>en</strong>ciana, bajo <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong><br />

Batllés, a esta or<strong>de</strong>n c<strong>en</strong>tralizadora que iba <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> autonomía<br />

municipal ratificados <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1909, finalm<strong>en</strong>te el<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación falló <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación municipal. Éste no era<br />

más que un nuevo ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rivalidad <strong>en</strong>tre los niveles municipal y <strong>provincia</strong>l<br />

por mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> hegemonía <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>. Un primer<br />

int<strong>en</strong>to por convertir el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>provincia</strong>l ya había<br />

sido rechazado por el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 1899, ante <strong>la</strong> propuesta realizada por <strong>la</strong> junta<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> posible llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> peste<br />

bubónica iniciada <strong>en</strong> Oporto 344 .<br />

La creación <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, fue uno <strong>de</strong> los indudables<br />

logros alcanzados como culminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> sanidad municipal fue<br />

dirigida por el partido republicano b<strong>la</strong>squista y que abarcó <strong>en</strong>tre 1898 y 1911,<br />

contando <strong>en</strong> <strong>la</strong> concejalía <strong>de</strong> sanidad con figuras c<strong>la</strong>ve como E<strong>la</strong>dio Fajarnés Ramos,<br />

José Sánchis Bergón, Juan Agui<strong>la</strong>r B<strong>la</strong>nch y Adolfo Batllés. Pero fue sobre todo al<br />

responsabilizarse Sánchis Bergón a partir <strong>de</strong> 1905, cuando <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> municipal<br />

obtuvo el máximo espl<strong>en</strong>dor 345 . Sin embargo, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones<br />

municipales <strong>en</strong> 1911, precedidas <strong>de</strong> una convulsa situación socio-política, quitó <strong>la</strong><br />

hegemonía al partido b<strong>la</strong>squista y <strong>la</strong> puso <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> una coalición <strong>de</strong> partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>recha. En el mes <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1914, <strong>la</strong> corporación municipal aprobó un<br />

dictam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y sanidad que <strong>de</strong>jaba sin efecto <strong>la</strong> creación,<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y p<strong>la</strong>nteaba una<br />

organización <strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>te con anterioridad a <strong>la</strong><br />

constitución <strong>de</strong>l instituto, es <strong>de</strong>cir tal como se diseñó <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo<br />

Municipal <strong>de</strong> Sanidad. No obstante, todos estos apar<strong>en</strong>tes cambios probablem<strong>en</strong>te no<br />

fueron más que cambios <strong>de</strong> nombre y sobre el papel, pues <strong>la</strong> realidad <strong>en</strong> cuanto al<br />

funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> tarea que realizaban los <strong>la</strong>boratorios no varió sustancialm<strong>en</strong>te, y<br />

así lo ava<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los mismos profesionales a su cargo 346 .<br />

344 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (2000: 90).<br />

345 Navarro ha calificado <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el servicio sanitario municipal <strong>en</strong> el período <strong>de</strong><br />

1901-1911, como <strong>la</strong> “década febril”. Navarro Pérez, J. (1997: 134).<br />

346 Canet, M.A.; Martínez; F.; Valor, V. (1996: 193-194).<br />

207


Las funciones <strong>de</strong>l instituto, <strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, consistían <strong>en</strong> el<br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y aplicación <strong>de</strong> sueros y<br />

vacunas, los análisis bacteriológicos, <strong>la</strong> inspección química y veterinaria, <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> bacteriología y química aplicadas a <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Para po<strong>de</strong>r llevar<strong>la</strong>s a cabo, inicialm<strong>en</strong>te el instituto fue organizado <strong>en</strong> cinco<br />

secciones, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> José Pérez Fuster: investigaciones biológicas, bajo <strong>la</strong><br />

directriz <strong>de</strong> Juan Campos Fillol, bacteriología a cargo <strong>de</strong> Pablo Colvée Reig, análisis<br />

<strong>de</strong> aguas a cargo <strong>de</strong> Pedro Vic<strong>en</strong>t Fabregat, veterinaria, seroterapia y vacunación a<br />

cargo <strong>de</strong> Ramón Gómez Pérez y <strong>de</strong>sinfección a cargo <strong>de</strong> Emilio Mor<strong>en</strong>o Pastor. El<br />

<strong>la</strong>boratorio químico, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Rafael Colomina se mantuvo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> su <strong>de</strong>dicación a los estudios bromatológicos. Vemos pues cómo el <strong>la</strong>boratorio<br />

bacteriológico perdió su función <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> sueros y vacunas que pasó a <strong>la</strong><br />

sección <strong>de</strong> Ramón Gómez Pérez y el <strong>la</strong>boratorio químico cedió a <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> Pedro<br />

Vic<strong>en</strong>t el análisis bacteriológico y químico <strong>de</strong> “<strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> uso<br />

doméstico, <strong>la</strong>s industriales, medicinales, <strong>de</strong> ríos, manantiales y pozos” 347 .<br />

También cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y que<br />

erigía al instituto <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Des<strong>de</strong> sus<br />

difer<strong>en</strong>tes secciones se ofertarían cursos para <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>de</strong>stinados por or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia a médicos, farmacéuticos,<br />

veterinarios, lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias y a cualquier alumno <strong>de</strong> estas faculta<strong>de</strong>s. La<br />

condición para <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong> era que cada alumno <strong>de</strong>bía aportar su microscopio,<br />

mi<strong>en</strong>tras que el resto <strong>de</strong>l material corría a cargo <strong>de</strong>l instituto.<br />

347 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1911).<br />

208


En <strong>la</strong> nueva etapa que se inició con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l instituto municipal <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, sin duda <strong>la</strong>s perspectivas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución se ampliaron<br />

notablem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong>s actuaciones que podríamos <strong>de</strong>nominar rutinarias,<br />

com<strong>en</strong>zaron a complem<strong>en</strong>tarse con otras acor<strong>de</strong>s con un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación y<br />

experim<strong>en</strong>tación. Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong>l nuevo <strong>en</strong>foque lo constituyeron los estudios y<br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antirrábica 348 , iniciados por Tomás Peset <strong>en</strong> 1910 y los<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> vacunación antitífica llevados a cabo por Pablo Colvée <strong>en</strong> 1912.<br />

A ello se sumó una importante preocupación higi<strong>en</strong>ista, que llevó a iniciar <strong>en</strong> esta<br />

etapa el abordaje <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los principales problemas que vivía <strong>la</strong> ciudad, como<br />

eran los re<strong>la</strong>cionados con el alcantaril<strong>la</strong>do y el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua potable, <strong>la</strong><br />

limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l control higiénico <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos o <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud infantil, mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong>stinado a<br />

“Consultorio <strong>de</strong> niños, gota <strong>de</strong> leche y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nodrizas”. Todas estas<br />

actuaciones sin duda repres<strong>en</strong>taron importantes avances para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista higiénico-sanitario, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego ya no t<strong>en</strong>drían vuelta atrás.<br />

4.1.8. El Boletín Sanitario Municipal (1905-1913)<br />

Esta publicación <strong>de</strong> carácter m<strong>en</strong>sual, que constituyó el órgano <strong>de</strong> difusión<br />

oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>sanitaria</strong> municipal, contribuyó <strong>de</strong> manera notable a difundir<br />

los conocimi<strong>en</strong>tos y métodos que daban soporte a <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. En<br />

este s<strong>en</strong>tido cabe <strong>de</strong>stacar su contribución al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una estadística<br />

<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, como herrami<strong>en</strong>ta necesaria para realizar el<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación higiénico-<strong>sanitaria</strong>. Los int<strong>en</strong>tos por hacer efectivo <strong>en</strong> el<br />

estado español un sistema <strong>de</strong> información sistematizado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas<br />

<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s -natalidad, mortalidad, morbilidad-, habían sido reiterados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX 349 . No obstante, <strong>la</strong> voluntad mostrada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha los registros necesarios, no se vio acompañada <strong>de</strong> manera<br />

348 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1999: 259-271).<br />

349 El Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística Demográfico-<strong>sanitaria</strong>, fue <strong>la</strong> primera publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad que <strong>en</strong>tre 1879 y 1884 recogió este tipo <strong>de</strong> estadísticas. Tras un<br />

paréntesis con car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> información, vio <strong>la</strong> luz una nueva publicación estatal con <strong>la</strong> misma<br />

finalidad, conocida como Boletín <strong>de</strong> Sanidad, que duró <strong>en</strong>tre 1888 y 1896. Ésta dio paso <strong>en</strong> 1905 a<br />

209


parale<strong>la</strong> <strong>de</strong> los medios apropiados para garantizar <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ridad y uniformidad <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> información 350 .<br />

De manera simi<strong>la</strong>r a lo que ocurría a nivel estatal, Val<strong>en</strong>cia también vivió esa<br />

irregu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s que caracterizó<br />

este período. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> sanidad municipal, éste realizó<br />

importantes esfuerzos por dar a conocer difer<strong>en</strong>tes datos estadísticos, objetivo que se<br />

materializó casi diez años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su constitución, <strong>en</strong> que com<strong>en</strong>zó a aportar<br />

datos esporádicos sobre <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. La creación <strong>de</strong> una<br />

sección <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cuerpo, a partir <strong>de</strong> 1894, sin duda jugó un papel<br />

<strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> este cometido. Las estadísticas vieron <strong>la</strong> luz escasam<strong>en</strong>te cinco meses,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>en</strong>ero y mayo <strong>de</strong> 1891, <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas val<strong>en</strong>cianas <strong>de</strong> mayor prestigio,<br />

La Crónica Médica. Ofrecía datos exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mortalidad, con un criterio <strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>sificación muy sintético. La segunda aparición <strong>de</strong> estadísticas epi<strong>de</strong>miológicas<br />

procedió <strong>de</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, don<strong>de</strong> se incluyeron los resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los años<br />

1901 y 1902. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> esta trayectoria fue el Boletín Sanitario<br />

Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1905-1913), que fue seguido <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística<br />

Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922) 351 .<br />

En sesión celebrada por <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y sanidad, el 21 <strong>de</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 1905, el concejal inspector <strong>de</strong>l cuerpo, José Sánchis Bergón, propuso <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> un Boletín Sanitario Municipal, con carácter m<strong>en</strong>sual, para dar a conocer<br />

<strong>la</strong> estadística y <strong>de</strong>mografía <strong>sanitaria</strong> llevadas a cabo por el personal técnico <strong>de</strong>l<br />

cuerpo. Entre <strong>la</strong>s estadísticas publicadas <strong>en</strong> el Boletín, había un apartado sobre<br />

meteorología que resumía <strong>la</strong> temperatura, humedad, dirección y fuerza <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to. Un<br />

segundo apartado <strong>de</strong> <strong>de</strong>mografía, reflejaba los nacimi<strong>en</strong>tos y matrimonios, así como<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones por causas <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />

también por edad y sexo. Otro apartado <strong>de</strong>l Boletín era el <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong><br />

los servicios prestados por <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ndo los acci<strong>de</strong>ntes at<strong>en</strong>didos y<br />

su causa, <strong>la</strong>s at<strong>en</strong>ciones realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>pública</strong>, con el número <strong>de</strong><br />

otra publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior <strong>de</strong>nominada Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>.<br />

350 Sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España, véase el monográfico <strong>de</strong><br />

Primer Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad (1992).<br />

210


<strong>en</strong>fermos asistidos y vacunados, así como <strong>la</strong>s operaciones practicadas -di<strong>la</strong>taciones,<br />

reducciones <strong>de</strong> fracturas y luxaciones, extracción <strong>de</strong> cuerpos extraños, etc-. La<br />

sección <strong>de</strong> veterinaria ocupaba un lugar propio <strong>en</strong> el Boletín, para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l<br />

número <strong>de</strong> inspecciones higiénicas realizadas, número <strong>de</strong> reses y <strong>de</strong> especies<br />

analizadas. Del mismo modo, <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> resumía su actividad, con el<br />

número <strong>de</strong> objetos y <strong>de</strong> habitaciones <strong>de</strong>sinfectadas, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que motivaron<br />

<strong>la</strong> actuación y los servicios <strong>de</strong> camil<strong>la</strong> prestados. La serie <strong>de</strong>dicada a resumir <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes secciones <strong>de</strong> cuerpo <strong>de</strong> sanidad se completaba con <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong>l los <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico.<br />

La aportación estadística <strong>de</strong>l Boletín se complem<strong>en</strong>tó con una serie <strong>de</strong><br />

trabajos originales sobre diversos temas <strong>de</strong> actualidad que constituían <strong>la</strong><br />

preocupación <strong>de</strong>l personal técnico vincu<strong>la</strong>do al cuerpo <strong>de</strong> sanidad municipal -<strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, potabilidad <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida, alcantaril<strong>la</strong>do, lucha contra <strong>la</strong><br />

difteria, fiebre tifoi<strong>de</strong>a, tuberculosis y rabia, etc-. A<strong>de</strong>más integró una sección <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> popu<strong>la</strong>r, compuesta <strong>de</strong> consejos médicos dirigidos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> una campaña g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización hacia <strong>la</strong> vacunación como medida<br />

prev<strong>en</strong>tiva y que incluyó <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> cartil<strong>la</strong>s <strong>sanitaria</strong>s contra el sarampión y<br />

<strong>la</strong> virue<strong>la</strong> 352 .<br />

La supresión <strong>de</strong> esta publicación <strong>en</strong> 1913 por razones presupuestarias, supuso<br />

<strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> sistematización <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> estadísticas<br />

iniciada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1905. Sin embargo, <strong>la</strong> inercia creada por el<br />

Boletín a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus años <strong>de</strong> publicación ya era una realidad que, con toda<br />

seguridad, contribuyó a que <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> análisis que éste había realizado se continuara<br />

<strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922).<br />

351 Precisam<strong>en</strong>te estos Boletines constituyeron <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te principal <strong>de</strong>l estudio sobre mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1901-1920), realizado por Barona, J.L.; Barea, E. (1996a).<br />

352 Sánchis Bergón, J. (1905a, 1905b, 1905c).<br />

211


4.2. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l: el Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia [IPHV] (1916-1936)<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (IPHV), lo hemos iniciado examinando <strong>la</strong> normativa <strong>de</strong> carácter estatal<br />

que dio pie a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y el modo <strong>en</strong> que<br />

se vivió y aplicó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A continuación, se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> analizar<br />

los difer<strong>en</strong>tes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa y financiera por los que pasó<br />

<strong>la</strong> institución hasta 1936, ocupándose <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> su ubicación<br />

física. Posteriorm<strong>en</strong>te, aborda el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el servicio<br />

sanitario <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1916 y 1936, lo que nos ha<br />

llevado a difer<strong>en</strong>ciar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te tres períodos <strong>en</strong> su trayectoria. Para po<strong>de</strong>r estudiar<br />

los dos primeros -1916 a 1920 y 1921 a 1931- nos hemos basado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (A.D.P.V.), pero <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes sobre el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1931 y 1936 nos<br />

ha remitido, como principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información, al Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, órgano m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l,<br />

que com<strong>en</strong>zó a publicarse <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1927 y que <strong>en</strong> una segunda época, a partir <strong>de</strong><br />

1930, pasó a <strong>de</strong>nominarse Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. La completa memoria sobre los servicios sanitarios <strong>provincia</strong>les realizada<br />

<strong>en</strong> 1933 por <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> el año <strong>en</strong> que inauguró su nueva<br />

resi<strong>de</strong>ncia, también nos ha servido <strong>de</strong> gran ayuda para po<strong>de</strong>r reconstruir <strong>la</strong> situación<br />

<strong>en</strong> estos últimos años <strong>de</strong> nuestro estudio.<br />

212


4.2.1. El marco legis<strong>la</strong>tivo estatal<br />

En el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, tuvo lugar el establecimi<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong><br />

una administración <strong>sanitaria</strong> periférica <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Estado, regu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> una<br />

primera instancia por <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se<br />

establecieron <strong>la</strong>s bases para el progresivo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos a impulsar<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los niveles <strong>provincia</strong>l y municipal. No obstante, <strong>la</strong>s propuestas cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />

esta norma legis<strong>la</strong>tiva no se hicieron efectivas hasta pasados algunos años <strong>de</strong> su<br />

publicación. Según recogía <strong>la</strong> citada norma legal, “todas <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong><br />

t<strong>en</strong>drán un Laboratorio <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y un Instituto <strong>de</strong> Vacunación, <strong>en</strong> cuyo<br />

sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to o mejorami<strong>en</strong>to se empleará por lo m<strong>en</strong>os el 25% <strong>de</strong>l producto total <strong>de</strong><br />

los ingresos sanitarios. La Diputación Provincial y el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Capital<br />

procurarán auxiliar con subv<strong>en</strong>ciones el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> estos<br />

Laboratorios o Institutos don<strong>de</strong> no los sostuvieran anteriorm<strong>en</strong>te”.<br />

En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> fuerte institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a nivel municipal, <strong>en</strong>carnada <strong>en</strong> unos servicios higiénico-sanitarios<br />

específicos que daban cobertura a <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo<br />

anterior, aspecto que ya hemos abordado con anterioridad, constituyó un elem<strong>en</strong>to<br />

c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> lo que llegaría a ser su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

La incuestionable rivalidad <strong>en</strong>tre los niveles municipal y <strong>provincia</strong>l, jugó un<br />

papel concluy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión tomada por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

aceptar <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> un instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, realizada <strong>en</strong><br />

1916 por los médicos val<strong>en</strong>cianos Juan Torres Balbí y Juan Peset Aleixandre.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> bondad <strong>de</strong>l proyecto y <strong>de</strong>l favorable dictam<strong>en</strong> emitido por <strong>la</strong> Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, suscrito por su presi<strong>de</strong>nte y catedrático <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Facultad <strong>de</strong> Medicina Adolfo Gil y Morte, reconocía <strong>la</strong> propia diputación <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia que tuvo <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>la</strong> Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección <strong>de</strong> Sanidad Interior <strong>de</strong><br />

29 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> ese mismo año “…<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se insinúa para <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s que no<br />

t<strong>en</strong>gan dichos Laboratorios, el peligro <strong>de</strong> contribuir al sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

municipales, mediante subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Diputaciones, con lo que se obligaría a<br />

éstas a gasto tal vez mayor, sin <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción directa y eficaz que le permitirá <strong>la</strong><br />

213


exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro propio” 353 . Así fue como el 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1916, <strong>la</strong> diputación<br />

aprobó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, com<strong>en</strong>zando éste a funcionar el<br />

21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l mismo año.<br />

En 1921, se promovió <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral un segundo impulso<br />

para mejorar los servicios higiénico-sanitarios y combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmisibles, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong><br />

<strong>provincia</strong> 354 , que <strong>en</strong> aquél<strong>la</strong>s que ya disponían <strong>de</strong> institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> vincu<strong>la</strong>ron su<br />

actividad a <strong>la</strong> <strong>de</strong> éstos 355 . Se trataba <strong>de</strong> organismos técnicos que, aún t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do su<br />

se<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, t<strong>en</strong>ían carácter itinerante, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zándose para<br />

ofrecer sus servicios a todas aquel<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l ámbito geográfico <strong>provincia</strong>l<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se pres<strong>en</strong>tara algún problema <strong>en</strong>démico o epidémico. El funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s se preveía <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> mancomunidad municipal, a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> un pequeño porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> cada<br />

ayuntami<strong>en</strong>to, y con juntas administrativas que poseían personalidad jurídica. Con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> concretar el tanto por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l presupuesto municipal que estaban<br />

dispuestos los ayuntami<strong>en</strong>tos a <strong>de</strong>dicar para <strong>la</strong> creación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este<br />

servicio, cada gobernador <strong>de</strong>bía promover una asamblea con los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su<br />

<strong>provincia</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que a<strong>de</strong>más habría <strong>de</strong> salir una comisión administrativa que contara<br />

como presi<strong>de</strong>nte y vicepresi<strong>de</strong>nte con el gobernador y el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación,<br />

respectivam<strong>en</strong>te 356 .<br />

Acatando <strong>la</strong> normativa m<strong>en</strong>cionada, el gobernador <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, José Calvo<br />

Sotelo, llevó a cabo <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada asamblea con los alcal<strong>de</strong>s 357 , los cuales mostraron<br />

gran hostilidad ante <strong>la</strong> nueva carga que supondría <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong><br />

para los presupuestos municipales, máxime cuando algunos ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

353 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 14, 79-83.<br />

354 La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1921, tras <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar el abandono <strong>en</strong> que t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

municipios <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>en</strong>cargaba a los gobernadores que, asesorados por los<br />

inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, constituyeran <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> una brigada <strong>sanitaria</strong>,<br />

dotada <strong>de</strong>l personal y material necesario para acudir a cualquier punto <strong>en</strong> que pudieran pres<strong>en</strong>tarse<br />

casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas o existiese riesgo <strong>de</strong> expansión epidémica.<br />

355 Perdiguero , E. (2001).<br />

356 Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1921, resolvi<strong>en</strong>do consultas formu<strong>la</strong>das respecto a <strong>la</strong><br />

interpretación <strong>de</strong> algunos extremos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio último, refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> creación y<br />

sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s.<br />

357 Su convocatoria se publicó <strong>en</strong> el Boletín Oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> septiembre<br />

<strong>de</strong> 1921.<br />

214


pob<strong>la</strong>ciones gran<strong>de</strong>s como Sueca, Carcag<strong>en</strong>te y Játiva, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>, ya contaban con recursos propios. Para disuadirles <strong>de</strong> esta intransig<strong>en</strong>te<br />

actitud, el gobernador hubo <strong>de</strong> imponer su autoridad y conformarse conque, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propuesta p<strong>la</strong>nteada inicialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l 1,5% <strong>de</strong> los presupuestos municipales, se<br />

acordase <strong>de</strong>stinar únicam<strong>en</strong>te el 0,5% a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> 358 . La<br />

escasez <strong>de</strong> recursos económicos como tónica g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>, fue sin duda el elem<strong>en</strong>to crítico que condicionó el retraso <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>de</strong>l nuevo servicio higiénico-sanitario, ya que el 0,5% <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> los<br />

municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> asc<strong>en</strong>día únicam<strong>en</strong>te a 45.000 pesetas, cantidad que<br />

ap<strong>en</strong>as daba para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong>l material sanitario necesario.<br />

Tras el acuerdo alcanzado con los municipios, <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l nuevo servicio todavía se <strong>de</strong>moró algo más <strong>de</strong> un año, ya que hasta 1924 no se<br />

completó <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong>l personal técnico requerido para su correcta <strong>la</strong>bor, a pesar <strong>de</strong><br />

compartir algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l ya exist<strong>en</strong>tes, como el<br />

<strong>la</strong>boratorio dirigido por Juan Peset Alexandre <strong>en</strong> el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 359 .<br />

Al parecer, <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> brigada <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia con<br />

fecha <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1923, resultó el elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para el inicio <strong>de</strong> su<br />

andadura, al <strong>de</strong>jar c<strong>la</strong>ro no sólo los objetivos y el ámbito <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l nuevo<br />

servicio, sino también los servicios que <strong>de</strong>bía prestar, el régim<strong>en</strong> administrativo al<br />

que quedaba sometido, el personal que lo <strong>de</strong>bía integrar y el domicilio don<strong>de</strong> se<br />

fijaban sus <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias.<br />

El capítulo I <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to establecía que el objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria<br />

Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia era “prestar a todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma los servicios<br />

sanitarios que necesit<strong>en</strong> para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas y<br />

combatir cualquier epi<strong>de</strong>mia que <strong>de</strong> éstas pueda pres<strong>en</strong>tarse”.<br />

358 De este escaso presupuesto se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, Arturo Cubells B<strong>la</strong>sco,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1922. Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad (1923: 392).<br />

359 Ibí<strong>de</strong>m; Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1924: 141, 1925: 157).<br />

215


Para ello era necesaria <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> todos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, formando<br />

una mancomunidad <strong>sanitaria</strong>. Únicam<strong>en</strong>te el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital quedaba<br />

ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contribuir a los gastos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, por t<strong>en</strong>er ya<br />

establecidos <strong>la</strong>boratorios y servicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección propios. Los servicios que <strong>la</strong><br />

brigada estaba obligada a prestar eran los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• El diagnóstico bacteriológico <strong>de</strong> los procesos infecciosos e infectocontagiosos<br />

<strong>en</strong>démicos y epidémicos.<br />

• Hacer el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los atacados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que pudieran<br />

por su propagación dar lugar a una epi<strong>de</strong>mia, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas sospechosas <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer una <strong>de</strong> esas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, o que<br />

fueran probadam<strong>en</strong>te portadoras <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es.<br />

• Desinfección <strong>de</strong> habitaciones, ropas, excretas y productos que<br />

pudieran llevar al contagio.<br />

• Hacer <strong>la</strong> inmunización <strong>de</strong> los individuos predispuestos a <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad o expuestos al contagio (vacunación prev<strong>en</strong>tiva) <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

virue<strong>la</strong>, fiebres tifoi<strong>de</strong>as y paratíficas, y <strong>de</strong>más <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> que<br />

resulta positivo este recurso profiláctico.<br />

• Suministrar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia los sueros curativos apropiados.<br />

• Auxiliar a los médicos <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

epidémicas, cuando por exceso <strong>de</strong> trabajo no pudieran hacerlo por sí<br />

los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los pueblos.<br />

• Estudiar <strong>la</strong>s zonas palúdicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia: formu<strong>la</strong>r los proyectos <strong>de</strong><br />

saneami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

• Practicar <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong>l tifus exantemático y evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong>l proceso<br />

con cuantas medidas fueran necesarias.<br />

• Análisis químico y bacteriológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> bebida, estudiando<br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l abastecimi<strong>en</strong>to y seña<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s reformas que<br />

<strong>de</strong>bieran hacerse para garantizar <strong>la</strong> pureza <strong>de</strong>l líquido.<br />

• Practicar análisis <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, condim<strong>en</strong>tos y bebidas, tomados <strong>en</strong><br />

los c<strong>en</strong>tros productores o <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta, cuando el<br />

216


jefe lo crea conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, o por requerimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

locales.<br />

La publicación <strong>en</strong> 1925 <strong>de</strong> los Estatutos Municipal y Provincial y <strong>de</strong> sus<br />

correspondi<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, atribuy<strong>en</strong>do compet<strong>en</strong>cias a estos dos niveles<br />

administrativos, transfirió a <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>la</strong> organización y tute<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que <strong>de</strong>bían fusionar <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s y los <strong>de</strong>más<br />

recursos <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l que ya existies<strong>en</strong> <strong>en</strong> un dispositivo único, o <strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>fecto crearlos don<strong>de</strong> no los hubiera.<br />

A pesar <strong>de</strong> esta disposición oficial, <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

y su sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les, no se produjo <strong>de</strong> una<br />

manera homogénea <strong>en</strong> todo el territorio español, lo que condujo al Ministerio <strong>de</strong><br />

Gobernación a permitir su constitución <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> mancomunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> manera<br />

simi<strong>la</strong>r a como habían funcionado <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s hasta <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong>l<br />

Estatuto Provincial 360 . A esta <strong>de</strong>terminación, parece que contribuyó <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

presión ejercida por algunos inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad, que como<br />

funcionarios <strong>de</strong>l estado se oponían a estar sometidos a <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

diputaciones <strong>provincia</strong>les, por cuanto éstas les usurpaban su carácter <strong>de</strong> jerarquía<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. En cualquier caso, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l carácter <strong>de</strong> su<br />

financiación administrativa, <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias y el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista técnico fueron simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> ambos tipos <strong>de</strong> institutos.<br />

A <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia no le fue difícil poner <strong>en</strong> práctica los preceptos<br />

<strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial, dado que por un <strong>la</strong>do ya t<strong>en</strong>ía a su cargo un<br />

instituto <strong>provincia</strong>l que v<strong>en</strong>ía funcionando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1916, merced a un contrato con los<br />

doctores Peset Alexandre y Torres Balbí, y por otro una brigada <strong>sanitaria</strong> que hacía<br />

ext<strong>en</strong>sivos los servicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección y control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles<br />

a todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Ambos quedaron fusionados <strong>en</strong> lo que se<br />

<strong>de</strong>nominó el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, cuyo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fue aprobado por <strong>la</strong><br />

Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia el 29 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1926 361 . En él se contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> prestación<br />

360 La Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1927 permitía que <strong>la</strong>s diputaciones fues<strong>en</strong> relegadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

obligación <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, dando <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> que éstos fues<strong>en</strong> regidos<br />

por juntas administrativas, como antes <strong>de</strong> publicarse el Estatuto Provincial.<br />

361 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1926b).<br />

217


<strong>de</strong> unos servicios externos, cuyo núcleo lo constituiría <strong>la</strong> antigua brigada <strong>sanitaria</strong> 362 ,<br />

y otros servicios acor<strong>de</strong>s con los que v<strong>en</strong>ía prestando el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, organizados <strong>en</strong> tres secciones:<br />

a. Sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>de</strong>sinfección, a cuyo cargo <strong>de</strong>bía correr<br />

todo lo re<strong>la</strong>cionado con el diagnóstico y <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecto-contagiosas, <strong>la</strong> investigación epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong><br />

sus causas y <strong>la</strong>s medidas a adoptar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección y esterilización, hasta el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y transporte <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos infecciosos. También se atribuía a esta sección <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas y <strong>de</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong>.<br />

b. Sección <strong>de</strong> análisis clínicos, higiénicos y químicos; <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> los estudios bacteriológicos, serológicos, histológicos y<br />

clínicos. Los productos a analizar podían abarcar una amplia gama<br />

que contemp<strong>la</strong>ba aguas, alim<strong>en</strong>tos, bebidas, condim<strong>en</strong>tos, productos<br />

industriales, drogas, medicam<strong>en</strong>tos y cualquier otro material<br />

consi<strong>de</strong>rado peligroso o sospechoso para <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>.<br />

c. Sección <strong>de</strong> vacunaciones, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> preparar <strong>la</strong>s vacunas y sueros<br />

<strong>de</strong> uso más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas. También se le asignaban a esta sección <strong>la</strong>s<br />

funciones <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas y <strong>de</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong>.<br />

362 En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> publicarse el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to se hal<strong>la</strong>ban funcionando dos sub-brigadas <strong>sanitaria</strong>s,<br />

una <strong>en</strong> Liria y otra <strong>en</strong> Játiva.<br />

218


Todos estos servicios se ofertaban gratuitam<strong>en</strong>te a los individuos incluidos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus respectivos pueblos, y siempre que <strong>la</strong> petición <strong>de</strong>l<br />

servicio se hiciese a través <strong>de</strong>l alcal<strong>de</strong> y <strong>de</strong>l médico titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. No<br />

obstante, cualquier particu<strong>la</strong>r podía también hacer uso <strong>de</strong> ellos, a condición <strong>de</strong><br />

satisfacer su importe, con arreglo a <strong>la</strong>s tarifas aprobadas por <strong>la</strong> diputación y<br />

publicadas <strong>en</strong> un anexo <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. En éste aparecían <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te los precios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas, <strong>de</strong>l servicio antirrábico, <strong>de</strong> los sueros, análisis clínicos <strong>de</strong> orina,<br />

sangre, esputos, exudados y heces, análisis higiénicos, agríco<strong>la</strong>s e industriales,<br />

<strong>de</strong>sinfecciones y pulverización <strong>de</strong> locales con sustancias antisépticas.<br />

El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to atribuía al inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad el papel <strong>de</strong><br />

inspector jefe <strong>de</strong> todos los servicios y director efectivo <strong>de</strong> los <strong>de</strong> carácter externo, ya<br />

que como director técnico <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l continuaba Juan Peset Alexandre,<br />

por cuyo cargo fue nombrado a<strong>de</strong>más vocal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. Para los asuntos <strong>de</strong> carácter administrativo, el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

sanidad <strong>de</strong>bía dirigirse al diputado pon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sanidad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, pues éste era el<br />

<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> su alta inspección y <strong>de</strong> actuar <strong>de</strong> intermediario <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> diputación y el<br />

servicio <strong>provincia</strong>l. Este servicio, contaba para su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to con un presupuesto<br />

consist<strong>en</strong>te, por una parte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s 20.000 pesetas <strong>de</strong>l contrato <strong>en</strong>tre el instituto<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> diputación, y por otra se le <strong>de</strong>stinaba el 25% <strong>de</strong> los<br />

ingresos <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l 363 . Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el régim<strong>en</strong><br />

administrativo y formar el proyecto <strong>de</strong> presupuesto anual, se constituyó <strong>la</strong> comisión<br />

que establecía el artículo 24 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>bería<br />

ve<strong>la</strong>r a<strong>de</strong>más por garantizar <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> los presupuestos anuales <strong>de</strong> una cantidad<br />

<strong>de</strong>stinada a subv<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> carácter sanitario que llevaran a efecto los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, con prefer<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas,<br />

evacuación <strong>de</strong> inmundicias y saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> zonas palúdicas 364 .<br />

363 Capítulos III, IV y VIII. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1926b).<br />

364 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 24, 131-132.<br />

219


La llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l gobierno republicano, sin duda <strong>de</strong>terminó una nueva y<br />

floreci<strong>en</strong>te etapa para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong>. El principal<br />

acontecimi<strong>en</strong>to que marcó el inicio <strong>de</strong> esta etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, fue el<br />

cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> su instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931. El artículo 19 <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado<br />

<strong>de</strong>creto dispuso que <strong>la</strong>s comisiones gestoras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les,<br />

hicieran <strong>en</strong>trega a <strong>la</strong>s nuevas juntas administrativas <strong>de</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>de</strong><br />

todos los bi<strong>en</strong>es muebles e inmuebles pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a estos c<strong>en</strong>tros, asunto que se<br />

llevó a efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia tras <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong><br />

febrero <strong>de</strong> 1932. La <strong>en</strong>trega hecha por <strong>la</strong> diputación a <strong>la</strong> nueva junta administrativa,<br />

se acompañó a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 55.000 pesetas <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> fianza por <strong>la</strong><br />

contrata <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong>l nuevo instituto.<br />

La consolidación <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> mancomunida<strong>de</strong>s tuvo lugar <strong>en</strong> 1934, con <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> servicios sanitarios publicada el 11 <strong>de</strong> julio 365 , que a<strong>de</strong>más recogía <strong>en</strong> uno <strong>de</strong><br />

sus apéndices el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, por el que se asignaba a estas instituciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> el ámbito <strong>provincia</strong>l el programa <strong>de</strong> reconstrucción<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>pública</strong>, con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> actuación:<br />

• Protección a <strong>la</strong> madre<br />

• Protección al niño.<br />

• Salud y vigi<strong>la</strong>ncia física <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

• Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l medio.<br />

• Profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables.<br />

• Medicina social.<br />

• Enseñanza popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />

• Investigación <strong>sanitaria</strong>.<br />

365 En sesión <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1935, <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia acordó solicitar <strong>la</strong> ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> formar<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, fundando su petición <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er perfectam<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>didos<br />

los servicios b<strong>en</strong>éfico-sanitarios, pero tal solicitud fue <strong>de</strong>sestimada por el ministerio. A.D.P.V.,<br />

A.3.1.12., Vol. 34, 109-110.<br />

220


Para po<strong>de</strong>r llevar a cabo este cometido, el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> los<br />

servicios técnicos necesarios <strong>en</strong> los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, agrupados <strong>en</strong> cinco<br />

secciones técnicas comunes a todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s: epi<strong>de</strong>miología y estadística<br />

<strong>sanitaria</strong>, análisis higiénico-sanitarios, tuberculosis, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y v<strong>en</strong>éreo y<br />

lepra, a <strong>la</strong>s que podrían sumarse otras secciones <strong>de</strong> carácter especializado, <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> los problemas sanitarios preval<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada <strong>provincia</strong>: sección <strong>de</strong> paludismo,<br />

tracoma, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> m<strong>en</strong>tal, ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> industrial <strong>de</strong>l trabajo, o <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación. A<strong>de</strong>más, los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, pasaban a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con una <strong>de</strong>marcación y una cobertura <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que <strong>de</strong>bería establecer el inspector <strong>provincia</strong>l, y con unos servicios<br />

comunes integrados por <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y servicios <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social, y otros <strong>de</strong> carácter especializado compuestos por los servicios <strong>de</strong><br />

paludismo y <strong>de</strong> tracoma.<br />

4.2.2. La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong>l IPHV<br />

Tres son <strong>la</strong>s etapas por <strong>la</strong>s que pasó el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa. Tras una primera etapa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cual <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> iniciativa privada y <strong>la</strong> <strong>pública</strong> -ésta <strong>en</strong>carnada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia- permitió el nacimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución,<br />

llegó un corto período marcado por <strong>la</strong> rescisión <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong><br />

servicios <strong>en</strong>tre Juan Peset Alexandre y <strong>la</strong> diputación, <strong>en</strong> 1930. Con <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se tras<strong>la</strong>dó a <strong>la</strong> mancomunidad municipal <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>.<br />

Como ya se ha com<strong>en</strong>tado, el temor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a t<strong>en</strong>er que<br />

subv<strong>en</strong>cionar el <strong>la</strong>boratorio municipal exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital, fue el que provocó <strong>la</strong><br />

asociación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>pública</strong> y privada para constituir el embrión <strong>de</strong>l instituto<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, al aceptarse <strong>la</strong> iniciativa particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Juan Torres Balbí, que<br />

<strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to ost<strong>en</strong>taba el cargo <strong>de</strong> inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, y <strong>de</strong>l<br />

221


catedrático <strong>de</strong> medicina legal Juan Peset Alexandre 366 . Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el<br />

3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1916 367 , <strong>la</strong> comisión <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad aceptó <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong><br />

constitución <strong>de</strong> un instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, tras<strong>la</strong>dándo<strong>la</strong> a <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong><br />

haci<strong>en</strong>da para que ésta informara <strong>de</strong> su viabilidad económica. Otra circunstancia muy<br />

favorable era que <strong>en</strong> el proyecto que ambos pres<strong>en</strong>taron, el so<strong>la</strong>r don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bía<br />

emp<strong>la</strong>zarse el edificio <strong>de</strong>l instituto colindaba con el hospital <strong>provincia</strong>l, lo que haría<br />

posible <strong>la</strong> comunicación directa con el mismo:<br />

“[…] Dos ilustrados doctores val<strong>en</strong>cianos <strong>de</strong> justo r<strong>en</strong>ombre, ofrecieron a<br />

<strong>la</strong> Diputación construir un Instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, inmediato al<br />

Hospital <strong>provincia</strong>l, dotado <strong>de</strong> material e instrum<strong>en</strong>tal perfeccionados y<br />

dirigido por personal facultativo que ti<strong>en</strong>e <strong>pública</strong> y solemnem<strong>en</strong>te<br />

probada su sufici<strong>en</strong>cia. En dicho Instituto se prestarán gratuitam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

Diputación <strong>provincia</strong>l todas <strong>la</strong>s vacunaciones creadas por los últimos<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong>s investigaciones y servicios propios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>boratorio, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que ocurran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, los<br />

servicios analíticos <strong>en</strong> el Hospital, Manicomio y Asilos sost<strong>en</strong>idos o<br />

subv<strong>en</strong>cionados con fondos <strong>provincia</strong>les, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los servicios<br />

citados <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad [...]” 368 .<br />

Como se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> estas líneas, <strong>la</strong> diputación concibió <strong>en</strong> un primer<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l instituto como un servicio auxiliar <strong>de</strong>l hospital y <strong>de</strong>más<br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a su cargo. Tanto es así, que parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />

inicial concedida a los dos médicos val<strong>en</strong>cianos prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong>stinado a<br />

un puesto no provisto <strong>de</strong> director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio microbiológico <strong>de</strong>l hospital. La<br />

duración <strong>de</strong>l contrato se establecía <strong>en</strong> 25 años forzosos, con posibilidad <strong>de</strong> establecer<br />

prórrogas a petición <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes, y los servicios que se comprometía a<br />

prestar consistían <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> vacunación antivariolosa,<br />

antirrábica, antitífica, anticolérica y antipestosa, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas<br />

366 Juan Peset Alexandre acababa <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse a Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1916, tras ganar <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> medicina<br />

legal, y contaba ya con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que le había proporcionado el cargo <strong>de</strong> catedrático <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

especialidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> haber sido jefe <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />

bacteriológico municipal <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> ciudad.<br />

367 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1916 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />

222


antigonocóccica, antiestreptocóccica, antiestafilocóccica, antimelitocóccica y <strong>de</strong>más<br />

vacunas bacterianas, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l suero antidiftérico, así como <strong>la</strong>s<br />

investigaciones y servicios propios <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias que<br />

ocurrieran <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los servicios analíticos <strong>provincia</strong>les que<br />

precisaran con arreglo al artículo 146 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción <strong>de</strong> Sanidad. Estos servicios<br />

consistían <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> los suministros o conducciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, que<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dieran o interesas<strong>en</strong> a <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l y los necesarios <strong>en</strong> el<br />

hospital, <strong>en</strong> el manicomio y <strong>en</strong> los asilos subv<strong>en</strong>cionados con fondos <strong>provincia</strong>les 369 .<br />

El contrato establecía que todos los servicios <strong>en</strong>umerados, excepto el suero<br />

antidiftérico y <strong>la</strong> vacunación antirrábica, <strong>de</strong>berían prestarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

firma <strong>de</strong>l contrato, oferta que sería ampliada a <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> servicios m<strong>en</strong>cionados<br />

diez meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l so<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>bía edificarse el instituto.<br />

Con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Torres Balbí, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1920, <strong>la</strong> diputación<br />

mantuvo el contrato con Juan Peset, qui<strong>en</strong> quedó como único director <strong>de</strong>l instituto<br />

hasta que el 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1930 se produjo <strong>la</strong> rescisión <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado contrato<br />

<strong>de</strong>bido, por un <strong>la</strong>do a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> construir un nuevo edificio que albergase todos<br />

los servicios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l que <strong>en</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos se prestaban <strong>en</strong><br />

diversas se<strong>de</strong>s 370 , y al mismo tiempo se le pres<strong>en</strong>taba a <strong>la</strong> diputación <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

ampliar el hospital <strong>provincia</strong>l, comprando a Peset el edificio <strong>de</strong> su propiedad y se<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>:<br />

“[...] El acuerdo <strong>de</strong> rescisión se adoptó <strong>en</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1930,<br />

<strong>de</strong>terminándose: que se abonará al Sr. Dr. Juan Peset Aleixandre <strong>la</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> 164.500 pesetas por el edificio don<strong>de</strong> está insta<strong>la</strong>do el<br />

Instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, sobre so<strong>la</strong>r propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación; y<br />

abonar igualm<strong>en</strong>te al Sr. Peset <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 135.500 pesetas por vía <strong>de</strong><br />

in<strong>de</strong>mnización por rescindir el contrato sobre prestación <strong>de</strong> servicios<br />

afectos al Instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, que se formalizó <strong>en</strong> escritura<br />

368 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 14, 80.<br />

369 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1916 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />

370 En sesión <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1930, se había aprobado el proyecto pres<strong>en</strong>tado por el arquitecto<br />

<strong>provincia</strong>l para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un edificio <strong>de</strong>stinado a instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle<br />

223


<strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1917…La citada rescisión se elevó a escritura <strong>pública</strong><br />

<strong>en</strong> 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1930, y el 15 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930 se <strong>en</strong>tregó al señor Peset<br />

<strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ida suma <strong>de</strong> 300.000 pesetas [...]” 371<br />

La instauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> abrió una nueva etapa <strong>de</strong> cambios<br />

que dieron un importante giro a <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong>, <strong>de</strong>stacando el carácter<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador y municipalista, que mermó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les. En el tema que nos ocupa, <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Decreto<br />

<strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931 <strong>de</strong>volvió <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> los institutos<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s municipales <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

cada <strong>provincia</strong>, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> tajante oposición <strong>de</strong> algunas diputaciones <strong>provincia</strong>les,<br />

que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dieron a ultranza, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>en</strong> el verano <strong>de</strong> 1930 se empezó a barajar el<br />

probable cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación vig<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er bajo su tute<strong>la</strong> a<br />

los m<strong>en</strong>cionados institutos.<br />

Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong> esta resist<strong>en</strong>cia lo constituyó <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

que li<strong>de</strong>ró <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes corporaciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong>l Estado, una serie <strong>de</strong><br />

iniciativas para instar a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a que no modificase <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios sanitarios <strong>provincia</strong>les, llegando hasta <strong>la</strong><br />

interposición <strong>de</strong> un recurso cont<strong>en</strong>cioso-administrativo contra <strong>la</strong> disposición dictada<br />

por el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación. Así, el 9 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1930 Pedro J. Serrano<br />

Biguer, presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación val<strong>en</strong>ciana, <strong>en</strong>vió una circu<strong>la</strong>r al Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Gobernación. En el<strong>la</strong> se afirmaba que “[…] antes <strong>de</strong> que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>re ultimada <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> estos servicios, sean oídas <strong>la</strong>s Diputaciones <strong>provincia</strong>les, a fin <strong>de</strong><br />

unir todas aquel<strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y propósitos que estas corporaciones pudieran aportar y<br />

resulte con ello <strong>la</strong> nueva reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación lo más perfecta posible […]. En este mismo<br />

s<strong>en</strong>tido se ha permitido dirigirse esta Excel<strong>en</strong>tísima Diputación <strong>provincia</strong>l a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más, interesando su valiosa aportación y lograr con <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> todas, una<br />

<strong>de</strong>l Dr. Simarro, con presupuesto <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong> 608.614,41 pesetas. Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 4<br />

<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (A.D.P.V., A.1.3., Vol. 17).<br />

371 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 29, 112.<br />

224


legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> esta materia, que por sus fines afecta a todo el Estado, que concilie <strong>la</strong>s<br />

aspiraciones <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corporaciones interesadas [...]” 372 .<br />

Sin embargo, el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y director técnico <strong>de</strong>l IPHV<br />

<strong>en</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos, Gabriel Ferret, no participó <strong>de</strong> esta lucha, sino que mantuvo<br />

una postura c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tada con <strong>la</strong> diputación. Al parecer, el excesivo<br />

acaparami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong><br />

b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l hospital irritaba a su director técnico, que p<strong>en</strong>saba más <strong>en</strong> el interés que<br />

t<strong>en</strong>ía proyectar los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución hacia el exterior, para servir <strong>de</strong><br />

elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>. La concepción <strong>de</strong> los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> como organismos<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> realizar servicios <strong>de</strong> carácter higiénico y social <strong>en</strong> <strong>la</strong> circunscripción<br />

<strong>provincia</strong>l, había resultado hasta esos mom<strong>en</strong>tos un objetivo difícil <strong>de</strong> alcanzar bajo<br />

<strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación. La notificación <strong>de</strong> su disconformidad mediante un oficio<br />

<strong>en</strong>viado al director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, y el anuncio <strong>de</strong> su int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> que el<br />

<strong>la</strong>boratorio cesara <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1930 <strong>de</strong> prestar servicio al hospital, si a cambio<br />

no se obt<strong>en</strong>ía alguna comp<strong>en</strong>sación por el servicio, le valieron <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong>l cordón<br />

umbilical con <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l 373 . A<strong>de</strong>más ésta puso <strong>en</strong> marcha una propuesta<br />

<strong>de</strong> sanción administrativa, que más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>sestimaría el <strong>en</strong>trante gobierno<br />

republicano:<br />

“[...]T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> rebeldía adoptada por el director<br />

técnico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e […] rebeldía que trata <strong>de</strong><br />

hacer ext<strong>en</strong>siva a los funcionarios, toda vez que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong>l<br />

servicio y <strong>la</strong>boratorio ha colocado una or<strong>de</strong>n escrita prohibi<strong>en</strong>do que los<br />

funcionarios ati<strong>en</strong>dan ór<strong>de</strong>nes que no eman<strong>en</strong> <strong>de</strong> su autoridad, habi<strong>en</strong>do<br />

aconsejado verbalm<strong>en</strong>te a los mismos que <strong>de</strong>sobe<strong>de</strong>zcan y <strong>de</strong>sacat<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que no se llev<strong>en</strong> a efecto por su conducto, aunque eman<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación [...]” 374 .<br />

372 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 29, 124-125.<br />

373 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A.D.P.V., A.1.3., Vol. 17.<br />

374 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A.D.P.V., A.1.3., Vol. 18.<br />

225


La posición <strong>de</strong> Ferret, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a favor <strong>de</strong> separar los institutos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s corporaciones <strong>provincia</strong>les, también <strong>la</strong> ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el Boletín que<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia publicaba su instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, don<strong>de</strong> acusaba a <strong>la</strong>s<br />

diputaciones <strong>de</strong>:<br />

“[…] mediatizar, or<strong>de</strong>nar y sojuzgar los Institutos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e a su<br />

autoridad, no compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>sanitaria</strong> no podía nunca<br />

estar a sus inmediatas ór<strong>de</strong>nes el funcionario <strong>de</strong>l Estado a qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> ley<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>daba <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y fiscalización <strong>de</strong> cuanto a Sanidad concierne<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, y que aún cuando tuvieran esas corporaciones toda <strong>la</strong><br />

aptitud y carácter legal, no podía mediatizar <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l Director<br />

técnico <strong>de</strong>l Instituto, cuya unicidad con el cargo <strong>de</strong> Inspector <strong>de</strong> Sanidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> era manifiesta […]. Liberados ya los c<strong>en</strong>tros sanitarios <strong>de</strong><br />

ridícu<strong>la</strong>s tute<strong>la</strong>s administrativas. Acordado ya que <strong>la</strong> Sanidad es función<br />

privativa <strong>de</strong>l Estado, <strong>de</strong>saparezca toda traba [...]” 375 .<br />

La posición <strong>de</strong> Ferret, a favor <strong>de</strong> que <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los recursos<br />

higiénico-sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> recayese sobre <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />

sanidad, fue <strong>la</strong> que <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te triunfó <strong>en</strong> esta nueva etapa, y <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido el<br />

proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 376 como una fórmu<strong>la</strong><br />

colectiva <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural, fue responsabilidad <strong>de</strong>l inspector <strong>de</strong> cada<br />

<strong>provincia</strong>.<br />

375 Ferret y Obrador, G. (1931a).<br />

226


4.2.3. La financiación <strong>de</strong>l IPHV<br />

La propuesta <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> que realizaron<br />

Peset Alexandre y Torres Balbí, llevaba aparejada <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una subv<strong>en</strong>ción<br />

económica por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación que ellos fijaron <strong>en</strong> 20.000 pesetas. Dado que<br />

<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l primer contrato <strong>en</strong> 1916, no existía una reserva<br />

presupuestaria específica <strong>de</strong>stinada a tal fin <strong>en</strong> <strong>la</strong>s arcas <strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong> diputación<br />

echó mano <strong>de</strong>l presupuesto que v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>stinando al c<strong>en</strong>tro <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> vacunación<br />

dirigido por Torres Balbí, al que sumó <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong>stinada a un puesto vacante <strong>de</strong><br />

director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio microbiológico <strong>de</strong>l hospital, todo lo cual asc<strong>en</strong>dió a una<br />

cuantía <strong>de</strong> 6.000 pesetas. No obstante, se comprometía a un increm<strong>en</strong>to progresivo<br />

<strong>de</strong> esta subv<strong>en</strong>ción hasta alcanzar <strong>la</strong> cifra estipu<strong>la</strong>da:<br />

“[...] Se <strong>de</strong>cidió otorgar a favor <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> que<br />

proyectan establecer <strong>en</strong> esta ciudad los doctores Torres Balbí y Peset<br />

Alexandre, <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> 6.000 pesetas solicitada por los mismos,<br />

paga<strong>de</strong>ra mediante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> 3.000 pesetas que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad y <strong>en</strong><br />

virtud <strong>de</strong> contrato se satisfac<strong>en</strong> como subv<strong>en</strong>ción al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> vacunación<br />

antivariolosa, con cargo al capítulo <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>mida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l presupuesto<br />

<strong>provincia</strong>l, y el abono <strong>de</strong> otras 1.500 pesetas que <strong>en</strong> el presupuesto<br />

especial <strong>de</strong>l hospital figuran como haber <strong>de</strong> un director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio<br />

microbiológico, cargo que no está provisto. Procurar a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />

nuevo presupuesto, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta subv<strong>en</strong>ción inicial <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuantía<br />

que permita el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> haci<strong>en</strong>da <strong>provincia</strong>l, aum<strong>en</strong>to que seguirá <strong>en</strong><br />

años sucesivos hasta llegar a <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> 20.000 pesetas que<br />

fijan los iniciadores <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> [...]” 377 .<br />

En <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l contrato inicial, se <strong>de</strong>jaba pl<strong>en</strong>a potestad a los fundadores<br />

para hacer uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción otorgada por <strong>la</strong> diputación y nombrar o adquirir a<br />

sus exp<strong>en</strong>sas, el personal y material que a su juicio fuese necesario para poner <strong>en</strong><br />

376 Su creación fue regu<strong>la</strong>da a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932.<br />

377 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1916 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />

227


marcha el nuevo servicio. Tal como había sido estipu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> un principio, <strong>la</strong>s<br />

primeras 6.000 pesetas que constituyeron <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción inicial, se fueron<br />

increm<strong>en</strong>tando progresivam<strong>en</strong>te hasta alcanzar lo acordado <strong>en</strong> el contrato, que eran<br />

20.000 pesetas.<br />

En los presupuestos <strong>de</strong> los años 1925 a 1930 <strong>la</strong> Diputación increm<strong>en</strong>tó esta<br />

subv<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>dicando al capítulo <strong>de</strong> “salubridad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>” una cantidad anual <strong>de</strong><br />

25.000 pesetas. Obviam<strong>en</strong>te, el capítulo <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> no se limitaba a <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción que le otorgaba <strong>la</strong> diputación, ya que ésta<br />

estaba <strong>de</strong>stinada únicam<strong>en</strong>te al servicio que <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>dicar a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s personas<br />

incluidas <strong>en</strong> los padrones <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong> los municipios, situación que éstos <strong>de</strong>bían <strong>de</strong><br />

acreditar acompañando <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong>l servicio 378 . La tarifa <strong>de</strong> precios <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes servicios que ofertaba el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l quedaba establecida<br />

<strong>en</strong> el anexo <strong>de</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, y constituía su principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> financiación. A<br />

modo <strong>de</strong> ejemplo, transcribimos los precios <strong>de</strong> algunos servicios como <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> vacunas, sueros, análisis <strong>de</strong> aguas y servicio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, que podían ser<br />

solicitados tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes municipios, como por cualquier particu<strong>la</strong>r:<br />

Tab<strong>la</strong> VI<br />

Tarifa <strong>de</strong> precios <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1926<br />

Producto Precio <strong>en</strong><br />

pesetas<br />

Vacuna antivariólica<br />

Tubo para 1-3 personas, con estuche y vaccinostilo 1<br />

Vial para 5-8 personas 2<br />

Vial para 25-30 personas 5<br />

Vial para 50-60 personas 10<br />

Vacuna antitífica polival<strong>en</strong>te etérea<br />

Prev<strong>en</strong>tiva, caja <strong>de</strong> 3 ampol<strong>la</strong>s 5<br />

Curativa, caja <strong>de</strong> 4 ampol<strong>la</strong>s 7,5<br />

Prev<strong>en</strong>tiva, ampol<strong>la</strong> <strong>de</strong> 2 c.c 2,5<br />

Prev<strong>en</strong>tiva, ampol<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 c.c 5<br />

378 Esta norma parece que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica era frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te transgredida por los municipios, y así lo<br />

hacía saber Juan Peset a <strong>la</strong> diputación al comunicarle que muchos pueblos solicitaban el suministro <strong>de</strong><br />

vacuna antirrábica y antivariólica para personas que no eran pobres. Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 16<br />

<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1921 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (A.D.P.V., A.1.3., Vol. 9).<br />

228


Vacuna antiparatífica A<br />

Curativa, caja <strong>de</strong> 3 ampol<strong>la</strong>s 7,5<br />

Vacuna antiparatífica B<br />

Curativa, caja <strong>de</strong> 4 ampol<strong>la</strong>s 7,5<br />

Vacuna antitifo-paratífica<br />

Prev<strong>en</strong>tiva, caja <strong>de</strong> 3 ampol<strong>la</strong>s 5<br />

Vacuna antimelitocóccica<br />

Curativa, caja <strong>de</strong> 10 ampol<strong>la</strong>s 8<br />

Vacuna antitifo-melitocóccica<br />

Prev<strong>en</strong>tiva, caja <strong>de</strong> 3 ampol<strong>la</strong>s 5<br />

Vacuna antiestafilocóccica<br />

Curativa, caja <strong>de</strong> 10 ampol<strong>la</strong>s 8<br />

Vacuna antigonocóccica<br />

Curativa, caja <strong>de</strong> 10 ampol<strong>la</strong>s 10<br />

Vacuna antineumocóccica<br />

Curativa, caja <strong>de</strong> 10 ampol<strong>la</strong>s 10<br />

Vacuna antioc<strong>en</strong>osa<br />

Curativa, caja <strong>de</strong> 20 ampol<strong>la</strong>s 20<br />

Servicio antirrábico<br />

Diagnóstico reve<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia 50<br />

Tratami<strong>en</strong>to antirrábico completo 75<br />

Vacunación antirrábica <strong>de</strong> animales 75<br />

Consultas acerca <strong>de</strong> este servicio 10<br />

Servicio a domicilio, precios conv<strong>en</strong>cionales<br />

Sueros<br />

Antidiftérico, ampol<strong>la</strong> <strong>de</strong> 10 c.c. 4<br />

Antitetánico (10 c.c.) 5<br />

Antiestreptocóccico (10 c.c.) 5<br />

Antimelitocóccico (10 c.c.) 8<br />

Antineumocóccico (10 c.c.) 8<br />

Antim<strong>en</strong>ingocóccico (10 c.c.) 5<br />

Equino normal (10 c.c.) 2,5<br />

Hematopoyético (10 c.c.) 4<br />

Ge<strong>la</strong>tina esterilizada al 10% para inyecciones (10 c.c.) 2,5<br />

Análisis <strong>de</strong> aguas<br />

Grado hidrotimétrico 50<br />

Determinación <strong>de</strong>l residuo 10<br />

Ensayo químico cualitativo g<strong>en</strong>eral 25<br />

Análisis completo <strong>de</strong> potabilidad 150<br />

Análisis para <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar <strong>de</strong> utilidad <strong>pública</strong> un agua<br />

1.500<br />

mínero-medicinal<br />

Recu<strong>en</strong>to bacteriano 20<br />

Investigación <strong>de</strong>l colibacilo 30<br />

Análisis bacteriológico completo 150<br />

229


Eficacia <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sinfectante 200<br />

Desinfecciones<br />

Por cada 50 m. cúbicos o fracción a conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

5,5<br />

2,5 Por grs. cada De 50 formol m. cúbicos por m. o fracción cúbico, sin a conc<strong>en</strong>tración neutralización <strong>de</strong><br />

7,25<br />

2,5 Por grs. cada De 50 formol m. cúbicos por m. o fracción cúbico, con a conc<strong>en</strong>tración neutralización <strong>de</strong><br />

8,5<br />

5 Por grs. cada De 50 formol m. cúbicos por m. o cúbico, fracción sin a neutralización<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

11<br />

2,5 Desinfección grs. formol <strong>de</strong> ropas por a m. <strong>la</strong> cúbico, estufa con neutralización<br />

2<br />

Pulverizaciones, por cada 50 m. cúbicos y fracción<br />

Formol 4<br />

Creolina 4<br />

Ácido fénico 4<br />

Bicloruro mercúrico 2<br />

Fu<strong>en</strong>te: Anexo al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1926.<br />

Como ya se ha dicho, <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria Provincial<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia como un servicio ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>stinado a prestar<br />

los servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>de</strong>sinfección necesarios <strong>en</strong> cualquier pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>, se p<strong>la</strong>nteó con cargo a <strong>la</strong> contribución económica <strong>de</strong> todos sus municipios.<br />

Sin embargo, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta que realizó inicialm<strong>en</strong>te el gobernador<br />

Calvo Sotelo, <strong>de</strong> que cada municipio aportase un 1,5% <strong>de</strong> su presupuesto, <strong>la</strong><br />

asamblea <strong>de</strong> municipios convocada para pactar su contribución para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />

nuevo servicio, acordó que fuera <strong>de</strong> un 0,5% <strong>de</strong>l mismo. Esto mermó<br />

sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l nuevo servicio, pues con<br />

<strong>la</strong> recaudación <strong>de</strong>l primer año -1922- sólo se ingresaron 33.000 pesetas, cantidad a<br />

todas luces insufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> compra <strong>de</strong>l mínimo material necesario 379 . La suma<br />

que proporcionó <strong>la</strong> recaudación <strong>de</strong> <strong>la</strong> aportación realizada a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1923, hizo<br />

posible que <strong>la</strong> comisión administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión que realizó el 25 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> ese año, acordase <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> lo más indisp<strong>en</strong>sable para com<strong>en</strong>zar a<br />

funcionar. Este material constaba <strong>de</strong> una estufa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección por vapor a alta<br />

presión, una potabilizadora, una lejiadora, un aparato sulfurador, sistema C<strong>la</strong>yton, un<br />

formóg<strong>en</strong>o, pulverizadores y dos ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> campaña, todo ello montado sobre<br />

furgonetas automóviles. No fue necesaria <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> material <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio,<br />

ya que los análisis <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> los asumió el<br />

<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 380 .<br />

379 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1923: 392).<br />

380 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1924: 142).<br />

230


El presupuesto reunido por <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong> municipios <strong>en</strong> 1924, hizo<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te viable <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l servicio, al sumar a <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong><br />

material adquirida con el presupuesto <strong>de</strong>l año anterior, <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong>l personal<br />

sanitario. Así, se contrataron dos médicos -por oposición-, dos practicantes, dos<br />

<strong>de</strong>sinfectores, dos conductores y un administrativo. De los ingresos <strong>de</strong> 1924, que<br />

asc<strong>en</strong>dieron a 45.000 pesetas, 30.356 se invirtieron <strong>en</strong> gastos <strong>de</strong> personal, y 29.650<br />

<strong>en</strong> gastos <strong>de</strong> material 381 .<br />

El cambio <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa que tuvo lugar a partir <strong>de</strong> 1931,<br />

puso <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />

instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. De esta forma, los ingresos con que pasó a contar <strong>la</strong><br />

institución eran, por un <strong>la</strong>do, los resultantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tributación municipal, aportación<br />

que suponía el 1% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> cada municipio. A esta cuantía se<br />

sumaba <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong>l cobro por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s privadas realizadas -análisis,<br />

<strong>de</strong>sinfecciones, tratami<strong>en</strong>tos antirrábicos, cursos <strong>de</strong> formación...-. Como ejemplo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong>l IPHV a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período republicano, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> propuesta que realizó su inspector <strong>provincia</strong>l, Gabriel<br />

Ferret, para el año 1932 382 :<br />

381 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1925: 157).<br />

382 Ferret, G. (1932).<br />

231


Tab<strong>la</strong> VII<br />

Presupuesto <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia para el año 1932<br />

INGRESOS<br />

Pesetas<br />

CAPITULO I: TRIBUTACIONES<br />

Partida 1ª: Tributación municipal: 1% <strong>de</strong> los presupuestos<br />

municipales.<br />

214.000<br />

CAPITULO II: DERECHOS Y TASAS<br />

Partida 2ª: Por 25% <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos sanitarios. 15.000<br />

Partida 3ª: Por 25% <strong>de</strong> análisis, dictám<strong>en</strong>es, etc. 1.500<br />

Partida 4ª: Por 25% <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfecciones, <strong>de</strong>sinsectaciones y<br />

<strong>de</strong>sratizaciones.<br />

2.000<br />

Partida 5ª: Por 25% <strong>de</strong> los cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza para inspectores<br />

municipales <strong>de</strong> sanidad y otros.<br />

1.000<br />

Partida 6ª: Por tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos pudi<strong>en</strong>tes. 500<br />

Partida 7ª: Por observación <strong>de</strong> animales. 250<br />

Partida 8ª: Por tratami<strong>en</strong>tos antirrábicos a pudi<strong>en</strong>tes. 200<br />

Partida 9ª: Por productos e<strong>la</strong>borados <strong>en</strong> el Instituto. 250<br />

CAPITULO III: EXTRAORDINARIOS<br />

Partida 10ª: Por subv<strong>en</strong>ciones, legados, etc. 200<br />

CAPITULO IV: RESULTAS<br />

Partida 11ª: Por lo que se calcu<strong>la</strong> existirá <strong>en</strong> <strong>la</strong> caja <strong>en</strong> 31 <strong>de</strong><br />

diciembre.<br />

40.000<br />

Partida 12ª: Por lo que se calcu<strong>la</strong> asc<strong>en</strong><strong>de</strong>rán los créditos<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cobro hasta el 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1930.<br />

95.850<br />

Partida 13ª: Por lo que se calcu<strong>la</strong> asc<strong>en</strong><strong>de</strong>rán los créditos<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cobro hasta el 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931.<br />

149.435<br />

Partida 14ª: Por lo que se calcu<strong>la</strong> <strong>de</strong> otras resultas. 2.000<br />

TOTAL INGRESOS 522.185<br />

GASTOS<br />

Pesetas<br />

CAPITULO I: PERSONAL<br />

Facultativo<br />

Partida 1ª: Director- Jefe técnico. 10.000<br />

Partida 2ª: Jefe sección epi<strong>de</strong>miología. 8.000<br />

Partida 3ª: Jefe sección bacteriología. 8.000<br />

Partida 4ª: Jefe sección análisis químico. 8.000<br />

Partida 5ª: Jefe sección veterinaria. 8.000<br />

Administrativo<br />

Partida 6ª: Secretario-administrador ,gratificación. 3.000<br />

Partida 7ª: Tesorero, por quebranto <strong>de</strong> moneda. 2.000<br />

Partida 8ª: Oficial 1ª administrativo. 7.000<br />

Partida 9ª: Oficial 2ª administrativo. 6.000<br />

Auxiliar técnico<br />

Partida 10ª: Un practicante. 4.000<br />

Partida 11ª: Un practicante. 4.000<br />

Partida 12ª: Un <strong>de</strong>sinfector. 3.600<br />

232


Auxiliar técnico (continuación)<br />

Partida 13ª: Un <strong>de</strong>sinfector. 3.600<br />

Partida 14ª: Un <strong>de</strong>sinfector Játiva. 3.600<br />

Partida 15ª: Un chofer. 4.000<br />

Partida 16ª: Un chofer. 4.000<br />

Partida 17ª: Un chofer Játiva. 4.000<br />

Partida 18ª: Un mozo <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio química. 2.500<br />

Partida 19ª: Un mozo <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio bacteriología. 2.500<br />

Partida 20ª: Un conserje. 2.000<br />

CAPITULO II: MATERIAL<br />

Partida 21ª: Laboratorio. 15.000<br />

Partida 22ª: Desinfección, <strong>de</strong>sinsectación, etc. 4.000<br />

Partida 23ª: Para coches <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, su <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y<br />

reparación.<br />

22.000<br />

Partida 24ª: Mobiliario nueva insta<strong>la</strong>ción. 65.000<br />

Partida 25ª: Biblioteca, suscripciones, anuncios, propaganda y<br />

divulgación.<br />

6.000<br />

Partida 26ª: Boletín m<strong>en</strong>sual y memoria anual. 6.000<br />

Partida 27ª: Escritorio. 2.000<br />

Partida 28ª: Equipos y otros vestuarios para chóferes,<br />

personal y epi<strong>de</strong>mias.<br />

CAPITULO III: FUNCIONAMIENTO<br />

Partida 29ª: Alquileres, obras y conservación: agua, gas,<br />

combustible, calefacción y electricidad.<br />

Partida 30ª: Productos químicos, medios <strong>de</strong> cultivo, animales <strong>de</strong><br />

experim<strong>en</strong>tación y sus sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

Partida 31ª: Desinfect., insecticidas, raticidas, sueros, vacunas,<br />

médu<strong>la</strong>s rábicas, medicam<strong>en</strong>tos y material <strong>de</strong><br />

curaciones.<br />

4.000<br />

10.000<br />

3.000<br />

5.000<br />

Partida 32ª: Limpieza y <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> ropas. 400<br />

Partida 33ª: Teléfonos, telegramas, telefonemas, sellos y timbres. 1.500<br />

Partida 34ª: Dietas y gastos <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> personal <strong>de</strong>l instituto y<br />

12.000<br />

<strong>de</strong> los vocales <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta administrativa.<br />

Partida 35ª: Gastos por <strong>en</strong>señanza, ampliación <strong>de</strong> estudios y otros<br />

5.000<br />

simi<strong>la</strong>res.<br />

Partida 36ª: Contribuciones, impuestos, seguros, etc. 4.000<br />

CAPITULO IV: FUNDACIONAL<br />

Partida 37ª: Por instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> lo que falta <strong>en</strong>tregar hasta<br />

170.000<br />

terminación <strong>de</strong>l edificio.<br />

Partida 38ª: Primer p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> 1932. 50.000<br />

Partida 39ª: Por intereses <strong>de</strong> 6% <strong>de</strong> 300.000 pts. 18.000<br />

Partida 40ª: Para fundar brigadas, subbrigadas, etc. 20.000<br />

CAPITULO V: IMPREVISTOS<br />

Partida 41ª: Por gastos no previstos <strong>en</strong> este presupuesto. 1.485<br />

TOTAL GASTOS 522.185<br />

Fu<strong>en</strong>te: Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 56, 1932, 6-7.<br />

233


4.2.4. La se<strong>de</strong> <strong>de</strong>l IPHV<br />

El acuerdo inicial al que llegó <strong>la</strong> diputación con los fundadores <strong>de</strong>l instituto<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, incluía que <strong>la</strong> diputación comprase un so<strong>la</strong>r anejo al hospital<br />

<strong>provincia</strong>l para que ellos se hicies<strong>en</strong> cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l edificio que <strong>de</strong>bía<br />

albergar a <strong>la</strong> nueva institución. Sin embargo, este proceso que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te parecía<br />

s<strong>en</strong>cillo, llevaba aparejadas algunas complicaciones pues el so<strong>la</strong>r <strong>en</strong> cuestión, que<br />

años atrás había albergado el antiguo conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Agustín, era propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

junta <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva cárcel <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> formalizarse el contrato con<br />

Peset Alexandre y Torres Balbí, esta institución había solicitado al Ministro <strong>de</strong><br />

Gracia y Justicia <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>te autorización para ce<strong>de</strong>rlo a <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l<br />

por su precio <strong>de</strong> tasación, resultando necesaria su ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

subasta y concurso:<br />

“[...] Debi<strong>en</strong>do ser construido el edificio <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> sobre un so<strong>la</strong>r pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Excel<strong>en</strong>tísima Diputación<br />

Provincial, que por circunstancias especiales ésta no pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad, adquiere el compromiso <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo por el precio <strong>de</strong><br />

adquisición a los fundadores <strong>de</strong> dicho Instituto al expiar el contrato, si<br />

éstos lo solicitan y <strong>la</strong> Diputación se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación legal <strong>de</strong><br />

hacerlo [...]” 383 .<br />

Cinco meses fue el tiempo que tardó aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> resolverse <strong>la</strong><br />

compra <strong>de</strong>l so<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l antiguo conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> San Agustín por <strong>la</strong> diputación. Así, <strong>en</strong><br />

sesión celebrada el 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1917, se daba cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesión por <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong><br />

inspección y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva cárcel, <strong>de</strong> “<strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s números 1 y 2,<br />

manzana primera <strong>de</strong>l so<strong>la</strong>r <strong>de</strong> San Agustín, por el precio <strong>de</strong> su tasación. 36.992’68<br />

pesetas el número 1, y 41.598’90 pesetas el número 2, formando un total <strong>de</strong><br />

78.591’58 pesetas” 384 . De esta manera, el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> estuvo<br />

ubicado <strong>en</strong> una primera etapa junto al hospital <strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Guillén <strong>de</strong><br />

383 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1916 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />

384 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1917 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A.D.P.V., A.1.3., Vol. 7.<br />

234


Castro nº 22, situación que por otro <strong>la</strong>do le creaba una gran <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institución asist<strong>en</strong>cial y le restaba autonomía para ori<strong>en</strong>tar su cometido hacia una<br />

perspectiva más <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>.<br />

Con <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 1925 <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, el instituto<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se convirtió <strong>en</strong> el núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

sanidad e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Pero esta progresiva expansión, que se caracterizó<br />

por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos disp<strong>en</strong>sarios y <strong>de</strong> una escue<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> puericultura,<br />

veía obstaculizada <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que todos estos servicios estuvieran ubicados<br />

bajo una misma se<strong>de</strong>, ante <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> espacio que ya pres<strong>en</strong>taba el edificio<br />

anejo al hospital <strong>provincia</strong>l, se<strong>de</strong> <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Por otra parte, <strong>la</strong><br />

compra <strong>de</strong> este edificio a su propietario, Juan Peset Alexandre, se pres<strong>en</strong>taba como<br />

una bu<strong>en</strong>a oportunidad para que <strong>la</strong> diputación ampliase <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l hospital.<br />

Así fue como <strong>la</strong> diputación <strong>de</strong>cidió rescindir el contrato <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios<br />

que se había formalizado por escritura otorgada <strong>en</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1917, con arreglo a<br />

<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes condiciones:<br />

“[...] 1ª. El precio que <strong>la</strong> Diputación ha <strong>de</strong> pagar a D. Juan Peset<br />

Alexandre por el edificio construido sobre so<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación don<strong>de</strong><br />

está insta<strong>la</strong>do el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, es el <strong>de</strong> 164.500 pts.<br />

2ª Abonar a Peset <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 135.500 pts. por in<strong>de</strong>mnización por <strong>la</strong><br />

rescisión <strong>de</strong>l contrato <strong>en</strong> vigor sobre <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios afectos al<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />

3ª La Diputación abonará a Peset <strong>la</strong>s precitadas sumas <strong>de</strong> 164.500 y<br />

135.500 pts., que <strong>en</strong> conjunto forman <strong>la</strong> cantidad global <strong>de</strong> 300.000 pts.<br />

antes <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> mayo [...]” 385 .<br />

385 Acta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada el 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A.D.P.V., A.1.3., Vol. 17.<br />

235


En esta misma sesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se acordaba recuperar el edificio <strong>de</strong>l instituto<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para ampliación <strong>de</strong>l hospital, también se aprobó el proyecto pres<strong>en</strong>tado<br />

por el arquitecto <strong>provincia</strong>l para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo edificio <strong>de</strong>stinado a<br />

instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro, actualm<strong>en</strong>te Micer Mascó,<br />

con presupuesto <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong> 608.614,41 pts. La fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> financiación con <strong>la</strong> que<br />

se contaba para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s futuras obras estaba compuesta por <strong>la</strong> aportación<br />

<strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, “si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> diputación mera administradora <strong>de</strong> estos fondos por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión administrativa <strong>de</strong>l servicio sanitario” 386 Tras celebrarse el<br />

pertin<strong>en</strong>te concurso, se adquirió el m<strong>en</strong>cionado so<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> superficie 1.160 metros<br />

cuadrados y se formalizó su escritura el 24 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1930. La obra para <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong>l nuevo edificio se adjudicó por subasta a <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong><br />

Construcciones Hidráulicas y Civiles S.A., por <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 516.130,46 pts. y<br />

aunque el edificio com<strong>en</strong>zó a construirse <strong>en</strong> 1930 387 , <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra<br />

avanzaba muy l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te. Probablem<strong>en</strong>te el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> empresa constructora<br />

tuviera su se<strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, fue el principal <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong>l retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l edificio. Así fue como, con cerca <strong>de</strong> un año <strong>de</strong> retraso respecto a lo<br />

acordado y sin que el edificio estuviese <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te terminado, se produjo el<br />

tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>l Instituto al nuevo local, don<strong>de</strong> según pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Tomás<br />

Peset “[...] ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> albañiles, pintores, fontaneros, etc., mal acondicionados y<br />

con gran<strong>de</strong>s molestias nos insta<strong>la</strong>mos, único modo <strong>de</strong> que <strong>en</strong> febrero se nos <strong>en</strong>tregara<br />

provisionalm<strong>en</strong>te el edificio, con <strong>de</strong>fectos por falta <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación técnica, que hemos<br />

t<strong>en</strong>ido más tar<strong>de</strong> que subsanar, acop<strong>la</strong>ndo servicios a locales <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> locales a<br />

servicio [...]” 388 .<br />

Por fin el 4 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1933, el inspector <strong>de</strong> sanidad y jefe <strong>de</strong> todos los<br />

servicios <strong>provincia</strong>les, Tomás Peset Alexandre, realizaba <strong>la</strong> inauguración oficial <strong>de</strong>l<br />

nuevo edificio <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro número 39 389 , acompañado por el recién<br />

nombrado director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad Julio Bejarano, y <strong>de</strong>l director <strong>de</strong> instituciones<br />

<strong>sanitaria</strong>s Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>, que se vieron acompañados por los difer<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>tantes<br />

386 Esto es explicado por Giner Guillot, miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Administrativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión celebrada<br />

el 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1930 por <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., A.1.3., Vol. 17.<br />

387 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 29, 111-113.<br />

388 Peset Alexandre, T. (1933a: 7-9).<br />

236


<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s culturales y <strong>sanitaria</strong>s, así como por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad. De esta forma, el nuevo edificio permitió reunir <strong>en</strong> una misma se<strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes servicios sanitarios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, ya que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> albergar los<br />

servicios administrativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l, también pasó a ser <strong>la</strong> nueva<br />

se<strong>de</strong> <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo, antirrábico y antituberculoso, <strong>de</strong> los<br />

<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

puericultura 390 .<br />

4.2.5. El Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1927-1936)<br />

El instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> contó a partir <strong>de</strong> 1927 con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong><br />

un boletín <strong>de</strong> carácter m<strong>en</strong>sual, como órgano <strong>de</strong> difusión oficial <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s.<br />

Su primer número se publicó <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1927, con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> Boletín<br />

Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to inspector <strong>provincia</strong>l<br />

<strong>de</strong> sanidad Miguel Trallero, bajo cuya responsabilidad quedaba su redacción y<br />

administración. Esta <strong>de</strong>nominación se mantuvo hasta 1930 <strong>en</strong> que, al hacerse cargo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l Gabriel Ferret, adoptó <strong>la</strong> nueva <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> Boletín<br />

<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Suponemos que el cambio <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>nominación coincidió con <strong>la</strong> <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación<br />

<strong>provincia</strong>l y el interés por reforzar <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l instituto como <strong>la</strong> institución técnica<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>provincia</strong>l.<br />

Como publicación oficial que era, su cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio se c<strong>en</strong>tró<br />

<strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> dar publicidad a <strong>la</strong>s disposiciones y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taciones establecidas<br />

ya por el gobierno c<strong>en</strong>tral, ya por el <strong>provincia</strong>l, y por otro <strong>la</strong>do <strong>en</strong> dar a conocer a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> algunos servicios <strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong> situación<br />

con respecto a <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interés por su impacto social.<br />

La m<strong>en</strong>or autonomía técnica <strong>de</strong>l instituto <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

publicación, <strong>en</strong> que su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa estaba vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> diputación<br />

<strong>provincia</strong>l, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacerse pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su <strong>de</strong>nominación, también se ponía <strong>de</strong><br />

389 Este edificio fue <strong>de</strong>rruido a finales <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong> su lugar se edificó el inmueble <strong>en</strong> el<br />

que actualm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e su se<strong>de</strong> <strong>la</strong> Conselleria <strong>de</strong> Sanitat.<br />

237


manifiesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l Boletín como órgano <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones<br />

<strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les emanadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el gobierno civil, resultando frecu<strong>en</strong>tes los<br />

trabajos firmados por el <strong>en</strong>tonces gobernador civil, Cristino Bermú<strong>de</strong>z Castro, <strong>en</strong><br />

forma <strong>de</strong> recordatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones establecidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el gobierno<br />

<strong>provincia</strong>l 391 . Junto a ello, aparecían publicados artículos firmados por profesionales<br />

sanitarios vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l -médicos <strong>de</strong>l instituto y <strong>de</strong> los<br />

disp<strong>en</strong>sarios, sub<strong>de</strong>legados, sanitarios locales-, bi<strong>en</strong> dando a conocer <strong>la</strong>s actuaciones<br />

realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su lugar <strong>de</strong> trabajo, bi<strong>en</strong> analizando <strong>la</strong> situación respecto a algún<br />

problema <strong>de</strong> salud concreto. La estadística re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l instituto<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> también eran dos secciones fijas que<br />

incorporaba el boletín <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas páginas <strong>de</strong> cada número.<br />

Con el logro <strong>de</strong> su in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa, el cambio <strong>de</strong> nombre <strong>de</strong>l<br />

boletín <strong>en</strong> 1930 vino a c<strong>en</strong>trar su papel como órgano <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l instituto<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Gabriel Ferret, qui<strong>en</strong><br />

contaba con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros co<strong>la</strong>boradores vincu<strong>la</strong>dos al Instituto o a los<br />

difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les. Así, <strong>en</strong> el equipo <strong>de</strong> redacción co<strong>la</strong>boraban<br />

inicialm<strong>en</strong>te Vic<strong>en</strong>te Sánchis Bayarri y Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z, médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

secciones <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y bacteriología, así como Alejandro García Brust<strong>en</strong>ga,<br />

secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura. Pero a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el boletín <strong>de</strong><br />

una sección <strong>de</strong>dicada a dar a conocer <strong>la</strong>s actuaciones llevadas a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes servicios <strong>provincia</strong>les, <strong>de</strong>terminaba otras co<strong>la</strong>boraciones más o m<strong>en</strong>os<br />

asiduas, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Aubán, Guillén y Medina <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo<br />

<strong>provincia</strong>l, o <strong>la</strong> <strong>de</strong> Castañer <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l antituberculoso. Todos ellos<br />

contribuían no sólo pres<strong>en</strong>tando los datos estadísticos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los<br />

servicios que prestaban, sino que a<strong>de</strong>más analizaban <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva que les ofrecía el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l campo específico<br />

<strong>de</strong> actuación al que se <strong>de</strong>dicaban. En este s<strong>en</strong>tido, Gabriel Ferret, como director <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, también aprovechaba <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l boletín para dar a<br />

390 Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1933b).<br />

391 A modo <strong>de</strong> ejemplo vemos insertas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia varias circu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l. La primera se refería al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carnes y<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros, <strong>la</strong> segunda anunciaba el concurso <strong>de</strong> madres <strong>la</strong>ctantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

238


conocer los principales proyectos a impulsar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l, o para<br />

com<strong>en</strong>tar su opinión acerca <strong>de</strong> los importantes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />

propuestos con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>. También cabe<br />

<strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong>dicada a publicar <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>,<br />

con datos <strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y su <strong>provincia</strong>, <strong>la</strong> cual se<br />

complem<strong>en</strong>taba con <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong> morbilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que se reseñaba no sólo <strong>la</strong> morbilidad sino también <strong>la</strong> mortalidad m<strong>en</strong>sual <strong>provincia</strong>l<br />

<strong>de</strong>bida a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria.<br />

La sustitución <strong>de</strong> Gabriel Ferret por Tomás Peset, conllevó <strong>la</strong> propuesta por<br />

parte <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong>trante <strong>de</strong> introducir alguna novedad <strong>en</strong> el boletín<br />

como propósito al empezar el año 1933, pero siempre bajo <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> que<br />

mantuviese su ori<strong>en</strong>tación divulgativa, no <strong>de</strong> publicación <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífico, y <strong>de</strong><br />

esta forma lo expresaba:<br />

“[...] Nuestra primera <strong>la</strong>bor ha sido <strong>la</strong> <strong>de</strong> agrupar a todos los compañeros,<br />

a más <strong>de</strong> haber reunido a todos los elem<strong>en</strong>tos y servicios sanitarios<br />

oficiales, cosa que no <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s pudo conseguirse.<br />

Contamos con una co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> garantía que ori<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l<br />

Boletín <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido práctico que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>de</strong> divulgar, apartándonos<br />

por completo <strong>de</strong> <strong>la</strong> posible ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista ci<strong>en</strong>tífica, ya que para<br />

esa ori<strong>en</strong>tación ya exist<strong>en</strong> otras que cumpl<strong>en</strong> a <strong>la</strong> perfección su cometido,<br />

y <strong>en</strong> cambio una <strong>la</strong>bor exclusiva <strong>de</strong> divulgación <strong>sanitaria</strong> que hoy <strong>en</strong> día<br />

está algo <strong>de</strong>scuidada, es <strong>la</strong> única que cuadra a este Boletín [...] 392 .<br />

La estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>en</strong> esta nueva etapa dio pie a introducir,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas, artículos <strong>de</strong> divulgación, notas, consejos, datos, etc.<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con <strong>la</strong>s distintas luchas profilácticas contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis, tracoma, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral con todo aquello que<br />

tuviera re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> sanidad. Con esta int<strong>en</strong>ción se difundía <strong>de</strong> manera gratuita a<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos, médicos, veterinarios, farmacéuticos y maestros <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong> tercera hacía refer<strong>en</strong>cia al interés <strong>de</strong> persistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña contra <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> mediante<br />

<strong>la</strong> vacunación infantil. Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l (1928a, 1928b, 1928c).<br />

392 Peset Alexandre, T. (1933e).<br />

239


<strong>provincia</strong>. El cuerpo <strong>de</strong> redactores <strong>en</strong> esta etapa lo integraban Tomás Peset como<br />

director, Vidal Jordana -jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología-, Ramón Mén<strong>de</strong>z -jefe<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología-, Marqués Gil -jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> química- y<br />

Campos Pérez -jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria- como redactores, García Brust<strong>en</strong>ga -<br />

secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura- como redactor jefe, y como co<strong>la</strong>boradores<br />

los facultativos <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l.<br />

No cabe duda <strong>de</strong> que esta publicación oficial fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />

importantes con que contó el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> su <strong>la</strong>bor<br />

<strong>de</strong> aglutinar y estimu<strong>la</strong>r a todos los profesionales e instituciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>, hacia el proyecto común <strong>de</strong> elevar el nivel <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

val<strong>en</strong>ciana.<br />

4.2.6. La actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el IPHV<br />

El Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia fue uno <strong>de</strong> los pioneros <strong>de</strong>l<br />

estado español. Fundado <strong>en</strong> 1916, su importancia se fue increm<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> forma<br />

progresiva <strong>en</strong> los años sigui<strong>en</strong>tes, adaptando su actividad a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias sociales <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to, hasta llegar a alcanzar su máximo espl<strong>en</strong>dor <strong>en</strong> los años <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />

Re<strong>pública</strong>. Vamos a distinguir tres períodos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> lo que fue<br />

su trayectoria: el período que podríamos <strong>de</strong>nominar fundacional, compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre<br />

1916 y 1920, <strong>en</strong> el que su actividad estuvo c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l hospital<br />

<strong>provincia</strong>l. Un segundo período que duró hasta 1931, marcado por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />

servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> con<br />

<strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l. Por último, <strong>la</strong> mayor dotación <strong>de</strong> recursos <strong>en</strong> el<br />

período republicano, permitió una nueva expansión <strong>de</strong> esta institución <strong>sanitaria</strong>, que<br />

asumió nuevas responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina<br />

social.<br />

El período fundacional (1916-1920)<br />

El 21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1916, los médicos fundadores <strong>de</strong>l instituto comunicaron a<br />

<strong>la</strong> diputación que estaban <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar a prestar sus servicios, y<br />

suponemos que lo hicieron utilizando <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l hospital, ya que el nuevo<br />

240


edificio <strong>de</strong> su propiedad no se terminó hasta <strong>la</strong> primavera <strong>de</strong> 1917, por lo que fue<br />

“[...] <strong>en</strong> 1918 cuando realm<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>zaron a prestarse <strong>en</strong> toda su ext<strong>en</strong>sión los<br />

servicios contratados por esta Diputación[...]” 393 . Como pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da que a continuación se va a <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>r, <strong>la</strong><br />

función <strong>de</strong>l instituto <strong>en</strong> esta primera etapa estuvo básicam<strong>en</strong>te dirigida a cubrir <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l hospital. Los estudios analíticos realizados <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio t<strong>en</strong>ían<br />

un carácter emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te clínico, ocupando un lugar secundario los estudios<br />

propios <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> -análisis <strong>de</strong> aguas, alim<strong>en</strong>tos...-. Por el<br />

contrario, otra actividad <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>la</strong> vacunación, sí <strong>en</strong>contró el lugar<br />

prefer<strong>en</strong>te que merecía <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l instituto. La asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l antiguo<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> vacunación a <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, permitió a <strong>la</strong><br />

nueva institución no sólo continuar con <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor prev<strong>en</strong>tiva ya iniciada por Torres<br />

Balbí y c<strong>en</strong>trada básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> vacunación antivariólica, sino que a<strong>de</strong>más<br />

com<strong>en</strong>zó a pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> otras vacunas.<br />

Entre los co<strong>la</strong>boradores <strong>de</strong> Juan Peset Alexandre <strong>en</strong> esta etapa, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />

m<strong>en</strong>cionado Torres Balbí, figuraron Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera -su padre y uno <strong>de</strong> los<br />

fundadores <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio químico municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia- y el ayudante <strong>de</strong> éste,<br />

Francisco Alexandre, ambos como químicos. Adolfo Rincón <strong>de</strong> Arel<strong>la</strong>no, que era<br />

comandante <strong>de</strong> Sanidad Militar, José B<strong>la</strong>y Santos, Joaquín Mestre Medina y Ramón<br />

Corel<strong>la</strong> como médicos. El equipo lo completaban Enrique Gay Mén<strong>de</strong>z,<br />

farmacéutico <strong>de</strong>l Hospital, y Tomás Peset Alexandre, doctor <strong>en</strong> medicina y<br />

veterinario, también vincu<strong>la</strong>do con anterioridad al servicio sanitario municipal y que<br />

más tar<strong>de</strong> ganó <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> San Sebastián -<strong>en</strong> 1923- y a<br />

continuación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia -<strong>en</strong> 1932- 394 .<br />

Servicios analíticos<br />

Entre <strong>la</strong>s diversas activida<strong>de</strong>s realizadas, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que unas pres<strong>en</strong>taban<br />

un carácter continuo y persist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tiempo, formando parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> rutina <strong>de</strong>l<br />

instituto. Nos estamos refiri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> análisis clínicos -<strong>de</strong> sangre,<br />

orina, esputos y exudados- que daban servicio a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l.<br />

393 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 16, 104.<br />

241


Los estudios químicos y bacteriológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas también ocupaban un<br />

importante espacio, dado su interés <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista higiénico, al actuar el<br />

agua como vehículo <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s epidémicas como el cólera y <strong>la</strong><br />

fiebre tifoi<strong>de</strong>a, ambas <strong>de</strong> una alta inci<strong>de</strong>ncia y preval<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, y con graves<br />

repercusiones sobre el nivel <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te queda<br />

resumida <strong>la</strong> actividad analítica realizada por el Instituto durante este primer período,<br />

que como pue<strong>de</strong> observarse tuvo un constante predominio <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> orina y<br />

sangre sobre el resto 395 :<br />

Tab<strong>la</strong> VIII<br />

Análisis realizados por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1916-1920)<br />

Año Sangres Orinas Esputos Exudados Aguas Otros<br />

1916 62 138 36 14 13<br />

1917 510 965 91 131 72 53<br />

1918 579 1162 164 131 58 47<br />

1919 382 1018 161 79 57 65<br />

1920 672 1006 184 99 88 140<br />

Total 2205 4289 600 476 289 318<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

años 1916-1920.<br />

394 Peset, J. (1922-1923).<br />

395 A.D.P.V., A.3.1.12., Vols. 14-18.<br />

242


La vacunación<br />

La vacunación fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los que se ocupó el instituto<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un primer mom<strong>en</strong>to, al absorber al antiguo c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> vacunación. Éste v<strong>en</strong>ía funcionando bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l inspector<br />

<strong>provincia</strong>l, Juan Torres Balbí, y su principal cometido se había c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> actuar<br />

como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vacuna antivariólica. La administración <strong>de</strong> esta vacuna <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia contaba ya con<br />

una <strong>la</strong>rga tradición, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano constituyese <strong>en</strong> 1851<br />

una comisión c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> vacunación con el objeto <strong>de</strong> propagar <strong>la</strong> vacuna,<br />

ofreciéndo<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera gratuita <strong>en</strong> sus propios locales hasta 1894. La <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong><br />

hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación, había sido adoptada por los miembros <strong>de</strong>l instituto<br />

ante <strong>la</strong>s graves lesiones que se producían cuando se vacunaba incorrectam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, hecho que provocaba graves retic<strong>en</strong>cias a recibir esta inocu<strong>la</strong>ción<br />

prev<strong>en</strong>tiva 396 . La constitución <strong>de</strong>l cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>terminó que a partir<br />

<strong>de</strong>l último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>turia, los servicios municipales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital<br />

también co<strong>la</strong>boras<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> vacunación al ofertar<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre sus<br />

prestaciones 397 . En realidad, se trataba <strong>de</strong> una medida prev<strong>en</strong>tiva que quedaba bajo <strong>la</strong><br />

responsabilidad municipal, si<strong>en</strong>do los médicos titu<strong>la</strong>res los responsables <strong>de</strong> llevar a<br />

efecto <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> vacunación.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong>l IPHV, éste se convirtió <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para<br />

<strong>la</strong>s peticiones <strong>de</strong> vacuna antivariólica <strong>de</strong> todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. Aunque también practicaba <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna como un c<strong>en</strong>tro<br />

más <strong>de</strong> vacunación, su <strong>la</strong>bor más importante se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> su fabricación, ya que <strong>la</strong><br />

administración formaba parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los<br />

pueblos, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar los listados <strong>de</strong> los “pobres” <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>marcación <strong>en</strong><br />

que ejercían y <strong>en</strong> base a los cuales se solicitaba <strong>la</strong> vacuna al Instituto para que éstos<br />

se b<strong>en</strong>eficiaran gratuitam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación.<br />

396 Carreras Panchón, A. (1991: 60-83).<br />

397 Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, V. (1996).<br />

243


El resum<strong>en</strong> anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> vacunación antivariólica<br />

se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> IX, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong> apreciarse como ya <strong>en</strong> los primeros años se<br />

consolidó <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> vacuna sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong> inocu<strong>la</strong>ción. También pue<strong>de</strong><br />

comprobarse una manifiesta int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad vacunal <strong>en</strong> los períodos<br />

epidémicos, lo cual evi<strong>de</strong>ncia el escaso uso <strong>de</strong> esta herrami<strong>en</strong>ta con carácter<br />

prev<strong>en</strong>tivo. Así vemos como <strong>en</strong> 1919, año epidémico, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> este producto<br />

se disparó, con cifras <strong>de</strong> vacuna remitida por el instituto casi diez veces superiores a<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l año anterior, hecho que a<strong>de</strong>más se vio favorecido por <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> dos<br />

Or<strong>de</strong>nes recordando el carácter obligatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación 398 .<br />

Tab<strong>la</strong> IX<br />

Producción y administración <strong>de</strong> vacuna antivariólica por el Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1920)<br />

Año<br />

Vacunaciones<br />

efectuadas<br />

Vacuna remitida Total<br />

1916 1.202 24.370 25.572<br />

1917 1.108 20.770 21.878<br />

1918 939 15.872 16.811<br />

1919 171 140.643 140.814<br />

1920 107 24.818 24.925<br />

Total 3.527 226.473 230.000<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los años 1916-1920.<br />

La fiebre tifoi<strong>de</strong>a también constituía un problema <strong>de</strong> salud muy arraigado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, con una inci<strong>de</strong>ncia especialm<strong>en</strong>te alta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

franja mediterránea, como ava<strong>la</strong>ban <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to 399 .<br />

398 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 109.<br />

399 Fresquet, J.L. (1991: 117-129).<br />

244


La aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antitífica pronto contó con innumerables a<strong>de</strong>ptos y<br />

<strong>en</strong> España se recom<strong>en</strong>dó oficialm<strong>en</strong>te su utilización tras el informe realizado por el<br />

Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1913. La evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> su eficacia, <strong>de</strong>terminó<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Gobernación se recom<strong>en</strong>dase que los <strong>la</strong>boratorios<br />

municipales y <strong>provincia</strong>les que contas<strong>en</strong> con medios a<strong>de</strong>cuados, estudiaran los<br />

aspectos técnicos y ci<strong>en</strong>tíficos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> vacuna y <strong>la</strong> fabricas<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo<br />

a los métodos o procedimi<strong>en</strong>tos que juzgas<strong>en</strong> oportunos 400 . Así fue como Juan Peset<br />

Alexandre, conocedor <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna por haber estado <strong>en</strong> París comisionado<br />

oficialm<strong>en</strong>te por el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1913, puso <strong>en</strong> marcha su e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>l que era director técnico 401 .<br />

El tipo <strong>de</strong> vacuna por el que optó Juan Peset fue el propuesto por Vinc<strong>en</strong>t,<br />

que empleaba el éter como medio para su preparación, pues según sus pa<strong>la</strong>bras “[...]<br />

es <strong>de</strong> <strong>la</strong> máxima importancia escoger un medio suave sufici<strong>en</strong>te para matar <strong>la</strong>s<br />

bacterias, pero que respete al máximo <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> albuminoi<strong>de</strong>a<br />

específica. En este s<strong>en</strong>tido hay varios medios (calor a <strong>la</strong>s temperaturas mínimas<br />

sufici<strong>en</strong>tes para dicha muerte, antisépticos débiles), pero <strong>de</strong> todos ellos, el que hasta<br />

ahora ha recibido <strong>la</strong> más completa satisfacción práctica ha sido el éter [...]” 402 . De<br />

este modo y bajo su asesorami<strong>en</strong>to, el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal com<strong>en</strong>zó<br />

a producir <strong>la</strong> vacuna bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Pablo Colveé 403 .<br />

De esta forma, el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se convirtió <strong>en</strong> un importante<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antitífica, que no escatimó esfuerzos <strong>en</strong> vacunar<br />

a todos aquellos colectivos don<strong>de</strong> hacía acto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Ello hizo<br />

posible analizar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación masiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna <strong>en</strong> situaciones<br />

epidémicas y <strong>de</strong>batir <strong>de</strong>terminados aspectos sobre su utilización que todavía no eran<br />

<strong>de</strong>finitivos, tales como <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> bacilos necesaria para provocar una a<strong>de</strong>cuada<br />

inmunización, el número <strong>de</strong> dosis y el tiempo transcurrido <strong>en</strong>tre una y otra, o el<br />

excipi<strong>en</strong>te que m<strong>en</strong>os reacciones adversas producía.<br />

Y más importante aún fue el esfuerzo realizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el instituto para <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna <strong>de</strong> manera habitual con fines prev<strong>en</strong>tivos y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

400 Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1913, dictando disposiciones para <strong>la</strong> vacunación antitífica.<br />

401 Peset Alexandre, J.,(1917c).<br />

402 Peset Alexandre, J. (1917a).<br />

245


ante <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> un brote epidémico, esfuerzo que tuvo su reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran Cruz <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia con distintivo morado y negro a Juan<br />

Peset Alexandre. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> X hemos resumido <strong>la</strong>s cifras correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> esta vacuna <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> esta institución<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l.<br />

El patrón epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiebres tifoi<strong>de</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

comportaba <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> brotes epidémicos con re<strong>la</strong>tiva frecu<strong>en</strong>cia. Ya <strong>en</strong><br />

1913, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Dos Aguas había sido objeto <strong>de</strong> una vacunación masiva<br />

dirigida por Antonio Salvat, catedrático <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y bacteriología <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>, bajo el<br />

patrocinio <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 404 . La pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> dos importantes<br />

brotes <strong>en</strong> 1917, <strong>en</strong> Cheste y <strong>en</strong> Torr<strong>en</strong>te, también hizo necesaria <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Allí se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaron Peset Alexandre y Torres Balbí,<br />

para recoger y analizar muestras <strong>de</strong> sangre proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong><br />

puntos distantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y cuyos resultados fueron <strong>de</strong>mostrativos <strong>de</strong> fiebres<br />

tifoi<strong>de</strong>as. Así mismo, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> colibacilos <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> confirmó como sospechosa y obligó a <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong>l <strong>de</strong>pósito para que<br />

el agua recuperase su pureza. La confirmación <strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> fiebres tifoi<strong>de</strong>as<br />

hizo que se ofertase sistemática y gratuitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vacuna a todos los vecinos, y el<br />

elevado porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> aceptación permitió realizar una interesante valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

eficacia vacunal 405 . La estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción com<strong>en</strong>tada para el caso <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te,<br />

con <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong>l instituto para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>muestras, confirmación<br />

diagnóstica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y oferta sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna, se reproducía siempre<br />

que hacía acto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia un nuevo brote, como los <strong>de</strong> Buñol <strong>en</strong> 1918 y los <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>iarrés y Enguera <strong>en</strong> 1920.<br />

Otros ejemplos permit<strong>en</strong> valorar el esfuerzo por aplicar <strong>la</strong> vacuna <strong>de</strong> manera<br />

profiláctica a pob<strong>la</strong>ciones no expuestas a invasión epidémica alguna. Así <strong>en</strong> 1917<br />

<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong> Picaña que vacunó a 700 personas “[…] dándose el<br />

403 Peset Alexandre, J. (1917b).<br />

404 Salvat Navarro, A. (1913).<br />

405 Para <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antitífica que Peset realizó <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate que tuvo lugar <strong>en</strong> el<br />

Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, se apoyó <strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te. Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong>tre<br />

los no vacunados hubo 107 casos <strong>de</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a y 14 muertes atribuibles a esta causa, <strong>en</strong>tre los<br />

3.550 vacunados no hubo ninguna <strong>de</strong>función, sólo un proceso b<strong>en</strong>igno <strong>en</strong> tres personas empezadas a<br />

vacunar y ninguno <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s vacunadas completam<strong>en</strong>te. Peset Alexandre, J. (1917a).<br />

246


primer caso <strong>en</strong> nuestra Nación <strong>de</strong> una vacunación ext<strong>en</strong>sa, no <strong>de</strong>bida a los temores <strong>de</strong><br />

un movimi<strong>en</strong>to epidémico <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y sí al loable esfuerzo y sabios consejos<br />

<strong>de</strong> su médico [...]” 406 . También <strong>en</strong> el mismo año, se vacunó a todos los niños <strong>de</strong>l<br />

Asilo <strong>de</strong> San Eug<strong>en</strong>io, a <strong>la</strong> guardia civil <strong>de</strong>l cuartel <strong>de</strong>l camino <strong>de</strong> Algirós don<strong>de</strong> se<br />

aplicó <strong>la</strong> vacuna a 400 personas <strong>en</strong>tre guardias y familias, a unas 300 personas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cárcel mo<strong>de</strong>lo, a 300 <strong>en</strong> Montichelvo, y otras tantas <strong>en</strong> Cheste, Ming<strong>la</strong>nil<strong>la</strong>, Requ<strong>en</strong>a<br />

y el Pohuet.<br />

Tab<strong>la</strong> X<br />

Producción <strong>de</strong> vacuna antitífica por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1920)<br />

Año<br />

Número <strong>de</strong> dosis<br />

1916 1.593<br />

1917 11.458<br />

1918 5.680<br />

1919 2.833<br />

1920 14.092<br />

Total 35.656<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1916-1920.<br />

La vacunación antirrábica <strong>de</strong>scubierta por Louis Pasteur <strong>en</strong> 1885, había sido<br />

un acontecimi<strong>en</strong>to ampliam<strong>en</strong>te aceptado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un primer mom<strong>en</strong>to por <strong>la</strong><br />

comunidad ci<strong>en</strong>tífica españo<strong>la</strong>. El reconocimi<strong>en</strong>to oficial <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios que esta<br />

nueva herrami<strong>en</strong>ta profiláctica producía 407 , <strong>de</strong>terminó que muchos ayuntami<strong>en</strong>tos<br />

com<strong>en</strong>zaran a sufragar el <strong>en</strong>vío al <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Pasteur <strong>de</strong> personas mordidas por<br />

animales rabiosos. Un año <strong>de</strong>spués, Jaime Ferrán propuso al Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Barcelona <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> vacunación antirrábica, a modo <strong>de</strong>l <strong>de</strong> París,<br />

proyecto que acabaría dando orig<strong>en</strong> al <strong>la</strong>boratorio microbiológico municipal, bajo su<br />

406 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 15, 79.<br />

407 El gobierno español mandó <strong>en</strong> 1886 al <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> Pasteur una comisión ci<strong>en</strong>tífica, para conocer<br />

<strong>de</strong> primera mano <strong>la</strong>s investigaciones sobre <strong>la</strong> nueva vacuna, que tras dos meses <strong>de</strong> trabajar<br />

247


dirección, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zó a practicarse <strong>la</strong> vacunación antirrábica a partir <strong>de</strong><br />

1887 408 . Su <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>nominado método “supraint<strong>en</strong>sivo” <strong>de</strong> vacunación, con<br />

una pauta que consistía <strong>en</strong> inocu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> cinco días <strong>la</strong> dosis que propugnaba Pasteur <strong>en</strong><br />

veinte, creó una importante polémica <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s mayores consecu<strong>en</strong>cias adversas<br />

observadas con este método y que finalm<strong>en</strong>te precipitaron <strong>la</strong> <strong>de</strong>stitución <strong>de</strong> Ferrán <strong>en</strong><br />

1905 409 .<br />

En Val<strong>en</strong>cia, el dictam<strong>en</strong> favorable <strong>de</strong> su Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina a <strong>la</strong><br />

vacuna antirrábica, <strong>de</strong>terminó que el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad sufragase los gastos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación <strong>en</strong> el Laboratorio Municipal <strong>de</strong> Barcelona, a los ciudadanos que<br />

acreditas<strong>en</strong> su condición <strong>de</strong> pobreza. Esta situación se mantuvo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

críticas por no asumir el propio <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad el<br />

servicio antirrábico 410 , hasta <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. En 1910, el jefe <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico, Pérez Fuster, tras<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse al Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII para recibir el necesario<br />

adiestrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna, puso <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia el anhe<strong>la</strong>do servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica. Finalm<strong>en</strong>te su<br />

consolidación se produjo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1912, si<strong>en</strong>do veterinario al servicio <strong>de</strong>l<br />

instituto municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> Tomás Peset Alexandre 411 , que años mas tar<strong>de</strong> ost<strong>en</strong>tó<br />

<strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su inspección<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad.<br />

Cuando el IPHV abrió sus puertas <strong>en</strong> 1916, <strong>la</strong> vacuna antirrábica era<br />

absolutam<strong>en</strong>te incuestionable. Sin embargo, <strong>la</strong> mayor complejidad <strong>de</strong> su e<strong>la</strong>boración<br />

y aplicación respecto a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más vacunas, <strong>de</strong>terminó que este servicio com<strong>en</strong>zase a<br />

practicarse con tres años <strong>de</strong> retraso. Esto fue a partir <strong>de</strong> 1919 y quedó bajo <strong>la</strong><br />

responsabilidad exclusiva <strong>de</strong> Ramón Corel<strong>la</strong>, dadas <strong>la</strong>s especiales características <strong>de</strong><br />

esta vacuna <strong>en</strong> cuanto a sus posibles efectos secundarios y sobre todo a <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> efectuar un seguimi<strong>en</strong>to post-vacunal <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes hasta pasados tres meses.<br />

experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con el<strong>la</strong>, concluyó que el método profiláctico era eficaz. Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J.<br />

(2000: 71-109).<br />

408 Roca i Rosell (1988).<br />

409 Bágu<strong>en</strong>a, M.J.; Ferran i Clua, J. (1995: 652-679).<br />

410 Carsí, V. (1902).<br />

411 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (2000).<br />

248


En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> rabia, el instituto también publicó <strong>en</strong> 1919 unas<br />

instrucciones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta a seguir <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> mor<strong>de</strong>dura por un animal, que<br />

difundió <strong>en</strong>tre todos los médicos y alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

homog<strong>en</strong>eizar su conducta y evitar sacrificios innecesarios <strong>de</strong>l animal mor<strong>de</strong>dor,<br />

“[…] que no va más que <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona mordida pues si se conservara<br />

<strong>la</strong> vida <strong>de</strong> aquel, no precisaría someterse a <strong>la</strong> persona a un tratami<strong>en</strong>to tan <strong>la</strong>rgo y<br />

<strong>en</strong>ojoso [...]” 412 .<br />

Entre 1919 y 1920, el servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica administró 99<br />

vacunas y realizó el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas vacunadas hasta pasados tres meses<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación, y <strong>de</strong> todos estos casos únicam<strong>en</strong>te cabe resaltar <strong>la</strong> aparición <strong>en</strong> uno<br />

<strong>de</strong> ellos <strong>de</strong> una parálisis facial pasajera, y “[…] un caso sospechoso <strong>de</strong> una pobre<br />

mujer <strong>de</strong> Enguera, que falleció 114 días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> vacunada, habi<strong>en</strong>do sufrido una<br />

mor<strong>de</strong>dura <strong>de</strong> perro <strong>en</strong> un <strong>de</strong>do, cuya herida le supuró [...]” 413 .<br />

Otras activida<strong>de</strong>s<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar el papel activo que <strong>de</strong>sempeñó el instituto <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe que durante 1918-19 asoló <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, y que causó<br />

una importante crisis <strong>en</strong> todos los ór<strong>de</strong>nes <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana 414 . En<br />

este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> vislumbrar una respuesta sobre <strong>la</strong> etiopatog<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad, hizo <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación don<strong>de</strong><br />

confluyeron y formaron equipo <strong>en</strong> una tarea común personalida<strong>de</strong>s como Adolfo<br />

Rincón <strong>de</strong> Arel<strong>la</strong>no, director <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> sanidad militar, Pablo Colvée,<br />

subdirector <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal, y Jaime Ferrán como <strong>de</strong>legado<br />

especial <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong> esta <strong>provincia</strong>, para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Sus<br />

trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio a partir <strong>de</strong> sangre, esputos y órganos ais<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> autopsias <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos, les llevaron a i<strong>de</strong>ntificar <strong>de</strong> manera constante un germ<strong>en</strong> que resultó<br />

pert<strong>en</strong>ecer al grupo <strong>de</strong> los neumococos, y a partir <strong>de</strong> cuyo ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to prepararon una<br />

vacuna que se inocu<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> primer término Ferrán, Torres, Colvée, Rincón, Corel<strong>la</strong><br />

y Peset, y comprobada <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reacciones adversas importantes, propusieron a<br />

412 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 112.<br />

413 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 130.<br />

414 Martínez Pons, M. (1999).<br />

249


<strong>la</strong> inspección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad dicha vacunación, que aunque obtuvo el informe<br />

favorable <strong>de</strong>l Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Madrid, fue<br />

escasam<strong>en</strong>te utilizada porque <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia limitó su utilización.<br />

No ocurrió lo mismo con el suero equino utilizado <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gripe, cuya producción se elevó a 110.810 c.c. <strong>en</strong> 1.918 y a 4.810 c.c. <strong>en</strong>tre 1919 y<br />

1920. Aún no si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que t<strong>en</strong>ía contratadas con <strong>la</strong> diputación,<br />

el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> respondió con dilig<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong>l<br />

ministerio <strong>de</strong> que los <strong>la</strong>boratorios oficiales preparas<strong>en</strong> suero equino normal,<br />

utilizando los caballos <strong>de</strong>l ejército, y evitar por otra parte, el excesivo consumo <strong>de</strong><br />

suero antidiftérico que com<strong>en</strong>zaba a ser preocupante. La totalidad <strong>de</strong>l suero equino<br />

preparado se suministró <strong>de</strong> manera gratuita a pesar <strong>de</strong> que “[…] fueron muchos los<br />

farmacéuticos <strong>de</strong> esta ciudad y otras pob<strong>la</strong>ciones que pidieron dicho suero abonando<br />

su importe, y a ninguno se proporcionó por ser necesario todo el producido para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> [...]” 415 .<br />

Los trabajos <strong>de</strong> investigación también empezaron a ocupar un lugar propio<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l IPHV, <strong>de</strong>stacando por ejemplo los estudios experim<strong>en</strong>tales<br />

sobre 21 casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cefalitis letárgica realizados conjuntam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre Martínez<br />

Sabater y Peset Alexandre con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia ocurrida <strong>en</strong> 1920, o el trabajo<br />

experim<strong>en</strong>tal que sirvió <strong>de</strong> tesis doctoral a Francisco Javier Agui<strong>la</strong>r sobre La<br />

reacción <strong>de</strong> Ab<strong>de</strong>rhal<strong>de</strong>n <strong>en</strong> los <strong>de</strong>lirios sistematizados 416 .<br />

415 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 16, 112.<br />

416 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 131.<br />

250


La <strong>la</strong>bor realizada por el IPHV también com<strong>en</strong>zaba a t<strong>en</strong>er eco <strong>en</strong> los ámbitos<br />

nacional e internacional. Así, <strong>en</strong> 1918 Peset Alexandre fue invitado a impartir una<br />

confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> París, sobre los trabajos realizados <strong>en</strong> el<br />

instituto con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe. Y <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1919, a<br />

propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera Exposición Nacional <strong>de</strong> Medicina e Higi<strong>en</strong>e celebrada <strong>en</strong><br />

Madrid, “[…] <strong>en</strong>vió a <strong>la</strong> sección ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma una información gráfica, por<br />

medio <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> cuadros con fotografías y dibujos, que daban i<strong>de</strong>a bastante<br />

exacta <strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l instituto, cuya importancia así <strong>de</strong>mostrada, hizo que se le<br />

concediera <strong>la</strong> más alta recomp<strong>en</strong>sa que se otorgaba, o sea el Diploma <strong>de</strong> Honor, igual<br />

a los concedidos al Instituto Nacional <strong>de</strong> Alfonso XIII, al Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e Militar y al Laboratorio Municipal <strong>de</strong> Madrid, c<strong>en</strong>tros que por su historia y<br />

gran importancia hace que sean siempre consi<strong>de</strong>rados como los primeros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Nación[...]” 417 . También cabe citar <strong>la</strong> visita realizada al instituto <strong>en</strong> 1920 por el<br />

<strong>en</strong>tonces Inspector G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, Manuel Martín Sa<strong>la</strong>zar que no escatimó<br />

elogios hacia <strong>la</strong> institución, y <strong>la</strong> puso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo ante el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> 418 .<br />

El segundo período: <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l (1921-1931)<br />

El año 1921 constituyó el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> una nueva etapa <strong>de</strong> expansión y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, marcada <strong>en</strong> una primera instancia por <strong>la</strong><br />

muerte <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus fundadores, Juan Torres Balbí, que <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> institución pasara a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Juan Peset Alexandre. El<br />

segundo acontecimi<strong>en</strong>to que marcó <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva etapa fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un<br />

nuevo servicio <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l: <strong>la</strong> Brigada Sanitaria Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

cuya finalidad era <strong>la</strong> <strong>de</strong> acercar los servicios higiénico-sanitarios a todos los pueblos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este nuevo servicio se produjo merced a <strong>la</strong><br />

financiación <strong>de</strong> todos los municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> mancomunidad y,<br />

aunque su constitución formal había sido <strong>en</strong> 1921 419 , <strong>la</strong> situación real fue que no<br />

com<strong>en</strong>zó a prestar sus servicios hasta pasados dos años, tiempo que costó reunir <strong>la</strong><br />

417 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 113.<br />

418 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 131.<br />

419 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1921 para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> cada <strong>provincia</strong>.<br />

251


ecaudación sufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> dotación inicial <strong>de</strong>l servicio 420 . El tercer<br />

acontecimi<strong>en</strong>to que caracterizó este período fue <strong>la</strong> fusión <strong>en</strong> 1925 <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada<br />

<strong>sanitaria</strong> con el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> un dispositivo sanitario único,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación, tal y como se or<strong>de</strong>naba <strong>en</strong> el<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925.<br />

Como ya se ha com<strong>en</strong>tado al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l marco legis<strong>la</strong>tivo que reguló <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s, su puesta <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

no estuvo ex<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s, ya que a <strong>la</strong> normal retic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s a<br />

asumir nuevas cargas <strong>en</strong> los presupuestos municipales, se sumaba <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong><br />

algunos ayuntami<strong>en</strong>tos que ya disponían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía algún tiempo <strong>de</strong> los servicios<br />

para los que se creaba <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong>. Este era el caso <strong>de</strong> algunos pueblos como<br />

Sueca, Carcag<strong>en</strong>te y Játiva, que disponían <strong>de</strong> sus propios aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección<br />

para combatir los brotes epidémicos. Todo ello sin contar con los servicios<br />

disponibles <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia que, según pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> su inspector<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, Arturo Cubells B<strong>la</strong>sco “[…] cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> abundancia y hasta con<br />

opul<strong>en</strong>cia con una organización que le permite llevar a cabo todos los servicios que<br />

ha <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> Brigada Sanitaria <strong>provincia</strong>l; pues cu<strong>en</strong>ta con un hospital <strong>de</strong><br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, estufas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección por vapor fijas, aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección por<br />

formol, y dos Laboratorios (químico y bacteriológico), bi<strong>en</strong> dotados <strong>de</strong> personal y<br />

material [...]” 421 .<br />

Estas dificulta<strong>de</strong>s que acabamos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar, condicionaron el retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada, <strong>de</strong> cuya actividad exist<strong>en</strong> noticias a partir <strong>de</strong> 1924.<br />

En este año los presupuestos permitieron <strong>la</strong> provisión por oposición <strong>de</strong> dos p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong><br />

médicos para hacerse cargo <strong>de</strong>l servicio, <strong>la</strong>s cuales fueron ganadas por Vic<strong>en</strong>te<br />

Sánchis Bayarri y por Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z 422 . También se contrataron por<br />

oposición como personal auxiliar, dos practicantes, dos <strong>de</strong>sinfectores y dos<br />

420 Pocas eran <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s que fundaron este servicio <strong>en</strong> 1921 -Burgos, Cáceres y Sevil<strong>la</strong> son<br />

algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s-, ya que el retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> fue una constante <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se constituyeron <strong>en</strong> 1924 -Albacete,<br />

Castellón, Val<strong>en</strong>cia- y otras no habían llegado tan siquiera a constituirse al terminar ese año -por<br />

ejemplo Á<strong>la</strong>va, Baleares, Ciudad Real, Coruña, Murcia o Navarra-. Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

(1925: 141-158).<br />

421 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1923: 392).<br />

422 Ambos habían pert<strong>en</strong>ecido previam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. A.D.P.V.,<br />

A.3.1.12., Vol. 22, 124.<br />

252


conductores, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un administrativo. Del presupuesto global que se p<strong>la</strong>nteó<br />

para el año 1924, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución realizada por <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong><br />

municipios y que asc<strong>en</strong>dió a una cuantía <strong>de</strong> 45.000 pesetas, 30.356 fueron <strong>de</strong>stinadas<br />

a gastos <strong>de</strong> personal y el resto a gastos g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> material.<br />

Aunque el <strong>la</strong>boratorio que dirigía Juan Peset <strong>en</strong> el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se comprometió a asumir los análisis g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestras que<br />

realizase <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos a los pueblos, ésta tuvo que<br />

comprar el material necesario para po<strong>de</strong>r llevar a cabo <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>en</strong><br />

los lugares <strong>en</strong> que se requiriese este servicio: una estufa, una lejiadora, un sulfurador<br />

C<strong>la</strong>yton, tres formóg<strong>en</strong>os, dos pulverizadores y una potabilizadora, y también, dos<br />

ti<strong>en</strong>das <strong>de</strong> campaña como material <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y cinco automóviles: uno para el<br />

transporte <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, tres para material y otro para el personal 423 .<br />

La brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> un estrecho<br />

co<strong>la</strong>borador, ya que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionarle <strong>la</strong>s vacunas necesarias para sus<br />

interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> tipo profiláctico, le facilitaba los medios para <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> los<br />

productos que posteriorm<strong>en</strong>te se analizaban <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio dirigido por Juan Peset.<br />

Durante 1924, <strong>la</strong> brigada prestó sus servicios <strong>en</strong> 22 pueblos <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacaban<br />

Ador, Buñol, Chelva, Enguera, L<strong>la</strong>urí, Mil<strong>la</strong>res y Simat <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valldigna. Estas<br />

interv<strong>en</strong>ciones motivaron 42 salidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada y g<strong>en</strong>eraron <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te actividad:<br />

423 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1925: 157).<br />

253


Tab<strong>la</strong> XI<br />

Actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Brigada Sanitaria Provincial<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1924<br />

Tipo <strong>de</strong> actividad<br />

Número<br />

Análisis <strong>de</strong> aguas 168<br />

Análisis <strong>de</strong> bebidas 3<br />

Desinfecciones 79<br />

Vacunación antivariolosa 1.271<br />

Tomas <strong>de</strong> muestras <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermos 12<br />

Fu<strong>en</strong>te: Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1924.<br />

Durante 1925 <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> continuó intervini<strong>en</strong>do allí don<strong>de</strong> fuese<br />

necesario, acercando los servicios <strong>de</strong> vacunación, <strong>de</strong>sinfección y toma <strong>de</strong> muestras a<br />

los diversos pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Durante este año, t<strong>en</strong>emos constancia que prestó<br />

servicios <strong>en</strong> Alginet, B<strong>en</strong>aguacil, Pedralva, Navarrés, Quesa, Bocair<strong>en</strong>te, Dos Aguas,<br />

Rafelbuñol, Tabernes B<strong>la</strong>nques, Alba<strong>la</strong>t <strong>de</strong>ls Sorells, Masanasa, Rebol<strong>la</strong>r, Liria y<br />

Losa <strong>de</strong>l Obispo 424 , aunque no existe constancia <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong> términos<br />

cuantitativos.<br />

En el período que abarca <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1921 a 1925, es <strong>de</strong>cir hasta que se creó el<br />

servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> se<br />

mantuvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea ya consolidada <strong>en</strong> los últimos años <strong>de</strong>l período fundacional,<br />

aunque con un notable increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su actividad. Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> misma secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer período, <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XII<br />

pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> primer lugar, un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los análisis clínicos practicados <strong>en</strong> el<br />

<strong>la</strong>boratorio que dirigía Juan Peset para dar servicio a <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l hospital<br />

<strong>provincia</strong>l. Como pue<strong>de</strong> apreciarse el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad analítica,<br />

exceptuando los análisis <strong>de</strong> aguas que prácticam<strong>en</strong>te se mantuvieron como <strong>en</strong> el<br />

quinqu<strong>en</strong>io anterior, se increm<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> todos los tipos <strong>de</strong> análisis,<br />

llegando <strong>en</strong> algunos casos incluso a duplicarse respecto al período anterior, como es<br />

el caso <strong>de</strong> los análisis <strong>de</strong> sangre y también el <strong>de</strong> exudados. Un aspecto que resalta<br />

también al observar los datos, es <strong>la</strong> mayor contribución <strong>de</strong> los dos últimos años <strong>de</strong><br />

424 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 23, 51-52.<br />

254


este quinqu<strong>en</strong>io al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio, coincidi<strong>en</strong>do<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te con el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> 1924, lo que<br />

confirma el apoyo y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> con <strong>la</strong> nueva<br />

institución 425 .<br />

Tab<strong>la</strong> XII<br />

Análisis realizados por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1921-1925)<br />

Año Sangres Orinas Esputos Exudados Aguas Otros<br />

1921 914 1.018 184 150 159<br />

1922 1.105 1.093 164 217 95 152<br />

1923 973 1.095 143 122 94 191<br />

1924 1.001 1.118 159 135 10 251<br />

1925 1.411 1.491 217 239 52 246<br />

Total 5.404 5.815 867 863 251 999<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

años 1921-1925<br />

La producción <strong>de</strong> vacuna antivariólica, y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida su aplicación,<br />

continuó si<strong>en</strong>do a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este quinqu<strong>en</strong>io uno <strong>de</strong> los principales cometidos <strong>de</strong>l<br />

instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Un aspecto que es necesario resaltar y que se pone<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manifiesto al analizar estos datos, es que <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación<br />

únicam<strong>en</strong>te se producía <strong>de</strong> manera constante cuando hacía su aparición un nuevo<br />

brote <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad implicada, que ocasionaba a su vez medidas coercitivas para<br />

fom<strong>en</strong>tar esta práctica. Este hecho sust<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración ya esgrimida por<br />

algunos autores <strong>de</strong> que existía <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción un cierto rechazo a ser sometidos a<br />

esta práctica, fundam<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> algunas experi<strong>en</strong>cias negativas secundarias al mal<br />

estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> linfa vacunal utilizada 426 . Basta con observar <strong>la</strong> disparidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vacuna producida <strong>en</strong>tre 1922 -7.730 dosis- y los dos años posteriores -<br />

cerca <strong>de</strong> 70.000 y 131.000 dosis- para apreciar el importante esfuerzo que<br />

repres<strong>en</strong>taba vacunar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cuando ya resultaba irremediable un<br />

425 A.D.P.V., A.3.1.12., Vols. 19-24.<br />

255


ecru<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, situación que tuvo lugar <strong>en</strong> 1923. Para int<strong>en</strong>tar<br />

acabar con <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza epidémica, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1924 <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales se<br />

esforzaron <strong>en</strong> promover <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación, aprovechando <strong>la</strong> mayor<br />

s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción por el reci<strong>en</strong>te recru<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to vivido, como reflejan<br />

<strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> vacuna <strong>de</strong> ese año 427 .<br />

Tab<strong>la</strong> XIII<br />

Producción <strong>de</strong> vacuna antivariólica por el Instituto Provincial<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1921-1925)<br />

Año<br />

Total<br />

1921 20.602<br />

1922 7.730<br />

1923 69.718<br />

1924 131.365<br />

1925 21.151<br />

Total 230.000<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1921-1925<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l quinqu<strong>en</strong>io que estamos analizando, también continuó el<br />

instituto con sus campañas <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antitífica y antirrábica, hasta<br />

llegar a incluir<strong>la</strong>s <strong>en</strong> lo que podríamos <strong>de</strong>nominar su actividad rutinaria. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />

XIV pue<strong>de</strong> apreciarse cómo <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> vacuna antitífica superó <strong>en</strong> 21.253<br />

dosis a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l período fundacional, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XV se recoge <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l<br />

servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica a cargo <strong>de</strong> Ramón Corel<strong>la</strong>, con unos resultados<br />

consi<strong>de</strong>rados como francam<strong>en</strong>te satisfactorios, ya que el fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación <strong>en</strong><br />

los dos casos registrados <strong>en</strong> este quinqu<strong>en</strong>io “[…] es muy inferior a <strong>la</strong> cifra que<br />

426 Las dificulta<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antivariólica <strong>en</strong> diversos ámbitos y el modo<br />

irregu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su utilización fue tratado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1992a: 139-<br />

140) y también <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Perdiguero, E.; Bernabeu, J. (1996: 257-283).<br />

427 En 1924 Juan García Trejo, Gobernador Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> dictó una Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> vacunación<br />

obligatoria, que justifica <strong>la</strong>s elevadas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vacuna producidas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este año <strong>en</strong> el<br />

instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 22, 125.<br />

256


arrojan <strong>la</strong> inm<strong>en</strong>sa mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros análogos nacionales y<br />

extranjeros [...]” 428 .<br />

Tab<strong>la</strong> XIV<br />

Producción <strong>de</strong> vacuna antitífica por el Instituto Provincial<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. 1921-1925<br />

Año<br />

Nº Dosis<br />

1921 14.626<br />

1922 8.392<br />

1923 6.954<br />

1924 10.475<br />

1925 16.462<br />

Total 56.909<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1921-1925.<br />

Tab<strong>la</strong> XV<br />

Actividad <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> vacunación antirrábica <strong>de</strong>l Instituto Provincial<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1921-1925)<br />

Año Personas vacunadas Total<br />

Resultado (+) Resultado (-)<br />

1921 108 0 108<br />

1922 151 0 151<br />

1923 128 0 128<br />

1924 142 1 143<br />

1925 194 1 195<br />

Total 723 2 725<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1921-1925<br />

Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que podríamos consi<strong>de</strong>rar habitual <strong>en</strong> <strong>la</strong> rutina <strong>de</strong>l<br />

instituto y que acabamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir, también fueron muy interesantes sus<br />

aportaciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> investigación para int<strong>en</strong>tar<br />

esc<strong>la</strong>recer aspectos como <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, el diagnóstico o el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong><br />

428 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 22, 127.<br />

257


<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s preval<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong>s infecciones paratíficas, <strong>la</strong> peste bubónica, <strong>la</strong><br />

lepra o <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ingitis cerebro-espinal epidémica. Ésta última fue uno <strong>de</strong> los objetos<br />

prefer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> este período, c<strong>en</strong>trando el instituto su esfuerzo <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

un tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad que redujese <strong>la</strong> elevada mortalidad que estaba<br />

produci<strong>en</strong>do, tal como expresaba Agui<strong>la</strong>r Jordán, director <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Gota <strong>de</strong> Leche” <strong>de</strong>l<br />

Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia: “[...] Para los médicos que ejercemos <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, no<br />

existe problema más pavoroso que el que nos p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ingitis cerebro-espinal y<br />

no ciertam<strong>en</strong>te porque tan terrible dol<strong>en</strong>cia sue<strong>la</strong> aquí tomar caracteres epidémicos.<br />

El problema se nos p<strong>la</strong>ntea con caracteres <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ra gravedad, por lo que se<br />

refiere al tratami<strong>en</strong>to. Aquí resulta una verda<strong>de</strong>ra casualidad que se cure algún caso<br />

<strong>de</strong> m<strong>en</strong>ingitis cerebro-espinal [...]” 429 .<br />

La i<strong>de</strong>a concebida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el instituto, basada <strong>en</strong> experim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y<br />

clínicos, se basó <strong>en</strong> utilizar simultáneam<strong>en</strong>te el anticuerpo específico -suero<br />

antim<strong>en</strong>ingocócico ordinario- y el suero normal al que se le agregaba <strong>la</strong> alexina, que<br />

no t<strong>en</strong>ía el líquido cefalorraquí<strong>de</strong>o, para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> propiedad bactericida y<br />

favorecer <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> los leucocitos. La aplicación <strong>de</strong> este tratami<strong>en</strong>to<br />

obtuvo su primer caso <strong>de</strong> curación <strong>en</strong> 1922, <strong>en</strong> un hijo <strong>de</strong>l propio Peset, que contaba<br />

con tres meses <strong>de</strong> edad y posteriorm<strong>en</strong>te se obtuvieron siete casos más <strong>de</strong> curación<br />

<strong>en</strong> el mismo año. Sin embargo, no se <strong>de</strong>tuvieron aquí los éxitos <strong>de</strong>l nuevo<br />

tratami<strong>en</strong>to, que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1923 hicieron asc<strong>en</strong><strong>de</strong>r hasta 254 el número <strong>de</strong><br />

curaciones 430 . A<strong>de</strong>más, estos estudios fueron <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> 1922<br />

<strong>de</strong> Juan Peset Alexandre <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> pon<strong>en</strong>cia<br />

que pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> el II Congreso Nacional <strong>de</strong> Medicina e Higi<strong>en</strong>e, celebrado <strong>en</strong> 1924<br />

<strong>en</strong> Sevil<strong>la</strong>.<br />

La pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> peste bubónica <strong>en</strong> Barcelona <strong>en</strong> 1922 puso <strong>en</strong><br />

alerta al instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que se apresuró a preparar <strong>la</strong> vacuna<br />

correspondi<strong>en</strong>te para poner<strong>la</strong> a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesidad,<br />

aunque afortunadam<strong>en</strong>te no hubo necesidad <strong>de</strong> hacer uso <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. También <strong>la</strong> lepra,<br />

429 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 20, 140.<br />

430 Una observación realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> 1923 hace constar que con anterioridad a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

práctica <strong>de</strong> este tratami<strong>en</strong>to, los casos <strong>de</strong> curación eran excepcionales, y que <strong>de</strong> los últimos 22 casos<br />

contabilizados, 18 habían terminado <strong>en</strong> curación y 4 <strong>en</strong> <strong>de</strong>funciones, lo que limitaba <strong>la</strong> mortalidad a<br />

un 18%. A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 21, 97.<br />

258


<strong>en</strong>fermedad especialm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ciertas comarcas val<strong>en</strong>cianas, ocupó un<br />

espacio <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong>l instituto, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con su diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to. En<br />

lo re<strong>la</strong>tivo al diagnóstico, los trabajos se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong><br />

albúmina fuertem<strong>en</strong>te positivas <strong>de</strong>l moco nasal <strong>de</strong> los leprosos, y <strong>en</strong> cuanto al<br />

tratami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> aplicar inyecciones <strong>de</strong> éteres etílicos <strong>de</strong>l aceite <strong>de</strong> chalmoagra, <strong>de</strong><br />

acuerdo con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el extranjero y hasta el mom<strong>en</strong>to no<br />

aplicados <strong>en</strong> España 431 .<br />

La creci<strong>en</strong>te importancia concedida a los factores sociales como<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, se puso <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el I Congreso<br />

Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Habitación, celebrado <strong>en</strong> Barcelona <strong>en</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 1922 por su Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, y <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

s<strong>en</strong>sibilizada por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales ante <strong>la</strong> salud y repres<strong>en</strong>tada por los<br />

diputados médicos Francisco Moliner y José Pa<strong>la</strong>fox, hizo dos aportaciones. La<br />

primera se titu<strong>la</strong>ba “Los Sanatorios popu<strong>la</strong>res antituberculosos, como base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía nacional”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día que el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />

instituciones <strong>de</strong>bía correr a cargo <strong>de</strong>l Estado y no <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa privada, lo que<br />

redundaría <strong>en</strong> un consi<strong>de</strong>rable increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> curaciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

más necesitadas. El segundo trabajo fue pres<strong>en</strong>tado bajo el título “Hospitalización<br />

obligatoria <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres”, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> hospitales para<br />

infecciosos que at<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> a los <strong>en</strong>fermos pobres, <strong>en</strong> tanto no mejoras<strong>en</strong> sus<br />

insalubres condiciones <strong>de</strong> vida:<br />

“[…] y ante <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> que <strong>en</strong> tanto <strong>en</strong> cuanto aquel<strong>la</strong>s mejoras <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> no se llev<strong>en</strong> a efecto, los pobres continuarán vivi<strong>en</strong>do<br />

realqui<strong>la</strong>dos, hacinados, sin luz y sin aire, sin sol y sin agua, sin bu<strong>en</strong>a<br />

condición <strong>de</strong> los <strong>de</strong>tritus, etc; y mi<strong>en</strong>tras los pobres sigan vivi<strong>en</strong>do así,<br />

<strong>la</strong>s infecciones se cebarán <strong>en</strong> ellos, y continuaremos vi<strong>en</strong>do cómo los<br />

pequeños muer<strong>en</strong> <strong>de</strong> sarampión y escar<strong>la</strong>tina, <strong>de</strong> virue<strong>la</strong> y coqueluche, y<br />

los mayores <strong>de</strong> tifus y <strong>de</strong> gripe. Esto es lo que seguirá sucedi<strong>en</strong>do,<br />

cuando tan fácil sería evitarlo contando con medios a<strong>de</strong>cuados, medios<br />

que proporcionaría <strong>la</strong> hospitalización obligatoria <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos<br />

431 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 20, 138-139.<br />

259


infecciosos pobres para que, sin <strong>la</strong>s miserias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y sin los<br />

<strong>de</strong>scuidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ignorancia, aum<strong>en</strong>taran <strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> curación<br />

[...]” 432 .<br />

La creación <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l a partir <strong>de</strong> 1925 y el consigui<strong>en</strong>te<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su dotación presupuestaria, tuvieron como repercusión una notable<br />

expansión <strong>de</strong> los servicios que v<strong>en</strong>ía prestando. Este período también se caracterizó<br />

por una mayor proyección hacia el exterior, con una int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

actuaciones higiénico-<strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y por <strong>la</strong><br />

ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios con <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> algunos nuevos.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> que estuvo bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación<br />

<strong>provincia</strong>l, ésta fue sin duda <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> mayor espl<strong>en</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>provincia</strong>l.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, resultó <strong>de</strong>cisiva <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> una mayor autonomía respecto al<br />

hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> etapa previa, y su actividad principal <strong>de</strong>jó<br />

<strong>de</strong> estar circunscrita a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> éste. Sin duda alguna, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l servicio<br />

sanitario <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong>cantó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l instituto hacia <strong>la</strong><br />

provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>, adoptando un papel secundario los que<br />

eran propios <strong>de</strong> una ori<strong>en</strong>tación típicam<strong>en</strong>te clínica. Únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> rescisión <strong>de</strong>l<br />

contrato con Juan Peset Alexandre <strong>en</strong> 1930, motivó que durante los meses <strong>de</strong> mayo a<br />

septiembre <strong>de</strong> ese año, se viese reducida <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l instituto.<br />

La sección <strong>de</strong> análisis mostró continuidad <strong>en</strong> los análisis clínicos, sin<br />

embargo com<strong>en</strong>zaron a adquirir mayor importancia los servicios analíticos<br />

<strong>de</strong>stinados a garantizar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> mediante el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> bebida,<br />

y se iniciaron <strong>en</strong> esta etapa los estudios para comprobar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos.<br />

Las memorias <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l con los datos <strong>de</strong> su actividad,<br />

com<strong>en</strong>zaron <strong>en</strong> esta etapa a pres<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> una manera difer<strong>en</strong>ciada <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>boratorio que daba servicio al hospital, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que respondía a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los<br />

médicos titu<strong>la</strong>res o <strong>de</strong> los <strong>de</strong> ejercicio libre, especificando a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s actuaciones<br />

realizadas por los servicios externos 433 .<br />

432 Ibí<strong>de</strong>m, 143-145.<br />

433 A.D.P.V., A.3.1.12., Vols. 24-29.<br />

260


En <strong>la</strong>s dos tab<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reproducimos <strong>la</strong> actividad cuantificada <strong>de</strong> los<br />

servicios prestados por el <strong>la</strong>boratorio, comprobando cómo <strong>la</strong> principal función para<br />

<strong>la</strong> que había sido creado el instituto <strong>en</strong> 1916, que era básicam<strong>en</strong>te servir a los<br />

requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l hospital, fue relegada a un segundo p<strong>la</strong>no con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />

servicio sanitario <strong>provincia</strong>l.<br />

Tab<strong>la</strong> XVI<br />

Análisis realizados por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

para el Hospital Provincial (1926-1930)<br />

Año Sangres Orinas Esputos Exudados Otros<br />

1926 495 311 25 120 37<br />

1927 613 460 47 99 108<br />

1928 695 348 31 250 77<br />

1929 451 465 26 137 99<br />

1930 392 266 57 41 2.205<br />

Total 2.646 1.850 186 647 2.526<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los años 1926-1930.<br />

261


Tab<strong>la</strong> XVII<br />

Análisis realizados por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

no vincu<strong>la</strong>dos al Hospital (1926-1930)<br />

Año Sangres Orinas Esputos Exudados Aguas Alim<strong>en</strong>tos Otros<br />

1926 1.671 1.791 218 243 192 287 232<br />

1927 1.614 1.848 193 279 284 183 241<br />

1928 1.785 1.704 180 442 223 190 218<br />

1929 1.476 1.766 244 243 189 163 228<br />

1930 976 963 139 135 113 36 299<br />

Total 7.522 8.072 974 1.342 1.001 859 1.218<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

años 1926-1930.<br />

La comparación <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> análisis realizados por el <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> este<br />

quinqu<strong>en</strong>io respecto al inmediatam<strong>en</strong>te anterior, pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> importante<br />

int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong>tre 1926-1930, resultando el número <strong>de</strong> análisis<br />

realizados el doble para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones. De 5.000 análisis <strong>de</strong><br />

sangre realizados <strong>en</strong> 1921-1925 se pasó a 10.000 <strong>en</strong> 1925-1930, <strong>de</strong> 5.800 a 10.000<br />

orinas, <strong>de</strong> 800 a 2.000 exudados, <strong>de</strong> 250 a 1.000 aguas.<br />

La sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>de</strong>sinfección, tras <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, mejoró <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones<br />

<strong>en</strong> aquellos pueblos <strong>en</strong> los que hacía acto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia algún brote epidémico. En<br />

estos casos, no se hacía tardar el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad,<br />

como jefe efectivo <strong>de</strong> este servicio, acompañado por los médicos asignados a esta<br />

prestación, para realizar el pertin<strong>en</strong>te análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación y proce<strong>de</strong>r, según el<br />

caso, a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestras para confirmación diagnóstica, <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> locales o<br />

tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> los carruajes disponibles a tal efecto.<br />

El servicio externo estaba dividido <strong>en</strong> dos secciones, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas<br />

brigadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y Játiva, cuyas principales herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />

trabajo eran: una potabilizadora, una estufa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, tres coches para el<br />

servicio <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias -uno <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> Játiva-, un coche ambu<strong>la</strong>ncia con dos camil<strong>la</strong>s,<br />

262


y un coche turismo 434 . En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XVIII pres<strong>en</strong>tamos un resum<strong>en</strong> con <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

los servicios externos prestada por el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> esta etapa, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que pue<strong>de</strong> observarse cómo el peso más importante <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor recaía sobre los<br />

servicios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. Los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l<br />

agua <strong>de</strong> bebida <strong>de</strong>bieron también ser uno <strong>de</strong> los motivos frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> actuación, a<br />

juzgar por el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> análisis que tuvieron como objeto este elem<strong>en</strong>to. El brote<br />

más importante acaecido <strong>en</strong> este período fue una epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong><br />

Loriguil<strong>la</strong>, <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 1927, que obligó a movilizar todo el material sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

brigada <strong>sanitaria</strong> y a permanecer cinco días <strong>en</strong> dicha localidad hasta <strong>la</strong> remisión <strong>de</strong>l<br />

brote, que dio un saldo <strong>de</strong> 173 afectados <strong>en</strong>tre los 996 vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y <strong>de</strong><br />

cinco muertes 435 .<br />

En cuanto a los alim<strong>en</strong>tos estudiados, aunque fueron diversos predominaron<br />

<strong>la</strong>s leches, vinos, pan, aceite y vinagre. Y aunque no se ha hecho constar <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />

XVIII, también intervino este servicio externo <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacunas<br />

antirrábica, antivariólica y antitífica cuando <strong>la</strong>s circunstancias epi<strong>de</strong>miológicas lo<br />

aconsejaban.<br />

Tab<strong>la</strong> XVIII<br />

Actividad externa <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

1927-1930<br />

Desinfecciones<br />

Análisis<br />

Tras<strong>la</strong>dos<br />

Año<br />

Sec. Sec.Vale Sangr Orina Agua Alime <strong>en</strong>fermos<br />

Játiva nc. e<br />

nt.<br />

1927 183 179 28 2 75 60 6<br />

1928 252 148 24 2 33 11 5<br />

1929 221 179 27 2 44 23 9<br />

1930 289 151 11 2 80 1 9<br />

Total 945 657 90 8 232 95 29<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

años 1926-1930.<br />

434 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

435 Martínez Sellés (1928).<br />

263


C<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> vacunas, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este<br />

período <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> vacuna antivariólica adquirió una mayor regu<strong>la</strong>ridad<br />

respecto a los prece<strong>de</strong>ntes -únicam<strong>en</strong>te disminuyó <strong>en</strong> 1930 <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s cifras<br />

que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> este año eran sólo parciales-. A juzgar por <strong>la</strong><br />

información que proporciona <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> este período, parece que por<br />

fin <strong>la</strong> vacunación <strong>en</strong>tró a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obligaciones y compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />

médicos titu<strong>la</strong>res, pues sin que se haya <strong>de</strong>jado constancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> brotes<br />

epidémicos <strong>en</strong> estos años, el número <strong>de</strong> vacunas suministradas gratuitam<strong>en</strong>te por el<br />

servicio sanitario <strong>provincia</strong>l a los diversos pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, superó<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l quinqu<strong>en</strong>io prece<strong>de</strong>nte, pero a<strong>de</strong>más no pres<strong>en</strong>tó<br />

fluctuaciones importantes a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los cinco años que constituy<strong>en</strong> este período.<br />

Sin duda <strong>de</strong>bería valorarse <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>nominadas <strong>de</strong> “propaganda <strong>sanitaria</strong>”, que seguram<strong>en</strong>te contribuyeron<br />

notablem<strong>en</strong>te a mejorar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />

vacunación. Des<strong>de</strong> el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l se orquestaron campañas <strong>de</strong><br />

vacunación como <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1928, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual a propuesta <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

sanidad, Miguel Trallero, el gobernador difundió el acuerdo <strong>de</strong> vacunar a todos los<br />

recién nacidos antes <strong>de</strong> los seis meses <strong>de</strong> vida y establecer <strong>la</strong> revacunación cada siete<br />

años, concedi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s juntas municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> llevar un registro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas vacunadas y <strong>de</strong> organizar esta actividad profiláctica para asegurar<br />

que llegara a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, con expedición <strong>de</strong> un certificado al interesado <strong>en</strong> el<br />

que se hiciese constar <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> que fue vacunado 436 . La producción <strong>de</strong> vacuna<br />

antivariólica <strong>en</strong> esta etapa superó <strong>en</strong> 129.425 dosis a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l quinqu<strong>en</strong>io<br />

anterior.<br />

La fiebre tifoi<strong>de</strong>a continuaba pa<strong>de</strong>ciéndose <strong>de</strong> manera <strong>en</strong>démica <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, y <strong>la</strong> lucha para combatir<strong>la</strong> que <strong>de</strong>bía c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> una<br />

a<strong>de</strong>cuada evacuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas residuales y <strong>en</strong> un apropiado suministro <strong>de</strong> agua <strong>de</strong><br />

bebida con todas <strong>la</strong>s garantías <strong>de</strong> potabilidad, se hal<strong>la</strong>ba todavía muy lejos <strong>de</strong> ser una<br />

realidad. Tal y como exponía Ramón Mén<strong>de</strong>z, “[...] <strong>la</strong> vacunación habría v<strong>en</strong>ido a<br />

resolver el problema, ya que minimiza fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> infección, y aunque el germ<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />

436 Bermú<strong>de</strong>z Castro, C. (1928b).<br />

264


<strong>en</strong> el organismo, le <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> tales condiciones que es v<strong>en</strong>cido con facilidad [...]”<br />

437 . Y a pesar <strong>de</strong> su limitada eficacia, atribuible al hecho <strong>de</strong> que su inmunidad estaba<br />

limitada a dos años, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralización <strong>de</strong> esta vacuna continuó promoviéndose <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, llegando a superar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l quinqu<strong>en</strong>io<br />

anterior <strong>en</strong> 60.377 dosis.<br />

La lucha contra <strong>la</strong> rabia, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estar <strong>en</strong>focada a vacunar a aquel<strong>la</strong>s<br />

personas mordidas por algún animal sospechoso, <strong>en</strong> este período amplió sus<br />

perspectivas <strong>de</strong> actuación. El mayor énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos sanitarios que com<strong>en</strong>zó a caracterizar este período, se puso <strong>de</strong><br />

manifiesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> una “cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> vulgarización <strong>sanitaria</strong> contra <strong>la</strong> rabia” 438 ,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se exponía, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>la</strong> conducta que <strong>de</strong>bía observar cualquier<br />

persona <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un animal rabioso, y <strong>en</strong> segundo lugar <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ba <strong>la</strong>s medidas<br />

prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>stinadas a cont<strong>en</strong>er <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y a extinguir los focos<br />

exist<strong>en</strong>tes.<br />

Tab<strong>la</strong> XIX<br />

Producción vacunas por el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1925-1930)<br />

Antirrábica<br />

Año Antivariólica Antitífica<br />

Result.(+ Result.(-)<br />

1926 38.527 25.908 180 2<br />

1927 70.804 39.740 98<br />

1928 93.074 25.397 151<br />

1929 146.120 20.269 171<br />

1930 10.900 5.972 34<br />

Total 359.425 117.286 634 2<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años 1926-1930.<br />

At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s obligaciones que establecía el Estatuto Provincial <strong>de</strong> incluir<br />

<strong>en</strong> el presupuesto anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación una cantidad <strong>de</strong>stinada a subv<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong>s<br />

437 Ramón Mén<strong>de</strong>z, V. (1928).<br />

438 Trigo, M. (1928).<br />

265


obras <strong>de</strong> carácter sanitario llevadas a cabo por los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, a<br />

partir <strong>de</strong> 1929 <strong>en</strong> que se estableció el régim<strong>en</strong> económico <strong>en</strong>tre ambas instituciones,<br />

los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se empezaron a ver favorecidos por este tipo<br />

<strong>de</strong> ayudas. De este modo Casinos, Masanasa y Cheste obtuvieron el 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

subv<strong>en</strong>ción para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> pozos artesianos para abastecer <strong>de</strong> agua a su<br />

pob<strong>la</strong>ción, y el mismo porc<strong>en</strong>taje le fue asignado a Rocafort para el <strong>en</strong>sanche <strong>de</strong> su<br />

cem<strong>en</strong>terio, y a Adzaneta <strong>de</strong> Albaida para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mata<strong>de</strong>ro, un<br />

abreva<strong>de</strong>ro y para <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> aguas.<br />

La actividad <strong>en</strong> el período republicano (1931-1936)<br />

La publicación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931, por el cual el IPHV<br />

quedaba <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l, marcó el inicio <strong>de</strong> una nueva<br />

etapa, caracterizada por una mayor autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución y por su dirección<br />

exclusiva a cargo <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, como técnico <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />

sanidad nacional. A esta autonomía se sumó <strong>la</strong> gran responsabilidad <strong>de</strong>legada por el<br />

nuevo gobierno republicano <strong>en</strong> estos profesionales, para llevar a cabo el programa <strong>de</strong><br />

reconstrucción <strong>sanitaria</strong> que se p<strong>la</strong>nteaba como prioridad política el nuevo gobierno y<br />

que sin duda condujo a una etapa <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l.<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> actuación p<strong>la</strong>nteadas por el gobierno republicano se<br />

c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong> salud materno-infantil, abordar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su profi<strong>la</strong>xis, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> educación<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Para po<strong>de</strong>r at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>s, los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>de</strong>bían adaptar su estructura y crear los servicios técnicos necesarios, que <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>finitiva estarían agrupados <strong>en</strong> cinco secciones comunes a todas <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s:<br />

epi<strong>de</strong>miología y estadística <strong>sanitaria</strong>, análisis higiénico-sanitarios, tuberculosis,<br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, así como una sección <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>la</strong><br />

lepra. A el<strong>la</strong>s podrían sumarse otras secciones <strong>de</strong> carácter especializado, <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> los problemas sanitarios preval<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>: sección <strong>de</strong> paludismo,<br />

266


tracoma, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> m<strong>en</strong>tal, ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong>, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> industrial <strong>de</strong>l trabajo, o <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación 439 .<br />

Aunque <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l IPHV ya constaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología<br />

y estadística, <strong>la</strong>boratorio y vacunaciones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los servicios externos que<br />

proporcionaban <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y Játiva, <strong>en</strong> esta etapa se produjo<br />

un mayor afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus funciones. Si <strong>en</strong> el período fundacional el IPHV se<br />

había constituido con el objeto <strong>de</strong> dar servicio a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s clínicas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas sigui<strong>en</strong>tes había compaginado<br />

éstas con <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>, a partir <strong>de</strong> 1931 ya po<strong>de</strong>mos<br />

afirmar que sus actuaciones estuvieron estrictam<strong>en</strong>te al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

p<strong>la</strong>nteadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>.<br />

Para po<strong>de</strong>r alcanzar los objetivos p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> mortalidad<br />

infantil y con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales –tuberculosis y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te- <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad coordinó <strong>la</strong>s actuaciones a<br />

realizar con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y se hizo cargo <strong>de</strong> los<br />

disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les antituberculoso y antiv<strong>en</strong>éreo. Esta <strong>la</strong>bor se vio facilitada a<br />

partir <strong>de</strong> 1933, <strong>en</strong> que pudo inaugurarse, tras varios años <strong>en</strong> construcción, el edificio<br />

que <strong>de</strong>bía alojar los servicios sanitarios <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro nº 39,<br />

actualm<strong>en</strong>te Micer Mascó, y <strong>en</strong> el que pudieron ubicarse conjuntam<strong>en</strong>te por primera<br />

vez todos los servicios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l a cargo <strong>de</strong> su director técnico: los<br />

disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo, antirrábico y antituberculoso, los <strong>la</strong>boratorios químico y<br />

bacteriológico <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura 440 .<br />

Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r acometer el reto que se p<strong>la</strong>nteaba <strong>en</strong> esta nueva<br />

etapa, los servicios <strong>de</strong>l IPHV quedaron agrupados <strong>en</strong> cuatro secciones 441 : <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

epi<strong>de</strong>miología y bacteriología a cargo <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te Sanchis Bayarri, <strong>la</strong> <strong>de</strong> química a<br />

cargo <strong>de</strong> José Marqués Gil, y <strong>la</strong> <strong>de</strong> veterinaria bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Campos Pérez.<br />

A partir <strong>de</strong> 1932 se produjeron ciertos cambios como <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> Gabriel Ferret<br />

439 Artículo 6º <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico, <strong>de</strong> personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos Provinciales <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e, publicado <strong>en</strong> el apéndice tercero <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Servicios Sanitarios <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934.<br />

440 Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1933b).<br />

441 Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931.<br />

267


Obrador por Tomás Peset Alexandre <strong>en</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad 442 , <strong>la</strong><br />

toma <strong>de</strong> posesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología por Javier Vidal<br />

Jordana y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> bacteriología por Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z, mant<strong>en</strong>iéndose los<br />

mismos titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jefaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong> química y veterinaria.<br />

La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> continuaba abarcando el amplio espectro <strong>de</strong><br />

servicios y activida<strong>de</strong>s iniciadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa anterior. Éstas aparecían anunciadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong> su órgano <strong>de</strong> difusión, el Boletín <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, cuyo director Gabriel Ferret y Obrador <strong>la</strong>s daba a conocer, haci<strong>en</strong>do notar<br />

que los servicios solicitados por personas pudi<strong>en</strong>tes también podrían practicarse<br />

mediante el pago <strong>de</strong> los honorarios correspondi<strong>en</strong>tes. Éstos quedaban resumidos <strong>en</strong>:<br />

• Análisis <strong>de</strong> aguas, aceites, vinos, leches y <strong>de</strong>más alim<strong>en</strong>tos y bebidas.<br />

• El instituto estaba autorizado oficialm<strong>en</strong>te para efectuar los análisis<br />

<strong>de</strong> aguas mínero-medicinales y <strong>de</strong> productos orgánicos como <strong>la</strong><br />

sangre, líquido céfalo-raquí<strong>de</strong>o, jugo gástrico, orinas, esputos, pus,<br />

excrem<strong>en</strong>tos, tumores, parásitos, etc. También efectuaba el suerodiagnóstico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fiebres paratíficas, <strong>de</strong> malta,<br />

etc., así como <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>l complem<strong>en</strong>to<br />

(Wasserman, etc.), <strong>de</strong> flocu<strong>la</strong>ción y precipitación (Meinique, etc.),<br />

coloidales, etc.<br />

• Sueros y vacunas: Suministro <strong>de</strong> sueros y vacunas prev<strong>en</strong>tivas para<br />

medicina y veterinaria. Preparación <strong>de</strong> autovacunas. Tratami<strong>en</strong>tos<br />

antirrábicos, diagnóstico <strong>de</strong> zoonosis, análisis biológicos <strong>de</strong> carnes y<br />

leche.<br />

• Desinfección: <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das y <strong>de</strong>más locales, ropas, muebles, etc.<br />

442 El cambio <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, lo motivó precisam<strong>en</strong>te el hecho <strong>de</strong> que<br />

Gabriel Ferret ganase el puesto <strong>de</strong> inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Barcelona. Catalán <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>,<br />

Ferret había cursado <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>de</strong> medicina y obt<strong>en</strong>ido el grado <strong>de</strong> doctor por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Barcelona <strong>en</strong> 1906. En <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1911 aprobó <strong>la</strong>s oposiciones a <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> patología médica <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1911 <strong>la</strong>s oposiciones a <strong>la</strong> cátedra <strong>de</strong> parasitología y patología tropical. También<br />

se le atribuye <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Laboratorio Municipal <strong>de</strong> Alicante, cuya<br />

dirección ost<strong>en</strong>tó <strong>en</strong>tre 1911 y 1913. Su i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> izquierdas le acarreó muchos disgustos durante<br />

<strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> dictadura, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sufrió una fuerte persecución, tras <strong>la</strong> cual se refugió <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

haciéndose cargo <strong>de</strong> su inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad (García Brust<strong>en</strong>ga, A., 1931). Por su parte<br />

Tomás Peset, veterinario <strong>de</strong> profesión, prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Guipúzcoa<br />

268


• Transporte: Ambu<strong>la</strong>ncia automóvil con camil<strong>la</strong> para tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos, heridos y <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital.<br />

• Enseñanza: Cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzas teórico-prácticas para funcionarios<br />

<strong>de</strong> Sanidad, profesionales y alumnos <strong>de</strong> cuantos servicios<br />

correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> Sanidad Nacional.<br />

• Propaganda: Confer<strong>en</strong>cias y publicaciones (impresos, folletos, etc),<br />

sobre asuntos higiénicos y sanitarios, así como sociales con ellos<br />

re<strong>la</strong>cionados<br />

En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> resumimos <strong>la</strong> actividad llevada a cabo por el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l<br />

IPHV <strong>en</strong>tre 1931 y 1933. Con ello pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos, más que hacer una valoración<br />

cuantitativa <strong>de</strong> los servicios prestados, reflejar su importante evolución y <strong>la</strong><br />

adaptación que sufrió para obe<strong>de</strong>cer <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación <strong>sanitaria</strong>s convertidas <strong>en</strong><br />

prioritarias. La actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> esta etapa y <strong>en</strong> lo que a su verti<strong>en</strong>te<br />

bacteriológica se refiere, prácticam<strong>en</strong>te se puso al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

emanadas <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les antituberculosos y antiv<strong>en</strong>éreos y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura. La verti<strong>en</strong>te química <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio mantuvo por un <strong>la</strong>do el<br />

apoyo a <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia que le era característico, <strong>en</strong> lo que se refiere<br />

análisis clínicos, y pot<strong>en</strong>ció estas mismas actuaciones para dar servicio a los<br />

difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa,<br />

antiv<strong>en</strong>érea y <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud materno-infantil. El control <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

aguas <strong>de</strong> bebida también com<strong>en</strong>zó a ser una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> rutina <strong>en</strong> el quehacer <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sección <strong>de</strong> química <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se com<strong>en</strong>zó a analizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />

La actividad re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> producción y suministro <strong>de</strong> vacunas a los pueblos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, para que los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad realizaran <strong>la</strong>s<br />

correspondi<strong>en</strong>tes campañas <strong>de</strong> vacunación, se mantuvo como <strong>en</strong> períodos anteriores.<br />

La sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología, responsable <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas<br />

fue <strong>en</strong> esta etapa <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>te para suministrar a los municipios <strong>la</strong>s<br />

vacunas antivariólica, antitífica y también com<strong>en</strong>zó a propugnarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

y obtuvo <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za para el mismo cargo <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia por concurso <strong>en</strong>tre una gran cantidad <strong>de</strong> aspirantes<br />

(Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, 1932b).<br />

269


disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> vacunar a<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> difteria y fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis. La vacunación e<br />

investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia se mantuvo bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria.<br />

270


Tab<strong>la</strong> XX<br />

Actividad <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1931-1933)<br />

TIPO DE DETERMINACION 1931 1932 1933<br />

SANGRE<br />

Reacción Wasserman 959 602 841<br />

Reacción Khan 880 530 841<br />

Reacción Meinicke 877 537 841<br />

Reacción Weinberg 25<br />

Reacción Cassoni 13 16<br />

Reacción Bothello 19 16<br />

Morfológicas 256<br />

Otras reacciones 82 7<br />

Investigación <strong>de</strong> treponemas 95<br />

Aglutinaciones 89 86 309<br />

Hemocultivos 26<br />

Glucosa 18 39<br />

Recu<strong>en</strong>to globu<strong>la</strong>r 377 410<br />

Fórmu<strong>la</strong> leucocitaria 212 410<br />

VSG 26<br />

Urea 30<br />

Otras <strong>de</strong>terminaciones 11<br />

ORINAS 862<br />

Análisis completos 135 160<br />

Análisis parciales 293 241<br />

Sedim<strong>en</strong>tos (bacteriológicos) 159<br />

EXUDADOS 125 21<br />

Jugo gástrico 260 57 23<br />

Nasales 65 5<br />

Uretrales 71<br />

Vaginales 37<br />

Pleurales 10<br />

Esputos 158 160 150<br />

Heces 48 22 17<br />

LCR 159 96 34<br />

Tumores 23 45 1<br />

Pus 5<br />

Leche <strong>de</strong> mujer 11<br />

INVESTIGACIÓN RABIA 2 38 88<br />

ALIMENTOS 8 17<br />

AGUAS 27<br />

Bacteriológicos 96 46<br />

Químicos<br />

TOXICOLÓGICOS Bacteriológico<br />

39 122<br />

27 46<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos estadísticos publicados <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre 1931 y 1933.<br />

271


La actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y Játiva también<br />

continuaba ocupando un importante espacio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l IPHV,<br />

c<strong>en</strong>trando su cometido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección. Como servicio ambu<strong>la</strong>nte, los<br />

dos equipos exist<strong>en</strong>tes se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zaban a aquellos municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> que los<br />

requerían, constituy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> principal causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong><br />

vivi<strong>en</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se había producido una <strong>de</strong>función por alguna <strong>en</strong>fermedad<br />

infecto-contagiosa como <strong>la</strong> tuberculosis, el tifus o <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ingitis. Una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sa actividad que realizaba este servicio ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección nos <strong>la</strong> dan<br />

<strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos realizados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> geografía<br />

val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> el año 1932 443 , que supusieron <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> 372 <strong>de</strong>sinfecciones <strong>en</strong><br />

los municipios que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XXI.<br />

Esta actividad tan prolífica <strong>de</strong> los servicios externos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, al<br />

parecer no se <strong>en</strong>contraba justificada, pues según opinión <strong>de</strong>l propio inspector<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción coste-efectividad <strong>de</strong> este servicio era escasa 444 . El hecho <strong>de</strong> que<br />

cada <strong>de</strong>sinfección tuviera un coste medio <strong>de</strong> 100 pesetas obligó a Peset a tomar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> limitar su práctica a los casos <strong>de</strong> tifoi<strong>de</strong>a, tuberculosis, escar<strong>la</strong>tina,<br />

difteria y virue<strong>la</strong>, y posteriorm<strong>en</strong>te a p<strong>la</strong>ntearse <strong>la</strong> <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> esta tarea <strong>en</strong> los<br />

farmacéuticos titu<strong>la</strong>res, a los que se les impartirían previam<strong>en</strong>te unas lecciones<br />

prácticas. De esta forma también podrían r<strong>en</strong>tabilizarse los 70 formóg<strong>en</strong>os que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

hacía 4 o 5 años se habían repartido <strong>en</strong>tre los pueblos. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Peset era, por tanto,<br />

utilizar este servicio únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> casos especiales, consigui<strong>en</strong>do mejorar su<br />

r<strong>en</strong>tabilidad y reconvertir al personal que v<strong>en</strong>ía prestando servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s brigadas,<br />

ubicándolo <strong>en</strong> los nuevos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> proyecto inaugurar a partir<br />

<strong>de</strong> 1934 445 . Sin duda, <strong>en</strong> una primera etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> era bacteriológica el mito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nó estrategias <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una ineficacia absoluta, al<br />

tiempo que ca<strong>la</strong>ba hondo <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad popu<strong>la</strong>r.<br />

443 Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1933a).<br />

444 Peset Alexandre, T. (1933b: 194-196).<br />

445 Ibí<strong>de</strong>m, 195.<br />

272


Tab<strong>la</strong> XXI<br />

Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfecciones practicadas por <strong>la</strong>s brigadas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> 1932<br />

Alcántara <strong>de</strong>l Júcar 11 Cerdá 1 Museros 2<br />

Alfafar 33 Castelló <strong>de</strong> Rugat 1 Meliana 12<br />

Albal 1 Canet <strong>de</strong> Ber<strong>en</strong>guer 6 Mis<strong>la</strong>ta 5<br />

Aldaya 66 Cuartell 1 Masanasa 5<br />

Alba<strong>la</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ribera 11 Cuart <strong>de</strong> Poblet 1 Masamagrell 7<br />

Almácera 33 Catadau 1 Masalfasar 1<br />

Albuixech 3 Casinos 66 Navarrés 3<br />

Alboraya 7 Catarroja 2 Olocau 1<br />

Albaida 1 Cullera 1 Olleria 6<br />

Anna 2 Chel<strong>la</strong> 3 Paiporta 1<br />

Alba<strong>la</strong>t <strong>de</strong>ls Sorells 2 Chiva 4 Pueb<strong>la</strong> Larga 1<br />

A<strong>la</strong>cuàs 1 Cheste 5 Palomar 1<br />

Alcira 1 Chirivel<strong>la</strong> 4 Picas<strong>en</strong>t 13<br />

Almusafes 3 Domeño 1 Paterna 5<br />

Alcudia <strong>de</strong> Crespins 9 Enguera 8 Pedralva 3<br />

Antel<strong>la</strong> 1 Enova 3 Pueb<strong>la</strong> <strong>de</strong> Vallbona 3<br />

Albaida 1 Estub<strong>en</strong>y 11 Puzol 2<br />

Ayelo <strong>de</strong> Malferit 2 Fu<strong>en</strong>te La Higuera 3 Pueb<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Duc 1<br />

Anahuir 1 Fortal<strong>en</strong>y 1 Poliñá <strong>de</strong>l Júcar 1<br />

B<strong>en</strong>ifairó <strong>de</strong> 1 Foyos 5 Quesa 1<br />

Bélgida 2 Fu<strong>en</strong>te Encarroz 3 Rafelguaraf 3<br />

B<strong>en</strong>egida 1 G<strong>en</strong>ovés 3 Rio<strong>la</strong> 1<br />

Bocair<strong>en</strong>te 2 Guadasuar 6 Rotglá-Corbera 2<br />

Barcheta 1 Higuerue<strong>la</strong>s 1 Rafelbuñol 3<br />

Bicorp 3 Játiva 144 Real <strong>de</strong> Montroy 1<br />

B<strong>en</strong>iganim 4 Jaraco 2 Siete Aguas 1<br />

Bellús 1 Llosa <strong>de</strong> Ranes 4 Sol<strong>la</strong>na 2<br />

Burjasot 6 Lugar Nuevo F<strong>en</strong>ollet 2 Sell<strong>en</strong>t 2<br />

B<strong>en</strong>ifairó <strong>de</strong> les Valls 2 L. Nuevo S. Jerónimo 1 Simat <strong>de</strong> Valldigna 2<br />

B<strong>en</strong>etuser 4 La Granja 4 Sumacárcel 1<br />

B<strong>en</strong>ica<strong>la</strong>p 1 Loriguil<strong>la</strong> 1 Sedaví 1<br />

B<strong>en</strong>iparrell 1 Liria 5 Tabernes B<strong>la</strong>nques 1<br />

B<strong>en</strong>isanó 1 Moncada 2 Torr<strong>en</strong>te 4<br />

Bétera 1 Montserrat 2 Torre Lloris 1<br />

B<strong>en</strong>aguacil 1 Manuel 7 Torrel<strong>la</strong> 3<br />

Corbera 1 Montesa 4 Val<strong>la</strong>da 4<br />

Cuatretonda 4 Montaverner 2 Vil<strong>la</strong>nueva Castellón 3<br />

Canals 2 Mog<strong>en</strong>te 2 Vil<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Arzobispo 4<br />

Corbera <strong>de</strong> Alcira 1 Masarrochos 2 Yátova 5<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>borción propia a partir <strong>de</strong> los datos publicados <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

273


Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y estadística<br />

La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infectocontagiosas<br />

preval<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> que<br />

aportaba indicadores <strong>de</strong> natalidad y mortalidad, constituían el cometido fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> esta sección. La incorporación <strong>de</strong> Javier Vidal Jordana a su jefatura, coincidi<strong>en</strong>do<br />

con <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong> los servicios <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> 1932, constituyó un<br />

verda<strong>de</strong>ro acicate para <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> recogida y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los informes<br />

estadísticos <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, así como para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estudios<br />

específicos sobre algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong>démicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia.<br />

Indudablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s directrices marcadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad y <strong>la</strong> importante contribución <strong>de</strong> Marcelino Pascua al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estadística <strong>sanitaria</strong> 446 , ejercieron una influ<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección<br />

adoptada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l IPHV. También hay que <strong>de</strong>cir que<br />

pudieron alcanzarse estas mejoras gracias a una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> los<br />

inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad para conseguir, <strong>en</strong> primer lugar, que<br />

cumplim<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> los partes <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración semanales y m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> manera regu<strong>la</strong>r<br />

y <strong>en</strong> segundo lugar, que <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> esa cumplim<strong>en</strong>tación fuera a<strong>de</strong>cuada 447 . El<br />

propio Vidal Jordana reconocía <strong>la</strong> repercusión negativa que t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> apatía <strong>de</strong> algunos<br />

inspectores municipales sobre <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> realizar estudios <strong>de</strong>mográficosanitarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilizarlos para que percibieran como<br />

reconocida esta <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración:<br />

“[...] Únicam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n aprovecharse los datos <strong>de</strong> natalidad y<br />

mortalidad; pero aún suponi<strong>en</strong>do que éstos sean exactos, como quiera<br />

que son muchos los inspectores municipales que no <strong>en</strong>vían los partes o<br />

los <strong>en</strong>vían tar<strong>de</strong>, los datos son muy incompletos. Por lo que toca a <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria, creo no hay que insistir, pues<br />

446 Bernabeu Mestre, J. (1992b: 11-15).<br />

447 Esta s<strong>en</strong>sibilización <strong>en</strong> ocasiones hubo <strong>de</strong> ir acompañada <strong>de</strong> medidas coercitivas. Así, <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong><br />

1932, el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> funciones, Mariano Bellogín, publicó una Circu<strong>la</strong>r<br />

imponi<strong>en</strong>do multas <strong>de</strong> 25 pesetas a los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> 85 pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>, por no haber remitido <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong> correspondi<strong>en</strong>te, al tiempo que les am<strong>en</strong>azaba<br />

con proponer su <strong>de</strong>stitución si persistían <strong>en</strong> incumplir sus obligaciones. Bellogín, M. (1932b).<br />

274


<strong>de</strong> sobra sabemos todos que son muy pocos los que cumpl<strong>en</strong> este<br />

requisito. [...] A <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> esto resalta <strong>la</strong> necesidad imperiosa <strong>de</strong> que<br />

algunos inspectores municipales (que casi siempre son los mismos) se<br />

capacit<strong>en</strong> <strong>de</strong>l perjuicio que irrogan y <strong>de</strong> lo poco que cuesta cumplir esa<br />

obligación [...]” 448 .<br />

Fruto <strong>de</strong>l interés que cobró <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong> como herrami<strong>en</strong>ta para el<br />

análisis epi<strong>de</strong>miológico, fueron los estudios <strong>de</strong> natalidad y mortalidad e<strong>la</strong>borados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta sección <strong>de</strong>l instituto, que valoraban <strong>la</strong> evolución temporal <strong>de</strong> estos<br />

indicadores sanitarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y establecían<br />

comparaciones con el resto <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong>l Estado. El primero se tituló “Resum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>provincia</strong> y capital, y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

España. Dec<strong>en</strong>io 1921-1930”, el cual fue seguido <strong>de</strong> otro titu<strong>la</strong>do “Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante 1932” 449 . De acuerdo con <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l<br />

propio Vidal Jordana “[...] Hacía falta disponer <strong>de</strong> un estudio completo <strong>de</strong> los 264<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, pues carecíamos <strong>de</strong> datos sufici<strong>en</strong>tes muy<br />

necesarios al organizar <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural [...]” 450 . Estos estudios<br />

permitieron obt<strong>en</strong>er varias conclusiones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacaron <strong>la</strong> baja natalidad,<br />

tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con otras regiones, <strong>la</strong> mortalidad<br />

infantil superior <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital -<strong>en</strong> ésta los servicios sanitarios<br />

estaban más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos- y <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> mortalidad g<strong>en</strong>eral, aunque inferiores a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más <strong>provincia</strong>s, alejadas <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong>seables. Como coro<strong>la</strong>rio, el autor <strong>de</strong> los<br />

trabajos apuntaba que <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> actuación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>bía c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> favorecer<br />

<strong>la</strong> natalidad y luchar contra <strong>la</strong> mortalidad infantil. El primer objetivo se conseguiría<br />

int<strong>en</strong>sificando <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> maternal y pr<strong>en</strong>atal, y<br />

el segundo ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do con celo y tesón <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil.<br />

448 Vidal Jordana, J. (1933c: 10-35).<br />

449 Estos trabajos aparecieron publicados <strong>en</strong> 1933 <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> difundirlos <strong>en</strong>tre todos los funcionarios municipales que<br />

habían contribuido con su <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración a hacerlos posible. Vidal Jordana, J. (1933a, 1933b).<br />

450 Vidal Jordana, J. (1933c:13).<br />

275


Para po<strong>de</strong>r analizar el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural val<strong>en</strong>ciana y<br />

los recursos con que contaba cada municipio, <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología solicitó a<br />

los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad su co<strong>la</strong>boración. Así se hacía pat<strong>en</strong>te una vez<br />

más, el importante papel atribuido a los sanitarios locales <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>sanitaria</strong> que<br />

se estaba gestando, poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> sus manos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar para<br />

mejorar <strong>la</strong> organización rural <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad val<strong>en</strong>ciana. El informe dirigido y<br />

e<strong>la</strong>borado por Vidal Jordana consistió <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> un cuestionario,<br />

cumplim<strong>en</strong>tado por los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> cada municipio, <strong>en</strong> el<br />

cual se reflejaban pueblo a pueblo su presupuesto municipal y los servicios que<br />

disponían. Los datos que <strong>de</strong>bían consignarse <strong>en</strong> el cuestionario fueron el presupuesto<br />

municipal, situación, medios <strong>de</strong> comunicación, climatología, estadística <strong>de</strong> natalidad,<br />

mortalidad, servicios hospita<strong>la</strong>rios, diagnóstico, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, tuberculosis,<br />

protección a <strong>la</strong> infancia, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> pr<strong>en</strong>atal, primera infancia, edad preesco<strong>la</strong>r, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

esco<strong>la</strong>r, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> m<strong>en</strong>tal, problemas sanitarios especiales, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> industrial,<br />

ing<strong>en</strong>iería <strong>sanitaria</strong> -aguas potables, residuales, basuras-, alim<strong>en</strong>tos 451 .<br />

La preocupación por <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a como problema sanitario prioritario <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, también se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> los estudios realizados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología. De acuerdo con el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad, se concluía con <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

implicar a corporaciones, c<strong>la</strong>ses <strong>sanitaria</strong>s, ing<strong>en</strong>ieros, arquitectos, maestros, etc. <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> una campaña <strong>de</strong>stinada a combatir este problema sanitario,<br />

cuya etiología bi<strong>en</strong> conocida se <strong>en</strong>contraba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a unos niveles <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>ficitarios:<br />

“[...] Conoci<strong>en</strong>do fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te los mecanismos <strong>de</strong> propagación y<br />

sus fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contagio, <strong>la</strong> acción que ejerc<strong>en</strong> los portadores <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es<br />

que continuam<strong>en</strong>te van sembrando todo aquello que les ro<strong>de</strong>a y <strong>en</strong><br />

especial los alim<strong>en</strong>tos; <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> legumbres y hortalizas por<br />

los <strong>la</strong>vados y aguas <strong>de</strong> riego <strong>de</strong> <strong>la</strong>s huertas, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te aguas fecales,<br />

que no van lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>puradas. Recordaremos a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

costumbre muy ext<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> algunos sitios, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los mismos carros<br />

451 Ibí<strong>de</strong>m, 25-30.<br />

276


que sacan <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad los productos <strong>de</strong> <strong>de</strong>shecho, estercoleros, etc.,<br />

retornan al día sigui<strong>en</strong>te cargados <strong>de</strong> verduras y a veces hasta <strong>de</strong> pan. La<br />

facilidad <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, <strong>de</strong>bido a sus manipu<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada y sometida a<br />

una eficaz inspección. Los abastecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aguas <strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s<br />

condiciones higiénicas, sin ninguna protección y expuestos a toda c<strong>la</strong>se<br />

<strong>de</strong> poluciones. La eliminación <strong>de</strong>fectuosa <strong>de</strong> excretas y su alejami<strong>en</strong>to sin<br />

<strong>de</strong>puración, vertiéndo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el mar, ríos o acequias <strong>de</strong> riego [...]” 452 .<br />

El análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> mortalidad específicas por fiebre<br />

tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s, situaba a Val<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor<br />

mortalidad <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el quinqu<strong>en</strong>io 1927-1931, seguida <strong>de</strong><br />

Alicante, Barcelona, Castellón y Cáceres 453 . La epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

estaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a importantes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas<br />

y eliminación <strong>de</strong> excretas <strong>de</strong> muchos municipios, así como a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

consi<strong>de</strong>rable volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> portadores <strong>de</strong>l bacilo tífico 454 . El primer aspecto se ponía<br />

<strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el cuestionario contestado para dar lugar al informe sanitario<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong> el cual se hacía evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> apoyar a los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos para solucionar cuanto antes estos aspectos tan básicos. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, el IPHV se ofreció como intermediario ante los 153 ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> 2.000 habitantes, para ayudarles a tramitar <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> ayuda económica<br />

ofrecida por el Estado para acometer <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong> bebida<br />

y <strong>de</strong> evacuación <strong>de</strong> aguas residuales. De esta forma, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933 se tramitaron<br />

los expedi<strong>en</strong>tes re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s obras <strong>sanitaria</strong>s que a continuación se<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n 455 :<br />

• Aguas potables 9: Sagunto, Estivel<strong>la</strong>, Real <strong>de</strong> Montroy, Puig,<br />

Serra, Cullera, Luch<strong>en</strong>te, Catadau, Torres Torres.<br />

• Alcantaril<strong>la</strong>do 5: Sagunto, Meliana, Puig, Oliva, Museros.<br />

452 Vidal Jordana, J. (1933d).<br />

453 Sánchez Verdugo, J. (1932).<br />

454 Manzanete, R. (1933).<br />

455 Vidal Jordana, J. (1933c: 22-24).<br />

277


• Lava<strong>de</strong>ros 3: Cullera, Estivel<strong>la</strong>, Casas Altas.<br />

• Depósito <strong>de</strong> aguas 1: Catarroja.<br />

• Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ya 1: P<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> Levante (Grao) Val<strong>en</strong>cia.<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria<br />

El principal cometido <strong>de</strong> esta sección, cuya jefatura ost<strong>en</strong>taba Juan Campos<br />

Pérez, era el abordaje <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia. El estudio histopatológico <strong>de</strong> los<br />

órganos nerviosos <strong>de</strong> los animales sospechosos, <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> diluciones a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> médu<strong>la</strong> <strong>en</strong>viada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vacuna antirrábica y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s personas mordidas constituían<br />

<strong>la</strong> mayor <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to. Entre <strong>la</strong>s medidas propuestas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad para luchar contra <strong>la</strong> rabia, se estableció <strong>la</strong><br />

prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> perros sin bozal, <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia facultativa <strong>de</strong> todo<br />

animal mor<strong>de</strong>dor durante los 8 días posteriores y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que éste muriese, los<br />

mordidos <strong>de</strong>bían ser <strong>en</strong>viados al IPHV con un parte facultativo y un certificado <strong>de</strong><br />

pobreza <strong>en</strong> su caso 456 . Las distintas verti<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> esta<br />

sección se hacían pat<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria que resumía su actividad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

1933 457 , con los sigui<strong>en</strong>tes resultados:<br />

456 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933.<br />

457 Campos Pérez, J. (1933: 49-54).<br />

278


Tab<strong>la</strong> XXII<br />

Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria <strong>de</strong>l Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />

Actividad<br />

Número<br />

Análisis efectuados<br />

Investigación histopatológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia <strong>en</strong> cerebro 76<br />

Investigación <strong>de</strong> rabia <strong>en</strong> ganglio plexiforme 3<br />

Reacción <strong>de</strong> Wassermann 2<br />

Difer<strong>en</strong>ciación biológica <strong>de</strong> carnes 1<br />

Inocu<strong>la</strong>ciones diagnósticas 6<br />

Total 88<br />

Investigación histopatológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia (cerebros examinados):<br />

De perro 48<br />

De gato 23<br />

De conejo 2<br />

De ratón 2<br />

De caballo 1<br />

Total 76<br />

Casos positivos <strong>de</strong> rabia 28<br />

Casos negativos <strong>de</strong> rabia 48<br />

Individuos vacunados 396<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Campos Pérez (1933).<br />

Tab<strong>la</strong> XXIII<br />

Individuos vacunados <strong>en</strong> 1933 según tipo <strong>de</strong> mor<strong>de</strong>dura<br />

Tipo <strong>de</strong> animal Número Porc<strong>en</strong>taje<br />

Perro 270 68,18<br />

Gato 107 27,05<br />

Ratón 9 2,28<br />

Conejo 3 0,76<br />

Caballo 1 0,25<br />

Mu<strong>la</strong> 1 0,25<br />

Contagio acci<strong>de</strong>ntal 5 1,26<br />

Total 396 100<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Campos Pérez (1933).<br />

Queda c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los datos pres<strong>en</strong>tados, el importante <strong>de</strong>sarrollo<br />

experim<strong>en</strong>tado por esta sección a partir <strong>de</strong> 1931, con una ampliación c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a los estudios sobre <strong>la</strong> rabia. El afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, dirigido por Campos Pérez, también se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el<br />

importante volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> vacunas administradas que, <strong>de</strong> una media <strong>de</strong> 130 vacunas<br />

279


anuales aplicadas <strong>en</strong> los años compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 1921-1930, se paso a una cifra<br />

cercana a <strong>la</strong>s 400 <strong>en</strong> 1933.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l problema sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria<br />

com<strong>en</strong>zó a contro<strong>la</strong>rse el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> leche <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>de</strong> manera que<br />

como punto <strong>de</strong> partida se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> “[...] un catastro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leches<br />

consumidas, para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s constantes <strong>de</strong> composición media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leches.<br />

Hemos ido formando un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to para el análisis <strong>de</strong> estos productos y<br />

completando el material necesario para su reconocimi<strong>en</strong>to y exam<strong>en</strong>, tarea que<br />

confiamos t<strong>en</strong>er terminada <strong>en</strong> breve con <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> algunos aparatos y reactivos<br />

<strong>de</strong> que carecíamos, lo que nos permitirá <strong>en</strong>trar <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el asunto y obt<strong>en</strong>er<br />

óptimos resultados y conclusiones que han <strong>de</strong> cooperar por una parte al<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ganado <strong>de</strong> producción lechera y por otra al índice <strong>de</strong> salubridad <strong>de</strong>l<br />

importantísimo alim<strong>en</strong>to [...]” 458 . Como director técnico <strong>de</strong>l instituto, Tomás Peset<br />

apoyaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> veterinaria com<strong>en</strong>zaran a ori<strong>en</strong>tarse<br />

parte <strong>de</strong> los esfuerzos al control <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> animal, muy<br />

especialm<strong>en</strong>te al abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> leches y a los <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> este producto 459 .<br />

Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> química<br />

Bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> José Marqués Gil, esta sección estaba <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> los análisis químico-clínicos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a cargo <strong>de</strong>l Estado y<br />

servicios ubicados <strong>en</strong> el propio instituto. También se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

los análisis químicos <strong>de</strong> sustancias alim<strong>en</strong>ticias y productos químicos, análisis<br />

toxicológicos, preparación <strong>de</strong> reactivos y soluciones valoradas para los distintos<br />

<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l instituto. Para el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong> productos<br />

patológicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> condiciones óptimas para po<strong>de</strong>r llevar a cabo los<br />

análisis, se dotó a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> material necesario. El resum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actividad realizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta sección <strong>en</strong> el año 1933 <strong>de</strong>scrito por su director José<br />

Marqués 460 , nos da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cuales eran sus cometidos:<br />

458 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

459 Peset Aleixandre, T. (1933b: 196).<br />

460 Marqués Gil, J. (1933: 55-58).<br />

280


Tab<strong>la</strong> XXIV<br />

Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> química <strong>de</strong>l Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />

Actividad<br />

Número<br />

Análisis proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

Orinas<br />

Análisis completos 103<br />

Análisis parcial 128<br />

Sangre<br />

Glucosa 23<br />

Urea 18<br />

Otras investigaciones 6<br />

Jugo gástrico 15<br />

Heces 7<br />

Análisis proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los servicios sanitarios oficiales: disp<strong>en</strong>sarios<br />

antituberculosos, disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos, escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura,<br />

servicios antitracomatosos.<br />

Orinas<br />

Análisis completos 57<br />

Análisis parcial 113<br />

Sangre<br />

Glucosa. 16<br />

Urea 12<br />

Otras investigaciones 5<br />

Jugo gástrico 8<br />

Heces 2<br />

Leche <strong>de</strong> mujer 11<br />

Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas potables <strong>de</strong> 71 pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

Aguas bu<strong>en</strong>as (compon<strong>en</strong>tes químicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites<br />

oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> potabilidad)<br />

Aguas regu<strong>la</strong>res (compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el límite <strong>de</strong> <strong>la</strong> potabilidad)<br />

Aguas ma<strong>la</strong>s (compon<strong>en</strong>tes rebasan los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> potabilidad) 22<br />

Análisis <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos para contro<strong>la</strong>r su pureza y comprobar posibles<br />

adulteraciones introducidas por <strong>la</strong> industria o el comercio<br />

Análisis toxicológicos: como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> toxinfecciones<br />

alim<strong>en</strong>tarias por <strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s condiciones -<br />

he<strong>la</strong>dos, pasteles, leche, etc.-<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Marqués Gil (1933).<br />

281


Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología<br />

Dirigida por Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología<br />

estuvo fuertem<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo y<br />

antituberculoso, así como a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura, vincu<strong>la</strong>ción que se vio<br />

reforzada cuando todas estas instituciones pasaron a compartir <strong>la</strong> misma se<strong>de</strong> que el<br />

instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Ello explica <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación que sufrieron los<br />

estudios serológicos para el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas más<br />

importantes -sífilis y gonococia-, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis. El resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong> esta sección <strong>en</strong> el año 1933 ejemplifica <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación que tomó <strong>en</strong> esta<br />

etapa 461 .<br />

Tab<strong>la</strong> XXV<br />

Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología <strong>de</strong>l Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />

Activida<strong>de</strong>s<br />

Número<br />

Sección <strong>de</strong>l Instituto<br />

Reacciones <strong>de</strong> Wassermann, Kahn y Meinicke<br />

(<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 48 positivas).<br />

222<br />

Desviaciones <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>to para el diagnóstico <strong>de</strong><br />

tuberculosis, gonococcia y quiste hidatídico<br />

16<br />

Recu<strong>en</strong>tos y fórmu<strong>la</strong>s leucocitarias 24<br />

Reacciones <strong>de</strong> seroaglutinación al grupo colitífico y<br />

dis<strong>en</strong>téricos<br />

305<br />

Análisis <strong>de</strong> esputos 80<br />

Análisis <strong>de</strong> exudados 19<br />

Análisis <strong>de</strong> líquido pleural 6<br />

Análisis <strong>de</strong> líquido ascítico 3<br />

Análisis <strong>de</strong> líquido céfalo raquí<strong>de</strong>o 14<br />

Análisis <strong>de</strong> heces 8<br />

Análisis <strong>de</strong> tumores 1<br />

Preparación <strong>de</strong> autovacunas 14<br />

Análisis bacteriológicos <strong>de</strong> aguas 46<br />

Total 758<br />

461 Ramón Mén<strong>de</strong>z, V. (1933: 59-63).<br />

282


Activida<strong>de</strong>s (continuación)<br />

Número<br />

Servicios prestados al Disp<strong>en</strong>sario Antiv<strong>en</strong>éreo<br />

Reacciones <strong>de</strong> Wassermann, Kahn y Meinicke<br />

(<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 112 positivas)<br />

710<br />

Desviaciones <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>to para diagnóstico <strong>de</strong><br />

gonococcia<br />

7<br />

Recu<strong>en</strong>tos y fórmu<strong>la</strong>s leucocitarias 15<br />

Reacciones <strong>de</strong> seroaglutinación 1<br />

Sedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orina (análisis bacteriológico) 159<br />

Exudados uretrales 71<br />

Exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> pelos y escamas 46<br />

Análisis <strong>de</strong> líquido céfalo raquí<strong>de</strong>o 20<br />

Investigación <strong>de</strong>l treponema pálido 95<br />

Total 1.009<br />

Servicios prestados a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura<br />

Reacciones <strong>de</strong> Wassermann, Kahn y Meinicke<br />

(<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 4 positivas)<br />

80<br />

Exudados faríngeos 5<br />

Total 85<br />

Servicios prestados al Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Provincial<br />

Reacciones <strong>de</strong> Wassermann, Kahn y Meinicke.<br />

(<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 2 positivas)<br />

22<br />

Recu<strong>en</strong>tos y fórmu<strong>la</strong>s leucocitarias 18<br />

Reacciones <strong>de</strong> seroaglutinación 2<br />

Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tación 26<br />

Análisis <strong>de</strong> esputos 70<br />

Análisis <strong>de</strong> exudados 2<br />

Análisis <strong>de</strong> líquido pleural 4<br />

Total 144<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Ramón Mén<strong>de</strong>z (1933).<br />

La interpretación <strong>de</strong> estos datos pone c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manifiesto, por un <strong>la</strong>do el<br />

papel <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que suponía el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> bacteriología para los<br />

difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios integrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l y por otro, <strong>la</strong><br />

importancia y el peso que repres<strong>en</strong>taba el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sífilis <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el quehacer <strong>de</strong> este <strong>la</strong>boratorio, a juzgar por<br />

<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> reacciones <strong>de</strong> Wasserman, Kahn y Meinicke llevadas a cabo para<br />

satisfacer <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios y <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura.<br />

283


La <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> propaganda<br />

La importante reforma <strong>sanitaria</strong> que pret<strong>en</strong>día efectuar <strong>la</strong> nueva<br />

administración republicana, se <strong>en</strong>contraba con un significativo obstáculo <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> profesionales capaces <strong>de</strong> llevar<strong>la</strong> a cabo. En este s<strong>en</strong>tido, era necesario implicar a<br />

los sanitarios locales e inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, asignándoles el<br />

importante papel <strong>de</strong> impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural.<br />

No obstante, este cometido requería pasar por un a<strong>de</strong>cuado proceso <strong>de</strong> formación, <strong>de</strong><br />

acuerdo con los supuestos conceptuales y metodológicos más actualizados. A los<br />

esfuerzos iniciados por <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Ampliación <strong>de</strong> Estudios, a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

formación ofrecidas a través <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io firmado con <strong>la</strong> Rockefeller Fundation, o a<br />

<strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Investigaciones Sanitarias a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

los años veinte y treinta 462 , se sumaron otras instituciones con carácter doc<strong>en</strong>te como<br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s nacional y <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> puericultura, o el proyecto <strong>de</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeras visitadoras 463 . En el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> también se les atribuyó <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r y actualizar los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> los profesionales sanitarios <strong>de</strong> su <strong>provincia</strong>.<br />

El IPHV se mostró s<strong>en</strong>sible a esta necesidad <strong>de</strong> establecer un mecanismo <strong>de</strong><br />

formación continuada <strong>de</strong> los sanitarios locales, consi<strong>de</strong>rados como piezas c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l gobierno republicano. Acatando <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad 464 , asumió <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> impartir, a<br />

partir <strong>de</strong> 1931, los cursillos necesarios para el ingreso <strong>en</strong> el cuerpo <strong>de</strong> médicos<br />

inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Se trataba <strong>de</strong> poner al día <strong>en</strong> los<br />

últimos avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> a estos profesionales, y <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>sibilizarlos para que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia y el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />

prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria <strong>de</strong> su quehacer cotidiano. Des<strong>de</strong> esta misma perspectiva, el<br />

instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> también organizó un curso <strong>en</strong> 1931 para actualizar los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los farmacéuticos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 465 .<br />

462 Pitaluga Fattori, G.; Bu<strong>en</strong> Lozano, Sadi <strong>de</strong>; B<strong>en</strong>zo Cano, M. (1935: 409-447).<br />

463 Bernabeu Mestre, J.; Gascón Pérez, E. (1995).<br />

464 Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> mayo y Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />

regu<strong>la</strong>ndo los cursillos <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad.<br />

465 En 1931, el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> anunció <strong>la</strong> convocatoria para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> cursillos<br />

<strong>de</strong> formación dirigidos a farmacéuticos (Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, 1931a) y médicos inspectores<br />

municipales <strong>de</strong> sanidad (Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, 1931b). Por su parte, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

284


La necesidad <strong>de</strong> expandir al medio rural <strong>la</strong>s principales luchas <strong>sanitaria</strong>s<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales, con el consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estructuras<br />

organizativas responsables <strong>de</strong> su materialización <strong>en</strong>carnadas <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios,<br />

también hizo necesaria una <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te promovida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

servicios vincu<strong>la</strong>dos al instituto. Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario oficial antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro, se organizó <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong> noviembre y diciembre <strong>de</strong> 1933<br />

el “I Cursillo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreosifilíticas y su clínica”, contando como<br />

doc<strong>en</strong>tes con Ramón Vi<strong>la</strong> Barberá, Manuel Aubán Amat, Ramón González Medina y<br />

Manuel González Rey, todos ellos profesionales que ejercían <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios<br />

antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. También participaron como invitados, el Director G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad Julio Bejarano -<strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> sifiliógrafo- así como Sánchez Covisa <strong>de</strong><br />

Madrid, Peyri y Noguer Moré <strong>de</strong> Barcelona y Rodríguez Fornos <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Los<br />

alumnos asist<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> número <strong>de</strong> 28, pert<strong>en</strong>ecían <strong>en</strong> su mayoría al cuerpo <strong>de</strong><br />

médicos inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>. Y promovido por los mismos organizadores <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario<br />

antiv<strong>en</strong>éreo, también se p<strong>la</strong>nteó el “Cursillo breve <strong>de</strong> Terapéutica Dermatológica” a<br />

celebrar <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera quinc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1934 466 . Como vemos, no se trataba <strong>de</strong><br />

campañas <strong>de</strong> divulgación sino <strong>de</strong> formación especializada para profesionales, es<br />

<strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> propia dinámica <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nada por <strong>la</strong>s campañas <strong>sanitaria</strong>s actuó <strong>de</strong><br />

acicate <strong>de</strong>l inicio y proceso <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> ciertas especialida<strong>de</strong>s médicas 467 .<br />

Bajo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil estaba vincu<strong>la</strong>do a<br />

un nivel educativo bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> puericultura se pres<strong>en</strong>taba como una<br />

disciplina cuya finalidad <strong>de</strong>bía fijarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s futuras madres, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s niñas. Por ello, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

puericultura se p<strong>la</strong>nteó dirigir<strong>la</strong> hacia dos colectivos difer<strong>en</strong>tes, uno el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

puericultura organizó <strong>en</strong> 1933 cursos <strong>de</strong> puericultura (Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura, 1933b) y <strong>en</strong><br />

1934 <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r dirigidos a médicos <strong>en</strong> ambos casos (Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura,<br />

1934b).<br />

466 Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1934a). También aparecía anunciado el cursillo <strong>de</strong> terapéutica<br />

<strong>de</strong>rmatológica, que se limitaba a 30 alumnos, cuyas solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bían dirigirse a González Medina<br />

<strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>provincia</strong>l, con unos <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> inscripción <strong>de</strong> 25 pesetas (Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, 1934b).<br />

467 La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s luchas contra <strong>la</strong> mortalidad infantil y contra el cáncer y su contribución a <strong>la</strong><br />

consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pediatría y <strong>la</strong> radiología respectivam<strong>en</strong>te, como especialida<strong>de</strong>s médicas, han sido<br />

tratadas por Medina Doménech, R.M.; Rodríguez Ocaña, E. (1994).<br />

285


estudiantes que cursaban <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> maestras, por el <strong>en</strong>orme po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong><br />

su <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te hasta el rincón más alejado, y el otro colectivo al que <strong>de</strong>bía dirigirse<br />

era el <strong>de</strong> médicos rurales, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ir creando refer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

rurales <strong>en</strong> esta materia. Por último, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s madres a<br />

interesarse por <strong>la</strong> puericultura, se p<strong>la</strong>nteó el interés <strong>de</strong> organizar cátedras ambu<strong>la</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> puericultura, que se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarían a dar cursillos y confer<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong>s zonas<br />

rurales 468 .<br />

Entre <strong>la</strong>s actuaciones que realizó <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil, también tuvo<br />

un papel relevante <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> formación. Consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que para<br />

elevar el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud infantil era necesario mejorar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres 469 , <strong>la</strong>s primeras actuaciones doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

puericultura se c<strong>en</strong>traron precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este colectivo:<br />

“[...] Más <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta señoritas y jóv<strong>en</strong>es madres se han alistado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura, ansiosas <strong>de</strong> conocer los múltiples problemas<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> los niños [...]. En <strong>la</strong> sesión <strong>de</strong> c<strong>la</strong>usura<br />

quedó c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong> obra social que realiza <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Puericultura es justam<strong>en</strong>te apreciada, ya que sus propósitos se vieron<br />

confirmados, al ver un nutrido grupo <strong>de</strong> mujercitas val<strong>en</strong>cianas<br />

comp<strong>en</strong>etradas con los i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> que no son otros que los <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los niños y <strong>la</strong> exaltación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos que les<br />

correspon<strong>de</strong>n [...]” 470 .<br />

García Brust<strong>en</strong>ga, Martí Pastor, Vi<strong>la</strong>r Gallego, Val<strong>en</strong>cia Negro, Rodrigo<br />

Pérez, Bosch Marín, Moltó Santonja y Antón Bellver fueron los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />

impartir estos cursillos. La mayor parte <strong>de</strong> ellos participaron un año más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> otro<br />

curso <strong>de</strong> puericultura, esta vez dirigido a los médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong> el cual se<br />

compaginaba <strong>la</strong> teoría con <strong>la</strong> práctica. Las c<strong>la</strong>ses prácticas se impartieron <strong>en</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>tos íntimam<strong>en</strong>te ligados al cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

468 Pardo, P. (1930).<br />

469 Cuidado, protección e interv<strong>en</strong>ción era <strong>la</strong> tríada subyac<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y el bi<strong>en</strong>estar infantil. Ballester, R.; Ba<strong>la</strong>guer, E. (1995).<br />

286


escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura estaban integrados por el servicio <strong>de</strong> guarda<strong>la</strong>ctantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fábrica <strong>de</strong> tabacos, <strong>la</strong> guar<strong>de</strong>ría infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong> barriada <strong>de</strong> Sagunto, el instituto<br />

municipal <strong>de</strong> puericultura, <strong>la</strong> inclusa y maternidad <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, el disp<strong>en</strong>sario antituberculoso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Av<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l Puerto, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />

Misericordia, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong> Burjasot y el Sanatorio Marítimo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Malvarrosa 471 .<br />

Aunque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el IPHV ya se había tomado alguna iniciativa ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con anterioridad a <strong>la</strong> etapa republicana 472 , será<br />

precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este período cuando se hará c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

socializar los conocimi<strong>en</strong>tos sanitarios, como herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal para combatir<br />

<strong>la</strong> miseria y <strong>la</strong> incultura, que tan íntimam<strong>en</strong>te se vincu<strong>la</strong>ban al <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te nivel <strong>de</strong><br />

salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 473 . La educación se convirtió <strong>en</strong> un elem<strong>en</strong>to reformador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad, <strong>de</strong> tal forma que el adoctrinami<strong>en</strong>to sanitario permitiría el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l libre acuerdo <strong>en</strong> <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>. Preparar a los<br />

ciudadanos para aceptar <strong>la</strong>s campañas <strong>sanitaria</strong>s evitaría t<strong>en</strong>er que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar su<br />

naturaleza obligatoria, legitimándose éstas con el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> libre elección 474 .<br />

La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> propaganda constituyó uno <strong>de</strong> los principales elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> apoyo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura y Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Para<br />

conseguir el objetivo <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias p<strong>la</strong>nteadas era elevar el nivel <strong>de</strong> educación <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> salud infantil, incluy<strong>en</strong>do tanto a profesionales<br />

sanitarios -médicos, <strong>en</strong>fermeras visitadoras- como a <strong>la</strong>s propias madres, <strong>en</strong>cargadas<br />

<strong>de</strong>l cuidado, alim<strong>en</strong>tación e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los niños. Con esta finalidad se e<strong>la</strong>boraron<br />

470 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1932a).<br />

471 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933b).<br />

472 La necesidad <strong>de</strong> atajar el problema que repres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> rabia ya había dado pie <strong>en</strong> 1928, a editar<br />

una “Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> vulgarización <strong>sanitaria</strong> contra <strong>la</strong> rabia”, con instrucciones <strong>de</strong>stinadas a prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas y a combatir su propagación <strong>en</strong>tre los animales (A.D.P.V., A.3.1.12,<br />

vol. 19-24). No obstante, <strong>la</strong>s principales actuaciones <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

estuvieron ori<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio a mejorar <strong>la</strong> salud infantil, y <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna como forma <strong>de</strong> garantizar una a<strong>de</strong>cuada nutrición <strong>en</strong> el primer año<br />

<strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> mortalidad infantil, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización por <strong>la</strong> Junta Provincial <strong>de</strong><br />

Protección a <strong>la</strong> Infancia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> concursos anuales <strong>de</strong> madres <strong>la</strong>ctantes (Bermú<strong>de</strong>z Castro, C.,<br />

1928a). Del mismo modo, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>ciar a <strong>la</strong> comunidad sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vacunación, también había sido objeto <strong>de</strong> campañas <strong>de</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong> (Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad, 1925).<br />

473 Bellogin, M. (1931, 1932a).<br />

287


varios folletos que incluyeron una “Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil”, un folleto sobre<br />

“Los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l niño”, y otro titu<strong>la</strong>do “Los juguetes <strong>de</strong>l niño”. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />

educativa llevó a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura a i<strong>de</strong>ar lo que <strong>de</strong>nominó “Cátedra<br />

Ambu<strong>la</strong>nte”, que consistía <strong>en</strong> organizar <strong>en</strong> lugares <strong>de</strong> amplio aforo -normalm<strong>en</strong>te<br />

teatros- tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital como <strong>de</strong> los pueblos más dispares <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, actos<br />

dirigidos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para mejorar los conocimi<strong>en</strong>tos sanitarios sobre <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

infantil 475 . A<strong>de</strong>más se aprovechaban para iniciar <strong>la</strong> vacunación antidiftérica a los<br />

niños <strong>de</strong> 1 a 3 años <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones don<strong>de</strong> se realizaba el acto <strong>en</strong> cuestión, y <strong>de</strong><br />

esta forma se pret<strong>en</strong>día poner al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l medio rural <strong>la</strong>s nuevas<br />

medidas prev<strong>en</strong>tivas sobre vacunación. Con todos estos actos se pret<strong>en</strong>día recordar al<br />

pueblo sus <strong>de</strong>beres para con <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> y contribuir a crear g<strong>en</strong>eraciones<br />

vigorosas.<br />

La estrategia utilizada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad para realizar<br />

interv<strong>en</strong>ciones comunitarias con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> elevar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

sanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, era aprovechar <strong>de</strong>terminadas circunstancias como <strong>la</strong><br />

inauguración <strong>de</strong> un nuevo servicio <strong>en</strong> una <strong>de</strong>terminada localidad, o <strong>la</strong> circunstancia<br />

<strong>de</strong> realizar alguna interv<strong>en</strong>ción <strong>sanitaria</strong> urg<strong>en</strong>te para atajar un problema, como <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong> un brote epidémico. Así lo expresaba Tomás Peset al resumir <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> propaganda impulsadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933:<br />

“[...] En el primer caso lo hemos hecho <strong>en</strong> circunstancias <strong>de</strong> inauguración<br />

<strong>de</strong> un servicio nuevo, como el antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> Sagunto, proyectando <strong>la</strong><br />

pelícu<strong>la</strong> “La terrible lección” t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do gran aceptación , hasta el punto <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er<strong>la</strong> que pasar varios días por imposibilidad <strong>de</strong> los locales que eran<br />

insufici<strong>en</strong>tes para el público que <strong>de</strong>seaba concurrir. En el segundo,<br />

aprovechamos todos los brotes epidémicos. Tifoi<strong>de</strong>a, m<strong>en</strong>ingitis,<br />

sarampión, rabia, difteria, etc., para conseguir una mayor co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong><br />

el mom<strong>en</strong>to y una at<strong>en</strong>ción para el porv<strong>en</strong>ir.<br />

Cuando se ha conseguido vacunación <strong>en</strong> masa contra <strong>la</strong> fiebre<br />

tifoi<strong>de</strong>a o se ha estimu<strong>la</strong>do a los ayuntami<strong>en</strong>tos y particu<strong>la</strong>res a <strong>la</strong><br />

474 Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. (1998a).<br />

475 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933a).<br />

288


práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas higiénicas, incluso se ha conseguido iniciar obras<br />

<strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas, eliminación <strong>de</strong> excretas, etc, ha sido siempre<br />

con el terrible ejemplo <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong>función que pue<strong>de</strong> evitarse.<br />

En todo tiempo pue<strong>de</strong> realizarse <strong>la</strong> propaganda, pero siempre<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad, <strong>la</strong> dignidad y el bu<strong>en</strong> gusto [...]” 476 .<br />

476 Peset Alexandre, T. (1933c: 38-39).<br />

289


4.3. Otras instituciones que conformaban <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>provincia</strong>l<br />

4.3.1. De los disp<strong>en</strong>sarios a los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

Los disp<strong>en</strong>sarios fueron estructuras asist<strong>en</strong>ciales que surgieron ante <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

que por su elevada preval<strong>en</strong>cia y por su vincu<strong>la</strong>ción a los estratos sociales más<br />

<strong>de</strong>sfavorecidos, se convirtieron <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l<br />

primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX 477 . La asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> etiología social <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s por parte <strong>de</strong> algunos higi<strong>en</strong>istas españoles con<br />

<strong>de</strong>dicación profesional a <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> -Carlos María Cortezo, Manuel<br />

Martín Sa<strong>la</strong>zar, Ángel Pulido, Amalio Gim<strong>en</strong>o, Francisco Murillo Pa<strong>la</strong>cios, Gustavo<br />

Pittaluga, Marcelino Pascua o Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>- seguram<strong>en</strong>te resultó un factor<br />

<strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> esos nuevos establecimi<strong>en</strong>tos que eran los<br />

disp<strong>en</strong>sarios, al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> España.<br />

La apuesta españo<strong>la</strong> por poner <strong>en</strong> marcha un mo<strong>de</strong>lo organizativo basado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r a los países <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno, <strong>en</strong>contró el<br />

marco legis<strong>la</strong>tivo para su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>de</strong><br />

1925, don<strong>de</strong> estas estructuras se catalogaban como <strong>de</strong> “organizaciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong><br />

carácter social”, junto a los sanatorios y los institutos <strong>de</strong> puericultura y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

infantil. La nueva red asist<strong>en</strong>cial, cuya organización recayó <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>provincia</strong>l, se <strong>en</strong>cargaría <strong>de</strong> prestar asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria a los<br />

<strong>en</strong>fermos pobres con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>erales y, especialm<strong>en</strong>te, a los tuberculosos y<br />

<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> afecciones v<strong>en</strong>éreas. El disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong>bía cumplir una misión médicosocial<br />

y sus actuaciones c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> el diagnóstico precoz <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>tección <strong>de</strong> los contactos para limitar <strong>en</strong> lo posible <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> sobre <strong>la</strong>s medidas profilácticas recom<strong>en</strong>dadas <strong>en</strong> cada caso.<br />

La lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis a nivel <strong>provincia</strong>l, se completaba con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

sanatorios marítimos y <strong>de</strong> montaña y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> colonias <strong>de</strong> niños <strong>en</strong>fermos.<br />

La lucha contra <strong>la</strong> lepra también le fue asignada al nivel <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>l mismo modo<br />

477 Rodríguez Ocaña (2001).<br />

290


que <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios específicos para combatir el tracoma, <strong>en</strong><br />

aquel<strong>la</strong>s áreas geográficas <strong>en</strong> que esta <strong>en</strong>fermedad resultaba <strong>en</strong>démica. La lucha<br />

contra <strong>la</strong> mortalidad infantil estableció sus bases <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>provincia</strong>l a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud materno-infantil, y <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> puericultura, cuya misión era<br />

elevar el nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> materno-infantil tanto <strong>de</strong> los<br />

profesionales sanitarios como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres.<br />

La consolidación <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo disp<strong>en</strong>sarial como catalizador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

luchas <strong>sanitaria</strong>s, <strong>de</strong>terminó que una vez cubiertas <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s organizativas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, este mismo mo<strong>de</strong>lo se hiciese ext<strong>en</strong>sivo al medio rural<br />

para poner también allí <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong>s distintas luchas <strong>sanitaria</strong>s. Esto se hizo posible<br />

merced a un importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong>stinados a sanidad por el<br />

Estado que, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1900 suponían un 0,08% <strong>de</strong> los gastos <strong>de</strong>l Estado -738.652<br />

pesetas-, <strong>en</strong> 1921 pasaron a suponer el 0,24% -6,62 millones <strong>de</strong> pesetas-, <strong>en</strong> 1930<br />

asc<strong>en</strong>dieron al 0,27 % –10,3 millones-, <strong>en</strong> 1932 se produjo una subida <strong>de</strong>l 50%<br />

alcanzando el 0,36% <strong>de</strong>l presupuesto y <strong>en</strong> 1933 <strong>la</strong> subida volvió a ser <strong>de</strong>l 100% -<br />

31,43 millones <strong>de</strong> pesetas- 478 . Así fue como a partir <strong>de</strong> 1932, coincidi<strong>en</strong>do con este<br />

importante increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los presupuestos, com<strong>en</strong>zaron a hacer su aparición los<br />

primeros c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> 479 . Se trataba <strong>de</strong> estructuras <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>, <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> dar servicio a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales y<br />

dirigir <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> los principales programas <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

<strong>sanitaria</strong>, bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> sanidad. La<br />

novedad respecto a p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos organizativos anteriores consistía <strong>en</strong> que era el<br />

Estado el responsable último <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>sanitaria</strong>, con <strong>la</strong> necesaria cooperación <strong>de</strong> los municipios 480 .<br />

De esta forma, se pot<strong>en</strong>ciaron los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, como<br />

órganos <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ellos,<br />

se crearon c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para hacer fr<strong>en</strong>te a aquellos problemas <strong>de</strong><br />

478 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Marset Campos, P.; Sáez Gómez, J.M.; Martínez Navarro, F. (1995) y<br />

Mazuecos Jiménez, A. (1980).<br />

479 Con fecha <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932, Marcelino Pascua hizo <strong>pública</strong> <strong>la</strong> consignación <strong>de</strong> un crédito<br />

específico <strong>en</strong> los presupuestos <strong>de</strong>l estado, para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> 15 c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural.<br />

C<strong>en</strong>tros Secundarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1932).<br />

291


salud más preval<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada zona -tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, mortalidad<br />

infantil, paludismo, tracoma-. Y así fue como <strong>la</strong> onda expansiva con orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

c<strong>en</strong>tro terciario que era el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, com<strong>en</strong>zó a propagarse al<br />

medio rural <strong>en</strong> pequeños núcleos sanitarios que, con <strong>la</strong> filosofía asist<strong>en</strong>cial propia <strong>de</strong><br />

los disp<strong>en</strong>sarios, reunían los servicios mínimos para combatir <strong>la</strong> salud materno<br />

infantil, <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, y, <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

resultaba <strong>en</strong>démico, el tracoma. La pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el primer Congreso <strong>de</strong><br />

Sanidad Nacional por Sadí <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong> titu<strong>la</strong>da “<strong>Organización</strong> <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural” resumía <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> organización <strong>sanitaria</strong> para el medio rural <strong>en</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes puntos 481 :<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

El núcleo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural estará<br />

formado por <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> personal, <strong>en</strong> especial infantil y maternal y <strong>la</strong><br />

lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables.<br />

Des<strong>de</strong> el principio <strong>de</strong>be prepararse y aceptar <strong>en</strong> un futuro próximo <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y<br />

<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia médica, y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural.<br />

La organización total <strong>de</strong>be <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad, estableciéndose los servicios con <strong>la</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

corporaciones locales.<br />

Se acepta como célu<strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización el c<strong>en</strong>tro<br />

primario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural, ori<strong>en</strong>tado y completado <strong>en</strong> sus funciones<br />

por los c<strong>en</strong>tros secundarios y los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes mediante <strong>la</strong> jefatura <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Interior.<br />

A <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporarse los médicos rurales que <strong>de</strong>se<strong>en</strong><br />

co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> medicina prev<strong>en</strong>tiva y se favorecerá el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> todavía no existan.<br />

480 Huertas, R. (2000).<br />

481 Ruesta (1934).<br />

292


Tal como afirmaba Nájera <strong>en</strong> <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> este congreso 482 , no cabe duda <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> permitió llevar a término <strong>la</strong>s reformas<br />

organizativas necesarias para poner <strong>en</strong> marcha el p<strong>la</strong>n propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />

<strong>de</strong> Naciones <strong>de</strong> incluir el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización<br />

<strong>sanitaria</strong>. Aunque el verda<strong>de</strong>ro impulso <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el medio rural tuvo lugar a partir <strong>de</strong> 1932, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia ya se habían esbozado algunas propuestas con anterioridad. Así, <strong>en</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1931, su inspector <strong>provincia</strong>l, Gabriel Ferret, pres<strong>en</strong>tó su proyecto <strong>de</strong><br />

creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros a nivel rural, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes técnicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que como él mismo <strong>de</strong>cía “[…] darán vida <strong>sanitaria</strong> a los elem<strong>en</strong>tos<br />

rurales, servirán <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> vulgarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>pública</strong> y serán pequeñas<br />

c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> campañas para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas,<br />

paludismo, tracoma, lepra y <strong>en</strong><strong>de</strong>mias tan pertinaces <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> como <strong>la</strong> fiebre<br />

tifoi<strong>de</strong>a y <strong>la</strong> fiebre <strong>de</strong> malta […]” 483 .<br />

La propuesta <strong>de</strong>l inspector <strong>provincia</strong>l, p<strong>la</strong>nteada como <strong>de</strong> carácter obligatorio<br />

para los ayuntami<strong>en</strong>tos, consi<strong>de</strong>raba <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tres tipos <strong>de</strong> estructuras a nivel<br />

rural: brigadas, subrigadas y puestos <strong>de</strong> auxilio, difer<strong>en</strong>ciadas por <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or<br />

dotación <strong>de</strong> recursos y capacidad asist<strong>en</strong>cial. Así, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una brigada exigía<br />

un local con vestíbulo y recibidor, sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera, oficina y dirección, <strong>la</strong>boratorio,<br />

sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> curas, una pequeña <strong>en</strong>fermería, sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> juntas don<strong>de</strong> pudieran darse<br />

confer<strong>en</strong>cias, garaje para los coches y almacén para los útiles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s subrigadas, más mo<strong>de</strong>stas, se difer<strong>en</strong>ciarían por carecer <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>boratorio, sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> reunión y garaje. Como puntos estratégicos para establecer <strong>la</strong>s<br />

brigadas marcó <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, Sagunto, Liria, Chelva, Chiva, Requ<strong>en</strong>a,<br />

Ayora, Alcira, Gandía, Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, Enguera y Játiva. Las subrigadas estarían<br />

ubicadas <strong>en</strong> Carlet, Alberique, Albaida, Sueca y Torr<strong>en</strong>te, y los puestos <strong>de</strong> auxilio<br />

sanitario <strong>en</strong> Cullera, Burjasot, Vil<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Arzobispo, Camporrobles, Aras <strong>de</strong><br />

Alpu<strong>en</strong>te, Algimia <strong>de</strong> Alfara y Cofr<strong>en</strong>tes. Y para po<strong>de</strong>r llevar a efecto este ambicioso<br />

proyecto <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador, el inspector <strong>provincia</strong>l presionaba a los ayuntami<strong>en</strong>tos,<br />

se<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas estructuras <strong>sanitaria</strong>s, a ce<strong>de</strong>r los locales para su insta<strong>la</strong>ción y a<br />

482 Rodríguez Ocaña, E.; Mén<strong>de</strong>z Álvaro, A. (1986).<br />

293


incluir <strong>en</strong> sus presupuestos <strong>la</strong>s dotaciones económicas necesarias 484 . Por otra parte,<br />

los municipios gran<strong>de</strong>s que ya disponían <strong>de</strong> un instituto municipal <strong>de</strong> sanidad, con su<br />

oficina, disp<strong>en</strong>sarios, <strong>la</strong>boratorio y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección, podrían asimi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> nueva<br />

estructura a <strong>la</strong>s ya exist<strong>en</strong>tes.<br />

Al hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad Tomás Peset, y tras<br />

consolidar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l IPHV como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nivel terciario director <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, volcó todos sus esfuerzos <strong>en</strong> completar <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el medio rural. La creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, con una i<strong>de</strong>ología<br />

asist<strong>en</strong>cial que compr<strong>en</strong>día tanto el tratami<strong>en</strong>to gratuito <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes como <strong>la</strong><br />

profi<strong>la</strong>xis y <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, com<strong>en</strong>zó a hacerse una realidad<br />

<strong>en</strong> los pueblos más populosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La cesión <strong>de</strong> locales por parte <strong>de</strong> los<br />

respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos facilitó <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong><br />

Alcira, Gandía, Játiva, Sueca y Sagunto, y <strong>de</strong> los antitracomatosos <strong>de</strong> Alcira,<br />

Sagunto, Sueca, Cullera y Gandía. El inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil<br />

<strong>de</strong>terminó que esta nueva lucha <strong>sanitaria</strong> se sumase a <strong>la</strong>s anteriores, impulsada ya<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas estructuras administrativas que <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> polidisp<strong>en</strong>sarios<br />

constituyeron los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. En un primer mom<strong>en</strong>to se proyectó<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tres c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Gandía, Sagunto y<br />

Játiva, aprovechando <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sus ayuntami<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> facilidad <strong>de</strong> reunir <strong>en</strong><br />

un mismo local varios disp<strong>en</strong>sarios que ya v<strong>en</strong>ían funcionando <strong>en</strong> estas pob<strong>la</strong>ciones.<br />

Pero Tomás Peset t<strong>en</strong>ía a<strong>de</strong>más int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> rural<br />

con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> varios c<strong>en</strong>tros primarios <strong>en</strong> otras pob<strong>la</strong>ciones:<br />

“[...] T<strong>en</strong>emos ya <strong>en</strong> construcción por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> Játiva<br />

y Sagunto, <strong>en</strong>tusiastas por <strong>la</strong> Sanidad, consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>beres para<br />

con sus administrados, locales para insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> ellos dos c<strong>en</strong>tros<br />

secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural con sus servicios múltiples [...]. También<br />

t<strong>en</strong>emos adquirido el material para insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> A<strong>de</strong>muz un c<strong>en</strong>tro<br />

primario vigi<strong>la</strong>do, necesario para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong><br />

este rincón que es un conjunto <strong>de</strong> pueblos mo<strong>de</strong>stos, algo ais<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

483 Ferret, G. (1.931b).<br />

484 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

294


capital y que con éste resolvemos su problema sanitario casi por<br />

completo. Otro c<strong>en</strong>tro primario <strong>de</strong>seamos insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Alboraya, <strong>en</strong> el que<br />

especialm<strong>en</strong>te se at<strong>en</strong><strong>de</strong>rán los servicios <strong>de</strong> Puericultura e Higi<strong>en</strong>e<br />

esco<strong>la</strong>r, aprovechando <strong>la</strong> inmejorable disposición <strong>de</strong>l municipio que nos<br />

ha prometido un local construido ad hoc. Es nuestro propósito el poner<br />

<strong>en</strong> marcha un disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>en</strong> Cullera, <strong>en</strong> local cedido por el<br />

municipio, con material comprado por nosotros y que t<strong>en</strong>emos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> una mínima posibilidad económica para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r su sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

[...]” 485 .<br />

El criterio que guiaba a Tomás Peset, no era otro que el <strong>de</strong> crear <strong>en</strong> el<br />

conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> c<strong>en</strong>tros secundarios con los correspondi<strong>en</strong>tes primarios, y<br />

luego algunos c<strong>en</strong>tros primarios vigi<strong>la</strong>dos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> capital -<strong>en</strong> lugares<br />

cuyas características topográficas o <strong>de</strong> otra índole no permitiese asimi<strong>la</strong>rlos a un<br />

c<strong>en</strong>tro secundario- 486 . Las limitaciones económicas eran el fr<strong>en</strong>o más importante a<br />

este proyecto, que se p<strong>la</strong>nteó <strong>de</strong> manera progresiva, dando prioridad <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

creación e insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> servicios rurales, a aquellos c<strong>en</strong>tros que tuvies<strong>en</strong> un eco<br />

favorable <strong>en</strong> los municipios <strong>en</strong> el aspecto económico. El inspector <strong>provincia</strong>l hacía<br />

un l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to a todos los ayuntami<strong>en</strong>tos para que co<strong>la</strong>boras<strong>en</strong> con <strong>en</strong>tusiasmo con<br />

<strong>la</strong> aportación <strong>de</strong>l 1% <strong>de</strong> sus presupuestos, para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l. En el mapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia que se<br />

acompaña <strong>en</strong> el anexo I –material iconográfico-, queda resumido el proyecto<br />

organizativo p<strong>la</strong>nteado por su inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, con un c<strong>en</strong>tro terciario<br />

ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y tres c<strong>en</strong>tros secundarios ubicados <strong>en</strong> Gandía, Játiva y<br />

Sagunto, <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuales <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían algunos c<strong>en</strong>tros primarios.<br />

485 Peset Alexandre, T. (1933d: 188-192).<br />

486 Aunque el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />

sanidad coincidía <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos básicos con el p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Ginebra, cada<br />

<strong>provincia</strong> lo adaptó a sus particu<strong>la</strong>res características geográficas y a los recursos disponibles. En<br />

Val<strong>la</strong>dolid, Becares (1933), proponía asociar puestos <strong>de</strong> socorro <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia a los c<strong>en</strong>tros rurales<br />

primarios y secundarios. La <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Córdoba quedó dividida <strong>en</strong> tres sectores, <strong>en</strong> el norte se<br />

organizó un c<strong>en</strong>tro secundario y cinco primarios, el sector c<strong>en</strong>tro albergaba el c<strong>en</strong>tro terciario y cuatro<br />

c<strong>en</strong>tros primarios, y el sur con un c<strong>en</strong>tro secundario y nueve primarios (B<strong>en</strong>zo, 1933). Las<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro secundario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> Jaca, con 34.862 habitantes<br />

repartidos <strong>en</strong> 181 pueblos y una complicada orografía que dificultaba <strong>la</strong>s comunicaciones, hizo<br />

aconsejable organizar siete c<strong>en</strong>tros primarios <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l secundario (Pintor, 1933).<br />

295


Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l terciario, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los tres c<strong>en</strong>tros secundarios, habría c<strong>en</strong>tros<br />

primarios y c<strong>en</strong>tros primarios vigi<strong>la</strong>dos.<br />

4.3.2. Los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas guardaban una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia progresiva y asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong>spertó <strong>la</strong><br />

preocupación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s repercusiones <strong>de</strong>mográficas,<br />

económicas y morales que p<strong>la</strong>nteaban. La postura adoptada por los principales<br />

higi<strong>en</strong>istas <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to, tuvo un doble <strong>en</strong>foque que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taba a los que concedían a<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad un fuerte carácter moral 487 y aquellos otros para los que primaba sobre<br />

el carácter moral y el pecado individual, sus consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>mográficas y<br />

económicas. La solución que unos y otros p<strong>la</strong>nteaban al problema también fue<br />

difer<strong>en</strong>te pues, aunque el mo<strong>de</strong>lo epi<strong>de</strong>miológico asumido <strong>en</strong> ambos casos se c<strong>en</strong>tró<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> prostitución, sus posturas se dividieron <strong>en</strong>tre los prohibicionistas -partidarios<br />

por razones morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución como <strong>de</strong>lito- y los<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taristas, que utilizaban <strong>la</strong>s razones higiénicas para justificar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> prostitución. De esta manera, se mantuvo <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l ámbito<br />

higi<strong>en</strong>ista un <strong>de</strong>bate abierto, que progresivam<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>cantó <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarista 488 .<br />

487 La i<strong>de</strong>a que sobre <strong>la</strong> sífilis t<strong>en</strong>ía Pedro Felipe Mon<strong>la</strong>u (1862: 611), el higi<strong>en</strong>ista español más<br />

<strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, estaba asociada a <strong>la</strong>s prácticas sexuales ilegítimas, a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

limpieza y al abuso y los excesos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s práctica sexuales.<br />

488 Castejón Bolea, R. (1991).<br />

296


Así fue como se <strong>de</strong>sarrolló y empezó a ser aplicado a partir <strong>de</strong> 1860 <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes ciuda<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s, un sistema <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tolerancia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución para su mejor control moral, policial y sanitario, que consistía<br />

básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el empadronami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> periódica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

prostitutas. La prostitución no era sólo una cuestión <strong>sanitaria</strong> sino también un asunto<br />

policial y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> v<strong>en</strong>ía c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te asociada con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l<br />

or<strong>de</strong>n público 489 . Bajo este contexto, <strong>la</strong>s actuaciones se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> el control<br />

sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas y <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> llevar<strong>la</strong>s a cabo recayó sobre el<br />

nivel sanitario <strong>provincia</strong>l, que basó su actuación <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

salud periódicos a este colectivo <strong>de</strong> mujeres.<br />

Esta percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas adquirió un rumbo difer<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong> que a <strong>la</strong>s preocupaciones <strong>de</strong>mográficas, económicas y<br />

morales se unieron <strong>la</strong>s preocupaciones eug<strong>en</strong>ésicas y reg<strong>en</strong>eracionistas. Poco a poco<br />

empezó a hacer mel<strong>la</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l abolicionismo imperante <strong>en</strong> otros países<br />

europeos, que <strong>de</strong>nunciaba <strong>la</strong> ineficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación y su carácter<br />

discriminatorio con respecto a <strong>la</strong> mujer. Sin embargo, <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong>l impuesto a <strong>la</strong>s<br />

casas <strong>de</strong> prostitución como principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea no se<br />

produjo <strong>en</strong> España hasta <strong>la</strong> etapa republicana, mediante el Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong><br />

1932. Esto supuso <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> España al movimi<strong>en</strong>to abolicionista<br />

internacional, que abocó <strong>en</strong> <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos sobre control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prostitución <strong>en</strong> 1935.<br />

La incorporación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea<br />

conllevó un importante giro <strong>en</strong> su ori<strong>en</strong>tación, al poner <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

contro<strong>la</strong>r no sólo a <strong>la</strong>s prostitutas sino también a sus contactos, para po<strong>de</strong>r fr<strong>en</strong>ar <strong>la</strong><br />

ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> transmisión. Asimismo, <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como <strong>de</strong><br />

sociales llevaba asociada <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> sistematizar <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> información a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> estadísticas y <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> educación<br />

<strong>sanitaria</strong>, para mejorar los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y contribuir a su<br />

i<strong>de</strong>ntificación y prev<strong>en</strong>ción 490 .<br />

489 Guerreña, J.L., (1995).<br />

490 Entre <strong>la</strong>s medidas utilizadas para popu<strong>la</strong>rizar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas se<br />

hicieron frecu<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s confer<strong>en</strong>cias, carteles, folletos, así como <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> una pelícu<strong>la</strong><br />

297


En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea tuvo sus<br />

antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prostitución, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l gobierno civil. Así,<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l nuevo siglo <strong>en</strong>contramos dos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>provincia</strong>les<br />

<strong>de</strong>stinados al control sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas 491 , a <strong>la</strong>s cuales se obligaba a estar<br />

inscritas <strong>en</strong> un registro como requisito para po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r a los reconocimi<strong>en</strong>tos<br />

médicos periódicos. Las implicaciones morales y <strong>la</strong> hipocresía social al abordar el<br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, consi<strong>de</strong>rándo<strong>la</strong> como un vicio reprobable, quedaba<br />

expresado <strong>de</strong> manera común <strong>en</strong> el primer artículo <strong>de</strong> ambos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos “[…] no<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> manera alguna a autorizar <strong>la</strong> prostitución, vicio reprobado por <strong>la</strong> moral y<br />

<strong>la</strong> religión: el reprimir aquel<strong>la</strong>, el corregir <strong>en</strong> lo posible sus extravíos, el organizar,<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar y vigi<strong>la</strong>r médica y legalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s mujeres que se <strong>de</strong>dican a esta vida y<br />

el proteger <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>, evitando <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong>l mal v<strong>en</strong>éreo y sus fatales<br />

consecu<strong>en</strong>cias, es el único y exclusivo objeto [...]”. De esta manera, tanto <strong>la</strong>s amas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> mancebía como <strong>la</strong>s propias mujeres que prestaban servicio <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s,<br />

quedaban c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> cuatro categorías <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>bían abonar<br />

m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te una cuota <strong>de</strong> contribución para gastos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. Se trataba, por<br />

tanto, <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er contro<strong>la</strong>das a <strong>la</strong>s prostitutas <strong>en</strong> un registro policial, al tiempo que<br />

se vigi<strong>la</strong>ba su situación higiénica practicándoles exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> salud periódicos<br />

dirigidos a <strong>de</strong>tectar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, y <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> sífilis, y todo ello a costa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuotas que <strong>de</strong>bían pagar <strong>la</strong>s propias prostitutas. A cada mujer se le abría una<br />

cartil<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> el médico anotaba su estado <strong>de</strong> salud, docum<strong>en</strong>to que le era retirado<br />

<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> contraer alguna <strong>en</strong>fermedad v<strong>en</strong>érea, <strong>en</strong> cuyo caso se <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivaba para<br />

tratami<strong>en</strong>to al hospital <strong>provincia</strong>l.<br />

En el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre mujeres <strong>pública</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1879, <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> este sistema policial <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución como medida <strong>de</strong><br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong>l<br />

gobierno civil, bajo <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes directas <strong>de</strong> su secretario, qui<strong>en</strong> actuaba coordinando<br />

e<strong>la</strong>borada por el comité ejecutivo antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación con el título <strong>de</strong> “La<br />

terrible lección”, para ser difundida <strong>de</strong> manera gratuita por toda España. Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portil<strong>la</strong>, J.<br />

(1928).<br />

298


a los facultativos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos médicos y a los<br />

<strong>de</strong>más empleados. Éstos los integraban un inspector <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong>l<br />

servicio administrativo, un interv<strong>en</strong>tor, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> llevar los libros <strong>de</strong> registro <strong>de</strong><br />

cartil<strong>la</strong>s, matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> mujeres <strong>pública</strong>s, <strong>en</strong>trada y salida <strong>de</strong> caudales y cu<strong>en</strong>tas<br />

corri<strong>en</strong>tes. A<strong>de</strong>más el servicio contaba con los ce<strong>la</strong>dores, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

casas <strong>de</strong> prostitución y acompañar a los facultativos <strong>en</strong> los días <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to,<br />

recogi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s cartil<strong>la</strong>s que el médico mandase retirar para hacérse<strong>la</strong>s llegar al<br />

inspector. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre el personal también había un escribi<strong>en</strong>te y un or<strong>de</strong>nanza,<br />

a <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong>l inspector 492 .<br />

La llegada <strong>de</strong>l siglo XX no supuso inicialm<strong>en</strong>te cambio alguno <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, hasta <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 1910, que <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prostitución <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, bajo <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les<br />

<strong>de</strong> sanidad, creando un cuerpo <strong>de</strong> médicos con actuación gratuita <strong>en</strong> disp<strong>en</strong>sarios<br />

<strong>provincia</strong>les. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918 fue <strong>la</strong> que estableció<br />

<strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

v<strong>en</strong>éreo-sifilíticas, propiciando <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong><br />

oposiciones para dotar <strong>de</strong> personal técnico el mo<strong>de</strong>sto disp<strong>en</strong>sario situado <strong>en</strong> un local<br />

<strong>de</strong>l gobierno civil -al parecer una antigua cárcel- bajo <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y <strong>de</strong>stinado al reconocimi<strong>en</strong>to y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>stinados a este servicio, cuyo mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

seguía estando sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuotas aportadas por <strong>la</strong>s prostitutas, <strong>de</strong>terminaba<br />

que <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que era prestado se <strong>en</strong>contraran muy lejos <strong>de</strong> ser aceptables.<br />

A pesar <strong>de</strong> no recibir subv<strong>en</strong>ción alguna <strong>de</strong>l Estado, diputación ni ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad, <strong>en</strong> 1926 el inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, Arturo Cubells, consiguió que <strong>la</strong><br />

junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad tras<strong>la</strong>dase el disp<strong>en</strong>sario a un nuevo local <strong>en</strong> el número<br />

24 <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Quevedo. Las nuevas insta<strong>la</strong>ciones mejoraron <strong>en</strong> cierto modo <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y permitieron cambiar <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario,<br />

c<strong>en</strong>trada hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción exclusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices, a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

491<br />

El primero se <strong>de</strong>bió al <strong>en</strong>tonces gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> Cástor Ibáñez <strong>de</strong> Al<strong>de</strong>coa<br />

(Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, 1865) y el segundo se publicó si<strong>en</strong>do gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> Francisco José<br />

Camuño (Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, 1879).<br />

299


a hombres y mujeres <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral que necesitaran el servicio, y al suministro gratuito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> medicación:<br />

“[...] Para sost<strong>en</strong>er económicam<strong>en</strong>te este servicio sanitario, <strong>la</strong> Junta<br />

Provincial <strong>de</strong> Sanidad no disponía <strong>de</strong> más recursos que los obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, bi<strong>en</strong> escasos por cierto, lo que<br />

motivó que <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis no pudiera <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse durante varios años,<br />

como <strong>de</strong>seábamos el personal técnico. Por <strong>la</strong> honrada gestión<br />

administrativa <strong>de</strong> un ilustre Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad val<strong>en</strong>ciano,<br />

el Dr. D. Arturo Cubells y por el sacrificio <strong>de</strong>l personal técnico y<br />

subalterno, que percibimos durante 8 años una mezquina gratificación,<br />

pudo <strong>la</strong> Junta <strong>en</strong> 1926 insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> Quevedo, núm. 24, un nuevo<br />

Disp<strong>en</strong>sario, int<strong>en</strong>sificándose el tratami<strong>en</strong>to, ampliándose a los hombres<br />

y a cuantas mujeres lo solicitaban, limitado <strong>en</strong> años anteriores a <strong>la</strong>s<br />

meretrices, proporcionando gratuitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s medicaciones ars<strong>en</strong>ical,<br />

mercurial, bismútica, vacunas, etc., sin subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado,<br />

Diputación ni Ayuntami<strong>en</strong>to [...]” 493 .<br />

A finales <strong>de</strong> los años veinte se vivía ya <strong>en</strong> España una necesidad imperiosa <strong>de</strong><br />

reori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea y <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>r<strong>la</strong> <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, <strong>de</strong><br />

manera que <strong>en</strong> 1929 se creó una comisión para redactar <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> una nueva<br />

legis<strong>la</strong>ción. A <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos sobre <strong>la</strong>s tres <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

v<strong>en</strong>éreas más frecu<strong>en</strong>tes -chancro b<strong>la</strong>ndo, sífilis y gonococia-, se ponía <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho<br />

el valor profiláctico <strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas. El corto<br />

período <strong>de</strong> incubación <strong>de</strong>l chancro b<strong>la</strong>ndo permitiría que 24 o 48 horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

haber verificado un reconocimi<strong>en</strong>to sanitario “t<strong>en</strong>ga una prostituta sembrados sus<br />

g<strong>en</strong>itales <strong>de</strong> chancros v<strong>en</strong>éreos contagiosos” 494 . El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> sífilis resultaba<br />

justam<strong>en</strong>te al contrario, su prolongado período <strong>de</strong> incubación que era <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 20 días<br />

a varios meses, podía <strong>de</strong>terminar que a una mujer infectada, y por tanto con<br />

capacidad <strong>de</strong> contagiar, se le expidiese un certificado sanitario acreditando su bu<strong>en</strong><br />

492 Artículos 44 a 61 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Especial sobre <strong>la</strong>s mujeres <strong>pública</strong>s <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1879.<br />

493 Aubán, M., (1933: 164-168).<br />

494 Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portil<strong>la</strong>, J. (1929).<br />

300


estado <strong>de</strong> salud. En <strong>de</strong>finitiva, se hacía necesario buscar estrategias difer<strong>en</strong>tes al<br />

teórico control sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución, para abordar <strong>de</strong> una manera seria <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. Esta necesidad <strong>la</strong> vio c<strong>la</strong>ra Marcelino Pascua a su<br />

llegada a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1931, qui<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea hacia <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> tres objetivos: <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prostitución reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada, el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to por el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y el tratami<strong>en</strong>to obligatorio <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s 495 .<br />

El disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad<br />

Este disp<strong>en</strong>sario, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle Quevedo, estaba organizado <strong>en</strong> dos<br />

consultas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se ocuparon <strong>en</strong> un principio Manuel Aubán y Mauro Guillén<br />

-éste falleció <strong>en</strong> 1931-, a qui<strong>en</strong>es suplían <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong>fermedad los<br />

supernumerarios interinos Ramón Pascual y Emilio Ber<strong>en</strong>guer. Al parecer, el local<br />

<strong>en</strong> el que se hal<strong>la</strong>ba situado, aunque había mejorado respecto al que le precedió,<br />

también adolecía <strong>de</strong> condiciones higiénicas y distaba mucho <strong>de</strong> reunir los requisitos<br />

para prestar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que se esperaba <strong>de</strong> un disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo. Si el anterior<br />

local <strong>de</strong>l gobierno civil había sido una antigua cárcel, éste había correspondido a un<br />

antiguo almacén <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, inmediato a unas cuadras, que fue cedido a<br />

<strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad. El testimonio <strong>de</strong> Manuel Aubán pone <strong>de</strong> manifiesto<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>plorables condiciones a <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>contraba sometido este disp<strong>en</strong>sario<br />

<strong>provincia</strong>l:<br />

“[...] A reconocimi<strong>en</strong>to y tratami<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>stina <strong>la</strong> única habitación<br />

disponible a tal fin, que es interior, sin más luz que <strong>la</strong> que p<strong>en</strong>etra por un<br />

estrecho y alto patio, precisando emplear luz artificial a toda hora para<br />

po<strong>de</strong>r trabajar. En el patio aludido se ha improvisado una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que es imposible permanecer <strong>en</strong> invierno. Por ser p<strong>la</strong>nta baja, el<br />

local es húmedo, y más todavía por <strong>la</strong> circunstancia <strong>de</strong> que por <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong>l edificio, p<strong>en</strong>etra el agua <strong>de</strong> lluvia que inunda <strong>la</strong>s<br />

habitaciones. El frío húmedo excesivo perjudica <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l personal que<br />

495 Así lo expresó Pascua <strong>en</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia sobre el tema “Prostitución, abolicionismo y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

v<strong>en</strong>éreas” que dio <strong>en</strong> el salón teatro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong>l Pueblo <strong>de</strong> Madrid, organizado por <strong>la</strong>s juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s<br />

301


presta servicio <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario y <strong>de</strong>l que acu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> consulta. No<br />

disponemos <strong>de</strong> más calefacción que <strong>la</strong> proporcionada por dos caloríferos<br />

eléctricos <strong>de</strong> soporte [...]” 496 .<br />

Tras este testimonio <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia, Aubán solicitaba <strong>la</strong> c<strong>la</strong>usura <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario<br />

a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, calificándolo <strong>de</strong> un establecimi<strong>en</strong>to<br />

indigno <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, y proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> dos nuevos disp<strong>en</strong>sarios para<br />

satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera capital <strong>de</strong> España. La insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos<br />

públicos <strong>de</strong>dicada al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio, también se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s escasas retribuciones asignadas a los profesionales que se hacían cargo <strong>de</strong> él,<br />

qui<strong>en</strong>es a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse mal remunerados por su trabajo, criticaban el hecho <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> disp<strong>en</strong>sación gratuita <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos se hiciera a costa <strong>de</strong> percibir ellos<br />

una asignación inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los profesionales que ejercían <strong>en</strong> otros disp<strong>en</strong>sarios<br />

oficiales:<br />

“[...] Debemos hacer constar, para conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todos, que <strong>en</strong> el<br />

disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia no<br />

sólo se asiste gratuitam<strong>en</strong>te a cuantos hombres y mujeres lo solicitan,<br />

sino que se les proporciona igualm<strong>en</strong>te los medicam<strong>en</strong>tos necesarios que<br />

importan varios miles <strong>de</strong> pesetas anualm<strong>en</strong>te, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasa<br />

protección económica <strong>de</strong>l Estado y nu<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s oficiales a ello<br />

obligadas por <strong>la</strong>s disposiciones vig<strong>en</strong>tes. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

disp<strong>en</strong>sarios oficiales antiv<strong>en</strong>éreos se hace comprar los medicam<strong>en</strong>tos a<br />

los <strong>en</strong>fermos. Con el presupuesto actual <strong>de</strong> ingresos y gastos pue<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia hacerse lo anteriorm<strong>en</strong>te expuesto, gracias al sacrificio<br />

económico <strong>de</strong>l personal técnico adscrito al disp<strong>en</strong>sario, que disfruta <strong>de</strong><br />

una remuneración inferior a <strong>la</strong> percibida por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> sus<br />

compañeros <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> España [...]” 497 .<br />

Las funciones <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario quedaban resumidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes 498 :<br />

socialistas. Pascua, M. (1932b).<br />

496 Aubán, M.; Guillén, M. (1931).<br />

497 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

498 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

302


Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices inscritas <strong>en</strong> el gobierno civil. Al<br />

parecer, aunque ésta seguía si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor principal <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario,<br />

<strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te arcaica que regía <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, impedía que los resultados obt<strong>en</strong>idos fueran efectivos.<br />

Así, <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia se exigía a <strong>la</strong>s mujeres t<strong>en</strong>er más <strong>de</strong> 23 años para<br />

po<strong>de</strong>r ejercer <strong>la</strong> prostitución oficialm<strong>en</strong>te y, por consigui<strong>en</strong>te, para<br />

t<strong>en</strong>er acceso a los reconocimi<strong>en</strong>tos sanitarios. Sin embargo, <strong>la</strong><br />

imposibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> policía gubernativa evitara que el grupo <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 23 años que se <strong>de</strong>dicaban a <strong>la</strong> prostitución lo hicies<strong>en</strong>,<br />

<strong>de</strong>terminaba que este amplio grupo <strong>de</strong> mujeres quedara <strong>de</strong>sprotegido<br />

<strong>sanitaria</strong>m<strong>en</strong>te.<br />

Hospitalización <strong>de</strong> meretrices afectas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. El<br />

ingreso <strong>en</strong> el hospital <strong>provincia</strong>l se hacía únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquellos<br />

casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferma no respondía al tratami<strong>en</strong>to suministrado <strong>en</strong><br />

el disp<strong>en</strong>sario.<br />

Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> meretrices afectadas por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas.<br />

Aunque <strong>la</strong> sífilis, gonococcia y el chancro v<strong>en</strong>éreo constituían <strong>la</strong><br />

parte más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial, también se at<strong>en</strong>dían<br />

paci<strong>en</strong>tes con papilomas g<strong>en</strong>itales, molusco contagioso, sarna,<br />

pediculosis, intertrigos, herpes...<br />

Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos. La asist<strong>en</strong>cia a hombres y mujeres<br />

<strong>en</strong>fermos, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices, se realizaba por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> consulta que at<strong>en</strong>dían Fernán<strong>de</strong>z Medina <strong>de</strong> 17 a 19 horas, y<br />

Mauro Guillén a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 19 horas.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>m<strong>en</strong>table situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>contraba el disp<strong>en</strong>sario y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s limitaciones que ello suponía para un a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea,<br />

hubo <strong>de</strong> llegar el año 1932 para que <strong>la</strong> situación <strong>en</strong>contrara visos <strong>de</strong> solución. Y fue<br />

precisam<strong>en</strong>te gracias a <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos factores coinci<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el tiempo, por<br />

un <strong>la</strong>do <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea que suprimía el impuesto a <strong>la</strong><br />

prostitución y pasaba a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong>l estado, y por otro <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />

mostrada por el recién llegado inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad a Val<strong>en</strong>cia, Tomás<br />

303


Peset Alexandre 499 . Éste compr<strong>en</strong>dió inmediatam<strong>en</strong>te que el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle<br />

Quevedo, ni por sus <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes insta<strong>la</strong>ciones, ni por su situación, podía cumplir<br />

<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te sus fines. Su dilig<strong>en</strong>te gestión hizo posible que <strong>en</strong> un año, no<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se tras<strong>la</strong>dase este disp<strong>en</strong>sario a unas nuevas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> el número 26<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, sino que a<strong>de</strong>más estableció uno nuevo <strong>en</strong> los locales <strong>de</strong>l recién<br />

inaugurado instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

El disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r<br />

Éste ocupaba <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja <strong>de</strong> una casa <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te construcción y, aunque su<br />

situación resultaba próxima a <strong>la</strong> barriada <strong>de</strong> máxima prostitución, el l<strong>la</strong>mado “barrio<br />

chino”, no lo era a su foco principal. En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Manuel Aubán, qui<strong>en</strong> compartía<br />

con González Rey <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario“[...] No se trata <strong>de</strong> un disp<strong>en</strong>sario<br />

mo<strong>de</strong>lo, pues eso no pue<strong>de</strong> lograrse mas que cuando se construye <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta o se<br />

dispone <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>te subv<strong>en</strong>ción oficial para sufragar el alquiler <strong>de</strong> un espacioso<br />

local, y <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te el presupuesto oficial <strong>de</strong>l Estado para <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea<br />

<strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia es muy reducido y <strong>la</strong> diputación y ayuntami<strong>en</strong>to, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

disposiciones vig<strong>en</strong>tes, no presta <strong>la</strong> ayuda económica que le correspon<strong>de</strong> [...]” 500 .<br />

El local disponía <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, integrados por una sa<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> espera, un local para <strong>la</strong>vados uretro-vesicales, otro para diatermia y electroterapia,<br />

otro para curas, otro para reconocimi<strong>en</strong>tos y esterilización, otro para <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong>l<br />

médico y un mo<strong>de</strong>sto <strong>la</strong>boratorio para investigaciones <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia con<br />

ultramicroscopio.<br />

Con motivo <strong>de</strong>l tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario a <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, se increm<strong>en</strong>tó<br />

sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tal y mobiliario, lo cual contribuyó<br />

notablem<strong>en</strong>te a favorecer <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor médico-social que t<strong>en</strong>ían asignada estos<br />

establecimi<strong>en</strong>tos sanitarios. De esta forma, Manuel Aubán y González Rey,<br />

499 La Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930 ya había establecido <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

antiv<strong>en</strong>érea, fundam<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este servicio bajo los presupuestos <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong><br />

provisión <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos -clínicos y bacteriólogos- específicas para <strong>la</strong> lucha oficial antiv<strong>en</strong>érea,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, así como <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> los métodos terapéuticos<br />

utilizados <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios. Finalm<strong>en</strong>te, el Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932 suprimía el impuesto a <strong>la</strong>s<br />

casas <strong>de</strong> prostitución, <strong>en</strong> el cual <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te durante tanto tiempo se habían sust<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s<br />

insufici<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas.<br />

500 Auban, F. (1933: 166).<br />

304


auxiliados por los practicantes Alberto Buchón y Daniel Navarro, at<strong>en</strong>dían<br />

diariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> consulta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 18 y <strong>la</strong>s 21 horas, completam<strong>en</strong>te gratuita, a cuantos<br />

<strong>en</strong>fermos y <strong>en</strong>fermas lo solicitas<strong>en</strong>.<br />

La mejor dotación <strong>de</strong> espacio y <strong>de</strong> recursos materiales, unida a los<br />

importantes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación para <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

antiv<strong>en</strong>érea ocurridos a principios <strong>de</strong> los años treinta 501 , empezaron a reflejarse <strong>en</strong> un<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l. El cese <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía gubernativa sobre <strong>la</strong> prostitución -ésta t<strong>en</strong>ía una oficina <strong>en</strong><br />

el disp<strong>en</strong>sario funcionando a <strong>la</strong>s mismas horas que <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> mujeres-, favoreció<br />

<strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 23 años, <strong>de</strong>l mismo modo que resultó<br />

favorable el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias a <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r y su separación <strong>de</strong>l foco<br />

máximo <strong>de</strong> prostitución don<strong>de</strong> se hal<strong>la</strong>ba previam<strong>en</strong>te. En Val<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> 1932<br />

el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> meretrices se convirtió <strong>en</strong> voluntario y <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> expedirse<br />

certificados sanitarios, ante el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su inutilidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. La comparación <strong>en</strong>tre el número<br />

<strong>de</strong> primeras consultas -paci<strong>en</strong>tes nuevas- at<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 1926 y 1932, respecto a <strong>la</strong>s<br />

primeras visitas realizadas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933, pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia los b<strong>en</strong>eficios<br />

com<strong>en</strong>tados y su repercusión sobre el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario<br />

antiv<strong>en</strong>éreo <strong>provincia</strong>l. Así vemos como <strong>en</strong> sólo el año 1933, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

nuevos superó <strong>en</strong> todas <strong>la</strong> patologías at<strong>en</strong>didas a los que se habían at<strong>en</strong>dido <strong>de</strong><br />

manera acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el set<strong>en</strong>io compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1926 y 1932 502 :<br />

501 La llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l primer gobierno republicano, supuso un cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación radical para<br />

<strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> asumir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer presupuesto <strong>de</strong> sanidad <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s<br />

necesarias para sufragar sus gastos, hubo cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación. En <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia<br />

que pronunció Marcelino Pascua <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 1932 <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong>l Pueblo <strong>de</strong> Madrid, puso <strong>de</strong><br />

manifiesto <strong>la</strong>s razones <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución y <strong>la</strong> significación moral <strong>de</strong> su triunfo<br />

<strong>en</strong> España, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> establecer una responsabilidad equival<strong>en</strong>te para el hombre o<br />

<strong>la</strong> mujer que transmitiera una <strong>en</strong>fermedad v<strong>en</strong>érea. Pascua, M. (1932b: 1274-1275).<br />

502 Aubán, F. (1933: 167).<br />

305


Tab<strong>la</strong> XXVI<br />

Primeras consultas at<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario Antiv<strong>en</strong>éreo Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia (1926-1933)<br />

Año Sífilis Bl<strong>en</strong>orragia<br />

Chancro<br />

v<strong>en</strong>éreo Parav<strong>en</strong>éreas Otras Total<br />

1926-1932 83 24 12 28 13 160<br />

1933 147 34 27 97 80 385<br />

Total 230 58 39 125 93 545<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antiv<strong>en</strong>éreo Provincial.<br />

La tarea <strong>de</strong> los médicos clínicos <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario también com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> esta<br />

etapa a verse complem<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l bacteriólogo Ramón Vi<strong>la</strong> Barberá <strong>en</strong> el<br />

<strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l propio disp<strong>en</strong>sario. Pero <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> dotación inicial <strong>de</strong> algunos<br />

recursos, condicionaba <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología <strong>de</strong>l instituto<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> para po<strong>de</strong>r llevar a cabo <strong>de</strong>terminados estudios, como era el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones ultramicroscópicas. La estadística pres<strong>en</strong>tada por Vi<strong>la</strong><br />

Barberá <strong>en</strong> el año 1933 da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong> actuación llevado a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

<strong>la</strong>boratorio que dirigía 503 :<br />

• Serodiagnósticos <strong>de</strong> sífilis <strong>en</strong> sangre por triple reacción <strong>de</strong><br />

Wassermann, Kahn y Meinicke:<br />

1.929 (<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s resultaron 209 positivas y 434 negativas).<br />

• Serodiagnósticos <strong>en</strong> líquido cerebro-espinal por exam<strong>en</strong> citológico,<br />

reacciones globulínicas, <strong>de</strong> Wassermann y Meinicke, y curvas<br />

coloidales:<br />

15 casos positivos, 15 casos negativos.<br />

• Gonodiagnósticos <strong>en</strong> exudados uretrales y útero-vaginales por frotis:<br />

101 casos positivos, 123 casos negativos.<br />

• Otros trabajos no registrados y realizados ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te:<br />

Investigaciones químicas, citológicas y bacteriolópgicas <strong>en</strong> orinas,<br />

frotis <strong>de</strong> exudados ulcerosos y chancrosos, preparación <strong>de</strong> antíg<strong>en</strong>o<br />

Frey para <strong>de</strong>rmorreacciones <strong>en</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

linfogranulomatosis inguinal <strong>de</strong> Nico<strong>la</strong>s y Favre.<br />

306


La aceptación y el reconocimi<strong>en</strong>to social <strong>de</strong>l importante papel que empezaba<br />

a <strong>de</strong>sempeñar el disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo, como institución <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas, y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como contro<strong>la</strong>dor sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prostitución, se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el modo como accedían al servicio los<br />

usuarios. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria correspondi<strong>en</strong>te al segundo semestre <strong>de</strong> 1933, primeros<br />

meses <strong>de</strong> su funcionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, Ramón<br />

González Rey seña<strong>la</strong>ba que, <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos examinados, 360 conocieron el<br />

disp<strong>en</strong>sario por refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> amigos, 10 acudieron por investigación familiar, 4 por<br />

consejos <strong>de</strong> prostitutas, 6 fueron <strong>en</strong>viados por médicos particu<strong>la</strong>res, 8 por el<br />

disp<strong>en</strong>sario antituberculoso c<strong>en</strong>tral, 15 habían conocido el disp<strong>en</strong>sario a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propaganda cinematográfica, y uno por los carteles 504 .<br />

El disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

El cierre <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Quevedo y su tras<strong>la</strong>do al nuevo local <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, coincidió también con <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> un nuevo disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> el<br />

segundo trimestre <strong>de</strong> 1933, ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l recién inaugurado<br />

edificio <strong>de</strong>l IPHV <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro. De él se hizo cargo Manuel González<br />

Medina, qui<strong>en</strong> estructuró el servicio <strong>en</strong> una sección <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreosifilíticas,<br />

a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>dicó para su diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> los<br />

lunes, miércoles y viernes <strong>de</strong> 6 a 9 <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche, y otra <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel<br />

infecto-contagiosas, con el objeto <strong>de</strong> atraer a los <strong>en</strong>fermos v<strong>en</strong>éreos vergonzosos,<br />

incapaces <strong>de</strong> acudir a una consulta antiv<strong>en</strong>érea por su nombre. Del mismo modo, <strong>la</strong><br />

insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l nuevo disp<strong>en</strong>sario alejado <strong>de</strong> los barrios <strong>de</strong> prostitución, permitía<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea al foco infeccioso aj<strong>en</strong>o a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución,<br />

integrado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por <strong>en</strong>fermas <strong>de</strong> sífilis conyugal y por <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong><br />

ambos sexos afectos <strong>de</strong> sífilis congénita. Ambos colectivos siempre se habían<br />

resistido a acudir al disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vado <strong>en</strong> el barrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución 505 .<br />

503 Vi<strong>la</strong> Barberá, R. (1933: 173).<br />

504 González Rey, R. (1933: 170-172).<br />

505 González Medina, M. (1933: 174-180).<br />

307


El local <strong>de</strong>stinado a este servicio constaba <strong>de</strong> tres habitaciones, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales se hal<strong>la</strong>ba subdividida, con separación <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, <strong>en</strong> tres pequeñas: una para<br />

inyecciones y curas, otra para terapéutica física y otra para tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

bl<strong>en</strong>orragia con los <strong>la</strong>vados. Carecía <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio propio, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do para los<br />

estudios bacteriológicos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l IPHV. Tras un año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to,<br />

González Medina reivindicaba mayores recursos y mayor espacio para conseguir un<br />

a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l servicio:<br />

“[…] El Disp<strong>en</strong>sario carece <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio propio y <strong>de</strong> médico <strong>de</strong>l<br />

mismo. La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> análisis es tan int<strong>en</strong>sa como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

casuística <strong>de</strong>l año, que creemos que precisa <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong><br />

médico <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> este disp<strong>en</strong>sario, ya que el hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa<br />

<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> análisis que lleva el médico bacteriólogo <strong>de</strong>l Instituto nos limita<br />

forzosam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones analíticas complem<strong>en</strong>tarias. En un<br />

año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to, hemos podido ver que resulta pequeño el espacio<br />

<strong>de</strong>stinado a este servicio. Una separación <strong>de</strong> sexos, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r otros<br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, como investigación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

contagio, conexión real con los servicios <strong>de</strong> Puericultura, Sifilocomio, lo<br />

consi<strong>de</strong>ramos factible <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo Instituto y esperamos t<strong>en</strong>er estas<br />

mejoras, ya que el propio Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad ha iniciado <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> estos servicios […]” 506 .<br />

La estadística <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> este disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> su primer año <strong>de</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to, permite evi<strong>de</strong>nciar <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias sufridas por <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia hasta 1932, <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos específicos para <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea<br />

<strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> prostitución. Así vemos cómo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933<br />

sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong>l IPHV se at<strong>en</strong>dieron 1.170 primeras<br />

consultas, a un promedio aproximado <strong>de</strong> 100 nuevos paci<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>suales. Si esto se<br />

compara con los nuevos casos at<strong>en</strong>didos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l mismo período <strong>en</strong> el<br />

disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, que fueron 385, po<strong>de</strong>mos hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l<br />

importante papel que asumió el nuevo servicio <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

506 Ibí<strong>de</strong>m, 175.<br />

308


v<strong>en</strong>éreas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. El número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> sífilis diagnosticados<br />

asc<strong>en</strong>dió a 103, el <strong>de</strong> chancros v<strong>en</strong>éreos a 144, y los linfogranulomas inguinales<br />

asc<strong>en</strong>dieron a 9 casos.<br />

En sintonía con <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> actuación común a todas <strong>la</strong>s luchas <strong>sanitaria</strong>s<br />

promovida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> educación<br />

<strong>sanitaria</strong> sobre estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, tanto a profesionales sanitarios como a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral ocupaba un importante lugar. En este s<strong>en</strong>tido, el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong>l<br />

IPHV, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933 com<strong>en</strong>zó a realizar algunas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> propaganda y <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza a estudiantes y médicos. Entre <strong>la</strong>s primeras, <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong><br />

“La Terrible lección” pret<strong>en</strong>día s<strong>en</strong>sibilizar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección y control temprano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas. En<br />

cuanto a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, ésta se ori<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> primer lugar hacia los estudiantes <strong>de</strong> sexto<br />

curso <strong>de</strong> medicina, que realizaban prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario, y <strong>en</strong><br />

segundo lugar hacia los médicos rurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, mediante <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

cursillos tute<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario, que se iniciaron <strong>en</strong> 1933 y continuaron <strong>en</strong><br />

1934 507 . Se trataba <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilizar y responsabilizar a los médicos que ejercían <strong>en</strong> el<br />

medio rural, <strong>de</strong> su <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea, no sólo hacia una oferta<br />

terapéutica apropiada, sino que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>bían contribuir a acabar con <strong>la</strong> ignorancia<br />

exist<strong>en</strong>te alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, actuando <strong>de</strong> educadores <strong>de</strong> sus<br />

conciudadanos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias a su cargo.<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> este c<strong>en</strong>tro <strong>provincia</strong>l permite subrayar el<br />

carácter más bi<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección y diagnóstico <strong>de</strong> nuevos casos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos sobre su papel como c<strong>en</strong>tros<br />

terapéuticos, máxime si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> dudosa eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terapias <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to.<br />

Los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y el control sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución también habían sido objeto<br />

<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas municipales <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />

pueblos más pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l<br />

309


noveci<strong>en</strong>tos. No obstante, con anterioridad a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios<br />

antiv<strong>en</strong>éreos, exist<strong>en</strong> testimonios sobre <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>tos médicos a<br />

<strong>la</strong>s prostitutas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propias casas <strong>de</strong> prostitución, por parte <strong>de</strong> los médicos<br />

municipales ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía algunos años. Este era el caso <strong>de</strong> Alcira 508 , o el <strong>de</strong><br />

Gandía, don<strong>de</strong>:<br />

“[...] Por los antece<strong>de</strong>ntes que hemos recogido <strong>en</strong> nuestro archivo<br />

municipal, el servicio <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea data <strong>en</strong> su orig<strong>en</strong><br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l año 1909. En esta fecha presta el servicio un médico<br />

municipal, cuya misión se reduce a reconocer <strong>la</strong>s pupi<strong>la</strong>s <strong>en</strong> sus<br />

respectivos domicilios, si<strong>en</strong>do los honorarios a cargo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s mismas y<br />

por visita [...]” 509 .<br />

507 La publicidad sobre su realización aparecía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1934a).<br />

508 Torres Colomer (1933: 181-182).<br />

509 Pérez Abad, F., (1933: 183-184).<br />

310


Del mismo modo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Játiva también se realizaban<br />

reconocimi<strong>en</strong>tos médicos <strong>en</strong> los propios domicilios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prostitutas, hasta que <strong>en</strong><br />

1920 y a propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se médica por el importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stinó un local para el control<br />

sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución. Este servicio, respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> 1918,<br />

se constituyó sigui<strong>en</strong>do los mismos p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos que los <strong>de</strong>scritos para <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, se trataba <strong>de</strong> crear registros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices, a <strong>la</strong>s que se dotaba <strong>de</strong> una<br />

cartil<strong>la</strong> <strong>sanitaria</strong> que era cumplim<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> cada revisión realizada por el médico<br />

municipal <strong>en</strong> este caso. La junta municipal <strong>de</strong> sanidad era <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong><br />

administrar los fondos recaudados a <strong>la</strong>s prostitutas por los servicios sanitarios, los<br />

cuales <strong>de</strong>bían sufragar los gastos <strong>de</strong>l médico, un practicante, material y limpieza <strong>de</strong>l<br />

disp<strong>en</strong>sario 510 . En el caso <strong>de</strong> Gandía, su junta municipal <strong>de</strong> sanidad aprobó un<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución el 28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1926 511 y el 10 <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1929, el inspector <strong>provincia</strong>l Miguel Trallero, inauguró el local para<br />

disp<strong>en</strong>sario costeado por el ayuntami<strong>en</strong>to y dotado con material adquirido por medio<br />

<strong>de</strong> rifas, funciones b<strong>en</strong>éficas y suscripciones popu<strong>la</strong>res. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to el<br />

servicio se mantuvo por <strong>la</strong> cuota <strong>de</strong> 75 pesetas m<strong>en</strong>suales que abonaban <strong>la</strong>s dueñas<br />

<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes prostíbulos 512 .<br />

Al hacerse cargo el Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea <strong>en</strong> 1932, los c<strong>en</strong>tros que <strong>en</strong><br />

el medio rural se habían estado haci<strong>en</strong>do cargo <strong>de</strong>l control sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prostitución, se convirtieron <strong>en</strong> disp<strong>en</strong>sarios oficiales antiv<strong>en</strong>éreos. En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, esta situación se dio <strong>en</strong> Alcira, Sueca, Gandía y Játiva, y a partir <strong>de</strong><br />

1933 también se inauguró un disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> Sagunto 513 . Este paso <strong>de</strong>terminó un<br />

cambio cualitativo importante <strong>de</strong> sus funciones, al pasar <strong>de</strong> ser meros reconocedores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s meretrices, a hacerse cargo <strong>de</strong> una profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea que compr<strong>en</strong>día no<br />

sólo el diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to gratuitos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermas y <strong>en</strong>fermos, sino que a<strong>de</strong>más<br />

pret<strong>en</strong>día <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> contagio y contemp<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre sus objetivos<br />

mejorar <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> propaganda. La<br />

510 Sanz, E., (1933: 185-187).<br />

511 Alemany i García, S.; Casanova i Miret, V., (1997: 199-207).<br />

512 Pérez Abad (1933: 183).<br />

513 A propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, con fecha 27 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1933, se crearon 32<br />

disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos, uno <strong>de</strong> los cuales fue el <strong>de</strong> Sagunto. Disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos (1933).<br />

311


estadísticas pres<strong>en</strong>tadas por estos c<strong>en</strong>tros a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933, aparecieron publicadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e dando una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que<br />

llevaban a cabo 514 :<br />

Como pue<strong>de</strong> comprobarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> XXVII, aunque <strong>la</strong> actividad a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong> 1933 <strong>en</strong> estos c<strong>en</strong>tros fue mo<strong>de</strong>sta y todavía el grueso <strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos se<br />

c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el sexo fem<strong>en</strong>ino, el esfuerzo por <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prostitución com<strong>en</strong>zaba a hacerse evi<strong>de</strong>nte y los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos<br />

empezaban a ser los refer<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a estas<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, con una mayor eficacia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actuaciones diagnósticas y prev<strong>en</strong>tivas<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s terapéuticas. No cabe duda <strong>de</strong> que su situación era mejorable, pues<br />

carecían <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio propio -<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l IPHV - y sus<br />

limitaciones <strong>de</strong> recursos les impedían poner <strong>en</strong> práctica algunos <strong>de</strong> los métodos<br />

terapéuticos <strong>en</strong> boga, tales como <strong>la</strong> electroterapia o <strong>la</strong> diatermia.<br />

514 Ernesto Sanz, Francisco Granell, Torres Colomer y Fernando Pérez Abad, como responsables <strong>de</strong><br />

los disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> Játiva, Sueca, Alcira y Gandía, firmaban estas memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística anual.<br />

Disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos (1934).<br />

312


Tab<strong>la</strong> XXVII<br />

Estadística <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />

Actividad Játiva Sueca Alcira Gandía<br />

Reconocimi<strong>en</strong>tos<br />

2.528 134 2.822 2.451<br />

Hombres 134 100 213 19<br />

Mujeres 2.394 34 2.609 2.432<br />

Morbilidad <strong>en</strong> hombres<br />

Sífilis <strong>de</strong> meses anteriores 75 39 24 7<br />

Sífilis primeras visitas 48 46 19 11<br />

Bl<strong>en</strong>orragias anteriores 6 22 8 2<br />

Bl<strong>en</strong>orragias primeras visitas 3 27 9 8<br />

Chancros v<strong>en</strong>éreos anteriores 1 8 2<br />

Chancros v<strong>en</strong>éreos primeras 12 4 1<br />

Parav<strong>en</strong>éreas anteriores 4 2<br />

Parav<strong>en</strong>éreas primeras visitas 6 1<br />

Otras <strong>en</strong>f. <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel anteriores 2 1<br />

Otras <strong>en</strong>f. <strong>de</strong> <strong>la</strong> piel primeras 4 3<br />

Morbilidad <strong>en</strong> mujeres<br />

Sífilis <strong>de</strong> meses anteriores 21 6 50 9<br />

Sífilis primeras visitas 6 19 50 9<br />

Bl<strong>en</strong>orragias anteriores 1 3 3 10<br />

Bl<strong>en</strong>orragias primeras visitas 9 6 28<br />

Chancros v<strong>en</strong>éreos anteriores<br />

Chancros v<strong>en</strong>éreos primeras 3 1 6<br />

Parav<strong>en</strong>éreas anteriores 3 2 1<br />

Parav<strong>en</strong>éreas primeras visitas 1 5 10<br />

Otras <strong>en</strong>f.<strong>de</strong> <strong>la</strong> piel anteriores 2<br />

Otras <strong>en</strong>f.<strong>de</strong> <strong>la</strong> piel primeras 6 1<br />

Tratami<strong>en</strong>tos realizados<br />

Operaciones 1 22 1<br />

Curas locales 27 170 88 520<br />

Electroterapia, diatermia, etc.<br />

Inyecciones subcutáneas o<br />

intramuscu<strong>la</strong>res<br />

438 228 258 141<br />

Inyecciones intrav<strong>en</strong>osas 204 293 187 73<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas publicadas <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1934.<br />

Una vez consolidada <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l IPHV como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> para toda <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, el proyecto <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> varios<br />

c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se convirtió <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

313


principal prioridad <strong>de</strong> Tomás Peset, como estrategia para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />

rural. La i<strong>de</strong>a era reunir <strong>en</strong> un mismo c<strong>en</strong>tro varios servicios, o lo que es lo mismo,<br />

crear un polidisp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> el que se at<strong>en</strong>dies<strong>en</strong> los problemas <strong>de</strong> salud objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes luchas <strong>sanitaria</strong>s 515 . De esta forma, se p<strong>la</strong>nteó que los disp<strong>en</strong>sarios<br />

antiv<strong>en</strong>éreos pasaran a formar parte <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro secundario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, con <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja<br />

<strong>de</strong>l mayor anonimato <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes especialistas <strong>en</strong> el<br />

propio c<strong>en</strong>tro, incluy<strong>en</strong>do un <strong>la</strong>boratorio 516 . Con esta organización, <strong>la</strong> lucha<br />

antiv<strong>en</strong>érea se veía favorecida pues “[…]En nuestros disp<strong>en</strong>sarios trataremos<br />

<strong>en</strong>fermos, se pue<strong>de</strong>n vigi<strong>la</strong>r <strong>sanitaria</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s prostitutas tratándo<strong>la</strong>s si lo precisan,<br />

atacaremos y lucharemos contra <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad, indagaremos para tratar <strong>la</strong>s<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contagio, haremos profi<strong>la</strong>xis <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>remos <strong>la</strong> máxima<br />

<strong>la</strong>bor educativa, no ya sólo <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos más o m<strong>en</strong>os ignorantes, sino <strong>de</strong> aquellos<br />

compañeros y futuros médicos que t<strong>en</strong>gan todavía una concepción arcaica <strong>de</strong> este<br />

problema social […]” 517 .<br />

En 1934 se hal<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> construcción los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> Játiva y Sagunto –sus fotos y p<strong>la</strong>nos se recog<strong>en</strong> <strong>en</strong> el anexo I <strong>de</strong> este<br />

trabajo: material iconográfico. Como pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />

Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Sagunto, <strong>en</strong> un mismo edificio quedaron albergados los<br />

disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo, antituberculoso, antitracomatoso y el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio.<br />

4.3.3. Los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos<br />

Los primeros int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> establecer una lucha organizada contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, fueron promovidos por el catedrático <strong>de</strong><br />

clínica médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> esta capital, Francisco Moliner<br />

Nicolás 518 . Su propuesta consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una “Liga Nacional contra <strong>la</strong><br />

515 Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural <strong>de</strong> Ginebra, bajo los auspicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />

Naciones y más tar<strong>de</strong> el I Congreso Nacional <strong>de</strong> Sanidad celebrado <strong>en</strong> 1934, resultaron <strong>de</strong>cisivos para<br />

impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural creando c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia médicoprofiláctica<br />

<strong>de</strong> distintos grados. Higi<strong>en</strong>e Rural (1931) y Ruesta, S. (1935: 235-279).<br />

516 Corrales Vic<strong>en</strong>te, P. (1933).<br />

517 Peset Alexandre, T. (1934).<br />

518 Molero Mesa, J. (1990).<br />

314


tuberculosis y <strong>de</strong> socorro a los tísicos pobres”, para favorecer <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

sanatorios antituberculosos gratuitos. Constituida <strong>la</strong> liga <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia el 9 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />

1899, fue <strong>la</strong> primera <strong>en</strong> su género, aunque ap<strong>en</strong>as funcionó algo más <strong>de</strong> un año 519 .<br />

La fundación <strong>en</strong> Madrid <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Antituberculosa Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1903,<br />

dio finalm<strong>en</strong>te paso a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong><br />

Tuberculosis <strong>en</strong> 1906, anexa a <strong>la</strong>s inspecciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> sanidad. Éste fue el<br />

punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras actuaciones organizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos<br />

y, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, se impulsó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> juntas <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> promover<br />

<strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> este ámbito geográfico.<br />

En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se constituyó una junta <strong>provincia</strong>l 520 , <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />

formaban parte como vocales <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los médicos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

ramas y especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> alguna<br />

vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad tuberculosa. Por citar algunos, <strong>en</strong>tre sus vocales más<br />

relevantes figuraban Adolfo Gil y Morte, Peregrín Casanova, Francisco Moliner,<br />

Juan Bartual Moret, José Chabás, José Sanchis Bregón, Rafael Pastor Reig, Fernando<br />

Rodríguez Fornos y Vic<strong>en</strong>te Peset Cervera.<br />

Des<strong>de</strong> esta junta <strong>provincia</strong>l se promovió <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l primer disp<strong>en</strong>sario<br />

antituberculoso <strong>provincia</strong>l y <strong>de</strong> un sanatorio marítimo <strong>en</strong> La Malvarrosa, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

impulsar iniciativas para recaudar fondos <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, para <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>l “día <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor”, auspiciado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<br />

c<strong>en</strong>tral. No obstante, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l estuvo marcada por los graves<br />

problemas económicos que le acompañaron, y su <strong>la</strong>bor fue tachada <strong>de</strong> ineficaz <strong>en</strong><br />

repetidas ocasiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica val<strong>en</strong>ciana.<br />

Dado que el problema asist<strong>en</strong>cial resultaba un aspecto fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis, el principal esfuerzo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo XX se<br />

había c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y sanatorios para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a estos<br />

<strong>en</strong>fermos. No obstante, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> presupuesto <strong>de</strong>stinado a este m<strong>en</strong>ester <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l siglo, ap<strong>en</strong>as permitió cubrir los mínimos asist<strong>en</strong>ciales<br />

requeridos y, únicam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l primer gobierno republicano, se<br />

consiguió una mayor asignación <strong>de</strong> recursos para combatir <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales<br />

519 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1992a).<br />

315


<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y se adaptó <strong>la</strong> estructura administrativa c<strong>en</strong>tral para facilitar <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> tuberculosis 521 . En esta etapa se fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario como<br />

elem<strong>en</strong>to primario <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa, y se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que éste<br />

actuase <strong>de</strong> manera coordinada con otras instituciones asist<strong>en</strong>ciales como los<br />

sanatorios, e incorporase <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis infantil. Esta concepción <strong>de</strong>l<br />

disp<strong>en</strong>sario era apoyada por algunos expertos españoles <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tisiología<br />

como Lluis Sayé, director <strong>de</strong>l “Servei d’Assist<strong>en</strong>cia Social <strong>de</strong>ls Tuberculosos” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya, qui<strong>en</strong> proponía que los disp<strong>en</strong>sarios c<strong>en</strong>trales fues<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad antituberculosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> correspondi<strong>en</strong>te: “[...] Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />

por unidad antituberculosa el Disp<strong>en</strong>sario con <strong>la</strong>s instituciones para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos, y <strong>la</strong> organización contra <strong>la</strong> tuberculosis infantil. Lo es<strong>en</strong>cial es <strong>la</strong><br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario [...]” 522 . Una eficaz <strong>la</strong>bor<br />

profiláctica y terapéutica <strong>en</strong> esta institución asist<strong>en</strong>cial contribuiría a evitar muchos<br />

ingresos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> sanatorios, con el consigui<strong>en</strong>te ahorro económico para el<br />

estado 523 .<br />

A pesar <strong>de</strong> que el problema asist<strong>en</strong>cial resultaba fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> tuberculosis, <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> basada<br />

exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y sanatorios resultaba insufici<strong>en</strong>te para<br />

acabar con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. La ori<strong>en</strong>tación dada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos a <strong>la</strong> lucha<br />

antituberculosa, fue especialm<strong>en</strong>te criticada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong><br />

Tuberculosis, publicación val<strong>en</strong>ciana, dirigida por José Chabás. A su juicio, <strong>la</strong>s<br />

inversiones no <strong>de</strong>bían dirigirse exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios y<br />

sanatorios, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> <strong>la</strong>do un capítulo tan importante como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

ci<strong>en</strong>tífica, imprescindible para conocer mejor <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y ampliar el campo <strong>de</strong><br />

actuación hacia su prev<strong>en</strong>ción:<br />

“[...] Largos capítulos a tratar <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios, sanatorios, asist<strong>en</strong>cia<br />

postsanatorial, seguros, y dos páginas so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> “práctica y <strong>la</strong><br />

520 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos (1914).<br />

521 Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras actuaciones <strong>de</strong> Marcelino Pascua fue <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> tuberculosis, que sirviera <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> unión <strong>de</strong> todos los<br />

disp<strong>en</strong>sarios, tanto c<strong>en</strong>trales como <strong>provincia</strong>les, para <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos y su<br />

hospitalización <strong>en</strong> sanatorios, prev<strong>en</strong>torios, etc. Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931.<br />

522 Sayé, L. (1933).<br />

316


investigación ci<strong>en</strong>tífica” cuando ahí, <strong>en</strong> esa investigación está <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong><br />

todo. En el<strong>la</strong> <strong>de</strong>bía gastarse todo el esfuerzo ci<strong>en</strong>tífico y económico y se<br />

acabaría con el triste espectáculo al que aludíamos antes, <strong>de</strong> una “lucha”,<br />

<strong>de</strong> un “armam<strong>en</strong>to” contra un <strong>en</strong>emigo que no se conoce bi<strong>en</strong> [...]” 524 .<br />

Por otro <strong>la</strong>do, el orig<strong>en</strong> social <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis requería también mejoras<br />

importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción -disminución <strong>de</strong>l paro, mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas-. La <strong>la</strong>bor terapéutica realizada <strong>en</strong> los<br />

sanatorios resultaba estéril si al <strong>en</strong>fermo dado <strong>de</strong> alta se le <strong>de</strong>volvía al medio y a <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> que contrajo <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. El abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

tuberculosis <strong>de</strong>bía necesariam<strong>en</strong>te contemp<strong>la</strong>r una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> carácter<br />

social 525 . El inicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por tuberculosis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX, previo a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada lucha antituberculosa, era<br />

el principal argum<strong>en</strong>to que servía a Chabás para asociar el progreso <strong>de</strong> este indicador<br />

sanitario a <strong>la</strong>s mejores condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y a cuestionar <strong>la</strong> inversión<br />

económica <strong>en</strong> sanatorios y disp<strong>en</strong>sarios:<br />

“[...] Las curas <strong>de</strong> sanatorio ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un valor individual, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad tuberculosa no juegan papel alguno. Es<br />

difícil <strong>de</strong> conce<strong>de</strong>r importancia especial al ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y al tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

los sanatorios. Las estadísticas, informaciones, etc. <strong>de</strong>muestran que <strong>la</strong>s<br />

causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad tuberculosa <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te buscarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones económicas y sociales <strong>de</strong> los<br />

grupos humanos. Se gastan millones y millones <strong>en</strong> esa “lucha” que sólo<br />

es asist<strong>en</strong>cial, b<strong>en</strong>éfica, a estilo <strong>de</strong> Joan <strong>de</strong> Robres, sin <strong>de</strong>dicar lo<br />

necesario primeram<strong>en</strong>te al estudio <strong>de</strong>l <strong>en</strong>emigo y <strong>de</strong> su evitación o<br />

vacuna [...]” 526 .<br />

523 Díez Fernán<strong>de</strong>z, C. (1935).<br />

524 Chabás, J. (1933).<br />

525 Se proponía <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> colonias y talleres <strong>de</strong> trabajadores, cuyas condiciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

fueran garantía <strong>de</strong> persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el sanatorio, así como <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

casas para obreros que cumplies<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones higiénicas y que al tiempo fueran arr<strong>en</strong>dadas a bajo<br />

precio. Morales Díaz, J. (1929).<br />

526 Sacabejos, H. (1934).<br />

317


La vacuna contra <strong>la</strong> tuberculosis también fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones<br />

importantes objeto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong> los años treinta. En España, <strong>la</strong> vacuna<br />

BCG <strong>de</strong> Calmette, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por unos y rechazada por otros 527 , hubo <strong>de</strong> competir<br />

con <strong>la</strong> vacuna anti-alfa <strong>de</strong> Jaime Ferrán. Ésta última fue objeto <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> el<br />

ganado bovino lechero <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre 1931 y 1933, merced a <strong>la</strong><br />

iniciativa <strong>de</strong> su inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad Pecuaria, J. Or<strong>en</strong>sanz 528 , <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vaquería propiedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l, con resultados espectacu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por tuberculosis <strong>en</strong> este ganado 529 . También hubo<br />

algunas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> vacunación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, como <strong>la</strong> dada a conocer por el médico <strong>de</strong> Jeresa, que inició <strong>la</strong> vacunación<br />

con <strong>la</strong> vacuna BCG <strong>de</strong> Calmette <strong>en</strong> 1927 y vacunó a 198 <strong>de</strong> los 297 niños nacidos<br />

hasta 1933 530 .<br />

La tuberculosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil era un hecho preocupante que<br />

com<strong>en</strong>zó a merecer una especial at<strong>en</strong>ción, no sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> su<br />

profi<strong>la</strong>xis mediante <strong>la</strong> vacunación, sino también a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> consultas<br />

específicas para niños <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios, separadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los adultos y at<strong>en</strong>didas<br />

por pediatras especializados. También com<strong>en</strong>zaron a realizarse <strong>en</strong> los años treinta,<br />

exám<strong>en</strong>es radioscópicos <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r como método <strong>de</strong> investigación<br />

sistemática para <strong>de</strong>scubrir nuevos casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

Esto se completaba con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>torios infantiles, instituciones<br />

situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que los niños que hubies<strong>en</strong> convivido con<br />

los tísicos o fues<strong>en</strong> reconocidos como sospechosos <strong>de</strong> infección tuberculosa, eran<br />

sometidos a una vida más higiénica, aireación, helioterapia, etc. al tiempo que se les<br />

proporcionaba instrucción 531 .<br />

527 Las páginas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis se hacía eco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas posturas y<br />

opiniones respecto a <strong>la</strong> vacunación y <strong>la</strong> disyuntiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> vacuna <strong>de</strong> Calmette o <strong>la</strong> <strong>de</strong> Ferrán. Entre<br />

los trabajos publicados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1934, <strong>de</strong>stacaremos algunos como los <strong>de</strong> Almazora, F. (1934),<br />

Álvarez Sierra (1934) y Passicot, J.M.; Pereyra Ramírez, E. (1934).<br />

528 Or<strong>en</strong>sanz, J. (1931).<br />

529 Vacunación (1931).<br />

530 Izquierdo, D. (1933: 138-141).<br />

531 En España se creó el primer prev<strong>en</strong>torio <strong>en</strong> 1929 <strong>en</strong> Guadarrama y se le dio el nombre <strong>de</strong> “Infanta<br />

Beatriz”. Prev<strong>en</strong>torios (1929).<br />

318


El Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

El 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1911, <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l contra <strong>la</strong> tuberculosis<br />

inauguró un disp<strong>en</strong>sario, <strong>de</strong> cuya dirección se hizo cargo el catedrático <strong>de</strong> Fisiología<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Adolfo Gil y Morte. Éste se ubicó <strong>en</strong> un<br />

local cedido por el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los almac<strong>en</strong>es que poseía <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle<br />

<strong>de</strong> Na Jordana, y contó para su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 2.000 pesetas, que<br />

como subv<strong>en</strong>ción le proporcionaba el Estado, así como con los medicam<strong>en</strong>tos<br />

suministrados por <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal. En el disp<strong>en</strong>sario co<strong>la</strong>boraban <strong>de</strong><br />

manera totalm<strong>en</strong>te altruista, sin cobrar remuneración alguna, un grupo <strong>de</strong> médicos<br />

val<strong>en</strong>cianos que cubrían difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas sigui<strong>en</strong>tes 532 :<br />

• Aparato respiratorio: Manuel Desfilis, Jesús Oliver, Rafael Pastor,<br />

José Castañer, Antonio Vic<strong>en</strong>te C<strong>la</strong>ver y Vic<strong>en</strong>te Brugada.<br />

• Aparato digestivo: a cargo <strong>de</strong> Francisco Reig Pastor.<br />

• Piel y g<strong>en</strong>itourinario: a cargo <strong>de</strong> Jesús Marín.<br />

• Otorrino<strong>la</strong>ringología: Antonio Valero era el médico <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />

esta consulta.<br />

• Tuberculosis óseas y articu<strong>la</strong>res: Vidal Puchals se hacía cargo <strong>de</strong> esta<br />

consulta.<br />

Bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Gil y Morte, este disp<strong>en</strong>sario funcionó<br />

ininterrumpidam<strong>en</strong>te durante quince años <strong>en</strong> el mismo local <strong>en</strong> que se inauguró. En<br />

1926, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones, fue tras<strong>la</strong>dado a uno <strong>de</strong> los<br />

pabellones <strong>de</strong>l <strong>la</strong>zareto municipal, situado <strong>en</strong> <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s av<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> Pérez<br />

Galdós y Cu<strong>en</strong>ca. Allí insta<strong>la</strong>do, le sorpr<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Re<strong>pública</strong>,<br />

mom<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong>l cual se inició una nueva etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario pues,<br />

<strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l Real Patronato <strong>de</strong> Lucha Antituberculosa, trajo consigo <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> comisiones gestoras<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> lucha antituberculosa. Suprimida <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción estatal que v<strong>en</strong>ía<br />

recibi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su constitución y <strong>en</strong> franca <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada “fiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

flor”, que conjuntam<strong>en</strong>te resultaban su principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos, el disp<strong>en</strong>sario se<br />

532 Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1920).<br />

319


vio abocado a un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> franca crisis. La situación se vio agravada cuando <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933 el Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, propietario <strong>de</strong>l inmueble que v<strong>en</strong>ía<br />

ocupando el disp<strong>en</strong>sario, lo <strong>de</strong>salojó para tras<strong>la</strong>dar al <strong>la</strong>zareto su instituto <strong>de</strong><br />

oncología. Estas eran <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Llopis Llor<strong>en</strong>te:<br />

“[...] El <strong>de</strong>sahucio equivale a una con<strong>de</strong>na <strong>de</strong> muerte, ya que, car<strong>en</strong>te el<br />

Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> ingresos, no ti<strong>en</strong>e capacidad económica sufici<strong>en</strong>te para<br />

alqui<strong>la</strong>r un local don<strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse. Es el mom<strong>en</strong>to más crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro, <strong>de</strong>l que le salva el Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad, recién<br />

<strong>de</strong>stinado a Val<strong>en</strong>cia, doctor Tomás Peset Aleixandre, que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

acogerle <strong>en</strong>, el aún <strong>en</strong> construcción Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

[...]” 533 .<br />

Así pues, el nuevo <strong>en</strong>foque que Tomás Peset quiso dar a <strong>la</strong> sanidad<br />

<strong>provincia</strong>l, con <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

principales luchas <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> el nuevo instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> a su cargo,<br />

constituyó <strong>la</strong> piedra <strong>de</strong> salvación <strong>de</strong>l viejo disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Gil y Morte. De esta<br />

manera, al ser <strong>de</strong>salojado <strong>de</strong>l inmueble que ocupaba, <strong>la</strong>s distintas pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />

antiguo disp<strong>en</strong>sario se tras<strong>la</strong>daron a los sótanos, recién acabados, <strong>de</strong>l nuevo edificio<br />

<strong>de</strong>stinado a IPHV, don<strong>de</strong> pasó a <strong>de</strong>nominarse disp<strong>en</strong>sario antituberculoso <strong>provincia</strong>l.<br />

Con esta <strong>de</strong>nominación com<strong>en</strong>zó a funcionar el 1 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1933, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l<br />

organismo continuador <strong>de</strong> <strong>la</strong> antigua junta <strong>provincia</strong>l antituberculosa, que se l<strong>la</strong>mó<br />

sucesivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> organización vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to, comisión<br />

gestora <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> lucha antituberculosa, comisión <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l y comisión<br />

<strong>provincia</strong>l antituberculosa.<br />

Esta situación se mantuvo hasta <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong>l Decreto <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 1935 que reorganizaba <strong>la</strong> lucha antituberculosa y por el cual el disp<strong>en</strong>sario pasaba<br />

a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l estado. Pero al parecer ésta no pasó <strong>de</strong> ser una situación<br />

teórica, pues <strong>la</strong>s convulsiones políticas que se vivían <strong>en</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos afectaron<br />

notablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> maquinaria administrativa estatal, situación que <strong>de</strong>terminó que el<br />

disp<strong>en</strong>sario no llegase a percibir consignación presupuestaria alguna <strong>de</strong>l Estado.<br />

533 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1940).<br />

320


Finalm<strong>en</strong>te, una nueva disposición <strong>de</strong> fecha 9 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1936, anuló <strong>la</strong><br />

organización propuesta <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong>l año anterior, con lo cual el disp<strong>en</strong>sario recobró<br />

su carácter <strong>provincia</strong>l, pero esta vez <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l inspector<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, ya que no se volvieron a constituir <strong>la</strong>s anteriores comisiones<br />

<strong>sanitaria</strong>s 534 .<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años transcurridos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se fundara el disp<strong>en</strong>sario,<br />

<strong>de</strong>sempeñaron sucesivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, Adolfo Gil y Morte <strong>en</strong>tre 1912<br />

y 1928, José Castañer Martí <strong>en</strong>tre 1929 y 1930, Rafael Colvée Reig <strong>en</strong>tre 1930 y<br />

1934 y Ricardo Llopis Llor<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> 1934 y hasta1963.<br />

Como pue<strong>de</strong> imaginarse, <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos que <strong>la</strong> administración<br />

<strong>sanitaria</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>dicaba a favorecer <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios<br />

antituberculosos, <strong>de</strong>terminó que el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus primeros años, no pasase <strong>de</strong> ser algo casi anecdótico.<br />

Baste recordar que <strong>la</strong> tuberculosis era <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad infectocontagiosa que más<br />

muertes provocaba tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad por tuberculosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia era <strong>de</strong> 248 x 100.000 habitantes (506 muertes <strong>en</strong> 1901) 535 y, aunque el<br />

estudio <strong>de</strong> su evolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l siglo mostraba una progresiva<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so -a excepción <strong>de</strong>l período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1918 a 1920,<br />

coincidi<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe- 536 , <strong>en</strong> el año 1932 <strong>la</strong> mortalidad por esta<br />

<strong>en</strong>fermedad todavía se situaba <strong>en</strong> 137 x 100.000 habitantes, cifra que correspondía a<br />

550 fallecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 537 . Si éstos eran los datos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong><br />

mortalidad, po<strong>de</strong>mos presuponer <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> morbilidad que <strong>de</strong>bía pres<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ponerse <strong>en</strong> marcha el disp<strong>en</strong>sario<br />

antituberculoso <strong>provincia</strong>l, y <strong>de</strong> su limitada contribución a paliar el grave problema<br />

social que repres<strong>en</strong>taba esta <strong>en</strong>fermedad.<br />

La importancia que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países europeos empezaba a conce<strong>de</strong>rse<br />

a los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos, como elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lucha fr<strong>en</strong>te a esta <strong>en</strong>fermedad, hacía recom<strong>en</strong>dable que “[...] Un disp<strong>en</strong>sario bi<strong>en</strong><br />

534 Ibí<strong>de</strong>m, 15-16.<br />

535 Carsi, V. (1902: 102-112).<br />

536 Barona, J.L.; Barea, E. (1996: 225-237).<br />

321


organizado pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>rse que verificará bi<strong>en</strong> su <strong>la</strong>bor, siempre que el núcleo <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que le corresponda sea <strong>de</strong> 30 a 50.000 habitantes [...]” 538 . T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta esta recom<strong>en</strong>dación, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia con 260.000 habitantes <strong>en</strong> 1921,<br />

hubiese necesitado al m<strong>en</strong>os 5 disp<strong>en</strong>sarios para realizar una a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> social fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis. Las cifras sobre <strong>la</strong>s consultas at<strong>en</strong>didas y los<br />

<strong>en</strong>fermos que fueron contro<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario antituberculoso <strong>provincia</strong>l a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus primeros ocho años <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to, dan i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

recursos públicos <strong>de</strong>dicados a combatir <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 539 :<br />

537 Vidal Jordana, J. (1933b).<br />

538 De Pa<strong>la</strong>cios, J.; Cortinas, G. (1930).<br />

539 Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1920).<br />

322


Tab<strong>la</strong> XXVIII<br />

Actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1912-1919)<br />

Año Enfermos asistidos Número consultas<br />

1912 228 1.959<br />

1913 188 2.304<br />

1914 209 3.040<br />

1915 182 2.845<br />

1916 226 2.761<br />

1917 313 7.179<br />

1918 242 4.373<br />

1919 420 3.948<br />

Total 2.008 28.412<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos publicados <strong>en</strong> La Medicina Val<strong>en</strong>ciana.<br />

Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1920).<br />

En el recién inaugurado IPHV <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro, el disp<strong>en</strong>sario<br />

antituberculoso <strong>provincia</strong>l se instaló <strong>en</strong> el a<strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja, con acceso<br />

directo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> calle. Aunque <strong>en</strong> un principio, tal como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no<br />

<strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> 1933 540 , compartía sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> espera con los servicios <strong>de</strong><br />

odontología e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> ocu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, servicio antirrábico y<br />

toma <strong>de</strong> muestras para todos los <strong>la</strong>boratorios <strong>provincia</strong>les, “[...] A<strong>de</strong>cuadas obras <strong>de</strong><br />

adaptación <strong>de</strong> otras p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l Instituto han permitido tras<strong>la</strong>dar a el<strong>la</strong>s los servicios<br />

que convivían con el nuestro <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja, logrando así el imprescindible<br />

ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> evitación <strong>de</strong> contagios, y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> los locales <strong>de</strong>stinados a<br />

nuestro disp<strong>en</strong>sario, que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong> esa manera, funcionar con holgura y distribución<br />

<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias a<strong>de</strong>cuadas a <strong>la</strong> misión a que se <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stina [...]” 541 .<br />

540 Véase el anexo I, don<strong>de</strong> hemos recogido el material iconográfico.<br />

541 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1940: 21).<br />

323


Entre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario figuraban, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera,<br />

una secretaría que realizaba <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carpetas familiares y <strong>la</strong>s<br />

radiografías <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, y un <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> dirección. Las insta<strong>la</strong>ciones clínicas<br />

estaban constituidas por una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>stinada a inyecciones, un<br />

pequeño quirófano junto a una habitación con dos camas <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, un<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to para realizar los interrogatorios a los paci<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s exploraciones <strong>de</strong><br />

carácter g<strong>en</strong>eral, como antesa<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> otorrino<strong>la</strong>ringología y tisiología.<br />

Ésta última dotada <strong>de</strong> dos cabinas para <strong>de</strong>snudarse los <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong> dispositivo para<br />

insuf<strong>la</strong>r dos neumotórax simultáneam<strong>en</strong>te, y <strong>de</strong> comunicación directa con el<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to radiológico 542 .<br />

En mayo <strong>de</strong> 1933 empezó a funcionar el servicio con un personal técnico<br />

integrado por Rafael Colvée Reig como director, Ricardo Llopis Llor<strong>en</strong>te como<br />

ayudante, Jesús Vidal como pediatra, Tomás Barona como <strong>la</strong>ringólogo, José Juan<br />

Muñoz como radiólogo, Eug<strong>en</strong>io Abad como practicante y Concepción Fito García<br />

como <strong>en</strong>fermera. Los servicios <strong>de</strong> análisis los prestaba el <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong>l instituto, a<br />

cargo <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te Ramón Mén<strong>de</strong>z 543 .<br />

A todo paci<strong>en</strong>te que acudiese por primera vez al disp<strong>en</strong>sario, se le <strong>en</strong>tregaba<br />

una pequeña ficha con un número <strong>de</strong> índice, para po<strong>de</strong>r i<strong>de</strong>ntificar <strong>en</strong> los sucesivos<br />

reconocimi<strong>en</strong>tos su carpeta correspondi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el archivo <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario. Las fichas<br />

podían ser <strong>de</strong> dos tipos, <strong>de</strong> cartulina roja para los <strong>en</strong>fermos contagiosos o<br />

sospechosos <strong>de</strong> serlo, y <strong>de</strong> cartulina azul para los paci<strong>en</strong>tes que quedaban <strong>en</strong><br />

observación por no haberse confirmado <strong>la</strong> tuberculosis. Esta c<strong>la</strong>sificación, junto a <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> los distintos días <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana, permitía ais<strong>la</strong>r a<br />

ambos tipos <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> manera que los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> ficha roja sólo t<strong>en</strong>ían<br />

permitido el acceso al disp<strong>en</strong>sario los lunes, miércoles y viernes, reservando a los<br />

azules los días pares <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana:<br />

“[...] Todos los servicios se prestan por <strong>la</strong> mañana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma sigui<strong>en</strong>te:<br />

los <strong>en</strong>fermos nuevos son admitidos todos los días, cualquiera que sea <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> su llegada, tomándoseles seguidam<strong>en</strong>te ficha, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que constan<br />

542 Ibí<strong>de</strong>m, 23.<br />

543 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1933: 135-137).<br />

324


junto con <strong>la</strong> anamnesis, los datos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> exploración (peso, tal<strong>la</strong>,<br />

pulso, etc.), y se les cita para practicarles una baciloscopia directa <strong>en</strong><br />

esputos y un Fahraeus (cosas ambas que investigamos sistemáticam<strong>en</strong>te),<br />

señalándoles un miércoles o un sábado para, una vez hechos los análisis<br />

realizar el reconocimi<strong>en</strong>to clínico-radiológico y establecer el diagnóstico<br />

y tratami<strong>en</strong>to. Una vez admitido el <strong>en</strong>fermo y c<strong>la</strong>sificado <strong>en</strong> “rojo” o<br />

“azul”, acudirá ya siempre al disp<strong>en</strong>sario a <strong>la</strong>s nueve <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana y <strong>en</strong><br />

los días que ti<strong>en</strong>e seña<strong>la</strong>dos [...]” 544 .<br />

Tab<strong>la</strong> XXIX<br />

Distribución <strong>de</strong> los servicios prestados por el Disp<strong>en</strong>sario<br />

Antituberculoso Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

Día Actividad Otras activida<strong>de</strong>s<br />

Lunes Neumotórax Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “rojos”.<br />

Martes<br />

Miércoles<br />

Repaso <strong>de</strong> ficheros<br />

y estadística<br />

Primeras visitas<br />

Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “azules”,<br />

reconocimi<strong>en</strong>to sistemático <strong>en</strong> sanos e investigación <strong>de</strong><br />

contactos.<br />

Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “rojos”.<br />

Otorrino<strong>la</strong>ringólogo visita a “rojos”<br />

Jueves Fr<strong>en</strong>icectomía Inyecciones a <strong>en</strong>fermos “azules”.<br />

Viernes Neumotórax Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “rojos”.<br />

Sábado<br />

Primeras visitas<br />

Reconocimi<strong>en</strong>tos periódicos e inyecciones a “azules”,<br />

reconocimi<strong>en</strong>to sistemático <strong>en</strong> sanos e investigación <strong>de</strong><br />

contactos. Otorrino<strong>la</strong>ringólogo visita a “azules”<br />

Los niños son at<strong>en</strong>didos por el pediatra con total autonomía y <strong>de</strong> manera separada <strong>de</strong>l<br />

servicio <strong>de</strong> adultos.<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Llopis Llor<strong>en</strong>te (1940).<br />

544 Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. (1940: 25).<br />

325


Este esquema organizativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />

que <strong>la</strong> actividad terapéutica <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro giraba <strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong> torno a los medios<br />

terapéuticos <strong>en</strong>tonces vig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>stinados a co<strong>la</strong>psar el pulmón, tales como el<br />

neumotórax artificial y <strong>la</strong> parálisis frénica. Suponemos que <strong>la</strong>s inyecciones a que se<br />

hace refer<strong>en</strong>cia, se referían a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> quimioterapia mediante calcicoterapia,<br />

tratami<strong>en</strong>to muy utilizado <strong>en</strong> Europa hasta el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sulfamidas <strong>en</strong> los<br />

años cuar<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos 545 .<br />

El disp<strong>en</strong>sario antituberculoso c<strong>en</strong>tral<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong><br />

1932, se consignó <strong>en</strong> los presupuestos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l Estado <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 1.280.000<br />

pesetas para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> 20 nuevos disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos, <strong>en</strong>tre los cuales<br />

se preveía insta<strong>la</strong>r uno <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia 546 . Unos meses más tar<strong>de</strong>, se convocaron los<br />

concursos libres <strong>de</strong> méritos para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médicos ayudantes<br />

tisiólogos, otorrino<strong>la</strong>ringólogos, pediatras, médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y radiólogos para<br />

prestar servicio <strong>en</strong> estos disp<strong>en</strong>sarios, con una dotación anual <strong>de</strong> 4.000 pesetas para<br />

los primeros y 3.000 para cada uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más especialistas 547 .<br />

El Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia com<strong>en</strong>zó a funcionar el<br />

día 3 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1933, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l tisiólogo Luis <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>sco<br />

Be<strong>la</strong>usteguigoitia, qui<strong>en</strong> contó <strong>en</strong> su equipo <strong>de</strong> médicos con Dolores Vi<strong>la</strong>r Gallego,<br />

Ernesto Alonso Ferrer, Emilio Damiá Maiques y José B<strong>la</strong>y Santos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pediatría, otorrino<strong>la</strong>ringología, radiología y <strong>la</strong>boratorio 548 . Este<br />

equipo estaba apoyado por tres <strong>en</strong>fermeras visitadoras, y contaba con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> médicos asist<strong>en</strong>tes voluntarios.<br />

545 Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. (1992b: 100-107).<br />

546 Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1932a).<br />

547 Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos (1932b).<br />

326


Aunque <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l Puerto resultaba un<br />

tanto alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, disponía <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación con los distritos<br />

c<strong>en</strong>trales y marítimos. El establecimi<strong>en</strong>to constaba, <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja, <strong>de</strong> una<br />

secretaría y fichero que realizaba el papel <strong>de</strong> archivo, una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera para adultos<br />

y otra para niños, sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> consulta para estos últimos e insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> rayos X.<br />

También <strong>en</strong> esta p<strong>la</strong>nta se hal<strong>la</strong>ba el <strong>la</strong>boratorio, <strong>la</strong> cámara para el reve<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

p<strong>la</strong>cas y un almacén <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> se administraban diariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

inyecciones. El piso superior albergaba <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> otorrino<strong>la</strong>ringología y<br />

adultos, una pequeña <strong>en</strong>fermería con dos camas para casos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, el <strong>de</strong>spacho<br />

<strong>de</strong>l médico jefe, una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l conserje. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

primer año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, el trabajo estaba organizado <strong>de</strong> manera que<br />

“[...] por <strong>la</strong> mañana a <strong>la</strong>s nueve, todos los días hay consulta <strong>de</strong> adultos y niños,<br />

viéndose un total aproximado <strong>de</strong> 14 <strong>en</strong>fermos; a <strong>la</strong>s once se pon<strong>en</strong> los tratami<strong>en</strong>tos a<br />

los <strong>en</strong>fermos con <strong>la</strong> exploración completa <strong>de</strong> días anteriores. Por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> se celebra <strong>la</strong><br />

consulta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos antiguos, <strong>la</strong>s investigaciones familiares y esco<strong>la</strong>res,<br />

practicándose también los neumotórax [...]” 549 .<br />

La exploración clínica y radioscópica <strong>de</strong> los casos, así como el análisis <strong>de</strong><br />

esputos y <strong>de</strong> orina, constituían actuaciones sistemáticas <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario. También se<br />

inició a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer año, el estudio <strong>de</strong> contactos mediante <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación radioscópica a los familiares <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos. Del mismo modo, se<br />

inició <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> radioscopia a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r, como método <strong>de</strong><br />

investigación sistemática para <strong>de</strong>scubrir nuevos casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. La estadística<br />

re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> actividad llevada a cabo <strong>en</strong> el primer año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro,<br />

da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cual era su perfil <strong>de</strong> actuación 550 :<br />

548 Este conjunto <strong>de</strong> médicos con difer<strong>en</strong>tes perfiles <strong>de</strong> formación, era el que v<strong>en</strong>ía reivindicándose<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía ya algún tiempo como el equipo necesario para po<strong>de</strong>r llevar a cabo una a<strong>de</strong>cuada <strong>la</strong>bor <strong>en</strong><br />

los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos. Bu<strong>en</strong>día, R. (1931b).<br />

549 De Ve<strong>la</strong>sco, L. (1933: 131-134).<br />

550 Ibí<strong>de</strong>m, 131-132.<br />

327


Tab<strong>la</strong> XXX<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por el Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso<br />

Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

Tipo actividad<br />

Número<br />

Pruebas complem<strong>en</strong>tarias<br />

Radioscopias 6.460<br />

Radiografías 893<br />

Análisis <strong>de</strong> esputos 1.014<br />

Análisis <strong>de</strong> orina 247<br />

Análisis <strong>de</strong> sangre 1.525<br />

Tuberculino-reacciones 1.092<br />

Wassermann 15<br />

Tratami<strong>en</strong>tos<br />

Co<strong>la</strong>psoterapia 44<br />

Quimioterapia 177<br />

Específico 284<br />

Sintomático 344<br />

Higiénicos 789<br />

Investigación esco<strong>la</strong>r<br />

Imag<strong>en</strong> normal 1.062<br />

Imag<strong>en</strong> residual 208<br />

Enfermos 29<br />

Nº visitas a domicilio por <strong>en</strong>fermeras visitadoras 125<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> De Ve<strong>la</strong>sco, L. (1933).<br />

En <strong>la</strong> valoración realizada por Luis <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>sco <strong>en</strong> este primer año <strong>de</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario, <strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> investigación<br />

sistemática <strong>en</strong> los familiares <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r, como<br />

método para <strong>de</strong>scubrir nuevos casos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad. Éste era el principal cometido<br />

asignado a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras 551 , cuya figura ya se presumía imprescindible<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> aquellos países <strong>de</strong> mayor nivel <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo 552 . La <strong>la</strong>bor comunitaria <strong>de</strong> estas profesionales, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tuberculosis <strong>de</strong>bía c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> hacer búsqueda activa <strong>de</strong> casos y contactos,<br />

551 Bu<strong>en</strong>día, R. (1931a).<br />

552 Este era el caso <strong>de</strong> Norteamérica, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialización o no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong>. Del Campo, A. (1932).<br />

328


procurarles asist<strong>en</strong>cia médica, procurar <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> los casos, instruir a los<br />

familiares <strong>en</strong> el cuidado <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo y <strong>en</strong> los medios para evitar el contagio,<br />

procurarle tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> instituciones a<strong>de</strong>cuadas, <strong>en</strong>señarle <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> personal y<br />

ayudar al <strong>en</strong>fermo a su salida <strong>de</strong>l sanatorio para favorecer su rehabilitación 553 . Sin<br />

embargo, el director <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario val<strong>en</strong>ciano se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> <strong>la</strong> limitación que<br />

suponía <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras con que había sido dotado, para po<strong>de</strong>r<br />

poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> búsqueda activa <strong>de</strong> casos:<br />

“[...] Por esta escasez <strong>de</strong> personal nuestra <strong>la</strong>bor ti<strong>en</strong>e gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>fectos,<br />

<strong>la</strong>s visitas domiciliarias han sido muy escasas, como seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s cifras<br />

más arriba expuestas; hay que hacer notar que durante tres meses no<br />

tuvimos nada más que una so<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera para toda <strong>la</strong> tarea diaria,<br />

posteriorm<strong>en</strong>te hemos t<strong>en</strong>ido tres, cifra bi<strong>en</strong> escasa para el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

trabajo realizado. Por esta razón no se han podido visitar todos los casos<br />

<strong>de</strong> tuberculosis abierta como es <strong>de</strong> rigor y mucho m<strong>en</strong>os repetir<br />

periódicam<strong>en</strong>te esas visitas. Esa falta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras es también <strong>la</strong> causa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras bajas <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación familiar que <strong>de</strong>berían ser por lo<br />

m<strong>en</strong>os cinco veces superiores a <strong>la</strong>s obt<strong>en</strong>idas por nosotros [...]” 554 .<br />

En cuanto a los <strong>en</strong>fermos tuberculosos at<strong>en</strong>didos y <strong>de</strong>rivados a otros c<strong>en</strong>tros<br />

asist<strong>en</strong>ciales, <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te resume <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong>tre abril <strong>de</strong> 1933 y marzo <strong>de</strong><br />

1934:<br />

553 Del Campo, A. (1933).<br />

554 De Ve<strong>la</strong>sco, L. (1932: 133).<br />

329


Tab<strong>la</strong> XXXI<br />

Casos <strong>de</strong> tuberculosis at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario antituberculoso c<strong>en</strong>tral<br />

(1933-1934)<br />

Número consultas Hombres Mujeres Niños Total<br />

Casos nuevos examinados<br />

Tuberculosis confirmada 224 246 184 654<br />

Tuberculosis dudosa (también<br />

incluidos los individuos expuestos 125 166 103 394<br />

sometidos a vigi<strong>la</strong>ncia periódica)<br />

No tuberculosis 298 342 412 1.053<br />

Contactos examinados<br />

Tuberculosis confirmada 7 6 17 30<br />

Tuberculosis dudosa (<strong>en</strong> observación) 20 26 20 66<br />

No tuberculosis 257 318 281 856<br />

Suprimidos <strong>de</strong>l registro <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario<br />

Fallecidos 10 10 7 27<br />

Transferidos a otro disp<strong>en</strong>sario 3 3 0 6<br />

Enviados a c<strong>en</strong>tros hospita<strong>la</strong>rios 1 1 0 2<br />

Tuberculosis no confirmada 294 337 394 1.025<br />

Perdidos <strong>de</strong> vista 1 2 0 3<br />

Rehúsan <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia 2 3 0 5<br />

Colocados <strong>en</strong>:<br />

Hospitales 3 1 0 4<br />

Sanatorios y sanatorios-hospitales 2 0 1 3<br />

Sanatorios marítimos 0 1 0 1<br />

Bacilíferos 86 93 6 185<br />

No bacilíferos 281 320 138 739<br />

Consulta <strong>de</strong> garganta 71 56 97 224<br />

Fu<strong>en</strong>te: Memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />

Los datos reflejados <strong>en</strong> esta tab<strong>la</strong>, muestran <strong>la</strong> importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l<br />

disp<strong>en</strong>sario, no sólo como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos<br />

tuberculosos, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> contactos como medida para cortar <strong>la</strong><br />

ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Pero, a pesar <strong>de</strong> que el disp<strong>en</strong>sario<br />

antituberculoso c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> av<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l Puerto supuso un importante refuerzo a <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor que v<strong>en</strong>ía realizando el disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong>l IPHV, se hacía cada vez más<br />

necesario ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> lucha antituberculosa al medio rural, pues los dos c<strong>en</strong>tros<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital se <strong>en</strong>contraban cada vez más saturados, al t<strong>en</strong>er que asistir a<br />

330


un importante conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el medio rural. La<br />

creación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> Játiva, Gandía y Sagunto, se<br />

vislumbraba a corto p<strong>la</strong>zo como un elem<strong>en</strong>to co<strong>la</strong>borador fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa, al tiempo que se p<strong>la</strong>nteaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

crear un equipo móvil <strong>de</strong> Rayos X, para po<strong>de</strong>r acercar<strong>la</strong> a los pueblos más remotos, a<br />

imitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia llevada a cabo <strong>en</strong> otros países como Italia o Alemania 555 .<br />

El Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa<br />

La oferta asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis sufragada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

po<strong>de</strong>res públicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> completaba el Sanatorio Marítimo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa. Era un establecimi<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, por lo que su ámbito <strong>de</strong> cobertura era nacional y su doble misión<br />

se c<strong>en</strong>traba, por un <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> actuar como sanatorio para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos y<br />

por el otro, <strong>en</strong> servir <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>torio infantil, modificando los estados <strong>de</strong> déficit<br />

orgánico <strong>en</strong> esta pob<strong>la</strong>ción. En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Álvaro López Fernán<strong>de</strong>z, director <strong>de</strong>l<br />

sanatorio:<br />

“[...] Entién<strong>de</strong>se como exclusivo tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos,<br />

todas <strong>la</strong>s localizaciones abiertas o cerradas osteoarticu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los<br />

ganglios linfáticos que no obe<strong>de</strong>zcan a lesiones viscerales profundas y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> peritoneo que afect<strong>en</strong> formas modificables por <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

quirúrgica. Como prev<strong>en</strong>torio alojará <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que su capacidad<br />

lo permita, a todos aquellos infantes <strong>de</strong> ambos sexos <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

inferioridad orgánica imputable, ya a taras hereditarias, ya impresas por<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes medios <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> los que sea presumible <strong>la</strong> fácil<br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l germ<strong>en</strong> tuberculíg<strong>en</strong>o [...] 556 .<br />

555 Ibí<strong>de</strong>m, 134.<br />

331


El c<strong>en</strong>tro se fundó <strong>en</strong> 1925 y, aunque estaba autorizado para hospitalizar<br />

<strong>en</strong>fermos tuberculosos adultos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica predominaban los niños. La i<strong>de</strong>a no era<br />

otra que <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> tuberculosis, alejándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

posibles fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> infección para transportar<strong>la</strong> a un lugar más higiénico y saludable,<br />

ya que <strong>la</strong> tuberculosis <strong>en</strong> sus variantes m<strong>en</strong>íngea y peritoneal constituían uno <strong>de</strong> los<br />

principales <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años 557 . En su <strong>la</strong>bor como<br />

prev<strong>en</strong>torio, alojaba colonias <strong>de</strong> niños <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> verano <strong>en</strong> el pabellón <strong>de</strong><br />

colonias esco<strong>la</strong>res, evitando así <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los niños sanos con los <strong>en</strong>fermos, y<br />

<strong>en</strong> dos pabellones Doecker adquiridos a tal fin 558 .<br />

El sanatorio constaba <strong>de</strong> un pabellón principal edificado <strong>en</strong> dos pisos <strong>de</strong><br />

altura, con gran<strong>de</strong>s terrazas para helioterapia. La p<strong>la</strong>nta baja compr<strong>en</strong>día dos sa<strong>la</strong>s<br />

que alojaban a los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>l sexo masculino y otra más pequeña para alojar a los<br />

<strong>en</strong>fermos convaleci<strong>en</strong>tes por haber sido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te operados, hasta que se<br />

<strong>en</strong>contras<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> pasar a <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral. También se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong><br />

esta p<strong>la</strong>nta, <strong>la</strong> cocina y el comedor “[...] que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad sólo está <strong>de</strong>dicado al<br />

personal, pero que <strong>en</strong> verano se ve muy concurrido por <strong>la</strong>s colonias esco<strong>la</strong>res [...]” 559 .<br />

El piso superior estaba <strong>de</strong>dicado al alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras, con tres sa<strong>la</strong>s como<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior y a<strong>de</strong>más los servicios auxiliares <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> rayos X, gabinete <strong>de</strong><br />

fotografía y reve<strong>la</strong>do, farmacia y quirófano, con sa<strong>la</strong> anexa <strong>de</strong> esterilización a vapor.<br />

En <strong>la</strong> parte alta <strong>de</strong> este pabellón principal estaba emp<strong>la</strong>zado el <strong>la</strong>boratorio, a cargo <strong>de</strong><br />

un médico con <strong>de</strong>dicación exclusiva a cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s analíticas <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos ingresados y a tareas <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación. Con el tiempo fue ampliándose y<br />

dotándose <strong>de</strong> más recursos, <strong>en</strong>tre los que cabe <strong>de</strong>stacar un pequeño quirófano para<br />

cirugía experim<strong>en</strong>tal, así como un amplio lugar para el alojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> animales <strong>de</strong><br />

experim<strong>en</strong>tación. También se puso <strong>en</strong> marcha una sección <strong>de</strong> anatomía patológica.<br />

556 López Fernán<strong>de</strong>z, A. (1933: 113-130).<br />

557 Perrón, J. (1931).<br />

558 La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> los prev<strong>en</strong>torios como instituciones <strong>de</strong> internami<strong>en</strong>to financiadas por el Estado, fue una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas que se int<strong>en</strong>taron pot<strong>en</strong>ciar también <strong>en</strong> otros mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> recru<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, tal como ocurrió tras <strong>la</strong> guerra civil. Marín Martínez, P.<br />

(1990).<br />

559 López Fernán<strong>de</strong>z, A. (1933: 114).<br />

332


Los trabajos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio y el perfil <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados durante el año<br />

1933, quedan recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s XXXII y XXXIII 560 :<br />

Como se refleja <strong>en</strong> el resum<strong>en</strong> estadístico recogido <strong>en</strong> estas tab<strong>la</strong>s, los<br />

<strong>en</strong>fermos que ingresaban <strong>en</strong> el sanatorio lo hacían prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por pres<strong>en</strong>tar<br />

alguna variante ósea o articu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> tuberculosis. Como vemos, el número <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos at<strong>en</strong>didos anualm<strong>en</strong>te osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre los 60 y los 70. Las insta<strong>la</strong>ciones se<br />

increm<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> 1933 con dos sa<strong>la</strong>s más, lo cual permitió que el sanatorio<br />

adquiriese capacidad para alojar hasta a ci<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermos adultos más respecto al<br />

volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> ingresos m<strong>en</strong>cionado. Ello fue posible gracias a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un<br />

nuevo pabellón, con sus terrazas ori<strong>en</strong>tadas al mediodía, para conseguir el mayor<br />

número posible <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> sol.<br />

Pero a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación, el sanatorio no disponía todavía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sufici<strong>en</strong>te capacidad para po<strong>de</strong>r at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran<br />

cantidad <strong>de</strong> personas afectas <strong>de</strong> estas patologías, y que eran susceptibles <strong>de</strong> un<br />

tratami<strong>en</strong>to específico. Ante esta necesidad, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933 también se puso <strong>en</strong><br />

marcha <strong>en</strong> el propio sanatorio, una consulta ambu<strong>la</strong>toria para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera<br />

gratuita a los <strong>en</strong>fermos con lesiones osteo-articu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> manera que “[...] todos los<br />

cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> tratami<strong>en</strong>to ambu<strong>la</strong>ntino, si<strong>en</strong>do periódicam<strong>en</strong>te vigi<strong>la</strong>dos,<br />

y si bi<strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> lesión fímica osteo-articu<strong>la</strong>r requiere el régim<strong>en</strong><br />

sanatorial, <strong>en</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> más camas, <strong>de</strong> esta forma no se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran totalm<strong>en</strong>te abandonados y <strong>la</strong>s terribles <strong>de</strong>formida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong> ordinario se<br />

v<strong>en</strong>, procuramos sean aliviadas dirigiéndoles el tratami<strong>en</strong>to [...]” 561 .<br />

560 Ibí<strong>de</strong>m, 117.<br />

561 Ibi<strong>de</strong>m, 115.<br />

333


Tab<strong>la</strong> XXXII<br />

Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa. Trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />

realizados durante el año 1933<br />

Actividad<br />

Número<br />

Reacciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>l complem<strong>en</strong>to 135<br />

Recu<strong>en</strong>tos globu<strong>la</strong>res y fórmu<strong>la</strong>s leucocitarias 583<br />

Velocidad <strong>de</strong> sedim<strong>en</strong>tación 536<br />

Exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> pus, exudados y otros 46<br />

Hemocultivos 25<br />

Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gérm<strong>en</strong>es 30<br />

Inocu<strong>la</strong>ciones 110<br />

Preparación <strong>de</strong> antivirus 10<br />

Esputos 8<br />

Funciones articu<strong>la</strong>r 65<br />

Orina 137<br />

Determinaciones <strong>de</strong> calcio 139<br />

Determinaciones <strong>de</strong> reserva alcalina 20<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />

Tab<strong>la</strong> XXXIII<br />

Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa. Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos<br />

c<strong>la</strong>sificados por diagnósticos durante los años 1932-1933<br />

Diagnóstico<br />

Ingresos<br />

Hombres<br />

Ingresos<br />

Mujeres<br />

1932 1933 Altas Fallec Quedan 1932 1933 Altas Fallec Queda<br />

Mal <strong>de</strong> Pott 18 8 2 24 14 10 3 21<br />

Osteo-artritis. Tuberculosis<br />

ca<strong>de</strong>ra<br />

12 11 1 1 21 7 7 3 11<br />

Osteo-artritis. Tuberculosis<br />

rodil<strong>la</strong><br />

9 4 5 8 4 4 0 8<br />

Osteo-artritis. Tuberculosis<br />

pie<br />

3 1 0 4 3 1 2 2<br />

Osteo-artritis. Tuberculosis<br />

hombro<br />

1 1 1 1 1 0 0 1<br />

Osteo-artritis. Tuberculosis<br />

codo<br />

1 0 1 0 0 0 0 0<br />

Peritonitis tuberculosa 1 4 2 1 2 1 1 0 2<br />

A<strong>de</strong>nitis tuberculosa 0 2 2 0 0 2 0 2<br />

Sinovitis tuberculosa 0 0 0 0 1 0 0 1<br />

Osteogénesis imperfecta 1 0 0 1 0 0 0 0<br />

Totales 46 31 14 2 61 31 25 8 48<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />

334


La importancia adquirida por <strong>la</strong> tuberculosis como causa <strong>de</strong> morbilidad y<br />

mortalidad infantil 562 , fue <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones específicas dirigidas a combatir<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, tan susceptible al bacilo tuberculoso.<br />

Una <strong>de</strong> estas actuaciones, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te basada <strong>en</strong> los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>,<br />

consistió <strong>en</strong> proporcionar una vida más higiénica, aireación, helioterapia, etc., a los<br />

niños que hubies<strong>en</strong> convivido con algún tísico o bi<strong>en</strong> que fues<strong>en</strong> sospechosos <strong>de</strong> un<br />

proceso baci<strong>la</strong>r 563 . Bajo estas premisas se crearon los prev<strong>en</strong>torios infantiles y se<br />

organizaron colonias <strong>de</strong> verano <strong>en</strong> algunos sanatorios como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa. El<br />

pabellón <strong>de</strong>dicado a colonias se <strong>en</strong>contraba justo <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte media <strong>de</strong>l<br />

emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> edificios <strong>de</strong> este sanatorio y era ocupado<br />

únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> época estival, al carecer <strong>de</strong> terrazas para helioterapia y <strong>de</strong><br />

calefacción. Los niños, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía españo<strong>la</strong>,<br />

eran sometidos tanto a <strong>la</strong> llegada como a su salida <strong>de</strong>l sanatorio, a una exploración<br />

física y radiológica. Como ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s colonias<br />

infantiles, a continuación resumimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> el trabajo realizado <strong>en</strong> el<br />

verano <strong>de</strong> 1933 564 :<br />

562 Natalidad y Mortalidad (1932 y 1936).<br />

563 Sayé, L. (1933).<br />

564 López Fernán<strong>de</strong>z, A. (1933: 115-116).<br />

335


Tab<strong>la</strong> XXXIV<br />

Colonias infantiles <strong>de</strong> verano <strong>de</strong>l Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa<br />

Proce<strong>de</strong>ncia Niños Niñas Período<br />

Colonia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 20 20 <strong>de</strong> junio al 29 <strong>de</strong> julio<br />

Colonia <strong>de</strong> Zaragoza 30 7 <strong>de</strong> julio al 26 <strong>de</strong> agosto<br />

Colonia <strong>de</strong>l Banco Español <strong>de</strong><br />

Crédito <strong>de</strong> Madrid<br />

26 27 9 <strong>de</strong> julio al 31 <strong>de</strong> agosto<br />

Colonia <strong>de</strong> Hellín 19 22 9 <strong>de</strong> julio al 8 <strong>de</strong> agosto<br />

Colonia <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Huérfanos<br />

<strong>de</strong> Médicos <strong>de</strong> Madrid<br />

16 27 21 <strong>de</strong> julio al 31 <strong>de</strong> agosto<br />

Colonia <strong>de</strong> Zaragoza 11 17 9 <strong>de</strong> agosto al 9 <strong>de</strong> octubre<br />

Colonia <strong>de</strong> Zaragoza<br />

(Ayuntami<strong>en</strong>to)<br />

28 33 26 <strong>de</strong> agosto al 1 <strong>de</strong> octubre<br />

Colonia <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>tayud 47 53 1 <strong>de</strong> septiembre al 1 <strong>de</strong> octubre<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por López Fernán<strong>de</strong>z (1933).<br />

336


4.3.4. Los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos<br />

El tracoma era una <strong>en</strong>fermedad contagiosa <strong>de</strong> localización ocu<strong>la</strong>r causada por<br />

un virus filtrable <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n rickettsiales, cuya manifestación clínica consistía <strong>en</strong> una<br />

conjuntivitis catarral subaguda, favorecida por <strong>la</strong> exposición al calor, el polvo y <strong>la</strong><br />

luz so<strong>la</strong>r. Tras un período <strong>de</strong> incubación <strong>de</strong> cinco a doce días, hacía su aparición una<br />

conjuntivitis granulosa con hiperp<strong>la</strong>sia folicu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tejido subconjuntival <strong>de</strong> los<br />

párpados, pannus y retracción cicatricial <strong>de</strong> los párpados, pudi<strong>en</strong>do evolucionar <strong>de</strong><br />

manera crónica hacia <strong>la</strong> ceguera. Su transmisión se producía por contacto íntimo <strong>de</strong><br />

persona a persona o por objetos contaminados como toal<strong>la</strong>s o pañuelos,<br />

<strong>de</strong>sempeñando tal vez <strong>la</strong>s moscas un importante papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l virus.<br />

Uno <strong>de</strong> los principales problemas asociados a <strong>la</strong> lucha contra esta <strong>en</strong>fermedad<br />

era <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> abordar<strong>la</strong> <strong>en</strong> sus estadios iniciales ya que era muy frecu<strong>en</strong>te “[...]<br />

observar individuos -principalm<strong>en</strong>te mujeres- que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta<br />

acompañando a difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>fermos y <strong>en</strong> los cuales son evi<strong>de</strong>ntes lesiones<br />

tracomatosas tan avanzadas que se <strong>de</strong>scubr<strong>en</strong> simplem<strong>en</strong>te con mirarles a <strong>la</strong> cara<br />

[...]” 565 . La falta <strong>de</strong> percepción subjetiva <strong>de</strong> gravedad cuando <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad se<br />

localizaba <strong>en</strong> el fondo <strong>de</strong> saco conjuntival y no producía dolor, ceguera ni<br />

<strong>de</strong>formaciones, fue el elem<strong>en</strong>to principal que movió <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong><br />

campañas organizadas <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, dirigidas a conseguir su<br />

diagnóstico e inicio <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> fases tempranas. Los pi<strong>la</strong>res sobre los que se<br />

apoyó <strong>la</strong> lucha contra el tracoma fueron por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sarios para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los <strong>en</strong>fermos y sus contactos, y por otro <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una búsqueda<br />

activa <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> fases tempranas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados colectivos<br />

cerrados como eran <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r -revisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s- y <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

trabajadores -revisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fábricas-.<br />

Durante el año 1927, <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> oftalmología <strong>de</strong>l Instituto Médico<br />

Val<strong>en</strong>ciano <strong>de</strong>dicó varias sesiones a discutir el problema <strong>de</strong>l tracoma, resultando el<br />

principal objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lucha contra esta afección. Como<br />

resultado <strong>de</strong> dichas sesiones, se e<strong>la</strong>boraron dos cartil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis<br />

565 Álvarez Torres, R. (1929).<br />

337


antitracomatosa, y se llegó a dos conclusiones <strong>de</strong> manera unánime. La primera<br />

consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer una divulgación <strong>sanitaria</strong>, con int<strong>en</strong>sa<br />

propaganda sobre <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> afección, y <strong>la</strong> segunda <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos repartidos por <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 566 .<br />

El carácter <strong>en</strong>démico que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas regiones<br />

<strong>de</strong> España, hizo necesario impulsar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>de</strong> una lucha organizada fr<strong>en</strong>te a el<strong>la</strong>, haci<strong>en</strong>do especial hincapié <strong>en</strong> aquellos<br />

lugares como el litoral val<strong>en</strong>ciano, <strong>en</strong> los que su inci<strong>de</strong>ncia resultaba especialm<strong>en</strong>te<br />

a<strong>la</strong>rmante. Con esa int<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong> 1927 se constituyó <strong>en</strong> Madrid <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral<br />

<strong>de</strong> Lucha contra el Tracoma, que contó <strong>en</strong> algunas <strong>provincia</strong>s con juntas<br />

<strong>provincia</strong>les, como organismos consultivos. En Val<strong>en</strong>cia, una vez nombrada por el<br />

gobernador civil <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l, ésta hizo suyas <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s mostradas por el<br />

Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, al ser sus miembros asiduos concurr<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s sesiones<br />

<strong>de</strong> dicha <strong>en</strong>tidad. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello, se acordó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tres<br />

disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Sin embargo, <strong>la</strong> escasa<br />

asignación presupuestaria <strong>de</strong>dicada por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a este<br />

m<strong>en</strong>ester, hizo necesario implicar a los ayuntami<strong>en</strong>tos elegidos <strong>en</strong> el compromiso <strong>de</strong><br />

que proporcionaran el local y montaje <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario, incluy<strong>en</strong>do el personal<br />

subalterno, “[...] quedando única y exclusivam<strong>en</strong>te a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l el<br />

abono <strong>de</strong> <strong>la</strong> gratificación al director <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario [...]” 567 .<br />

Al aceptar estas condiciones los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Alcira, Sueca y Gandía, se<br />

convocaron oposiciones <strong>en</strong> 1929 para cubrir <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> médico director <strong>de</strong> los tres<br />

disp<strong>en</strong>sarios. Des<strong>de</strong> el 1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933 se sumó a <strong>la</strong> lucha antitracomatosa un<br />

nuevo disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> Sagunto y otro <strong>en</strong> Cullera, éste último como ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l<br />

disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Sueca. También como ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Gandía, se<br />

inauguró uno <strong>en</strong> Tabernes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valldigna.<br />

566 Rubio Huerta, L. (1933a: 152-161).<br />

567 Ibí<strong>de</strong>m, 152.<br />

338


De esta forma quedaba bastante cubierto casi todo el litoral val<strong>en</strong>ciano, que<br />

era don<strong>de</strong> el tracoma pres<strong>en</strong>taba una mayor inci<strong>de</strong>ncia. Sin embargo, aunque el radio<br />

<strong>de</strong> acción <strong>de</strong> cada disp<strong>en</strong>sario se ext<strong>en</strong>diera a 15-20 Km. a su alre<strong>de</strong>dor, aún<br />

quedaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia muchos distritos necesitados <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, y<br />

este era el caso <strong>de</strong> Liria, Torr<strong>en</strong>te o Alberique, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> <strong>la</strong>do otros con m<strong>en</strong>or<br />

inci<strong>de</strong>ncia, aunque no nu<strong>la</strong>, como Chelva, Requ<strong>en</strong>a, Ayora y Enguera. Un hecho se<br />

hacía pat<strong>en</strong>te y era <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los ayuntami<strong>en</strong>tos se implicas<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

contra el tracoma pues “[...] <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> lucha antitracomatosa no<br />

pue<strong>de</strong> serles gravosa, ya que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>cillez y economía <strong>de</strong> sus medios, pue<strong>de</strong><br />

evitarle otros disp<strong>en</strong>dios mayores, y <strong>en</strong> fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, más vale crear un pequeño<br />

c<strong>en</strong>tro antitracomatoso, todo lo secundario que se quiera, que contribuir al<br />

sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> ciegos [...]” 568 .<br />

En sus inicios, el servicio que prestaban los disp<strong>en</strong>sarios se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el<br />

tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, exigi<strong>en</strong>do a los paci<strong>en</strong>tes que precisaban asist<strong>en</strong>cia, los<br />

docum<strong>en</strong>tos acreditativos <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> pobreza. Tal era <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong><br />

estos c<strong>en</strong>tros, que para contro<strong>la</strong>r el acceso a los disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> Alzira, Sueca y<br />

Gandía, el inspector <strong>provincia</strong>l Gabriel Ferret, se vio obligado a recordar que <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> estas instituciones se haría <strong>de</strong> manera gratuita únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />

aquellos <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> tracoma que estuvieran acreditados <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<br />

condición <strong>de</strong> pobreza. La subv<strong>en</strong>ción proporcionada por el estado, y <strong>la</strong> contribución<br />

<strong>de</strong> los respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos al sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas instituciones asist<strong>en</strong>ciales,<br />

no resultaba sufici<strong>en</strong>tes “[...] para que <strong>en</strong> ellos se puedan tratar gratuitam<strong>en</strong>te todos<br />

los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> tracoma que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>; y con el objeto <strong>de</strong> que no se l<strong>la</strong>m<strong>en</strong> a<br />

<strong>en</strong>gaño algunas personas pudi<strong>en</strong>tes, se hace saber que <strong>en</strong> los referidos c<strong>en</strong>tros sólo<br />

podrán ser tratados aquellos <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> tracoma que estén consi<strong>de</strong>rados como<br />

pobres, <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te acreditada certificación <strong>de</strong> pobreza expedida por <strong>la</strong> alcaldía <strong>de</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncia [...]” 569 .<br />

568 Rubio Huerta, L. (1933b).<br />

569 Disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos (1931).<br />

339


La llegada al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l primer gobierno republicano, trajo consigo int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

mejorar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antitracomatosa y <strong>de</strong> unificar <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong><br />

actuación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Para ello, <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Lucha contra el<br />

Tracoma y otras causas <strong>de</strong> Ceguera, quedaba como un órgano consultivo<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong>s juntas<br />

<strong>provincia</strong>les pasaban a t<strong>en</strong>er carácter asesor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />

sanidad. A los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos se les asignaban <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

funciones 570 :<br />

• Establecer diariam<strong>en</strong>te una consulta gratuita como mínimo, cuyo<br />

horario esté <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada obrera<br />

<strong>de</strong> cada localidad.<br />

• Registrar a todos los <strong>en</strong>fermos y ll<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> ficha correspondi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el<br />

mo<strong>de</strong>lo facilitado por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

• Remitir m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, <strong>la</strong><br />

estadística <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos observados.<br />

• Procurar <strong>en</strong> todo lo posible el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos contagiosos.<br />

• Visitar <strong>la</strong>s fábricas, talleres, asilos, internados y <strong>de</strong>más comunida<strong>de</strong>s<br />

para tratar a los <strong>en</strong>fermos e instruir a todos sobre <strong>la</strong>s medidas<br />

profilácticas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguirse.<br />

• Inspeccionar trimestralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza,<br />

para someter a los <strong>en</strong>fermos al oportuno tratami<strong>en</strong>to y divulgar <strong>en</strong>tre<br />

profesores y alumnos los necesarios conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> ocu<strong>la</strong>r.<br />

• Expedir los certificados <strong>de</strong> sanidad o curación a los obreros o<br />

esco<strong>la</strong>res que han <strong>de</strong> ser admitidos <strong>en</strong> el trabajo o <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza.<br />

• Hacer <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s ocu<strong>la</strong>res contagiosas <strong>en</strong> visitas<br />

domiciliarias, estudiando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da, trabajo,<br />

alim<strong>en</strong>tación u otras que pue<strong>de</strong>n influir <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>mia.<br />

• Int<strong>en</strong>sificar todo lo posible <strong>la</strong> propaganda <strong>sanitaria</strong> y <strong>la</strong> divulgación<br />

<strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y privada <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad.<br />

570 Disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos (1933).<br />

340


En este mismo <strong>de</strong>creto se establecía que <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> los médicos para<br />

hacerse cargo <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios, correría a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les<br />

<strong>de</strong> sanidad, como lo haría <strong>la</strong> gratificación a percibir por ellos que, <strong>en</strong> cualquier caso,<br />

no <strong>de</strong>bía superar <strong>la</strong>s 3.000 pesetas. El nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos facultativos se<br />

establecía que fuese con carácter interino y su contrato por un período no superior a<br />

un año. En cualquier caso, se <strong>de</strong>jaba potestad a <strong>la</strong>s inspecciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong><br />

sanidad, para <strong>de</strong>cidir sobre el a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to y efectividad <strong>de</strong> estos<br />

disp<strong>en</strong>sarios y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> no cumplir con <strong>la</strong>s expectativas, suprimir el servicio.<br />

La actuación realizada por los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos, pronto com<strong>en</strong>zó<br />

a dar frutos y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los casos <strong>en</strong> estadios incipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

con inicio precoz <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to, se tradujo <strong>en</strong> una notable disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

formas graves <strong>de</strong> tracoma. Así, los casos <strong>de</strong> pannus y los casos complicados con<br />

retracciones cicatriciales, <strong>en</strong> 1935 se habían reducido a <strong>la</strong> mitad respecto a los años<br />

prece<strong>de</strong>ntes. De acuerdo con <strong>la</strong> información recogida por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad, el número más elevado <strong>de</strong> casos había pasado a conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas<br />

crónicas <strong>de</strong> tracoma sin complicaciones y <strong>en</strong> los casos incipi<strong>en</strong>tes y dudosos. Ello<br />

indicaba que los <strong>en</strong>fermos acudían con mayor ante<strong>la</strong>ción a los disp<strong>en</strong>sarios, cuando<br />

todavía no se habían producido lesiones irreversibles e incurables que pusieran <strong>en</strong><br />

peligro el órgano <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión 571 .<br />

571 Álvarez Torres (1936).<br />

341


Los disp<strong>en</strong>sarios antitracomatosos <strong>de</strong> Sueca y Cullera<br />

El Servicio Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca se inauguró el 29 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1929,<br />

merced al apoyo proporcionado por el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, que habilitó un<br />

local para disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong> caridad y lo dotó <strong>de</strong>l<br />

mobiliario clínico e instrum<strong>en</strong>tal indisp<strong>en</strong>sable. Su actividad estuvo ori<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> un<br />

principio, como un servicio más <strong>de</strong> los que proporcionaba <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, “[...]<br />

limitándose al tratami<strong>en</strong>to y exigi<strong>en</strong>do los docum<strong>en</strong>tos acreditativos <strong>de</strong> pobreza a los<br />

<strong>en</strong>fermos concurr<strong>en</strong>tes al mismo [...]” 572 . Durante el año 1932, el Disp<strong>en</strong>sario amplió<br />

su actividad admiti<strong>en</strong>do toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos oftálmicos, aunque <strong>la</strong> lucha<br />

antitracomatosa continuó resultando su razón <strong>de</strong> ser fundam<strong>en</strong>tal.<br />

El local <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong> caridad habilitado para disp<strong>en</strong>sario, constaba <strong>de</strong> dos<br />

pequeñas estancias, una para realizar <strong>la</strong>s curas, y <strong>la</strong> otra para tomar <strong>la</strong> filiación <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos al tiempo que hacía <strong>de</strong> cámara oscura. El establecimi<strong>en</strong>to lo completaba<br />

una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera con bancos, con una capacidad <strong>de</strong> albergar hasta a 20 <strong>en</strong>fermos.<br />

Las interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas se practicaban <strong>en</strong> el quirófano <strong>de</strong>l hospital, situado <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas superiores <strong>de</strong>l edificio. Anexa al quirófano, había una sa<strong>la</strong> con unas<br />

cuantas camas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales podía disponerse <strong>en</strong> el caso excepcional <strong>de</strong> que algún<br />

paci<strong>en</strong>te requiriese quedar ingresado.<br />

Al inaugurarse el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Cullera, <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1933, como<br />

una ampliación <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Sueca y para po<strong>de</strong>r el mismo personal facultativo at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

ambas consultas, quedaron repartidos los días <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana <strong>en</strong> que se at<strong>en</strong>dían<br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos. Así, el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Sueca funcionaba con horario<br />

<strong>de</strong> consulta los lunes y viernes, haciéndose cargo el practicante <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los<br />

paci<strong>en</strong>tes para curas los días restantes, mi<strong>en</strong>tras que el facultativo pasaba consulta <strong>en</strong><br />

Cullera los martes y sábados.<br />

Las insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Cullera eran simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Sueca.<br />

El local ocupaba <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja <strong>de</strong>l hospital municipal <strong>de</strong> esta ciudad, aunque<br />

disponía <strong>de</strong> una puerta <strong>de</strong> acceso in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. Lo integraban dos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias,<br />

572 Rubio Huerta, L. (1933a: 153).<br />

342


una con bancos que hacía <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> espera, y otra que hacía <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> curas. Las<br />

interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas se realizaban <strong>en</strong> el quirófano <strong>de</strong>l hospital 573 .<br />

El coste <strong>de</strong> los servicios prestados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ambos disp<strong>en</strong>sarios era asumido casi<br />

<strong>en</strong> su totalidad por <strong>la</strong>s arcas municipales, pues únicam<strong>en</strong>te corría a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>la</strong> gratificación que percibía el médico <strong>en</strong>cargado,<br />

Lor<strong>en</strong>zo Rubio Huerta. El personal subalterno que completaba <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> ambos<br />

c<strong>en</strong>tros, lo integraban un practicante municipal y un <strong>en</strong>fermero, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l hospital <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Sueca <strong>en</strong> 1929, hasta el 31 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 1933 fueron at<strong>en</strong>didos 2.562 <strong>en</strong>fermos oftálmicos, <strong>de</strong> los cuales 1.211<br />

pa<strong>de</strong>cían tracoma. El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> todos estos <strong>en</strong>fermos g<strong>en</strong>eró una actividad<br />

asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> 34.824 curas. El perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas afectas <strong>de</strong><br />

tracoma y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas clínicas <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933,<br />

queda reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 574 . En el<strong>la</strong> se observa un c<strong>la</strong>ro predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres, que superaban con difer<strong>en</strong>cia a los hombres, sobre<br />

todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas clínicas <strong>de</strong> mayor gravedad -únicam<strong>en</strong>te los casos crónicos sin<br />

complicaciones eran simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> ambos sexos-. La distribución <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos por<br />

grupos <strong>de</strong> edad, pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia una afectación importante <strong>de</strong> personas jóv<strong>en</strong>es,<br />

que resultaba prácticam<strong>en</strong>te igual <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 15 años que <strong>en</strong> el grupo<br />

<strong>de</strong> 15-30 años.<br />

573 Ibí<strong>de</strong>m, 154-158.<br />

574 Ibí<strong>de</strong>m, 155.<br />

343


Tab<strong>la</strong> XXXV<br />

Casos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca<br />

Formas clínicas<br />

Por eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> años<br />

Totales por sexo<br />

1-15 15-30 >30 Varones Hembras Total<br />

Incipi<strong>en</strong>tes y dudosas 4 3 2 3 6 9<br />

Crónicas sin complicaciones 35 27 25 46 41 87<br />

Con Pannus 2 6 18 6 20 26<br />

Formas retráctiles:<br />

Entropión, Triquiasis,<br />

1 5 13 4 15 19<br />

Xerosis<br />

Formas agudizadas 4 1 5 4 6 10<br />

Formas mono o binocu<strong>la</strong>res 1 1 1<br />

Total 46 43 63 64 88 152<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />

Los <strong>en</strong>fermos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario, aunque <strong>en</strong> su mayoría eran vecinos<br />

<strong>de</strong> Sueca, también procedían <strong>de</strong> otros pueblos vecinos, como <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> los que fueron at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> 1933:<br />

344


Tab<strong>la</strong> XXXVI<br />

Lugar <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario<br />

Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca<br />

Proce<strong>de</strong>ncia<br />

Número<br />

Sueca 157<br />

Cullera 35<br />

Corbera <strong>de</strong> Alcira 21<br />

Rio<strong>la</strong> 20<br />

Poliñá <strong>de</strong>l Júcar 19<br />

Alba<strong>la</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ribera 18<br />

Fortal<strong>en</strong>y 17<br />

Favareta 5<br />

L<strong>la</strong>urí 4<br />

Sol<strong>la</strong>na 1<br />

Sil<strong>la</strong> 1<br />

Transeúntes 4<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Rubio Huerta (1933a).<br />

En re<strong>la</strong>ción con el tratami<strong>en</strong>to quirúrgico aplicado a los <strong>en</strong>fermos, durante<br />

esta mismo año, éste consistió <strong>en</strong>:<br />

Tab<strong>la</strong> XXXVII<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos quirúrgicos realizados <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario<br />

Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca<br />

Tratami<strong>en</strong>to quirúrgico<br />

Número<br />

Lintaje 20<br />

Expresión <strong>de</strong>l tracoma 60<br />

Escarificaciones 22<br />

Entropión, triquiasis y disquiasis 12<br />

Extirpación saco <strong>la</strong>grimal 10<br />

Pterigion 6<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Rubio Huerta (1933a).<br />

345


La marcada susceptibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil a contraer <strong>la</strong> conjuntivitis<br />

crónica granulosa que caracterizaba <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad viral, era uno <strong>de</strong> los aspectos que<br />

más inquietaba a los higi<strong>en</strong>istas. La afectación <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción se veía<br />

favorecida por <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes condiciones higiénicas que pa<strong>de</strong>cían <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y que<br />

contribuían a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te infeccioso. El hacinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> exposición al<br />

calor, <strong>la</strong> luz so<strong>la</strong>r y el polvo, eran factores sobradam<strong>en</strong>te reconocidos como<br />

favorecedores <strong>de</strong> <strong>la</strong> infección. De este modo, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación que<br />

com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antitracomatosa, consistió <strong>en</strong> el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los esco<strong>la</strong>res y párvulos para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad y su profi<strong>la</strong>xis, función que pasó a ser compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios.<br />

Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Sueca <strong>en</strong> el año 1933 se inspeccionaron 803 niños<br />

pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Sueca y Rio<strong>la</strong>, lo cual permitió i<strong>de</strong>ntificar a 91 (11%)<br />

con tracoma, y a 74 (9%) con diagnóstico dudoso por pres<strong>en</strong>tar afecciones<br />

conjuntivales diversas no exudativas 575 .<br />

El predominio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> tracoma con<br />

complicaciones conjuntivales <strong>de</strong> tipo bacteriano, que increm<strong>en</strong>taban el grado <strong>de</strong><br />

contagiosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, hacía recom<strong>en</strong>dable que <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> párvulos no<br />

admities<strong>en</strong> a los <strong>en</strong>fermos. A éstos se les abría un carné sanitario don<strong>de</strong> se<br />

registraban todas <strong>la</strong>s visitas <strong>sanitaria</strong>s y <strong>la</strong>s curas realizadas, hasta el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />

curación. Sin embargo, esta conducta no era válida para los esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> más edad,<br />

dada <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> cronicidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga duración <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to<br />

-<strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l niño <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> haría peligrar su educación-. Así<br />

pues, <strong>en</strong> estos casos había que instruir a los maestros para que mantuvieran separados<br />

a los esco<strong>la</strong>res <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> los sanos y, únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los períodos <strong>de</strong> reagudización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad con mayor exudado, recom<strong>en</strong>dar que permanecies<strong>en</strong> ais<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> su<br />

domicilio 576 .<br />

575 Ibí<strong>de</strong>m, 156-157.<br />

576 Rubio Huerta, L. (1933c).<br />

346


El Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong> Sagunto<br />

La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra el tracoma <strong>en</strong> el distrito <strong>de</strong> Sagunto com<strong>en</strong>zó con<br />

<strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un disp<strong>en</strong>sario específico el uno <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933, bajo <strong>la</strong><br />

dirección <strong>de</strong> Leandro Fernán<strong>de</strong>z Aldave. Las líneas <strong>de</strong> actuación empr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el disp<strong>en</strong>sario abarcaron no sólo el diagnóstico y asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad, sino que a<strong>de</strong>más compr<strong>en</strong>dieron <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s, fábricas y<br />

talleres, para <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong> casos, así como lo que su director <strong>de</strong>nominó <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor “médico social”. Ésta consistió <strong>en</strong> s<strong>en</strong>sibilizar a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s civiles y<br />

<strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona sobre el problema que p<strong>la</strong>nteaba el tracoma <strong>en</strong> esa región,<br />

implicándo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha fr<strong>en</strong>te a el<strong>la</strong>. La organización <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

divulgación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, dirigidas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a los maestros, constituyó el<br />

otro punto <strong>de</strong> apoyo para garantizar el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

esco<strong>la</strong>res <strong>en</strong>fermos y pedir su co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> el seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to. La<br />

<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización sobre los directivos <strong>de</strong> fábricas y talleres, hizo posible que<br />

éstos <strong>en</strong>viaran a los obreros <strong>en</strong>fermos al disp<strong>en</strong>sario, <strong>de</strong> manera que tras el oportuno<br />

tratami<strong>en</strong>to y curación se les ext<strong>en</strong>dió el correspondi<strong>en</strong>te certificado sanitario 577 .<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer año <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario se realizaron 443<br />

reconocimi<strong>en</strong>tos a esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ambos sexos, <strong>en</strong>tre los que se diagnosticaron 27 casos<br />

<strong>de</strong> tracoma (6%), especialm<strong>en</strong>te localizados <strong>en</strong> Sagunto, Museros, Alboraya y<br />

Masamagrell. La inspección <strong>de</strong> fábricas y talleres acumuló un total <strong>de</strong> 2.087 obreros<br />

reconocidos y 109 casos <strong>de</strong> tracoma (5%). En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia prestada <strong>en</strong><br />

el disp<strong>en</strong>sario, <strong>la</strong> distribución por edad y sexo <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos seguía <strong>la</strong>s<br />

características epi<strong>de</strong>miológicas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, con una mayor<br />

afectación <strong>de</strong> los varones <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 15 años y una mayor afectación<br />

<strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más grupos <strong>de</strong> edad. En cuanto a los diagnósticos<br />

clínicos efectuados <strong>en</strong> este primer año, su distribución fue <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te 578 :<br />

577 Fernán<strong>de</strong>z Aldave, L. (1933: 142-148).<br />

578 Ibí<strong>de</strong>m, 143.<br />

347


Tab<strong>la</strong> XXXVIII<br />

Diagnosticos efectuados <strong>en</strong> el Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong> Sagunto<br />

Diagnósticos clínicos Número Porc<strong>en</strong>taje<br />

Tracoma <strong>en</strong> distintos períodos <strong>de</strong> evolución, incluso<br />

xerosis<br />

569 62,4%<br />

Conjuntivitis contagiosa 78 8,4%<br />

Afecciones <strong>de</strong> párpados y córneo-conjuntivales<br />

diversas<br />

162 17,8%<br />

Afecciones <strong>de</strong> vías <strong>la</strong>grimales, dacrio y pericistitis 60 6,6%<br />

Afecciones <strong>de</strong> iris, cristalino, fondo <strong>de</strong> ojo,<br />

refracción<br />

40 4,4%<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos aportados por Fernán<strong>de</strong>z Aldave (1933).<br />

Tras este primer año <strong>de</strong> gestión, Fernán<strong>de</strong>z Aldave <strong>de</strong> acuerdo con el<br />

inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, proponía que el servicio antitracomatoso c<strong>en</strong>tral<br />

apoyase <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> dos nuevos disp<strong>en</strong>sarios, uno <strong>en</strong> el Puerto <strong>de</strong> Sagunto -ya <strong>en</strong><br />

marcha <strong>en</strong> 1934- y otro <strong>en</strong> Museros, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad también era<br />

importante. Cada uno <strong>de</strong> ellos se haría cargo a su vez <strong>de</strong> los pueblos más próximos,<br />

mejorando <strong>de</strong> esta manera <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong>l servicio 579 .<br />

579 Ibí<strong>de</strong>m, 148.<br />

348


4.3.5. La Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y<br />

Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil<br />

La importancia adquirida por <strong>la</strong> infancia <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medicina social fue un proceso que se inició <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l siglo XIX y<br />

que com<strong>en</strong>zó a alcanzar peso <strong>en</strong> torno a los años 20 <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, cuando el niño<br />

llegó a ser consi<strong>de</strong>rado como un objeto valioso y como un problema social 580 .<br />

El elem<strong>en</strong>to cuantitativo que proporcionaban <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> mortalidad<br />

infantil -España se <strong>en</strong>contraba con indicadores sanitarios <strong>en</strong> franca inferioridad<br />

respecto a <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno europeo-, constituyó el principal<br />

fundam<strong>en</strong>to teórico sobre el cual se articuló el movimi<strong>en</strong>to médico-social <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud infantil. Como <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas médico-sociales, a <strong>la</strong><br />

argum<strong>en</strong>tación pob<strong>la</strong>cional se unía otra <strong>de</strong> carácter moral, repres<strong>en</strong>tada sobre todo<br />

por una preocupación sobre los problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia merc<strong>en</strong>aria y <strong>de</strong>l<br />

trabajo materno fuera <strong>de</strong>l hogar. Finalm<strong>en</strong>te se sumaba el afán fi<strong>la</strong>ntrópico y<br />

reformista, <strong>en</strong> cuyos fundam<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> los individuos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas<br />

saludables se vislumbraba como una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble valor 581 .<br />

Encuadrada <strong>en</strong> este marco conceptual, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia repres<strong>en</strong>tó uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil <strong>en</strong> esta <strong>provincia</strong>. Constituida al amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />

<strong>de</strong> Puericultura, inició su andadura <strong>en</strong> solitario <strong>en</strong> al año 1928, pero con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> etapa republicana pasó a formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l y su<br />

actividad quedó estrecham<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l IPHV y más concretam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil que se creó <strong>en</strong> 1933. De esta forma, el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza y el <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, aunaron sus esfuerzos <strong>en</strong> el<br />

objetivo común <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil 582 .<br />

580 Ballester, R.; Ba<strong>la</strong>guer, E. (1995).<br />

581 Rodríguez Ocaña, E. (1994b).<br />

582 El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad<br />

infantil <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, ha sido objeto <strong>de</strong> nuestro estudio. Barona Vi<strong>la</strong>r, C.;<br />

Martínez Pons, M. (2000: 293-305).<br />

349


Al amparo <strong>de</strong> lo dispuesto <strong>en</strong> el artículo 14 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Puericultura, <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1925, ésta quedaba autorizada para<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> puericultura. De este modo, con fecha 25 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 1927, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong>signó una comisión <strong>de</strong> tres médicos<br />

val<strong>en</strong>cianos -Dámaso Rodrigo Pérez, Luis Val<strong>en</strong>cia Negro y Alejandro García<br />

Brust<strong>en</strong>ga-, para que se hicieran cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1927 <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Instrucción Pública reguló <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución<br />

val<strong>en</strong>ciana 583 . En sus esfuerzos por poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> nueva escue<strong>la</strong>, los tres<br />

médicos <strong>en</strong>cargados recurrieron inicialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> <strong>de</strong>manda<br />

<strong>de</strong> apoyo económico, pero este organismo receló <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva institución, por <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia que ésta podía suponer a <strong>la</strong> tarea que realizaban los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l:<br />

“[...] Es criterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación, que los servicios <strong>de</strong> maternología y<br />

puericultura, que por disposiciones legales le están <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dados, <strong>de</strong>be<br />

cumplirlos <strong>la</strong> Diputación por sí misma, con sus elem<strong>en</strong>tos propios, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> su acción peculiar, y no por medio <strong>de</strong> subv<strong>en</strong>ciones a otras<br />

Instituciones por dignas y respetables que éstas sean, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> el<br />

pres<strong>en</strong>te caso con <strong>la</strong> proyectada Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura, para <strong>la</strong> que se<br />

rec<strong>la</strong>ma el auxilio económico <strong>de</strong> esta Corporación <strong>provincia</strong>l [...]” 584 .<br />

Ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación, <strong>la</strong> nueva institución com<strong>en</strong>zó a<br />

funcionar con se<strong>de</strong> provisional <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Maternología <strong>de</strong>l “Grupo<br />

Cervantes”, situada <strong>en</strong> el número 145 <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Guillén <strong>de</strong> Castro, don<strong>de</strong><br />

permaneció hasta <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> los nuevos locales <strong>de</strong>l IPHV <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 1933,<br />

ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro nº 39. Des<strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to, el nuevo edificio fue<br />

compartido por los servicios administrativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad,<br />

los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo, antirrábico y antituberculoso, los <strong>la</strong>boratorios químico y<br />

bacteriológico <strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura.<br />

583 Boix Barrios, J. (1979: 24).<br />

584 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 26, 136-137.<br />

350


Esta ubicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l instituto<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, sin duda favoreció <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil, convertida <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> etapa republicana. Al producirse <strong>la</strong> adscripción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> puericultura a los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>en</strong> 1933, como una sección más <strong>de</strong> éstos, los esfuerzos <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se aunaron <strong>en</strong> torno a su<br />

instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, convirtiéndose <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura <strong>en</strong> fiel co<strong>la</strong>boradora <strong>en</strong><br />

el objetivo común <strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> mortalidad infantil. Bajo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el servicio<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil <strong>de</strong>bía ser un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> morbilidad y mortalidad<br />

infantil <strong>en</strong> todos los períodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong> él emanas<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>bían girar alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, divulgación y estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y<br />

<strong>la</strong> puericultura, sin llegar a convertirse nunca <strong>en</strong> consultorios <strong>de</strong> niños ni policlínicas<br />

infantiles: “No funcionará <strong>en</strong> el<strong>la</strong> ningún servicio para niños <strong>en</strong>fermos” 585 . Bajo estas<br />

premisas, al servicio <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil se le atribuía el doble carácter <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> divulgación y <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil, función que <strong>de</strong>bía<br />

<strong>de</strong>sempeñar el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, y <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro técnico <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza,<br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura.<br />

La dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to corrió a cargo <strong>de</strong> Dámaso<br />

Rodrigo Pérez, que era catedrático <strong>de</strong> pediatría <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1927 586 . El cargo <strong>de</strong> secretario-administrador lo ost<strong>en</strong>taba Alejandro García<br />

Brust<strong>en</strong>ga, y el cuadro <strong>de</strong> profesores lo componían 587 :<br />

585 García Brust<strong>en</strong>ga, A. (1933b).<br />

586 Tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Ramón Gómez Ferrer <strong>en</strong> 1924, primer catedrático <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />

Medicina <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, ocupó provisionalm<strong>en</strong>te esta p<strong>la</strong>za su discípulo Jorge Comín, hasta que fue<br />

ocupada por Rodrigo, qui<strong>en</strong> había sido pediatra <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal <strong>de</strong> Madrid hasta ese<br />

mom<strong>en</strong>to. Boix Barrios (1979: 23-26).<br />

587 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, publicado por Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 1928.<br />

351


• Puericultura intrauterina:<br />

Profesor <strong>de</strong> sección: Miguel Martí Pastor.<br />

Ayudantes <strong>de</strong> sección: Vic<strong>en</strong>te Milio Marí y Ramón Pascual<br />

Revest.<br />

• Tercera infancia e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r:<br />

Profesor <strong>de</strong> sección: Luis Val<strong>en</strong>cia Negro.<br />

Ayudante <strong>de</strong> sección: Vic<strong>en</strong>te Antón Bellver.<br />

• Enseñanza <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>ntal:<br />

Luis Lafora García.<br />

• Primera y segunda infancia:<br />

Profesor <strong>de</strong> sección: Dámaso Rodrigo Pérez.<br />

Ayudantes <strong>de</strong> sección: Joaquín Moltó Santonja y Alejandro<br />

García Brust<strong>en</strong>ga.<br />

• Enseñanza <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras y <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio:<br />

Profesor <strong>de</strong> sección: Juan Bosch Marín.<br />

Ayudante <strong>de</strong> sección: Dolores Vi<strong>la</strong>r Gallego.<br />

• Enseñanza <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> ocu<strong>la</strong>r:<br />

Jose A. Aranaz Barba.<br />

• Servicio <strong>de</strong> Laboratorio <strong>de</strong> Análisis Clínicos:<br />

Enrique Pérez Moltó.<br />

El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

La Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia actuaba como c<strong>en</strong>tro<br />

técnico <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Los fines<br />

con que se creó esta institución, según reflejaba su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, se concretaban <strong>en</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes aspectos 588 :<br />

588 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1928).<br />

352


a- Preparar técnicam<strong>en</strong>te al personal <strong>de</strong> maestros para recibir <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>señanzas que les permitan interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> aquellos organismos<br />

seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>te ley <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia.<br />

b- Formar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras para niños, que serán elegidas<br />

<strong>en</strong>tre aquel<strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es que posean los títulos <strong>de</strong> Bachiller o Maestra<br />

Nacional.<br />

c- Instruir <strong>en</strong> los m<strong>en</strong>esteres que compet<strong>en</strong> al cuidado <strong>de</strong> los niños, a<br />

mujeres que posean instrucción elem<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s cuales recibirán al final<br />

<strong>de</strong> sus prácticas el título correspondi<strong>en</strong>te.<br />

d- Aunar los esfuerzos <strong>de</strong> los organismos que <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia y su <strong>provincia</strong><br />

se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong>l niño.<br />

e- Contribuir a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> estadísticas nacionales que realice <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> Nacional sobre los distintos problemas que <strong>en</strong>cierra <strong>la</strong><br />

Puericultura.<br />

f- Divulgar <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s madres,<br />

<strong>la</strong>s nociones fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil.<br />

g- Hacer esta misma divulgación <strong>en</strong>tre los alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

nacionales <strong>de</strong> maestros y maestras, así como <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s niñas que<br />

cursan los últimos grados.<br />

h- Promover y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> investigaciones acerca <strong>de</strong> los<br />

problemas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a los que hac<strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia a los distintos métodos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> los <strong>la</strong>ctantes.<br />

i- Interesar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> granjas mo<strong>de</strong>lo, a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corporaciones<br />

oficiales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> pueda obt<strong>en</strong>erse leche garantizada <strong>en</strong> sus<br />

condiciones higiénicas que sirva para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los niños,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los concurr<strong>en</strong>tes a c<strong>en</strong>tros b<strong>en</strong>éficos.<br />

j- Ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r su radio <strong>de</strong> acción a otros fines conexos, que pudiera<br />

estimarse conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes.<br />

En re<strong>la</strong>ción con su estructura y <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas a impartir,<br />

quedaba dividida <strong>en</strong> cuatro secciones, una <strong>de</strong> puericultura intrauterina, una <strong>de</strong><br />

353


<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera y segunda infancia, otra <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera infancia y, por<br />

último, una <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza especial <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras y niñeras titu<strong>la</strong>das y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>boratorio. Los títulos que aspiraba a reconocer mediante los estudios impartidos<br />

eran los <strong>de</strong> puericultor, para maestras y maestros, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermera-visitadora <strong>de</strong> niños y<br />

<strong>de</strong> niñera titu<strong>la</strong>da.<br />

La <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

Bajo <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>la</strong> incultura, el analfabetismo sanitario y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

moral eran factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvía <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> com<strong>en</strong>zó a adquirir<br />

progresivam<strong>en</strong>te el rango <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>to reformador prioritario <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 589 . La<br />

finalidad era <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para hacerlo más<br />

higiénico y más saludable, al tiempo que <strong>de</strong> esta manera se conseguía perpetuar una<br />

<strong>de</strong>terminada organización social, acor<strong>de</strong> con los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te, a<br />

cuyo servicio se <strong>en</strong>contraba el progreso ci<strong>en</strong>tífico. Para ello era necesario romper con<br />

algunas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad tradicional, que no se adaptaban bi<strong>en</strong> al<br />

esquema consi<strong>de</strong>rado como más a<strong>de</strong>cuado para el correcto funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados comportami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los<br />

profanos se convertiría <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r para los médicos 590 .<br />

En un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil se vincu<strong>la</strong>ba<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres para proporcionar los cuidados apropiados a<br />

sus hijos, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> puericultura se vislumbró como una herrami<strong>en</strong>ta<br />

importante para su capacitación y se optó no sólo por <strong>la</strong> formación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

madres, sino también por <strong>la</strong> <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes intermedios como maestras, matronas o<br />

<strong>en</strong>fermeras. La formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s maestras para <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />

prev<strong>en</strong>tivas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva bacteriología y <strong>de</strong> consejos nutricionales que<br />

alcanzas<strong>en</strong> impacto sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, ya v<strong>en</strong>ía resultando un hecho <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

segundo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong>l siglo XX 591 .<br />

589 Jiménez Luc<strong>en</strong>a (1998a).<br />

590 Perdiguero, E. (2000: 379-396).<br />

591 Perdiguero, E. (1995: 225-250).<br />

354


En este contexto, <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> puericultura fue a través <strong>de</strong> un cursillo especial, titu<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

“ori<strong>en</strong>tación”, que duró cuatro meses -<strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> marzo al 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1928-, <strong>en</strong> el<br />

cual se matricu<strong>la</strong>ron un gran número <strong>de</strong> maestras, matronas y alumnas <strong>de</strong> niñeras y<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras visitadoras <strong>de</strong> niños. Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ofrecer c<strong>la</strong>ses prácticas<br />

a <strong>la</strong>s alumnas <strong>de</strong> este primer curso, al tiempo que se ponía <strong>en</strong> marcha una importante<br />

<strong>la</strong>bor social <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, se abrieron listas para <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong> madres<br />

<strong>la</strong>ctantes como paso previo a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> una sección <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia vigi<strong>la</strong>da.<br />

Terminado este cursillo especial <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación, el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo para el curso 1928-<br />

1929 c<strong>en</strong>tró <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>tes para matronas, maestros y maestras, <strong>en</strong>fermeras<br />

visitadoras, madres embarazadas y madres <strong>la</strong>ctantes, combinando a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses teóricas con <strong>la</strong>s prácticas 592 .<br />

Dado que <strong>la</strong> finalidad primordial era preparar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te al personal que<br />

<strong>de</strong>bía interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nteó un p<strong>la</strong>n<br />

doc<strong>en</strong>te que consistía <strong>en</strong> ofertar <strong>en</strong> un mismo curso académico varios cursillos,<br />

impartidos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dos cuatrimestres, el primero <strong>de</strong> octubre a <strong>en</strong>ero y el<br />

segundo <strong>de</strong> febrero a mayo.<br />

Des<strong>de</strong> su fundación <strong>en</strong> 1928, hasta abril <strong>de</strong> 1934, pasaron 629 alumnos por <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong>. El colectivo más numeroso que se b<strong>en</strong>efició <strong>de</strong> estos cursos fue el doc<strong>en</strong>te,<br />

pues los recibieron 243 maestras y 27 maestros. A continuación se formaron 208<br />

<strong>en</strong>fermeras visitadoras, 82 matronas, 54 niñeras o guardadoras y 15 estudiantes 593 .<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los cursos ordinarios que ocupaban gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

doc<strong>en</strong>te, también se organizaron cursillos especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>dicados a madres<br />

<strong>la</strong>ctantes, a señoritas y recién casadas y también a médicos. Así, <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong><br />

abril a julio <strong>de</strong> 1932 se impartió un cursillo <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong>s madres <strong>la</strong>ctantes que se<br />

hal<strong>la</strong>ban inscritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. El programa <strong>de</strong>l curso podía consi<strong>de</strong>rarse como un<br />

guión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil e<strong>la</strong>borada por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, que era repartida<br />

ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y <strong>provincia</strong> como una guía <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud infantil 594 . Del mismo modo, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1931 y <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 1932, se<br />

592 García Brust<strong>en</strong>ga, A. (1933a: 68-113).<br />

593 Ibí<strong>de</strong>m, 99.<br />

594 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1932b).<br />

355


impartieron cursillos gratuitos para señoritas y recién casadas, a los que se<br />

matricu<strong>la</strong>ron más <strong>de</strong> 50 alumnas, para instruirse <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a <strong>la</strong><br />

crianza <strong>de</strong> sus hijos y a los problemas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> el<strong>la</strong> 595 .<br />

La necesidad <strong>de</strong> implicar al colectivo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res que ejercía <strong>en</strong> el<br />

medio rural, <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> su ámbito geográfico,<br />

<strong>de</strong>terminó que el instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> patrocinara varios cursillos para<br />

ampliar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre puericultura <strong>de</strong> este colectivo profesional.<br />

Así, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1933 se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron dos cursos que acogieron a 20<br />

alumnos cada uno, el primero tuvo lugar <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> junio y julio y el segundo<br />

<strong>en</strong>tre septiembre y octubre 596 . Del mismo modo, <strong>en</strong>tre octubre y noviembre <strong>de</strong> 1933,<br />

se organizó un curso sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> esco<strong>la</strong>r que acogió 50 alumnos 597 .<br />

Las campañas <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

El análisis estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil, constituyó uno <strong>de</strong> los<br />

primeros indicadores analizados por Marcelino Pascua al hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad 598 , <strong>de</strong>stacando que el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so experim<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

principios <strong>de</strong> siglo era totalm<strong>en</strong>te insufici<strong>en</strong>te. Todavía morían <strong>en</strong> España<br />

anualm<strong>en</strong>te 80.000 niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un año, 30.000 m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> dos años y 20.000<br />

antes <strong>de</strong> llegar al primer lustro, repres<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años<br />

un 32% <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad global <strong>en</strong> España. Asimismo, evi<strong>de</strong>nciaba el importante<br />

papel que una bu<strong>en</strong>a ori<strong>en</strong>tación profiláctica <strong>de</strong>bía jugar, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong> mortalidad infantil t<strong>en</strong>ían un peso importante <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y otros factores <strong>de</strong> índole doméstica y social <strong>en</strong>tre los que<br />

<strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> durante el embarazo y crianza <strong>de</strong>l niño, así como <strong>la</strong><br />

incultura y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>sanitaria</strong>.<br />

Los estudios epi<strong>de</strong>miológicos e<strong>la</strong>borados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y<br />

estadística <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, también hacían sonar <strong>la</strong><br />

a<strong>la</strong>rma sobre <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> mortalidad infantil, tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia como <strong>de</strong><br />

595 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1932a).<br />

596 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933b).<br />

597 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 104-105).<br />

598 A este respecto, pronunció una confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el At<strong>en</strong>eo <strong>de</strong> Madrid al principio <strong>de</strong> su mandato,<br />

cuyo cont<strong>en</strong>ido fue publicado <strong>en</strong> El Siglo Médico. Pascua, M. (1931c).<br />

356


su <strong>provincia</strong>. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los datos era más favorable para <strong>la</strong> capital que<br />

para el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> -97 fr<strong>en</strong>te a 105 muertes <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un año por<br />

cada 1.000 nacidos vivos <strong>de</strong> media <strong>en</strong>tre 1921 y 1930-, prácticam<strong>en</strong>te no se habían<br />

registrado variaciones a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io estudiado 599 .<br />

Otro <strong>de</strong> los indicadores que se analizaban era <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortinatalidad -<br />

muertos antes <strong>de</strong> nacer y durante el parto-, que <strong>en</strong> 1932 se situaba <strong>en</strong> 3,17 por cada<br />

100 nacimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y <strong>en</strong> 2,23 <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, cifras que<br />

aunque eran inferiores a <strong>la</strong>s que pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s,<br />

reflejaban <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> mejorar los cuidados durante el embarazo y el parto y <strong>de</strong><br />

pot<strong>en</strong>ciar una <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> pr<strong>en</strong>atal apropiada 600 .<br />

La s<strong>en</strong>sibilidad mostrada por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia al problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> el medio rural, le llevó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

diversas actuaciones para hacer llegar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil a los<br />

difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> miseria y <strong>la</strong> incultura eran una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los más pequeños, fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

práctica <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s dirigidas a socializar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil<br />

y a esbozar los principales problemas que podía p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> crianza y educación <strong>de</strong><br />

los niños. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas propuestas consistieron <strong>en</strong> un concurso <strong>de</strong><br />

carteles para el anuncio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong><br />

el medio rural, y para <strong>la</strong> portada <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Cartil<strong>la</strong> Infantil” editada por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, el<br />

reparto <strong>de</strong> folletos o <strong>la</strong> grabación <strong>en</strong> discos gramofónicos <strong>de</strong> lecciones <strong>de</strong><br />

puericultura para <strong>la</strong>s madres. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> propuesta más innovadora sin duda<br />

599 Pardo, P. (1930), resaltaba que a pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> el medio rural <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natural se mant<strong>en</strong>ía <strong>de</strong><br />

manera constante, <strong>la</strong> mayor mortalidad infantil <strong>en</strong> este medio t<strong>en</strong>ía lugar por <strong>la</strong>s continuas<br />

transgresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más elem<strong>en</strong>tales normas higiénicas y <strong>sanitaria</strong>s: “[...] Allí son una institución <strong>la</strong>s<br />

transgresiones <strong>de</strong> régim<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s alim<strong>en</strong>taciones intempestivas, <strong>la</strong> impopu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, <strong>la</strong><br />

ignorancia y <strong>la</strong> miseria, que son <strong>de</strong> un modo preciso <strong>la</strong>s que condicionan imperativam<strong>en</strong>te el<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación puericultora íntegra [...]”.<br />

600 La incorporación <strong>de</strong> los supuestos conceptuales y metodológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología y <strong>la</strong><br />

estadística <strong>sanitaria</strong>, como herrami<strong>en</strong>ta para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

sobre <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>, com<strong>en</strong>zó a cobrar interés <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos. Fruto <strong>de</strong> ello fueron<br />

frecu<strong>en</strong>tes estudios que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, analizaban <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> un ámbito territorial<br />

concreto, como fue el caso <strong>de</strong> los trabajos sobre natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, realizados por<br />

Vidal Jordana, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y bacteriología <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Primero <strong>en</strong> el <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 21-30 y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> el año 1932, realizó un exhaustivo análisis <strong>de</strong><br />

estos indicadores sanitarios. Vidal Jordana (1933a y 1933b).<br />

357


consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una “Cátedra ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> Puericultura”para <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse<br />

por toda <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />

Con fecha <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1930, se convocó un concurso <strong>de</strong> carteles con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> y propaganda a <strong>la</strong> actividad realizada por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

puericultura <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>l niño y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a embarazadas y<br />

<strong>la</strong>ctantes. El cartel <strong>de</strong>bía repres<strong>en</strong>tar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te una exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad y <strong>la</strong><br />

infancia y se solicitaba a qui<strong>en</strong>es concurries<strong>en</strong>, que aportas<strong>en</strong> su obra <strong>de</strong> manera<br />

altruista como ayuda a <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> sanidad y cultura. Se pres<strong>en</strong>taron un total <strong>de</strong> 15<br />

carteles, que fueron expuestos <strong>en</strong> el Círculo <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital y el premio<br />

le fue adjudicado al cartel <strong>de</strong> J. Espert, posteriorm<strong>en</strong>te editado a tamaño natural.<br />

Otros dos carteles fueron elegidos para reproducirlos <strong>en</strong> tamaño pequeño y ser<br />

utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y <strong>en</strong> el traje <strong>de</strong>l recién nacido 601 .<br />

La Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil se diseñó con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> proporcionar a<br />

<strong>la</strong>s madres un docum<strong>en</strong>to con consejos para <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> sus hijos. Se trataba <strong>de</strong> un<br />

pequeño cua<strong>de</strong>rnillo <strong>de</strong> 19 páginas, dividido <strong>en</strong> cinco apartados. El primero se<br />

titu<strong>la</strong>ba “Los mandami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre”, seguido <strong>de</strong> un segundo apartado más<br />

amplio <strong>de</strong>nominado “Preceptos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil” <strong>en</strong> el que se<br />

incluían <strong>la</strong>s normas e importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

por nodriza, <strong>la</strong>ctancia artificial y peligros <strong>de</strong>l biberón, introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación complem<strong>en</strong>taria, normas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, el chupón, <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición y <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>nticinas, vacunación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> y qué hacer cuando el niño <strong>en</strong>fermara. El<br />

tercer apartado se titu<strong>la</strong>ba “Enseñanza a <strong>la</strong>s madres <strong>la</strong>ctantes”, e incluía los<br />

regím<strong>en</strong>es alim<strong>en</strong>ticios recom<strong>en</strong>dados para los niños <strong>de</strong> 0-2 años y para <strong>la</strong>s madres<br />

<strong>la</strong>ctantes. A continuación v<strong>en</strong>ía una tab<strong>la</strong> antropométrica por sexos, para acabar con<br />

una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>,<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ndo una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l profesorado, <strong>de</strong> los servicios que se prestaban y <strong>de</strong>l<br />

programa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas que se impartían 602 .<br />

Como pue<strong>de</strong> comprobarse, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a ultranza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natural era<br />

uno <strong>de</strong> los principales pi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> los que <strong>de</strong>scansaba <strong>la</strong> campaña educativa,<br />

equiparando <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a madre con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre que <strong>la</strong>cta al pecho a su<br />

601 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1931).<br />

358


hijo. Si bi<strong>en</strong> es cierto que existían problemas higiénicos importantes <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia merc<strong>en</strong>aria y <strong>de</strong> <strong>la</strong> artificial, cada vez más <strong>en</strong> boga <strong>en</strong> el medio urbano, se<br />

hacía necesario un control <strong>de</strong> estos tipos <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia que garantizas<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as<br />

condiciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nodrizas, mediante revisiones médicas y los a<strong>de</strong>cuados<br />

controles higiénicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leches artificiales 603 . La <strong>la</strong>ctancia artificial se consi<strong>de</strong>raba<br />

“[...] un procedimi<strong>en</strong>to peligroso e ina<strong>de</strong>cuado para el aparato digestivo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante<br />

[...]” 604 , por lo que se aconsejaba que fuera un método aplicado bajo vigi<strong>la</strong>ncia<br />

facultativa, garantizando <strong>de</strong> esa manera el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s a<strong>de</strong>cuadas medidas<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad se promovieron a partir <strong>de</strong> 1932,<br />

una serie <strong>de</strong> actos conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> un solo día, que bajo el título <strong>de</strong> “Un día <strong>de</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> mortalidad infantil” perseguían el objetivo <strong>de</strong> recordar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> proteger y promover <strong>la</strong> salud infantil. Para ello, Tomás Peset solicitó<br />

<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>pública</strong>s y privadas repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad val<strong>en</strong>ciana para que se sumaran “[...] a los actos a celebrar <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong><br />

los niños, organizando alguno o algunos que ti<strong>en</strong>dan muy singu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>pública</strong> sobre <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> Sociedad, el<br />

criar y educar niños sanos, fuertes y alegres [...]” 605 . La fecha para el día <strong>en</strong> cuestión<br />

se fijó <strong>en</strong> el 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1932 y, dado el éxito alcanzado <strong>en</strong> esta primera<br />

ocasión, se reprodujo <strong>la</strong> segunda jornada un año <strong>de</strong>spués, el 19 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1933.<br />

602 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1934a).<br />

603 Véanse los trabajos <strong>de</strong> Comín, J. (1930) y Bartrina, J.; Comín, J. (1930).<br />

604 Yagüe Espinosa, L. (1935).<br />

605 Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad (1932a).<br />

359


El programa <strong>de</strong> actos <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera celebración había sido completo y se<br />

habían involucrado muchas instituciones como el instituto municipal <strong>de</strong> puericultura,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, el hospital <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diputación, <strong>la</strong>s asilos <strong>de</strong> S. Eug<strong>en</strong>io S. Juan <strong>de</strong> Dios y <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong>, el Sanatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Malvarrosa, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Reforma <strong>de</strong> Burjasot, el Asilo Romero y <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Pías,<br />

<strong>la</strong>s guar<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> Cuarte y Sagunto, <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Colonias Esco<strong>la</strong>res, el<br />

Guarda<strong>la</strong>ctantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fábrica <strong>de</strong> tabacos, así como <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura y Unión<br />

Radio Val<strong>en</strong>cia 606 .<br />

La experi<strong>en</strong>cia sirvió para que, un año <strong>de</strong>spués, Tomás Peset volviera a<br />

organizar el acontecimi<strong>en</strong>to y éste alcanzase una repercusión mucho más amplia si<br />

cabe que <strong>la</strong> primera. Con cualida<strong>de</strong>s dignas <strong>de</strong> los mejores estrategas, invitó a que se<br />

sumaran a <strong>la</strong> jornada a todas <strong>la</strong>s corporaciones <strong>pública</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> infancia,<br />

<strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Ahorros y Monte <strong>de</strong> Piedad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

probablem<strong>en</strong>te el repres<strong>en</strong>tante más significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> oligarquía local 607 . Peset<br />

solicitaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Ahorros, <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> un equipo móvil <strong>de</strong> puericultura,<br />

como medio para difundir <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y po<strong>de</strong>r realizar “[...]<br />

todas aquel<strong>la</strong>s prácticas <strong>sanitaria</strong>s que se traduzcan <strong>en</strong> el ahorro <strong>de</strong> vidas <strong>de</strong> niños,<br />

hartas veces malogradas por <strong>la</strong> Ignorancia y <strong>la</strong> Desidia [...]” 608 . Dicho equipo móvil<br />

constaría <strong>de</strong> camión automóvil <strong>de</strong> fácil manejo, dispositivos especiales para máquina<br />

cinematográfica, pantal<strong>la</strong>, máquina <strong>de</strong> proyecciones, micrófono, y aparato<br />

amplificador con altavoces, armario <strong>de</strong> folletos, cartelera, prospectos y <strong>de</strong>más<br />

impresos <strong>de</strong> propaganda, estuches <strong>de</strong> vacunaciones contra <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>, difteria y<br />

tifoi<strong>de</strong>a, <strong>la</strong>vabos y bañeras portátiles, pesa-bebés, etc., que permitiría llevar al pueblo<br />

más apartado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Como contrapartida,<br />

se pregonaría <strong>de</strong> forma ost<strong>en</strong>sible que dicha campaña se estaba llevando a cabo con<br />

el patrocinio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Caja <strong>de</strong> Ahorros.<br />

La jornada “Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil”, celebrada el 19 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 1933, obtuvo un total éxito, <strong>la</strong> ciudad apareció cubierta <strong>de</strong> carteles <strong>en</strong> los<br />

que se pedía a los val<strong>en</strong>cianos que se hicies<strong>en</strong> cumplir los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños, se<br />

606 Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad (1932b).<br />

607 Peset Aleixandre, T. (1933f).<br />

608 Ibí<strong>de</strong>m, 5.<br />

360


epartieron <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s madres 20.000 ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> “Los Derechos <strong>de</strong>l Niño” y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Unión Radio Val<strong>en</strong>cia se radiaron lecciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil e<strong>la</strong>boradas a<br />

propósito para ese día por médicos y maestros <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una campaña <strong>de</strong> propaganda<br />

proyectada por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura. Todas <strong>la</strong>s instituciones que habían sido<br />

invitadas, se sumaron a <strong>la</strong> jornada con <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> festejos y <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa publicó<br />

páginas especiales 609 .<br />

Con ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada “Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil” <strong>de</strong>l<br />

19 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1933, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura e<strong>la</strong>boró una serie <strong>de</strong> am<strong>en</strong>as<br />

lecciones <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong>s madres y futuras madres, que fueron grabadas <strong>en</strong> discos<br />

gramofónicos y radiadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Unión Radio Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tar<strong>de</strong>. La colección constaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s doce lecciones sigui<strong>en</strong>tes 610 :<br />

• 1ª lección: Los niños y los animales domésticos. Lección impartida<br />

por el Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Tomás Peset<br />

Aleixandre.<br />

• 2ª lección: El l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> mortalidad infantil. Lección<br />

impartida por el médico jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sección <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Tomás Peset<br />

Aleixandre.<br />

• 3ª lección: Los baños <strong>de</strong> sol. Lección impartida por el médico<br />

director <strong>de</strong>l Sanatorio Marítimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D.<br />

Álvaro López Fernán<strong>de</strong>z.<br />

• 4ª lección: D<strong>en</strong>tición y <strong>de</strong>nticinas. Lección impartida por el médico D.<br />

Luis Val<strong>en</strong>cia Negro, director <strong>de</strong>l Instituto Municipal <strong>de</strong> Puericultura<br />

y profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

• 5ª lección: La <strong>la</strong>ctancia merc<strong>en</strong>aria. Lección impartida por el médico<br />

profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Juan Bosch Marín.<br />

609 Ibí<strong>de</strong>m, 8-11.<br />

610 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933c).<br />

361


• 6ª lección : La vacunación antitífica. Lección impartida por el médico<br />

profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Juan Bosch Marín.<br />

• 7ª lección: Hay que vacunar a los niños. Lección por el médico profesor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Vic<strong>en</strong>te Antón Bellver.<br />

• 8ª lección: El paseo higiénico <strong>de</strong> los niños. Lección por el médico<br />

Profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Vic<strong>en</strong>te Antón<br />

Bellver.<br />

• 9ª lección: !No hagáis miedo a los niños! Lección por el médico<br />

secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Alejandro<br />

García Brust<strong>en</strong>ga.<br />

• 10ª lección: Un <strong>en</strong>emigo <strong>de</strong> los niños: el chupón. Lección por el médico<br />

secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Alejandro<br />

García Brust<strong>en</strong>ga.<br />

• 11ª lección: No beséis a los niños. Lección por el Maestro Puericultor<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, D. Maximiliano Thous Lloréns.<br />

• 12ª lección: Los peligros <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle. Lección por el Maestro Puericultor<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia D. Maximiliano Thous Lloréns.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> puericultura com<strong>en</strong>zó a realizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1929 una serie <strong>de</strong> actos públicos por los<br />

pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, que <strong>en</strong> su mayoría se celebraban <strong>en</strong> teatros o locales <strong>de</strong> gran<br />

aforo, y don<strong>de</strong> se congregaba fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a madres y futuras madres. Estas<br />

actuaciones itinerantes se conocían con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> Cátedra Ambu<strong>la</strong>nte y<br />

compr<strong>en</strong>dían a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias sobre temas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, el reparto <strong>de</strong><br />

material divulgativo.<br />

El primer acto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cátedra Ambu<strong>la</strong>nte se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Sueca el 22<br />

<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1929, y fue tal el aforo <strong>de</strong> público que indujo a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> a<br />

proseguir su <strong>la</strong>bor con r<strong>en</strong>ovados esfuerzos, repiti<strong>en</strong>do el acto <strong>de</strong> Sueca <strong>en</strong> Carlet,<br />

Torr<strong>en</strong>te, Alberique, Liria, Gandía, Alcira y <strong>en</strong> los pob<strong>la</strong>dos marítimos <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

A fin <strong>de</strong> que todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> pudieran b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> esta<br />

actuación, se <strong>en</strong>vió una circu<strong>la</strong>r a todos los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes términos:<br />

362


“[...] La Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura, <strong>la</strong>borando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más elem<strong>en</strong>tales reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> los niños, como principal medio conduc<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad, que tan elevado índice alcanza <strong>en</strong> el medio rural,<br />

proyecta realizar excursiones a todos los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>,<br />

<strong>de</strong>stacando los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su profesorado, para que <strong>en</strong> los actos <strong>de</strong><br />

divulgación cultural que <strong>en</strong> cada caso se organic<strong>en</strong>, puedan los habitantes<br />

<strong>de</strong> aquellos y muy especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s madres y <strong>la</strong>s futuras madres,<br />

percatarse todavía más <strong>de</strong> lo que están, <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong>e para<br />

el bu<strong>en</strong> vivir, <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> hijos sanos, robustos y alegres [...]” 611 .<br />

El acto solía dividirse <strong>en</strong> dos partes. En <strong>la</strong> primera, médicos y maestros<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban temas <strong>de</strong> crianza y educación <strong>de</strong> los niños, para <strong>de</strong>spertar sobre el<br />

auditorio el interés sobre los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia. La segunda parte estaba<br />

ocupada por <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> una pelícu<strong>la</strong>. En el intermedio, se repartían<br />

docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil, y algunos folletos titu<strong>la</strong>dos “Los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l niño” y “Los juguetes <strong>de</strong>l niño”. La sesión se aprovechaba para que<br />

médicos y <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> practicas<strong>en</strong><br />

una vacunación colectiva contra <strong>la</strong> difteria a los niños <strong>de</strong> uno a tres años 612 . La<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> actos celebrados <strong>en</strong>tre 1929 y 1934 quedan reflejados <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

611 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 73).<br />

612 Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura (1933a).<br />

363


Tab<strong>la</strong> XXXIX<br />

Actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cátedra ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> puericultura <strong>en</strong>tre 1929 y 1934<br />

Fecha Pob<strong>la</strong>ción Lugar<br />

22-12-1929 Sueca Teatro Serrano<br />

19-01-1930 Carlet Teatro El Siglo<br />

26-01-1930 Torr<strong>en</strong>te Teatro Cervantes<br />

23-03-1930 Alberique Teatro liceo<br />

13-04-1930 Liria Teatro español<br />

25-05-1930 Gandía Gran Cine Royalty<br />

31-05-1930 Val<strong>en</strong>cia Teatro La marina<br />

10-06-1930 Alcira Teatro Cervantes<br />

26-10-1930 Ja<strong>la</strong>nce Teatro Cine<br />

26-10-1930 Ayora Teatro Honrubia<br />

03-11-1930 B<strong>en</strong>aguacil Gran Teatro<br />

23-11-1930 Paterna Gran Teatro<br />

05-12-1930 Paiporta Mundial Cinema<br />

19-12-1930 Burjasot Teatro Noveda<strong>de</strong>s<br />

30-01-1931 Sil<strong>la</strong> Teatro Príncipe Alfonso<br />

01-06-1931 Val<strong>en</strong>cia Teatro Apolo<br />

20-09-1931 Val<strong>en</strong>cia Cine Sagunto<br />

01-04-1932 Picas<strong>en</strong>t Teatro Cine Colón<br />

20-10-1932 Val<strong>en</strong>cia Unión Radio<br />

03-11-1932 Masamagrell Cine Actualida<strong>de</strong>s<br />

09-12-1932 Alginet Teatro Principal<br />

16-12-1932 B<strong>en</strong>etuser Cine Pompeya<br />

20-12-1932 Alcacer Unión Cinema<br />

05-03-1933 Fu<strong>en</strong>te Encarroz Salón Cine<br />

05-03-1933 Jaraco Salón Cine<br />

10-03-1933 Val<strong>en</strong>cia, C. Flora C.I.R.A. La Vega<br />

21-03-1933 Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong> Castellón Teatro I<strong>de</strong>al<br />

30-03-1933 Almusafes Teatro Cine Rosales<br />

09-04-1933 Luch<strong>en</strong>te Cine Mo<strong>de</strong>rno<br />

09-04-1933 B<strong>en</strong>ifairó <strong>de</strong> Valldigna Sociedad Musical<br />

07-05-1933 Alboraya Casino Agríco<strong>la</strong><br />

27-05-1933 Sagunto Salón Cine<br />

08-07-1933 Sagunto (Puerto) Teatro Victoria<br />

11-07-1933 Algimia <strong>de</strong> Alfara Teatro Cine<br />

16-02-1934 Tabernes <strong>de</strong> Valldigna Teatro Cine I<strong>de</strong>al<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />

364


La Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura y el Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

En marzo <strong>de</strong> 1933 se crearon <strong>en</strong> España 50 disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil,<br />

uno <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, los cuales quedaban adscritos a los institutos<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura<br />

solicitó a <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>la</strong> adscripción <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong>l<br />

disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Ava<strong>la</strong>da por su inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, “[...]<br />

qui<strong>en</strong> con sus informes y datos, ha contribuido a que <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> se vea asistida <strong>de</strong>l<br />

mayor número <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> todo or<strong>de</strong>n para el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor [...]” 613 ,<br />

no le fue difícil conseguir <strong>la</strong> autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución c<strong>en</strong>tral, que por otro <strong>la</strong>do<br />

constituía un certificado <strong>de</strong> aptitud y reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que v<strong>en</strong>ía<br />

<strong>de</strong>sempeñando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1929.<br />

En los disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong>l trabajo a los<br />

Puericultores <strong>de</strong>l Estado fue <strong>de</strong>cisiva para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros,<br />

don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción individual, se pot<strong>en</strong>ciaban <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tanto <strong>de</strong> manera individual como <strong>en</strong> un ámbito comunitario.<br />

En su organización se contemp<strong>la</strong>ban tres tipos <strong>de</strong> consulta: una “consulta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

pr<strong>en</strong>atal”, dando consejos a <strong>la</strong>s madres, para que <strong>la</strong> gestación llegase a feliz término<br />

y para que el niño naciera <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones <strong>de</strong> vitalidad. Se les recom<strong>en</strong>daba<br />

dirigirse a un tocólogo o una comadrona y se facilitaba a los pobres el material<br />

necesario para una bu<strong>en</strong>a asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l parto, t<strong>en</strong><strong>de</strong>nte sobre todo a evitar <strong>la</strong><br />

infección puerperal. Una consulta <strong>de</strong> “<strong>la</strong>ctantes”, que hacía propaganda <strong>en</strong> favor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, vigi<strong>la</strong>ba el crecimi<strong>en</strong>to normal <strong>de</strong>l niño, y se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong><br />

vacunarlo contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables, llevando a cabo a<strong>de</strong>más el tratami<strong>en</strong>to<br />

profiláctico y <strong>en</strong> su caso el curativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diarreas estivales, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más<br />

importantes causas <strong>de</strong> mortalidad infantil. La tercera consulta, <strong>la</strong> <strong>de</strong> “<strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

esco<strong>la</strong>r”, se <strong>en</strong>cargaba <strong>de</strong>l diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l niño y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infecciones <strong>en</strong> esta edad 614 .<br />

613 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 108).<br />

614 Disp<strong>en</strong>sarios (1933).<br />

365


El disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se estructuró <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes consultas:<br />

Higi<strong>en</strong>e pr<strong>en</strong>atal: <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción pr<strong>en</strong>atal a <strong>la</strong>s<br />

embarazadas.<br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª y 2ª infancia: su misión era <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> niños<br />

sanos y <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> maternología mediante consejos, prácticas,<br />

folletos, etc.<br />

Higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r: <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong><br />

niños <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s. Este servicio llevaba anejos los <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

<strong>de</strong>ntal, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> ocu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> otorrino<strong>la</strong>ringología.<br />

Servicio <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis, para niños <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s. Estaba<br />

<strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> vacunación contra <strong>la</strong> tuberculosis, virue<strong>la</strong>, difteria y<br />

tifoi<strong>de</strong>a.<br />

La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia e inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras estaba<br />

p<strong>la</strong>nteada como un servicio <strong>de</strong> apoyo a todos los servicios anteriorm<strong>en</strong>te<br />

m<strong>en</strong>cionados, <strong>de</strong>l mismo modo que los <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong>l Instituto.<br />

La tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te, nos ofrece una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> el sex<strong>en</strong>io compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1929 y<br />

1934, extraída <strong>de</strong> los datos publicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria correspondi<strong>en</strong>te a este último<br />

año por el servicio sanitario <strong>provincia</strong>l 615 .<br />

615 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 106).<br />

366


Tab<strong>la</strong> XL<br />

Actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil durante<br />

el sex<strong>en</strong>io compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1929-1934<br />

C<strong>la</strong>se <strong>de</strong> servicio 1929 1930 1931 1932 1933 1934<br />

Matricu<strong>la</strong><br />

Madres <strong>la</strong>ctantes <strong>en</strong> 1º <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 168 169 207 226 147 181<br />

Nodrizas <strong>en</strong> 1º <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero 21 16 29<br />

Altas<br />

Nuevas inscripciones <strong>de</strong> madres 35 188 241 152 188 101<br />

Nuevas inscripciones <strong>de</strong> nodrizas 21 7<br />

Bajas<br />

Por cumplir 2 años 43 77 49 31<br />

Por falta <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia 35 150 172 142 98 45<br />

Por <strong>de</strong>stete (nodrizas) 5 8 8<br />

Por fallecimi<strong>en</strong>to 7 12 7 4<br />

Puericultura Intrauterina<br />

Embarazadas reconocidas: 1ª visita 19 62 56 13 80 33<br />

Visitas posteriores 8 33 34 9 75 18<br />

Partos asistidos 1 34 20 15 29 7<br />

Abortos 4 0<br />

Mutualidad Maternal<br />

C<strong>en</strong>so <strong>de</strong> asociadas a 1º <strong>de</strong> mes 32 182 400<br />

Inscripciones <strong>en</strong> este mes 32 150 218 120<br />

Subsidios abonados <strong>de</strong> 50 ptas. 10 2<br />

Subsidios abonados <strong>de</strong> 100 ptas. 10 25 4<br />

Higi<strong>en</strong>e 1ª y 2ª Infancia<br />

Asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 1 año 535 3.516 3.679 1.274 1.811 1.023<br />

Asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 1 año 705 957 305<br />

Profi<strong>la</strong>xis-Niños Vacunados<br />

Vacunación antivariolosa: 12 183 313 310 368 61<br />

Vacunación antidiftérica 10 46 72 70 61<br />

Vacunación antitífica 2 23<br />

Vacunación antituberculosa 76 49<br />

Helioterapia<br />

Niños <strong>en</strong> régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> helioterapia 65 139 29<br />

Sesiones aplicadas 941 1.157 434<br />

Higi<strong>en</strong>e D<strong>en</strong>tal<br />

Niños at<strong>en</strong>didos 114 293 880 171 157 30<br />

Visitas posteriores 95 89<br />

Higi<strong>en</strong>e Ocu<strong>la</strong>r<br />

Niños at<strong>en</strong>didos 24 27 47 8<br />

Visitas posteriores 8 39 22<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />

Como vemos, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> el período pr<strong>en</strong>atal resultaba<br />

muy limitada, a juzgar por el escaso porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> embarazadas at<strong>en</strong>didas. Este<br />

hecho al parecer resultaba bastante común a los difer<strong>en</strong>tes disp<strong>en</strong>sarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong><br />

367


infantil <strong>de</strong>l territorio español y era atribuido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> su necesidad<br />

por <strong>la</strong>s propias embarazadas: “[...] Todavía no ha <strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el espíritu <strong>de</strong> muchas<br />

gestantes <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to, aun cuando no se acus<strong>en</strong><br />

molestias y, con mayor motivo, al sobrev<strong>en</strong>ir anomalías. [...] Los esfuerzos <strong>de</strong> esta<br />

cruzada médico social, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dirigirse a atraer a toda embarazada cuya condición<br />

exija <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que se trata [...]” 616 . En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l “Seguro <strong>de</strong><br />

Maternidad” era una realidad <strong>en</strong> España <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el primer gobierno republicano lo<br />

aprobase <strong>en</strong> una Ley <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931 con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> proporcionar a <strong>la</strong>s<br />

mujeres trabajadoras asist<strong>en</strong>cia y cuidados sanitarios <strong>en</strong> el embarazo, parto y<br />

puerperio, e in<strong>de</strong>mnizar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los jornales que perdían con motivo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scanso<br />

obligatorio -hasta seis semanas antes <strong>de</strong>l parto y durante seis semanas <strong>de</strong>spués- 617 .<br />

La actividad con <strong>la</strong>s madres <strong>en</strong> el disp<strong>en</strong>sario se int<strong>en</strong>sificaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te tras<br />

el parto, <strong>en</strong> primer lugar a través <strong>de</strong>l apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natural, que se mant<strong>en</strong>ía<br />

hasta que el niño cumplía los dos años y, más tar<strong>de</strong>, mediante su asist<strong>en</strong>cia hasta <strong>la</strong><br />

segunda infancia. No obstante, se aprecia cómo el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> el primer<br />

año <strong>de</strong> vida merecía una at<strong>en</strong>ción médica especial, quizás porque se trataba <strong>de</strong>l más<br />

vulnerable para el <strong>de</strong>sarrollo infantil. También l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> exigua actividad<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis vacunal -sobre todo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación<br />

antitífica-, suponemos que <strong>de</strong>bido a que se trataba <strong>de</strong> una actividad que se <strong>en</strong>contraba<br />

diversificada <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes servicios y profesionales sanitarios.<br />

La organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que inauguró sus tareas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Dr. Simarro, <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1933, quedó establecida <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera 618 :<br />

616 Laffón, L. (1933).<br />

617 Seguros (1932).<br />

618 García Brust<strong>en</strong>ga (1933a: 109).<br />

368


Tab<strong>la</strong> XLI<br />

<strong>Organización</strong> <strong>de</strong> los servicios prestados por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong><br />

Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a partir <strong>de</strong> 1933<br />

Cuadro <strong>de</strong> servicios<br />

Higi<strong>en</strong>e Pr<strong>en</strong>atal (embarazadas)<br />

Martes, jueves y sábado, 12 mañana<br />

Higi<strong>en</strong>e 1ª y 2ª infancia (madres<br />

<strong>la</strong>ctantes)<br />

Diaria, a <strong>la</strong>s 10 mañana<br />

Vigi<strong>la</strong>ncia higiénica <strong>de</strong> nodrizas<br />

Jueves, 10 mañana<br />

Higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r y 3ª infancia<br />

Lunes, miércoles y viernes, 10 mañana<br />

Profi<strong>la</strong>xis (vacunaciones)<br />

Martes, jueves y sábado, 10 mañana<br />

Higi<strong>en</strong>e ocu<strong>la</strong>r<br />

Lunes, miércoles y viernes, 10 mañana<br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>ntal<br />

Martes, jueves y sábado, 10 mañana<br />

Helioterapia<br />

Martes, jueves, sábado, 10 mañana<br />

Laboratorio <strong>de</strong> dietética<br />

Horario conv<strong>en</strong>cional<br />

Visitas diarias a domicilio por <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeras visitadoras <strong>de</strong> niños, para<br />

vigi<strong>la</strong>ncia higiénica<br />

Cuadro <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzas<br />

Puericultura intrauterina. Enseñanza a<br />

matronas<br />

Jueves y sábado <strong>de</strong> 12 a 13h<br />

Higi<strong>en</strong>e 1ª y 2ª infancia. Enseñanza a<br />

maestras, maestros y matronas<br />

Martes, jueves, <strong>de</strong> 11 a 12h<br />

Higi<strong>en</strong>e esco<strong>la</strong>r y 3ª infancia. Enseñanza<br />

para matronas y maestros<br />

Martes y jueves <strong>de</strong> 9 a 10h<br />

Enseñanza <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeras y guardadoras<br />

<strong>de</strong> niños. Especial para señoras y<br />

señoritas<br />

Lunes y viernes <strong>de</strong> 9 a 10h<br />

Confer<strong>en</strong>cias teóricas a <strong>la</strong>s madres<br />

<strong>la</strong>ctantes Cursillos g<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s<br />

puericultura Inscripción matrícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

madres <strong>la</strong>ctantes y nodrizas<br />

Diaria a <strong>la</strong>s 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana<br />

Mutualidad maternal. Inscripción y<br />

organización<br />

Diaria a <strong>la</strong>s 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana<br />

Secretaría, propaganda y acción social<br />

Diaria a <strong>la</strong>s 10 <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial <strong>de</strong> 1933.<br />

A juzgar por <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>splegada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Puericultura y Disp<strong>en</strong>sario<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, los esfuerzos realizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta<br />

institución estuvieron a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />

marcadas por <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to 619 . La lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil,<br />

que constituyó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />

Re<strong>pública</strong>, sust<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> esta institución val<strong>en</strong>ciana,<br />

que hizo suya <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> socializar y popu<strong>la</strong>rizar los conocimi<strong>en</strong>tos sobre<br />

619 Congresos (1933).<br />

369


puericultura e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil, como medio para mejorar <strong>la</strong>s condiciones higiénicas y<br />

garantizar el a<strong>de</strong>cuado crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil.<br />

370


5.- LA ORGANIZACIÓN DE LA ASISTENCIA SANITARIA<br />

VALENCIANA (1854-1936)<br />

371


372


5.1. El contexto <strong>de</strong>mográfico y socioeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia<br />

La <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, se <strong>en</strong>contraba<br />

<strong>en</strong> lo que se consi<strong>de</strong>ra como <strong>la</strong> fase mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica y <strong>sanitaria</strong>,<br />

con importantes cambios repres<strong>en</strong>tados por un progresivo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

mortalidad ordinaria, un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida y un cambio <strong>en</strong> el patrón<br />

epi<strong>de</strong>miológico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s más preval<strong>en</strong>tes, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el progresivo<br />

<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas -sobre todo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociadas a <strong>la</strong><br />

precariedad y a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>- por <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tipo crónico y <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativo 620 .<br />

Varios son los trabajos que han c<strong>en</strong>trado su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> los<br />

indicadores que pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> relieve este proceso <strong>de</strong> transición <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

val<strong>en</strong>ciana 621 . Aquí tuvo lugar con retraso respecto al conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Europa<br />

occi<strong>de</strong>ntal o <strong>de</strong> otras regiones como Cataluña, pero con anticipación al resto <strong>de</strong>l<br />

estado español. No obstante, tampoco cabe hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

único y homogéneo <strong>en</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l País Val<strong>en</strong>ciano, ya que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l contraste<br />

campo-ciudad, habría difer<strong>en</strong>cias y matices comarcales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas rurales con<br />

régim<strong>en</strong> tradicional <strong>de</strong> economía agríco<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s zonas urbanas e industriales, o <strong>la</strong>s<br />

rurales con una agricultura comercial 622 .<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>mográfico, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX, <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia sufrió un importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, que<br />

620 Sobre <strong>la</strong> transición <strong>sanitaria</strong>, Ba<strong>la</strong>guer, E. (1991). Con una visión epi<strong>de</strong>miológica a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />

valorar los cambios y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong>fermedad, son importantes <strong>la</strong>s<br />

aportaciones que realizan Bernabeu, J. (1995: 82-100); Robles, E.; Bernabeu, J.; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, F.<br />

(1996a) y Robles, E.; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, F.; Bernabeu, J. (1996b).<br />

621 El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> este período importante <strong>de</strong> transición<br />

epi<strong>de</strong>miológica, es objeto <strong>de</strong> algunos estudios <strong>en</strong>tre los que citaremos, a modo <strong>de</strong> ejemplo, los que<br />

abordan con una perspectiva global <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad Bernabeu (1991a), <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

val<strong>en</strong>ciana, y Barona, J.L.; Barea, E. (1996b), <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. También <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma ciudad,<br />

Bágu<strong>en</strong>a, M.J. (1991) y Martínez, M.; Barona, C. (1996) analizan el impacto que sobre <strong>la</strong> mortalidad<br />

tuvieron algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> tuberculosis y <strong>la</strong> gripe respectivam<strong>en</strong>te.<br />

622 A finales <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> zona con un comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico más evolucionado -<br />

mortalidad y fecundidad inferiores a <strong>la</strong> media val<strong>en</strong>ciana- correspondía al litoral, y contaba con<br />

comarcas como <strong>la</strong> Ribera, <strong>la</strong> Safor o el Camp <strong>de</strong>l Túria. Con un comportami<strong>en</strong>to intermedio -<br />

fecundidad superior a <strong>la</strong> media y mortalidad inferior- se situaba una zona prelitoral e interior, con<br />

comarcas como l’Horta Sur, Vall d’Aiora, Navarrés y Buñol. Sin duda el comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>mográfico m<strong>en</strong>os evolucionado -cifras <strong>de</strong> fecundidad y mortalidad superiores a <strong>la</strong> media- lo<br />

ost<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s comarcas m<strong>en</strong>os pob<strong>la</strong>das como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Utiel y los Serranos. Sagunto y <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

373


proporcionalm<strong>en</strong>te fue mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>bido <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte a <strong>la</strong><br />

anexión <strong>de</strong> diversos municipios situados a su alre<strong>de</strong>dor, que le llevaron a aum<strong>en</strong>tar<br />

su término municipal: Patraix <strong>en</strong> 1870, B<strong>en</strong>iferri y B<strong>en</strong>ica<strong>la</strong>p <strong>en</strong> 1872, Ruzafa,<br />

Pinedo, el Palmar, l’Oliveral, Castel<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> San Luis <strong>en</strong> 1877, B<strong>en</strong>imamet,<br />

Rascanya, els Orriols y B<strong>en</strong>imaclet <strong>en</strong> 1882, Borbotó y Carpesa <strong>en</strong> 1888, Campanar,<br />

Vi<strong>la</strong>nova <strong>de</strong>l Grao y Pobl<strong>en</strong>ou <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mar <strong>en</strong> 1897, Massarrojos <strong>en</strong> 1898 y B<strong>en</strong>ifaraig<br />

<strong>en</strong> 1900. A ello se sumó a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el medio rural a <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>en</strong> busca <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> una mejor calidad <strong>de</strong> vida. En <strong>la</strong>s comarcas <strong>de</strong> l’Horta<br />

val<strong>en</strong>ciana, <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción fue siempre alta, pues los 299.750 habitantes <strong>de</strong><br />

1857 cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> sus 500 Km 2 se convirtieron <strong>en</strong> 739.380 <strong>en</strong> 1900 623 . En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> observarse cómo el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre 1849 y 1928 justam<strong>en</strong>te se duplicó, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

se reducía <strong>en</strong> un 16%.<br />

Tab<strong>la</strong> XLII<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre 1849 y 1928<br />

Año<br />

Ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia Pob<strong>la</strong>ción rural Total<br />

N° Porc<strong>en</strong>taje N° Porc<strong>en</strong>taje Provincial<br />

1849 624 69.565 15% 383.797 85% 453.362<br />

1928 625 314.794 31% 673.287 69% 988.081<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los datos proporcionados por el Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong> 1849 y Vidal<br />

Jordana (1933a).<br />

Val<strong>en</strong>cia, a pesar <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar unos índices bajos <strong>de</strong> mortalidad, mant<strong>en</strong>ían los <strong>de</strong> fecundidad por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> media. Bai<strong>la</strong> Pal<strong>la</strong>rés; Recaño Valcer<strong>de</strong> (1991).<br />

623 Al llegar el nuevo siglo, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia estaba repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> su<br />

gran mayoría por los agricultores, un 44%, y sólo el 22% eran artesanos y jornaleros <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros<br />

fabriles. El sector servicios repres<strong>en</strong>taba el 21% y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>dicadas al comercio el 8%. Sánchis<br />

Guarner (1972: 423-487).<br />

624 Hemos hal<strong>la</strong>do <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural y urbana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

que proporciona el Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> el que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

contabilizarse el número <strong>de</strong> vecinos y <strong>de</strong> almas <strong>en</strong> todos los pueblos, ubicándolos por partidos<br />

judiciales, se ofrece una c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> categorías <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s, vil<strong>la</strong>s y lugares, y se<br />

establece <strong>la</strong> distancia, <strong>en</strong> leguas, a <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> partido y a <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong><br />

los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, A.D.P.V., D.2.2., caja .27, 1849.<br />

625 La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural y urbana <strong>en</strong> 1928, es <strong>la</strong> que proporciona Vidal Jordana<br />

(1933a), <strong>en</strong> los estudios epi<strong>de</strong>miológicos realizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia.<br />

374


La economía val<strong>en</strong>ciana se convirtió a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX <strong>en</strong> una estructura que evolucionaba hacia el capitalismo industrial y se<br />

acompañó <strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong> transformación técnica y el<br />

conflicto social. A principios <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> agricultura continuaba si<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

principal actividad económica <strong>de</strong> los val<strong>en</strong>cianos, pues <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> los que<br />

trabajaban <strong>en</strong> el campo era cuatro veces superior a los que lo hacían <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria.<br />

El cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> morera a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XVIII se había traducido <strong>en</strong> una elevada<br />

recolección <strong>de</strong> seda que tuvo como consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria a<br />

diversas ciuda<strong>de</strong>s como Alcira, Gandía y muy especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> capital, dando lugar<br />

a una verda<strong>de</strong>ra eclosión <strong>de</strong> trabajo. En este s<strong>en</strong>tido, Val<strong>en</strong>cia era una ciudad<br />

industrial que no fabril. La expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>scansaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> materia prima, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> unas estructuras agrarias necesitadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> productos r<strong>en</strong>tables. Sin embargo, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> seda <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong><br />

remontar unos <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración que se habían hecho tradicionales. Del mismo<br />

modo contribuyeron a esta crisis <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong> otros cultivos alternativos más<br />

r<strong>en</strong>tables como <strong>la</strong> naranja 626 . A consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

trabajadora resultó afectada por unas transformaciones económicas que les obligaban<br />

al <strong>de</strong>sempleo ante el impre<strong>de</strong>cible mercado <strong>de</strong> trabajo, pasando a formar parte <strong>de</strong> ese<br />

colectivo tan abundante que constituían los pobres.<br />

Al com<strong>en</strong>zar el siglo XX, el País Val<strong>en</strong>ciano se había convertido <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera<br />

región industrial <strong>de</strong> España. A pesar <strong>de</strong> los múltiples problemas <strong>de</strong>l mercado,<br />

experim<strong>en</strong>tó un crecimi<strong>en</strong>to innegable, sost<strong>en</strong>ido por una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> agrario<br />

y por una oferta abundante <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra habituada al trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria, pero<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te barata. Las variaciones <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> industrialización han llevado a<br />

difer<strong>en</strong>ciar tres tipos <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> acuerdo conque sus tierras pert<strong>en</strong>ecies<strong>en</strong> al regadío,<br />

al secano bi<strong>en</strong> comunicado o al secano marginal. Entre 1879 y 1931 se produjo un<br />

continuo crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> fábricas, aunque con situaciones comarcales<br />

muy distintas, ya que mi<strong>en</strong>tras algunas <strong>de</strong>l interior como los Serranos, Requ<strong>en</strong>a-<br />

Utiel, Rincón <strong>de</strong> A<strong>de</strong>muz, Ayora o Buñol permanecían prácticam<strong>en</strong>te estancadas, <strong>la</strong>s<br />

626 Millán, J. (1990).<br />

375


comarcas <strong>de</strong> regadío más ricas -l’Horta, <strong>la</strong> Ribera Alta i <strong>la</strong> Safor- vieron aum<strong>en</strong>tar<br />

sustancialm<strong>en</strong>te su número <strong>de</strong> fábricas a partir <strong>de</strong> niveles iniciales ya consi<strong>de</strong>rables.<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s comarcas litorales se caracterizaban por un mayor dinamismo<br />

económico, mi<strong>en</strong>tras el País Val<strong>en</strong>ciano interior, montañoso y rural era más<br />

conservador y estaba más atrasado, salvo alguna excepción puntual 627 .<br />

5.2. El mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia: <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> que imp<strong>la</strong>ntó el liberalismo<br />

<strong>de</strong>cimonónico, t<strong>en</strong>ía el objetivo <strong>de</strong> establecer una política <strong>de</strong> acción social <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

po<strong>de</strong>res públicos, para combatir <strong>la</strong> pobreza. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones que <strong>de</strong>paró<br />

el siglo XIX, precisam<strong>en</strong>te fue <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia social basada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

caridad, propia <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, por <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. En el paso <strong>de</strong> una a <strong>la</strong> otra,<br />

jugó un papel fundam<strong>en</strong>tal el i<strong>de</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva sociedad liberal que proc<strong>la</strong>maba <strong>la</strong><br />

igualdad <strong>de</strong> los hombres. La nueva situación hacía incómoda <strong>la</strong> caridad y requería<br />

que el estado asumiese <strong>la</strong>s funciones asist<strong>en</strong>ciales que había <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

iglesia tras el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización 628 .<br />

Tras el <strong>de</strong>bate suscitado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes posiciones políticas <strong>de</strong>l<br />

liberalismo <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, sobre el interés <strong>de</strong><br />

hacer pivotar <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el municipio o <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>la</strong> Ley<br />

<strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852 se <strong>de</strong>cantaron <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te por<br />

<strong>la</strong> opción <strong>provincia</strong>l. En el nuevo reparto <strong>de</strong> funciones que establecía <strong>la</strong> ley, se<br />

ponían a cargo <strong>de</strong>l estado los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter perman<strong>en</strong>te o que exigían<br />

una at<strong>en</strong>ción especial, <strong>en</strong> tanto <strong>la</strong>s diputaciones se hacían cargo <strong>de</strong> los que, como <strong>la</strong>s<br />

casas <strong>de</strong> maternidad, misericordia, etc., implicaban obligaciones transitorias o como<br />

los hospitales <strong>provincia</strong>les sólo trataban <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes. Los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos, a los que anteriorm<strong>en</strong>te se les había concedido mayor<br />

responsabilidad, quedaron limitados a organizar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria.<br />

Vemos pues que, fruto <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s posiciones<br />

liberales más conservadoras, el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia resultante t<strong>en</strong>día c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

627 Salom Carrasco, J.; Albertos Pueb<strong>la</strong>, J.M. (1991).<br />

628 Arto<strong>la</strong>, M. (1983).<br />

376


a <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización.. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>lización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia propuesta, pret<strong>en</strong>día articu<strong>la</strong>r ese servicio público mediante <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> los gobiernos civiles. De esta<br />

manera, se <strong>de</strong>legaban <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> financiación y gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

diputaciones <strong>provincia</strong>les -sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l todo el control c<strong>en</strong>tral-, evitando el<br />

compromiso y <strong>la</strong> responsabilidad directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Estado<br />

sobre <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema pronto se manifestaron <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

g<strong>en</strong>eral, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s graves dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal. En efecto, hasta <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal pa<strong>de</strong>ció <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su <strong>de</strong>bilidad, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un<br />

sistema que se <strong>de</strong>cantó por un mo<strong>de</strong>lo <strong>provincia</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> recursos, al<br />

t<strong>en</strong>er seriam<strong>en</strong>te limitada su capacidad <strong>de</strong> gasto. La <strong>de</strong>sproporción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s y los medios asignados y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> unos recursos estables e<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, obligó muchas veces a sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia municipal <strong>en</strong> el<br />

voluntarismo caritativo o fi<strong>la</strong>ntrópico <strong>de</strong> los sectores sociales más po<strong>de</strong>rosos 629 .<br />

La b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos se p<strong>la</strong>nteó bajo una doble verti<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> cerrado, repres<strong>en</strong>tados por los hospitales y, por<br />

otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia u hospitalidad domiciliaria. No obstante, el<br />

<strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ambas modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia fue pat<strong>en</strong>te,<br />

propiciando <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong>l hospital como institución asist<strong>en</strong>cial,<br />

pues respondía mejor a <strong>la</strong> propuesta <strong>provincia</strong>lizadora <strong>de</strong> los sectores más<br />

conservadores <strong>de</strong>l liberalismo A ellos se unió un tercer pi<strong>la</strong>r constituido por el<br />

sistema asi<strong>la</strong>r, para <strong>la</strong> acogida <strong>de</strong> pobres con condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización<br />

-infancia <strong>de</strong>svalida, disminuidos físicos, vejez y viu<strong>de</strong>dad- y para <strong>la</strong> reclusión <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos” <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria<br />

y domiciliaria, permaneció como una constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, y <strong>en</strong>contró<br />

629 Véase el trabajo <strong>de</strong> Díez Rodríguez, <strong>en</strong> el cual se pres<strong>en</strong>ta un exhaustivo análisis <strong>de</strong> los<br />

fundam<strong>en</strong>tos conceptuales <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia propio <strong>de</strong>l Estado liberal <strong>de</strong>l siglo XIX,<br />

377


eco <strong>en</strong> <strong>la</strong>s publicaciones médicas <strong>de</strong> mayor difusión <strong>en</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos 630 . El<br />

prototipo <strong>de</strong> hospital que funcionaba a finales <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l<br />

estado español, no se ajustaba al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital mo<strong>de</strong>rno que ya proliferaba <strong>en</strong><br />

otros países como Francia, Austria o Alemania, <strong>de</strong> pequeño tamaño, con sa<strong>la</strong>s<br />

regu<strong>la</strong>res con reducido número <strong>de</strong> camas, con mucha vegetación a su alre<strong>de</strong>dor y<br />

ubicados fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones 631 . La consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los propios hospitales<br />

como fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> infección, <strong>de</strong>rivadas <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>tes que pa<strong>de</strong>cían <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>la</strong>s insufici<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong><br />

profi<strong>la</strong>xis y el excesivo tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s que alojaban a los <strong>en</strong>fermos, constituían<br />

los principales argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es se <strong>de</strong>cantaban hacia el mo<strong>de</strong>lo alternativo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria.<br />

La modalidad <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> evitar a los <strong>en</strong>fermos<br />

los riesgos e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes atribuibles a <strong>la</strong> hospitalización, les reportaría <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja<br />

<strong>de</strong> ser at<strong>en</strong>didos por los facultativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, con los mismos medios que<br />

<strong>en</strong> el hospital, y <strong>de</strong> disfrutar <strong>de</strong> los cuidados que les disp<strong>en</strong>sara su propia familia. No<br />

hay que olvidar que <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong>l hospital no era precisam<strong>en</strong>te positiva <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 632 . Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 int<strong>en</strong>tó<br />

impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta modalidad asist<strong>en</strong>cial, éste resultó un verda<strong>de</strong>ro<br />

fracaso. Don<strong>de</strong> mayor problema hubo para poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

domiciliaria fue <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>, cuyos<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos se resistían a incorporar <strong>en</strong> sus presupuestos los recursos necesarios a<br />

tal fin. Sin embargo, al llegar los años set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia que se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese<br />

período histórico. Díez Rodríguez, F. (1993).<br />

630 La disyuntiva <strong>en</strong>tre b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria o domiciliaria con sus v<strong>en</strong>tajas e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, fue<br />

analizada por Vic<strong>en</strong>te López Ramón (1873), <strong>en</strong> el discurso que pronunció <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />

Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Con un aire más crítico, al abordar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l sistema hospita<strong>la</strong>rio vig<strong>en</strong>te, se situó el trabajo <strong>de</strong> Lechón (1879), que <strong>de</strong>nunciaba <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias<br />

observadas <strong>en</strong> el Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su punto <strong>de</strong> vista se vivía una situación<br />

<strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos especiales que permities<strong>en</strong> el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos infecciosos, así como <strong>de</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personal, tanto facultativo como <strong>de</strong> practicantes y<br />

<strong>en</strong>fermeros. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria municipal, condujo también a J. Gavio<strong>la</strong><br />

(1879) a proponer un mo<strong>de</strong>lo organizativo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un cuerpo facultativo médico-quirúrgico-farmacéutico, que se haría cargo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los pobres, sectorizando <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> tantos distritos como fuese necesario, <strong>de</strong><br />

acuerdo con el número <strong>de</strong> pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> cada uno.<br />

631 López Ramón, V. (1873: 20).<br />

632 Carasa, P. (1985).<br />

378


asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> eran tan evi<strong>de</strong>ntes, que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>naron los primeros esfuerzos<br />

por parte <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s ayuntami<strong>en</strong>tos. Se confeccionaron los primeros padrones <strong>de</strong><br />

pobres como base para acogerlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, y se crearon <strong>la</strong>s<br />

primeras casas <strong>de</strong> socorro para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia urg<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes 633 .<br />

Por su parte el hospital hubo <strong>de</strong> sufrir una progresiva adaptación a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas sociales y a <strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas. A finales <strong>de</strong>l siglo XIX y sobre todo<br />

con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, los hospitales com<strong>en</strong>zaron a vivir un período <strong>de</strong><br />

transición que convirtió el “hospital <strong>de</strong> cuidar” -asist<strong>en</strong>cia social al <strong>en</strong>fermo, pobre y<br />

marginado- <strong>en</strong> un hospital estrictam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong>stinado<br />

a diagnosticar y curar. La incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría microbiana <strong>de</strong>l contagio y el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los nuevos conceptos <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis y <strong>de</strong>sinfección, contribuyeron<br />

notablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> los hospitales ya exist<strong>en</strong>tes y a <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> otros nuevos, que adaptaron su estructura a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s impuestas por <strong>la</strong><br />

nueva m<strong>en</strong>talidad etiopatogénica. A ello se sumó <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l hospital como un<br />

espacio para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> nuevos<br />

profesionales. Este nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital se constituía <strong>en</strong> el precursor <strong>de</strong> lo que<br />

más tar<strong>de</strong> dio lugar al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital jerarquizado 634 .<br />

El tercer elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se sust<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> era el sistema<br />

asi<strong>la</strong>r. Los asilos constituían instituciones cerradas para el acogimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pobres con<br />

condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización, tales como niños huérfanos, disminuidos<br />

físicos, ancianos y viudas, a los que había que sumar los m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos”.<br />

En g<strong>en</strong>eral, los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia cerrados –hospitales y asilos- que<br />

suponían <strong>la</strong> reclusión <strong>de</strong> los pobres, provocaban importantes retic<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ellos.<br />

633 La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria municipal, condujo a Gavio<strong>la</strong>, J. (1879) a proponer un<br />

mo<strong>de</strong>lo organizativo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un<br />

cuerpo facultativo médico-quirúrgico-farmacéutico, que se haría cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los<br />

pobres, sectorizando <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> tantos distritos como fuese necesario, <strong>de</strong> acuerdo con el número <strong>de</strong><br />

pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> cada uno.<br />

634 Martín, E.; Comelles, J. M.; Arnau, M. (1993).<br />

379


A <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> su escasa efectividad <strong>en</strong> su función<br />

<strong>de</strong> curar, se unía <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> los asilos, <strong>de</strong>rivaba tanto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> extrema dureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> acogida como <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> libertad, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

separación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno familiar y vecinal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad que p<strong>la</strong>nteaban <strong>de</strong><br />

compatibilidad con otras estrategias <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia. Pero a pesar <strong>de</strong> todos los<br />

inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, estas instituciones <strong>de</strong> carácter cerrado fueron utilizadas por los<br />

pobres, qui<strong>en</strong>es aceptaban sus duras condiciones porque <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ocasiones<br />

su superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> ello.<br />

5.3. El papel <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial (1855-<br />

1936)<br />

5.3.1. La configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849<br />

La asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, tuvo <strong>en</strong> el hospital<br />

g<strong>en</strong>eral su único punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l siglo XIX. Como ya<br />

hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> el capítulo refer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sanidad municipal, hubo <strong>de</strong> alcanzar el siglo los años 70 para que com<strong>en</strong>zas<strong>en</strong> a<br />

asumirse nuevos compromisos <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, que<br />

cristalizaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera casa <strong>de</strong> socorro municipal. Todavía<br />

habría <strong>de</strong> pasar una década más, para que se iniciara <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un servicio <strong>de</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, para prestar at<strong>en</strong>ción <strong>sanitaria</strong> a los más necesitados.<br />

Des<strong>de</strong> su fundación <strong>en</strong> 1410 por Gi<strong>la</strong>bert Jofré como hospital <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, el<br />

Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia pronto adquirió un carácter <strong>de</strong> hospital polival<strong>en</strong>te<br />

característico <strong>de</strong> los hospitales r<strong>en</strong>ac<strong>en</strong>tistas, lo que se traducía <strong>en</strong> <strong>la</strong> acogida <strong>de</strong><br />

locos, <strong>en</strong>fermos, m<strong>en</strong>digos, expósitos, peregrinos, disminuidos físicos, etc. Aunque<br />

<strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> funciones <strong>de</strong>l hospital val<strong>en</strong>ciano era característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalidad<br />

<strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, su perman<strong>en</strong>cia durante los comi<strong>en</strong>zas <strong>de</strong>l siglo XX<br />

condicionó <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ormes dificulta<strong>de</strong>s que tanto el Antiguo Régim<strong>en</strong> como el estado<br />

liberal <strong>en</strong>contraron para g<strong>en</strong>erar instituciones asist<strong>en</strong>ciales <strong>pública</strong>s especializadas.<br />

De este modo, <strong>en</strong> el período <strong>en</strong> que hemos c<strong>en</strong>trado nuestro estudio, el hospital<br />

380


estaba todavía <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes y expósitos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, pues <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los años 30 <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos había <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> funcionar<br />

como hospital militar. No obstante, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos y<br />

sobre todo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, el hospital inició un cierto proceso <strong>de</strong> cambio<br />

para dar respuesta por un <strong>la</strong>do a <strong>la</strong>s expectativas que <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección<br />

social comunitaria <strong>de</strong> él se esperaban, y por otro a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo médico 635 .<br />

Efectivam<strong>en</strong>te, el hospital com<strong>en</strong>zó a concebirse como un espacio <strong>de</strong><br />

formación y adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos para los nuevos profesionales, como una<br />

institución diagnóstica y terapéutica –abandonando <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una terapéutica<br />

es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te paliativa y <strong>de</strong> una asist<strong>en</strong>cia basada <strong>en</strong> el cuidado y <strong>la</strong> protección-, y<br />

como un espacio para incorporar los avances técnicos y <strong>la</strong> especialización<br />

<strong>sanitaria</strong> 636 .<br />

La situación <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to que com<strong>en</strong>zó a pa<strong>de</strong>cer el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, llevó a <strong>la</strong> diputación a tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

<strong>de</strong> segregar <strong>la</strong> tradicional sección <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hospital, tras<strong>la</strong>dando a estos<br />

paci<strong>en</strong>tes a un manicomio in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, ubicado <strong>en</strong> el antiguo conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jesús,<br />

<strong>de</strong> manera que a partir <strong>de</strong> 1865 los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hospital com<strong>en</strong>zaron a ocupar <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>starta<strong>la</strong>das sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> aquel edificio, que no abandonaron hasta más <strong>de</strong> un siglo<br />

<strong>de</strong>spués.<br />

La <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong>l hospital había sufrido variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

primera mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s opciones municipalizadora y<br />

<strong>provincia</strong>lizadora propuestas <strong>de</strong> manera alternativa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes progresistas y<br />

mo<strong>de</strong>radas <strong>de</strong>l liberalismo.<br />

De este modo, <strong>en</strong> 1822 el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia pasó a<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, situación que volvió a repetirse <strong>en</strong> 1836 y se<br />

mantuvo hasta <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849. Ésta y su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

1852 fueron los textos legis<strong>la</strong>tivos básicos que configuraron <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te el<br />

635 La medicalización <strong>de</strong> los hospitales es un proceso complejo que no se ajusta a <strong>la</strong> misma cronología<br />

<strong>en</strong> todos los países. Sobre el proceso <strong>de</strong> medicalización <strong>de</strong> los hospitales, véase el trabajo <strong>de</strong><br />

Ackerknecht, E. (1986).<br />

381


sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia español y que, con pequeños retoques, se mantuvo vig<strong>en</strong>te<br />

hasta <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX.<br />

La ley <strong>de</strong> 1849, c<strong>la</strong>sificó a los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia públicos <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>erales, <strong>provincia</strong>les y municipales. Los g<strong>en</strong>erales t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada <strong>la</strong> misión<br />

<strong>de</strong> asistir <strong>la</strong>s incapacida<strong>de</strong>s perman<strong>en</strong>tes o aquel<strong>la</strong>s que requiries<strong>en</strong> una especial<br />

at<strong>en</strong>ción (locos, sordomudos, ciegos, etc.). Sin embargo, el escaso <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este<br />

ramo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, que <strong>de</strong>bía ser compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado, supuso un importante<br />

foco <strong>de</strong> conflictos para los hospitales <strong>de</strong> locos, caso que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. Al<br />

no asumir el Estado <strong>en</strong> primer lugar el sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />

hospital y más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong>l manicomio <strong>de</strong> Jesús, con <strong>la</strong>s necesarias mejoras y<br />

ampliaciones que rec<strong>la</strong>maban sus <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes insta<strong>la</strong>ciones, <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia tuvo que asumir este servicio como <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l. La situación se<br />

agravó con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Real Decreto <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1887, por <strong>la</strong> que se<br />

permitía a <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s celebrar conciertos <strong>en</strong>tre sí, ofreci<strong>en</strong>do a cambio llevar a los<br />

presupuestos <strong>de</strong>l Estado los créditos necesarios para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes. De<br />

acuerdo con ello, por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1909, se aprobó un acuerdo<br />

para que los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong> Castellón y Alicante tuvieran como<br />

refer<strong>en</strong>te el servicio establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Sin embargo, <strong>la</strong>s<br />

dotaciones presupuestarias prometidas no llegaban y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> invertir <strong>en</strong><br />

a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l manicomio <strong>de</strong> Jesús se hacían cada vez más necesarias.<br />

Así es como lo ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> propia Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria<br />

correspondi<strong>en</strong>te a 1914:<br />

“[...] El Estado no ha cumplido el compromiso adquirido por <strong>la</strong>s<br />

disposiciones citadas, ni ati<strong>en</strong><strong>de</strong> al sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ali<strong>en</strong>ados,<br />

puestos provisionalm<strong>en</strong>te al cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Diputaciones, según ha<br />

dispuesto <strong>en</strong> diversas Reales ór<strong>de</strong>nes el Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, y<br />

los presupuestos <strong>provincia</strong>les son público testimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que a<br />

<strong>la</strong>s Corporaciones merece tan importante servicio [...]” 637 .<br />

636 Este mo<strong>de</strong>lo supondrá un paso intermedio hacia el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital jerarquizado cuyo<br />

<strong>de</strong>sarrollo se produjo <strong>en</strong> España a partir <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX. Martín, E.; Comelles, JM;<br />

Arnau, M. (1993).<br />

637 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 12, 69.<br />

382


Las atribuciones que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 concedió a <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l y municipal contemp<strong>la</strong>ban, <strong>en</strong> el primer caso, <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong> régim<strong>en</strong> cerrado tales como hospitales, asilos, inclusas, etc. Sin<br />

negar a los municipios <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos 638 , <strong>la</strong><br />

norma consi<strong>de</strong>raba como tarea primordial <strong>de</strong> los municipios, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria 639 . De hecho, <strong>la</strong> infinidad <strong>de</strong> instituciones hospita<strong>la</strong>rias que<br />

proliferaron <strong>en</strong> el ámbito municipal a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX jugaron el papel <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> socorros no especializados y se <strong>de</strong>dicaron a recoger inválidos, <strong>en</strong>fermos<br />

incurables, personas mayores, niños abandonados, etc., a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hospitales<br />

<strong>de</strong> carácter urbano o semiurbano, que c<strong>en</strong>traron su actividad <strong>en</strong> curar a los<br />

<strong>en</strong>fermos 640 .<br />

Abundando <strong>en</strong> una ori<strong>en</strong>tación que apostaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te por pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>marcación <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852<br />

estableció que <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong>bía existir al m<strong>en</strong>os un hospital <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos, una casa <strong>de</strong> misericordia, una <strong>de</strong> huérfanos y <strong>de</strong>samparados y otra <strong>de</strong><br />

maternidad y expósitos, <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l. Así fue como el Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, nombrando ésta <strong>la</strong><br />

junta administrativa <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to. La institución asumió responsabilida<strong>de</strong>s<br />

asist<strong>en</strong>ciales para el ámbito <strong>de</strong> toda su <strong>provincia</strong>, propiciando un c<strong>en</strong>tralismo<br />

absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> capital y<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos sanitarios <strong>en</strong> algunas<br />

pob<strong>la</strong>ciones gran<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>uria <strong>de</strong> los pequeños municipios 641 . A<strong>de</strong>más pronto tuvo<br />

que ampliar su cobertura a <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong> Castellón y Alicante. La inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

hospitales <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> ambas propició una Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1853, por <strong>la</strong> que el<br />

hospital <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia estaba obligado a recibir pobres <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> esta proce<strong>de</strong>ncia.<br />

638 En gran número <strong>de</strong> pueblos y ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l territorio val<strong>en</strong>ciano ya existían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII<br />

c<strong>en</strong>tros hospita<strong>la</strong>rios que <strong>en</strong> su mayor parte eran <strong>de</strong> pequeño tamaño y se utilizaban más como<br />

albergues que con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> prestar asist<strong>en</strong>cia médica. López Terrada, M.L. (1992).<br />

639 El artículo 90 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852 <strong>de</strong>cía: “[...] La más importante obligación <strong>de</strong> los<br />

Ayuntami<strong>en</strong>tos respecto <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, consiste, según el espíritu <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley y <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l<br />

pres<strong>en</strong>te Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, [...] <strong>en</strong> los socorros y hospitalidad domiciliaria. Este es el verda<strong>de</strong>ro y es<strong>en</strong>cial<br />

objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia municipal”. Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1852.<br />

640 Carasa Soto, P. (1985).<br />

641 Barona Vi<strong>la</strong>r, JL.; Bernabeu Mestre, J.; Moncho Vasallo, J. (1999).<br />

383


No obstante, esta obligación nunca supuso una carga asist<strong>en</strong>cial importante para el<br />

hospital, dada <strong>la</strong> escasa <strong>de</strong>manda que <strong>la</strong> lejanía geográfica motivaba 642 .<br />

El soporte económico <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia que<br />

contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1849 se sust<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> los fondos económicos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

limosnas, fundaciones, memorias y obras pías, así como <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas propias, <strong>de</strong>rechos<br />

y acciones <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos exist<strong>en</strong>tes. Con este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s económicas fueron el <strong>de</strong>nominador común <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

instituciones b<strong>en</strong>éficas y asist<strong>en</strong>ciales exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todo el estado español 643 . La<br />

novedad que se introdujo <strong>en</strong> esta cuestión con <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, consistía <strong>en</strong><br />

incorporar a los fondos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s que pudieran ser<br />

presupuestadas por los organismos públicos, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong> los presupuestos estatales,<br />

<strong>provincia</strong>les y municipales. De este modo, los establecimi<strong>en</strong>tos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> com<strong>en</strong>zaron a partir <strong>de</strong> estos mom<strong>en</strong>tos a formalizar su<br />

financiación anual mediante un sistema <strong>de</strong> presupuestos. Pero esto no fue óbice para<br />

que los establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos continuaran comportándose como organismos<br />

autónomos, <strong>de</strong> manera que su trayectoria asist<strong>en</strong>cial continuó estando condicionada<br />

por sus propios recursos económicos, jugando <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l un papel<br />

secundario como garante <strong>de</strong>l posible déficit.<br />

En el caso <strong>de</strong>l Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, el carácter <strong>provincia</strong>l que le<br />

confirió <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> 1849, supuso cambios importantes <strong>en</strong> su financiación y<br />

administración que hasta ese mom<strong>en</strong>to habían t<strong>en</strong>ido un marcado carácter local, con<br />

una importante contribución tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia local como <strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad. Ambas r<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>saparecieron cuando el hospital fue c<strong>la</strong>sificado como <strong>de</strong><br />

carácter <strong>provincia</strong>l, por lo que <strong>la</strong> diputación tuvo que comp<strong>en</strong>sar los problemas<br />

financieros <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, realizando un importante esfuerzo presupuestario <strong>en</strong> los<br />

años inmediatos posteriores a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l nuevo marco legal <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

Un segundo aspecto que también le afectó seriam<strong>en</strong>te fue el proceso <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>samortización <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l clero que se inició <strong>en</strong> 1836 y continuó con <strong>la</strong> ley<br />

<strong>de</strong>samortizadora <strong>de</strong> 1841 y <strong>la</strong> <strong>de</strong>samortización <strong>de</strong> 1855. La crisis que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó a <strong>la</strong><br />

642 Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XVIII, <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alicante también había <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sus<br />

propios recursos asist<strong>en</strong>ciales para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los más necesitados. Pascual Artiaga, M. (1999).<br />

643 Carasa Soto, P (1985).<br />

384


iglesia y el estado <strong>en</strong> este proceso, <strong>de</strong>terminó necesariam<strong>en</strong>te un mayor<br />

interv<strong>en</strong>sionismo <strong>de</strong> éste <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, al t<strong>en</strong>er que asumir el<br />

espacio tradicionalm<strong>en</strong>te ocupado por el clero regu<strong>la</strong>r 644 .<br />

El proceso <strong>de</strong>samortizador supuso para el hospital val<strong>en</strong>ciano <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

los ingresos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas eclesiásticas variables: el Fondo Pío<br />

B<strong>en</strong>eficial y <strong>la</strong>s P<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mitras. La primera era una r<strong>en</strong>ta concedida por el<br />

Vaticano, que <strong>de</strong>bía invertirse <strong>en</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> segunda estaba constituida por<br />

r<strong>en</strong>tas variables, que los obispados <strong>de</strong> Segorbe y Orihue<strong>la</strong> y el arzobispado <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia ingresaban <strong>en</strong> los fondos <strong>de</strong>l hospital. Por otra parte, el rápido proceso <strong>de</strong><br />

liquidación <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong>l hospital que, <strong>de</strong>bido al proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización,<br />

casi había acabado <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> diez años con un rico patrimonio inmobiliario <strong>de</strong><br />

un tiempo que abarcaba siglos, sumió a <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> un importante déficit<br />

financiero. Únicam<strong>en</strong>te quedaron exceptuadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta, el Teatro Principal y <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> toros, cuyo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to resultó una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong>l<br />

hospital a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX:<br />

“[...] Con el producto, pues, que reportan ambos espectáculos, que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> los m<strong>en</strong>cionados edificios, bi<strong>en</strong> por arri<strong>en</strong>do o<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ta propia, expuesto a contrarieda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> dudosos y variables<br />

resultados, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l 3% que abona el Estado por los bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong>ag<strong>en</strong>ados, algunos ingresos ev<strong>en</strong>tuales y los legados y limosnas que<br />

tanto cuanto más escasean, más indisp<strong>en</strong>sables se hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestros días,<br />

son los medios que cu<strong>en</strong>ta el Hospital para cubrir el consi<strong>de</strong>rable gasto y<br />

sus premiosas necesida<strong>de</strong>s, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do aún que suplir los fondos<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> cantidad bastante hasta quedar nive<strong>la</strong>do el presupuesto<br />

<strong>de</strong>l Establecimi<strong>en</strong>to [...]” 645 .<br />

En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l hospital <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> nuestro<br />

estudio, estuvo ori<strong>en</strong>tada por el criterio <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er sus bi<strong>en</strong>es patrimoniales,<br />

transformados <strong>en</strong> <strong>de</strong>uda <strong>pública</strong> y sometidos a una progresiva <strong>de</strong>valuación. En este<br />

644 Arto<strong>la</strong>, M. (1983: 136-160).<br />

645 Hospital Provincial (1873).<br />

385


p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s arcas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong>bían jugar un papel subsidiario como<br />

comp<strong>en</strong>sadoras <strong>de</strong> los números rojos.<br />

5.3.2. Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y finalidad <strong>de</strong>l hospital<br />

Como establecimi<strong>en</strong>to catalogado <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, el Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia asumió el triple objetivo <strong>de</strong><br />

asistir a los <strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes y expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Ello <strong>de</strong>terminó que su<br />

organización quedara establecida <strong>en</strong> tres <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos distintos, aunque<br />

re<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong>tre sí. Las <strong>en</strong>fermerías g<strong>en</strong>erales, <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos pobres resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, el manicomio para hacerse cargo <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes pobres y naturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> inclusa para<br />

acoger a los niños habidos ilegítimam<strong>en</strong>te, abandonados o <strong>en</strong>tregados <strong>en</strong> <strong>la</strong> casacuna.<br />

Cada uno <strong>de</strong> estos tres <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos contó con reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos propios para<br />

establecer su organización.<br />

A pesar <strong>de</strong> que el primitivo hospital se había fundado con el propósito <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, este objetivo quedó relegado a un segundo p<strong>la</strong>no <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos. La situación <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te hacinami<strong>en</strong>to que com<strong>en</strong>zó<br />

a pa<strong>de</strong>cer el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hospital 646 , llevó a <strong>la</strong> diputación a<br />

tras<strong>la</strong>dar a estos paci<strong>en</strong>tes a un manicomio in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, ubicado <strong>en</strong> el antiguo<br />

conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jesús. Así fue como a partir <strong>de</strong> 1865 <strong>en</strong> que los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l hospital<br />

com<strong>en</strong>zaron a ocupar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>starta<strong>la</strong>das sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> aquel edificio, el espacio <strong>de</strong>stinado a<br />

estos paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el hospital quedó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te reducido:<br />

“[...] No se compone hoy más que <strong>de</strong> dos edificios sin importancia,<br />

contiguos el uno <strong>de</strong>l otro, cont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el primero dos salones <strong>de</strong> reducida<br />

capacidad que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> dormitorio a quince individuos, por término<br />

medio, próximos a recobrar su cabal juicio, con un comedor, también<br />

algún tanto reducido, algunos cuartos y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>sta habitación <strong>de</strong>stinada<br />

al Director <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, precedido todo <strong>de</strong> un pobre vestíbulo. Y el<br />

segundo <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, parecido al primero, ti<strong>en</strong>e otros dos salones, su<br />

646 En 1859 <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> ingresados se acercaba a 500. A.D.P.V., D.1.2., caja 20.<br />

386


comedor, algunos pequeños cuartos más <strong>de</strong> <strong>en</strong>cierro, un patio para<br />

<strong>de</strong>sahogo y esparcimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ci<strong>en</strong>to cuar<strong>en</strong>ta y cinco imbéciles y<br />

epilépticos próximam<strong>en</strong>te que exist<strong>en</strong> allí reunidos a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los presos<br />

[...]” 647 .<br />

Pero el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes al manicomio <strong>de</strong> Jesús, que inicialm<strong>en</strong>te se<br />

p<strong>la</strong>nteó como una situación provisional, p<strong>la</strong>nteó verda<strong>de</strong>ros problemas a <strong>la</strong><br />

diputación ya que este emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> no reunir <strong>la</strong>s condiciones<br />

requeridas, pronto resultó insufici<strong>en</strong>te para albergar al creci<strong>en</strong>te volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> locos<br />

que solicitaban acogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución. El compromiso <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r 100 <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong> Castellón y Alicante y <strong>la</strong> inhibición <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong><br />

asumir esta rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>terminaron que <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se<br />

p<strong>la</strong>ntease <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo manicomio, con emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el monte<br />

<strong>de</strong>l Vedat <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> que, una vez construido,<br />

pasara a hacerse cargo <strong>de</strong> su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to el estado. La pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia era reproducir <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> Zaragoza, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> su diputación había<br />

cedido el Manicomio <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r al Estado <strong>en</strong> 1912 648 . Sin embargo,<br />

a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l proyecto 649 , <strong>la</strong>s trabas que <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong>samortizadoras<br />

impusieron a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hospital, con cuyo producto <strong>de</strong>bía realizarse<br />

<strong>la</strong> obra, condujeron a <strong>la</strong> diputación a <strong>de</strong>sistir <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l proyecto 650 . El<br />

estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>terminó pues, que <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l manicomio <strong>provincia</strong>l<br />

no mejoras<strong>en</strong> <strong>en</strong> todo el período <strong>de</strong> nuestro estudio y los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes allí confinados se<br />

vieran con<strong>de</strong>nados a pa<strong>de</strong>cer el mismo estado <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción.<br />

El espacio ocupado por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías <strong>de</strong>l hospital, don<strong>de</strong> quedaban<br />

ingresados los paci<strong>en</strong>tes afectos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes lo integraban dos naves<br />

<strong>de</strong> 59 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo por 12 <strong>de</strong> ancho y <strong>de</strong> 80 metros por 13. La primera, <strong>en</strong> forma<br />

<strong>de</strong> crucero, albergaba 132 camas que ocupaban los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> medicina y <strong>de</strong>stinaba<br />

una <strong>de</strong> sus a<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada sección <strong>de</strong> clínica, por servir para <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia a los<br />

647 Hospital Provincial (1873).<br />

648 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 12, 62-72.<br />

649 Con fecha 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1898, <strong>la</strong> diputación dio el visto bu<strong>en</strong>o al presupuesto para su ejecución,<br />

que <strong>en</strong> 1900 fue aprobado por Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> julio, con un coste que asc<strong>en</strong>día a 4.605.720<br />

pesetas.<br />

650 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 141-143.<br />

387


profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. De forma idéntica, el piso superior albergaba<br />

otro <strong>en</strong>orme salón columnario con <strong>de</strong>stino a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermas <strong>de</strong> medicina, con capacidad<br />

para 150 camas y que <strong>de</strong>stinaba también una sección para <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institución académica. La segunda nave, también arqueada y con columnas, <strong>la</strong><br />

integraban también una sa<strong>la</strong> crucero <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta baja con 115 camas <strong>de</strong>stinadas a los<br />

<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> cirugía, y otra <strong>de</strong> iguales características <strong>en</strong> el piso superior, con 115<br />

camas <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong>s mujeres. El hospital contaba a<strong>de</strong>más con otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r “<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s especiales”, <strong>en</strong>tre los que figuraba uno <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong><br />

sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, que contaba con un servicio específico <strong>de</strong> facultativos para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s prostitutas <strong>en</strong>fermas y ocho habitaciones <strong>de</strong>stinadas a p<strong>en</strong>sionistas que<br />

<strong>de</strong>searan asist<strong>en</strong>cia separada 651 .<br />

Este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> hospital, con <strong>en</strong>fermerías gran<strong>de</strong>s, numerosas camas, mezc<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos afectos <strong>de</strong> diversas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, escasa v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y limpieza,<br />

com<strong>en</strong>zó a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> crisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. En estos mom<strong>en</strong>tos<br />

com<strong>en</strong>zaba a imponerse el mo<strong>de</strong>lo francés y alemán <strong>de</strong> pequeños hospitales,<br />

separados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> jardines y <strong>de</strong>stinados a 150 o 200 <strong>en</strong>fermos,<br />

<strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> crucero fueran sustituidas por otras <strong>de</strong> tan solo 25 o<br />

30 camas y que recibieran pocas varieda<strong>de</strong>s patológicas 652 . Lechón, <strong>en</strong> su visita<br />

realizada al Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>nunciaba <strong>la</strong>s importantes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />

que sufría <strong>la</strong> institución, motivada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> separación <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos afectos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s:<br />

“[...] Asombra ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma sa<strong>la</strong> y <strong>en</strong> camas contiguas al viejo, al niño<br />

al varioloso, al neurósico, al tífico, al pulmoníaco y a otros afectos <strong>de</strong><br />

lesiones graves o leves, agudas o crónicas, contagiosas o no. No se<br />

dispone <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos especiales y no es posible evitar esta falta tan<br />

<strong>en</strong>orme, proscrita por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia y at<strong>en</strong>tatoria a los intereses sociales, pues<br />

con sobrada frecu<strong>en</strong>cia sucumbe víctima <strong>de</strong>l contagio qui<strong>en</strong> ingresó por<br />

aliviarse <strong>de</strong> alguna ligera indisposición [...]” 653 .<br />

651 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

652 López Ramón, V. (1873).<br />

653 Lechón (1879).<br />

388


A pesar <strong>de</strong>l carácter b<strong>en</strong>éfico que constituía <strong>la</strong> misión primordial <strong>de</strong>l hospital,<br />

éste contaba también con una sección <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> “<strong>en</strong>fermos<br />

distinguidos”, a los cuales se les <strong>de</strong>stinaba difer<strong>en</strong>te habitación y comodida<strong>de</strong>s, que<br />

estaban <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r adquisitivo. De acuerdo con éste, los <strong>de</strong> primera<br />

categoría <strong>de</strong>bían abonar 10 pesetas diarias durante el primer mes y 5 <strong>en</strong> lo sucesivo.<br />

A los <strong>de</strong> segunda les correspondía abonar 10 pesetas diarias <strong>en</strong> los primeros 15 días y<br />

5 posteriorm<strong>en</strong>te. El precio para los <strong>de</strong> tercera se situaba <strong>en</strong> 5 pesetas diarias <strong>en</strong> los<br />

primeros 15 días y 2,5 <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. A estos costes por estancia habría que sumar<br />

<strong>en</strong>tre 300 y 600 pesetas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas <strong>de</strong> mayor<br />

importancia y <strong>en</strong>tre 150 y 300 pesetas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or importancia 654 .<br />

En fecha 12 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1873 tuvo lugar <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección<br />

<strong>de</strong>nominada Convalec<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cirat, por haber sido fundada y dotada con <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas<br />

libres <strong>de</strong> Dª María Felicia Zapata <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>tayud, con<strong>de</strong>sa viuda <strong>de</strong> Cirat y<br />

Vil<strong>la</strong>franqueza, como un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong>stinado a convaleci<strong>en</strong>tes. “[...]<br />

Dieciocho por término medio son los <strong>en</strong>fermos que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran allí una tan esmerada<br />

asist<strong>en</strong>cia para recobrar <strong>la</strong>s fuerzas perdidas o <strong>de</strong>bilitadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> dol<strong>en</strong>cia que<br />

pa<strong>de</strong>cieron, que difícilm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n alcanzar <strong>en</strong> su propia casa aún los que gozan <strong>de</strong><br />

una mediana posición social [...]” 655 . El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914 a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> Convalec<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cirat también hacía alusión a otra para Señoras<br />

Nobles, seña<strong>la</strong>ndo que <strong>la</strong>s administraciones <strong>de</strong> ambas reintegraban al hospital el<br />

gasto que estos servicios le originaban.<br />

La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos asistidos <strong>en</strong> el hospital <strong>en</strong> pobres,<br />

distinguidos pobres -aquellos admitidos como pobres por qui<strong>en</strong> algún bi<strong>en</strong>hechor<br />

abonase una pequeña cantidad diaria- y p<strong>en</strong>sionistas no pobres -los que acudies<strong>en</strong> al<br />

hospital sin acreditar su condición <strong>de</strong> pobreza- servía para difer<strong>en</strong>ciar no sólo <strong>la</strong><br />

ubicación física y <strong>la</strong>s condiciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia, sino que a<strong>de</strong>más<br />

implicaba una difer<strong>en</strong>te dieta alim<strong>en</strong>taria, más restringida y con m<strong>en</strong>or aporte<br />

proteico, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> carne, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los más pobres 656 . Esta evi<strong>de</strong>nte<br />

discriminación <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>fermos, resultó uno <strong>de</strong> los argum<strong>en</strong>tos que sirvieron <strong>de</strong><br />

654 Artículos 91 y 92 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914.<br />

655 Hospital Provincial (1873).<br />

656 Hospital Provincial (1872).<br />

389


crítica a los que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>de</strong> los pobres<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hospita<strong>la</strong>ria, dado el incuestionable carácter estigmatizante que originaba<br />

esta última institución:<br />

“[...] Otras v<strong>en</strong>tajas quizás <strong>de</strong> más utilidad posee <strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

domiciliaria y que nunca podrá arrebatarle <strong>la</strong> nosocomial; me refiero a<br />

algunas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al or<strong>de</strong>n moral. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l nosocomio <strong>de</strong>spierta<br />

<strong>en</strong> el ánimo <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong>sgraciados un horror inv<strong>en</strong>cible y exagerado.<br />

Más aún consi<strong>de</strong>raciones sociales fútiles cuando se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida, <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za que inspira el estado <strong>de</strong> miseria ocasionada muchas<br />

veces por un cambio <strong>de</strong> posición o un revés <strong>de</strong> fortuna, <strong>en</strong>cierran <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

oscuridad <strong>de</strong> cuatro pare<strong>de</strong>s a infelices que sucumb<strong>en</strong> víctimas <strong>de</strong>l rubor<br />

que les causa el acto <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rgar <strong>la</strong> mano para implorar <strong>la</strong> caridad <strong>pública</strong><br />

[...]” 657 .<br />

Algunos autores han remarcado <strong>la</strong>s retic<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral pres<strong>en</strong>taban los<br />

pobres a acogerse a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia acompañada <strong>de</strong> reclusión, ya fuera <strong>de</strong> carácter<br />

hospita<strong>la</strong>rio o asi<strong>la</strong>r 658 . Según ellos, <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong>l rechazo no t<strong>en</strong>drían que ver con<br />

el orgullo o <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, como creían los reformadores sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

medias, sino más bi<strong>en</strong> con razones prácticas. Los hospitales eran vistos, con razón,<br />

como una casi segura antesa<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte, por lo que el ingreso <strong>en</strong> ellos solía<br />

<strong>de</strong>morarse hasta que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad solía alcanzar <strong>la</strong> irreversibilidad, alim<strong>en</strong>tando así<br />

un círculo vicioso que contribuía a <strong>la</strong> elevada mortalidad <strong>de</strong> los hospitales españoles<br />

<strong>en</strong> esa etapa.<br />

Las <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa t<strong>en</strong>ían una <strong>en</strong>trada in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calle Quevedo y estaban integradas por una oficina para <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> los<br />

expósitos, at<strong>en</strong>dida por <strong>la</strong>s hermanas <strong>de</strong> San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúl, un salón <strong>de</strong> recreo, una<br />

cocina, dos comedores -uno para <strong>la</strong>s nodrizas internas y otro para los niños-. En otro<br />

piso se situaban dos dormitorios separados, para niños y niñas, con unas 40 camas<br />

cada uno. Las insta<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>s completaban <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> aseo, una galería para recreo<br />

657 López Ramón, V. (1873: 115).<br />

658 Al temor y rechazo <strong>de</strong> los pobres al régim<strong>en</strong> hospita<strong>la</strong>rio se refier<strong>en</strong> Carasa, P. (1985) y<br />

Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>, J. (1996).<br />

390


<strong>de</strong> los niños, un oratorio, dos saloncitos que hacían <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermerías para cada uno <strong>de</strong><br />

los sexos, así como un salón <strong>de</strong> mayor proporción ocupado por 130 cunas.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, el piso superior estaba <strong>de</strong>stinado a dormitorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nodrizas internas 659 .<br />

En 1878 se suprimió el torno exist<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>positar a los niños y se construyó una<br />

escalera reservada e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l<br />

establecimi<strong>en</strong>to, por <strong>la</strong> que pudies<strong>en</strong> <strong>en</strong>trar <strong>de</strong> manera confi<strong>de</strong>ncial a cualquier hora<br />

<strong>de</strong>l día, <strong>la</strong>s personas que quisieran <strong>de</strong>positar una criatura 660 .<br />

En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías fueron varias <strong>la</strong>s disposiciones publicadas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, para disponer cual<br />

<strong>de</strong>bía ser <strong>la</strong> organización, tipo <strong>de</strong> personal y distribución <strong>de</strong> funciones. Así, tras el<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1850, antes <strong>de</strong> que finalizara el noveci<strong>en</strong>tos<br />

vieron <strong>la</strong> luz dos nuevos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, el <strong>de</strong> 1881 y el <strong>de</strong> 1897. En el primer tercio <strong>de</strong>l<br />

siglo XX, <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l hospital estuvo regu<strong>la</strong>da por tres nuevos textos normativos<br />

e<strong>la</strong>borados <strong>en</strong> 1914, 1933 y 1935 661 .<br />

Los distintos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos publicados antes <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos y el <strong>de</strong> 1914,<br />

mantuvieron una or<strong>de</strong>nación simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> sus cont<strong>en</strong>idos, ocupándose <strong>en</strong> primer<br />

término <strong>de</strong> establecer cual <strong>de</strong>bía ser el marco <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, para<br />

continuar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong> empleados<br />

que prestaban servicio <strong>en</strong> el mismo. Los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que hemos <strong>en</strong>contrado <strong>de</strong>l<br />

período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> -1933 y 1935- obviaban <strong>la</strong> primera<br />

parte <strong>de</strong> los anteriores y se c<strong>en</strong>traban únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s atribuciones <strong>de</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes profesionales empleados <strong>en</strong> el hospital.<br />

Los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 1850, 1881, 1897 y 1914 coincidieron <strong>en</strong> establecer como<br />

objetivo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y curación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos civiles,<br />

que pa<strong>de</strong>cies<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes, que vivies<strong>en</strong> <strong>en</strong> algún punto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

y que reunieran <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> ser pobres 662 . Los <strong>en</strong>fermos que disfrutaran <strong>de</strong><br />

659 Hospital Provincial (1873).<br />

660 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 142.<br />

661 Hospital Provincial (1850, 1881, 1897, 1914, 1933, 1935).<br />

662 Para justificar el primer punto era preciso obt<strong>en</strong>er un certificado <strong>de</strong>l facultativo <strong>de</strong> guardia que<br />

realizara el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo y para acreditar <strong>la</strong> vecindad y <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> pobreza se<br />

requería <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong>l respectivo juez municipal o alcal<strong>de</strong>, con el visto bu<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l párroco.<br />

Artículo primero <strong>de</strong> los Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 1881 y 1897 y artículo 84 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914. Ibí<strong>de</strong>m.<br />

391


medios económicos para ser at<strong>en</strong>didos <strong>de</strong>bían abonar el importe <strong>de</strong> su estancia y<br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución hospita<strong>la</strong>ria.<br />

A pesar <strong>de</strong> lo establecido <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>limitación <strong>de</strong>l ámbito territorial al<br />

que <strong>de</strong>bía dar cobertura, se puntualizaba que el hospital también se haría cargo <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> otras proce<strong>de</strong>ncias, mi<strong>en</strong>tras no existiera <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>fermo, establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>stinados a tal fin y sobre todo cuando se tratara <strong>de</strong> casos<br />

<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, o estuvieran compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> alguno <strong>de</strong> los casos sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Los <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> que no tuvieran otro medio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia.<br />

En este supuesto, el hospital <strong>de</strong>bía rec<strong>la</strong>mar los gastos causados a <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s, corporaciones o particu<strong>la</strong>res a qui<strong>en</strong>es correspondiera.<br />

• Los que or<strong>de</strong>nara <strong>la</strong> autoridad.<br />

• Las mujeres que, habi<strong>en</strong>do concebido ilegítimam<strong>en</strong>te, quisieran<br />

solicitar el auxilio <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> maternidad, a partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

que <strong>en</strong>tras<strong>en</strong> <strong>en</strong> su séptimo mes <strong>de</strong> gestación.<br />

• Las mujeres con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas o sifilíticas, incluso <strong>la</strong>s<br />

prostitutas inscritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

Gobierno Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Éstas eran visitadas y asistidas por los<br />

facultativos y practicantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>en</strong> caso<br />

necesario por los <strong>de</strong>l hospital, para lo cual el hospital t<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>stinado<br />

un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to especial.<br />

• En caso <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia, mi<strong>en</strong>tras el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1881 era taxativo <strong>en</strong><br />

afirmar que “[...] no admitirá <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>en</strong>fermo alguno<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia reinante [...]”, los <strong>de</strong> 1897 y 1914 establecieron que <strong>la</strong><br />

admisión <strong>de</strong> los afectados por <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia quedara a juicio <strong>de</strong>l<br />

director <strong>de</strong>l hospital, asesorado por su cuerpo facultativo y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s leyes vig<strong>en</strong>tes sobre b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y sanidad.<br />

Las sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l hospital también eran utilizadas con fines doc<strong>en</strong>tes por los<br />

profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. Los locales <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución académica<br />

val<strong>en</strong>ciana, se hal<strong>la</strong>ron dispersos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l hospital hasta que <strong>en</strong><br />

1885 se agruparon <strong>en</strong> un edificio específico e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. En 1893 el c<strong>la</strong>ustro <strong>de</strong><br />

392


profesores hizo explícito el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> construir un nuevo edificio que tuviera anexo un<br />

hospital clínico, con un criterio simi<strong>la</strong>r a los que se habían construido <strong>en</strong> Barcelona,<br />

Zaragoza, Val<strong>la</strong>dolid y Granada. Sin embargo <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> índole económica<br />

para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte este proyecto no fueron pocas y su concreción se fue vi<strong>en</strong>do<br />

ap<strong>la</strong>zada año tras año, <strong>de</strong> manera que el comi<strong>en</strong>zo efectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras para el<br />

edificio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva facultad tuvo lugar <strong>en</strong> 1928 663 .<br />

Entre tanto, el hospital <strong>provincia</strong>l contó con una sección <strong>de</strong> clínica, con fines<br />

doc<strong>en</strong>tes, integrada por los <strong>en</strong>fermos elegidos por los catedráticos o profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Facultad <strong>de</strong> Medicina, cuya tras<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su sección <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> se realizaba <strong>de</strong><br />

acuerdo con los médicos <strong>de</strong>l hospital. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong>bía pasarse a<br />

diario una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los casos ingresados, para que los profesores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad<br />

eligieran aquellos casos que estimas<strong>en</strong> más interesantes. El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914<br />

recogía a<strong>de</strong>más el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una consulta <strong>pública</strong> gratuita <strong>de</strong> clínica médica<br />

dos días a <strong>la</strong> semana, <strong>en</strong> horario <strong>de</strong> 11,30 a 13 horas 664 . En 1923 Ramón Gómez<br />

Ferrer, como Decano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina, propuso a <strong>la</strong> diputación <strong>la</strong><br />

amortización <strong>de</strong> tres vacantes <strong>de</strong> médicos numerarios exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong><br />

obstetricia, cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mujeres y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nariz, garganta y oídos,<br />

pasando a hacerse cargo <strong>de</strong> estos servicios <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina. Hasta ese<br />

mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> institución académica v<strong>en</strong>ía contribuy<strong>en</strong>do con una subv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

11.000 pesetas anuales, que pagaba a <strong>la</strong> diputación por el mayor gasto que<br />

implicaban <strong>la</strong>s estancias clínicas <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>stinados a fines doc<strong>en</strong>tes. La<br />

acumu<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas asignadas a los tres<br />

profesionales cuyas p<strong>la</strong>zas se amortizaron, llevó aparejado un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción que recibía <strong>la</strong> diputación a 30.000 pesetas anuales, pero finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

institución académica <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró su incapacidad económica para dar respuesta a tal<br />

petición 665 . De hecho, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io <strong>en</strong>tre ambas instituciones <strong>en</strong> 1930,<br />

seguía mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución doc<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

11.000 pesetas 666 .<br />

663 Barona, J.L. (1998a).<br />

664 Artículo 95. Hospital Provincial (1914).<br />

665 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 21, 114-125.<br />

666 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 29, 145-150.<br />

393


Para que un <strong>en</strong>fermo fuese ingresado <strong>en</strong> el hospital, era imprescindible su<br />

reconocimi<strong>en</strong>to por el facultativo <strong>de</strong> guardia y tras comprobar que su estado <strong>de</strong> salud<br />

lo requería, pasaba a formalizarse su ingreso, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisaría<br />

<strong>de</strong>l hospital los justificantes que acreditaban <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes condiciones requeridas –<br />

territorialidad y condición <strong>de</strong> pobreza. En caso <strong>de</strong> que todo fuese correcto, <strong>la</strong><br />

comisaría emitía <strong>la</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ingreso, insta<strong>la</strong>ndo al <strong>en</strong>fermo <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección<br />

recom<strong>en</strong>dada por el médico que le había at<strong>en</strong>dido. A este <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hospital<br />

también le correspondía hacerse cargo <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> <strong>en</strong>tradas, <strong>en</strong> el que <strong>de</strong>bían<br />

consignarse todos los datos <strong>de</strong> filiación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos que ingresaban, docum<strong>en</strong>tos<br />

pres<strong>en</strong>tados y antece<strong>de</strong>ntes, sección y número <strong>de</strong> cama <strong>en</strong> que se le insta<strong>la</strong>ba, así<br />

como <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino.<br />

La inclusa era otro <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l hospital cuyo objetivo era <strong>la</strong><br />

crianza <strong>de</strong> los niños expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> hasta los siete años <strong>de</strong> edad, que si<strong>en</strong>do<br />

ilegítimos, huérfanos <strong>de</strong> ambos padres o <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> ellos, éstos no dispusieran <strong>de</strong><br />

recursos para su crianza. Así mismo podían ser asistidos <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to los<br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> siete años con alguno <strong>de</strong> sus padres ingresados <strong>en</strong> el hospital, durante el<br />

tiempo que durase su <strong>en</strong>fermedad, para no quedar <strong>en</strong>tre tanto abandonados. En el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso, si el expósito era acompañado, <strong>de</strong>bía constatarse si éste había<br />

sido bautizado o inscrito <strong>en</strong> el registro civil, <strong>en</strong> cuyo caso se exigía <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

que lo hiciese constar. Tras registrar los datos <strong>de</strong> filiación <strong>de</strong>l nuevo ingreso, <strong>la</strong> hija<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad <strong>en</strong>cargada le colgaba <strong>de</strong>l cuello un plomo acuñado indicando el año y<br />

número que se asignaba para su i<strong>de</strong>ntificación. Seguidam<strong>en</strong>te se le insta<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sa<strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, para ser sometido a reconocimi<strong>en</strong>to médico antes <strong>de</strong><br />

su tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> sección respectiva, <strong>de</strong> acuerdo con su edad 667 .<br />

La crianza <strong>de</strong> los expósitos hasta los veinte meses <strong>de</strong> edad se realizaba<br />

básicam<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia. Ésta t<strong>en</strong>ía lugar <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa,<br />

por medio <strong>de</strong> nodrizas internas y externas. Las primeras <strong>de</strong>bían ser reconocidas para<br />

su admisión por el facultativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia institución y quedaban alojadas <strong>en</strong> el<strong>la</strong>,<br />

percibi<strong>en</strong>do una remuneración <strong>de</strong> 25 pesetas m<strong>en</strong>suales, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> manut<strong>en</strong>ción.<br />

Para <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> los niños a <strong>la</strong>s nodrizas externas, se exigía <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

667 Hospital Provincial (1898a).<br />

394


comisaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>de</strong> un certificado expedido por el cura o vicario <strong>de</strong> su<br />

feligresía, que diese crédito <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a conducta moral <strong>de</strong> <strong>la</strong> solicitante y <strong>de</strong> su<br />

esposo y <strong>de</strong>l día <strong>en</strong> que falleció el hijo <strong>de</strong> ambos, haci<strong>en</strong>do constar <strong>la</strong> edad que t<strong>en</strong>ía.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, tras pasar el reconocimi<strong>en</strong>to médico, se le hacía <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l expósito con<br />

el compromiso y el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> cuidarle como a un hijo propio. El hospital abonaba a <strong>la</strong><br />

nodriza <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> 15 pesetas m<strong>en</strong>suales por <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y cuidado <strong>de</strong>l niño, hasta<br />

que éste alcanzara <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> veinte meses, pudi<strong>en</strong>do al finalizar este p<strong>la</strong>zo solicitar<br />

su prohijami<strong>en</strong>to o, <strong>de</strong> lo contrario <strong>en</strong>tregarlo <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa cuna <strong>de</strong>l hospital. El círculo<br />

se cerraba con su tras<strong>la</strong>do al cumplir los siete años a <strong>la</strong> Casa Hospicio <strong>de</strong> La<br />

Misericordia 668 .<br />

5.3.3. Estructura administrativa <strong>de</strong>l hospital<br />

Durante el Antiguo Régim<strong>en</strong>, el hospital se gobernaba mediante una junta<br />

rectora <strong>en</strong> <strong>la</strong> que estaban pres<strong>en</strong>tes el cabildo catedralicio, el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad y los grupos sociales más <strong>de</strong>stacados -aristocracia y burguesía comercial-. La<br />

Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1852 <strong>de</strong>terminaron <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> cuyas manos <strong>de</strong>jaban <strong>la</strong> propuesta al<br />

gobernador <strong>de</strong>l personal director <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia: “[...] Para<br />

<strong>la</strong> dirección inmediata <strong>de</strong> cada establecimi<strong>en</strong>to, propondrán <strong>la</strong>s Juntas <strong>provincia</strong>les a<br />

los gobernadores, personas <strong>de</strong> arraigo <strong>en</strong> número <strong>de</strong> tres a cinco, según <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong>l Establecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> ser uno <strong>de</strong> ellos eclesiástico; todos<br />

ellos <strong>de</strong>sempeñarán sus cargos gratuitam<strong>en</strong>te. Entre ellos se ha <strong>de</strong> nombrar un<br />

Director, un Secretario-Contador y un Depositario [...]”. Vemos pues que el papel <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia era <strong>en</strong> cierto modo garantizar <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

grupos sociales <strong>de</strong> mayor influ<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>pública</strong>s <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia manifiesta que<br />

se le concedía <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección y administración <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, fue vivida por<br />

<strong>la</strong> diputación como una importante limitación a <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. La<br />

reivindicación era que <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> los visitadores, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong><br />

668 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

395


inspección <strong>de</strong>l hospital, recayera <strong>en</strong> los diputados <strong>provincia</strong>les y que el<br />

nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución fuera <strong>de</strong>cisión única <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

corporación <strong>provincia</strong>l. Pero esta situación no se transformó hasta los años ses<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos. En 1868 quedaron suprimidas <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia 669 , al<br />

tiempo que se concedió a <strong>la</strong>s diputaciones <strong>la</strong> absoluta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia para <strong>la</strong><br />

dirección y administración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones b<strong>en</strong>éficas <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l.<br />

Aunque <strong>la</strong> inercia <strong>de</strong>terminó que durante alguno años el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

directores aún continuara recay<strong>en</strong>do <strong>en</strong> personas <strong>de</strong> reconocida honorabilidad, aj<strong>en</strong>as<br />

a <strong>la</strong> diputación, finalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> Ley Provincial <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1882 hizo posible<br />

materializar el cambio 670 .<br />

En 1898 <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l e<strong>la</strong>boró un Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Régim<strong>en</strong><br />

Administrativo <strong>de</strong>l Hospital, <strong>en</strong> el cual se <strong>de</strong>legaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> un director -cargo<br />

honorífico y gratuito- <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. Sus funciones más<br />

importantes quedaban resumidas <strong>en</strong> autorizar el abono <strong>de</strong> todos los pagos refer<strong>en</strong>tes<br />

a material y personal subalterno, <strong>de</strong>spedir a los asi<strong>la</strong>dos o acogidos que no reunies<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias, disponer <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y material<br />

necesario <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, realizar el seguimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> todos<br />

los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y proponer a <strong>la</strong> diputación aquel<strong>la</strong>s mejoras que estimara<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes. Hasta 1924 el director <strong>de</strong>l hospital y el <strong>de</strong>l manicomio fue <strong>la</strong> misma<br />

figura, pero como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l acuerdo adoptado por <strong>la</strong> diputación el día 3 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> ese año, se resolvió separar el manicomio <strong>de</strong>l hospital creando una<br />

dirección in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te para el primero 671 .<br />

Para auxiliar al director <strong>de</strong>l hospital se nombraba una comisión integrada por<br />

cuatro diputados <strong>provincia</strong>les, cuya principal empresa consistía <strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong> gastos e ingresos, que tras<strong>la</strong>daba a <strong>la</strong> corporación<br />

<strong>provincia</strong>l, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong>l cargo <strong>de</strong> vicedirector <strong>en</strong>tre los diputados que<br />

formaban parte <strong>de</strong> esta comisión 672 . En 1914 ésta pasó a estar integrada por seis<br />

diputados y <strong>en</strong>tre sus cometidos también se especificaba “interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> los asuntos<br />

669 Decreto <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1868 suprimi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

670 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 26, 123-135.<br />

671 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 25, 134.<br />

672 Hospital Provincial (1898b).<br />

396


<strong>de</strong>l Teatro Principal, p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> toros y manicomio”, nombrando semestralm<strong>en</strong>te un<br />

visitador para el manicomio y trimestralm<strong>en</strong>te vocales <strong>de</strong> turno para los otros dos<br />

establecimi<strong>en</strong>tos 673 .<br />

La secretaría, <strong>la</strong> administración y <strong>la</strong> contaduría eran los c<strong>en</strong>tros<br />

administrativos superiores a cargo <strong>de</strong> un secretario, un administrador y un contador.<br />

El secretario t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> auxiliar al director <strong>en</strong> tareas como <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong><br />

informes, memorias, minutas, etc., <strong>la</strong> instrucción <strong>de</strong> expedi<strong>en</strong>tes y certificados, <strong>la</strong><br />

custodia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos o <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>ncia. El administrador t<strong>en</strong>ía<br />

<strong>la</strong> función <strong>de</strong> apoyar al director <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l hospital: verificar <strong>la</strong><br />

recaudación <strong>de</strong> sus productos, redactar <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales, llevar los libros <strong>de</strong><br />

cu<strong>en</strong>tas y firmar los contratos <strong>de</strong> arr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to y alquiler. El contador ayudaba a <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong>l director mediante <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> presupuestos, <strong>de</strong> los<br />

libros <strong>de</strong> contabilidad, <strong>la</strong>s liquidaciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> cada presupuesto y <strong>la</strong><br />

salvaguarda <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos l<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja <strong>de</strong> caudales 674 .<br />

Como oficinas subalternas <strong>la</strong> institución contaba con el archivo -a cargo <strong>de</strong>l<br />

archivero <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación-, <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> <strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías, <strong>la</strong> comisaría<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusa y <strong>la</strong> mayordomía <strong>en</strong> el manicomio. Éstas constituían<br />

respectivam<strong>en</strong>te el servicio <strong>de</strong> admisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos pobres, expósitos y huérfanos y<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes. Las dos comisarías y el almacén g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l hospital estaban a<br />

cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hermanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad <strong>de</strong> San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúl, qui<strong>en</strong>es cumplim<strong>en</strong>taban<br />

los libros <strong>de</strong> registro, con <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas y salidas y e<strong>la</strong>boraban <strong>la</strong>s estadísticas para dar<br />

a conocer <strong>la</strong>s estancias <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos o <strong>de</strong> expósitos <strong>en</strong> su caso. En el manicomio estas<br />

funciones <strong>la</strong>s asumía el mayordomo, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> recibir a los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes a su ingreso<br />

<strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to, llevar los libros <strong>de</strong> filiación, dar parte diario <strong>de</strong>l personal<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas y salidas, así como e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong>s estadísticas<br />

correspondi<strong>en</strong>tes. Junto a estas oficinas <strong>de</strong> admisión, completaban <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

<strong>de</strong>l hospital, el almacén g<strong>en</strong>eral y <strong>la</strong> botica. En el primero era don<strong>de</strong> se recibían los<br />

víveres, ut<strong>en</strong>silios, ropas, materiales, etc. y estaba bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

673 Hospital Provincial (1914).<br />

674 Artículos 26 al 30 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1898 (Hospital Provincial, 1898b) y artículos 48 al 63 <strong>de</strong>l<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914 (Hospital Provincial, 1914).<br />

397


hermanas <strong>de</strong> San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúl. La botica quedaba a cargo <strong>de</strong>l farmacéutico <strong>de</strong>l<br />

establecimi<strong>en</strong>to, auxiliado por un practicante y varias hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, el mo<strong>de</strong>lo administrativo <strong>de</strong>l hospital respondía al <strong>de</strong> tipología<br />

más tradicional, que <strong>de</strong>jaba <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> esta institución asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> manos<br />

<strong>de</strong> personal car<strong>en</strong>te <strong>de</strong> preparación, y se alejaba <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo organizativo y funcional<br />

<strong>de</strong> los más innovadores hospitales europeos y norteamericanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, <strong>en</strong> los<br />

que <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia era unificar <strong>la</strong> dirección médica y administrativa <strong>de</strong> los hospitales 675 .<br />

Hubo <strong>de</strong> llegar <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> para que el hospital val<strong>en</strong>ciano viviese una<br />

mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> su mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión, al crearse <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>cano, director<br />

técnico nombrado por elección <strong>en</strong>tre los médicos <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>provincia</strong>l e interlocutor directo con el diputado director <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución<br />

asist<strong>en</strong>cial 676 . En <strong>la</strong> junta administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, integrada por el director y<br />

el administrador <strong>de</strong>l hospital y <strong>la</strong> superiora <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

caridad, a<strong>de</strong>más se dio cabida al cuerpo técnico repres<strong>en</strong>tado no sólo por el <strong>de</strong>cano<br />

sino que a<strong>de</strong>más incorporó a cinco jefes <strong>de</strong> servicio, <strong>de</strong> los cuales necesariam<strong>en</strong>te<br />

uno <strong>de</strong>bía ser el <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y otro el <strong>de</strong> rayos X 677 .<br />

5.3.4. El personal sanitario <strong>de</strong>l hospital<br />

El cuerpo facultativo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> era el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> el hospital y <strong>de</strong> prestar servicio médico <strong>en</strong><br />

los asilos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación. El acceso a dicho cuerpo sólo podía ser por<br />

oposición, cuya superación implicaba su nombrami<strong>en</strong>to como personal facultativo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> diputación.<br />

675 Algunos hospitales españoles que nacieron a partir <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos com<strong>en</strong>zaron<br />

a conectar con estas corri<strong>en</strong>tes mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> unificar <strong>la</strong> dirección médica y administrativa. Salmón<br />

Muñiz, F.; Arrizaba<strong>la</strong>ga, J.; García Ballester, L. (1987-88).<br />

676 Artículos 1º y 2º <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1933 (Hospital <strong>provincia</strong>l, 1933) y artículos 3º y 4º <strong>de</strong>l<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1935 (Hospital <strong>provincia</strong>l, 1935).<br />

677 Artículos 17 al 20 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1935. Ibí<strong>de</strong>m.<br />

398


La revisión <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que basó su organización <strong>la</strong><br />

institución asist<strong>en</strong>cial, permit<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>nciar dos aspectos importantes que<br />

acontecieron a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo<br />

XX, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los recursos sanitarios <strong>de</strong>l hospital. El primero fue el necesario<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personal facultativo conque tuvo que respon<strong>de</strong>r <strong>la</strong> institución para dar<br />

respuesta a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial que se fue produci<strong>en</strong>do 678 y el segundo,<br />

<strong>la</strong> progresiva incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas especialida<strong>de</strong>s médicas <strong>en</strong> su oferta<br />

asist<strong>en</strong>cial.<br />

Durante <strong>la</strong>s décadas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, el personal facultativo<br />

<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, estuvo integrado por cuatro<br />

médicos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a todas <strong>la</strong>s secciones y uno <strong>de</strong> guardia, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los<br />

ingresos <strong>de</strong>bía at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s que surgies<strong>en</strong> <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aquellos. Con<br />

tan ajustados recursos resultaba humanam<strong>en</strong>te imposible prestar una asist<strong>en</strong>cia<br />

mínimam<strong>en</strong>te apropiada, sobre todo si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que algunas secciones como<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> cirugía podía t<strong>en</strong>er fácilm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> ingresados al mismo tiempo 679 .<br />

El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1881, <strong>en</strong> su capítulo segundo establecía que el cuerpo<br />

facultativo lo integraran un director facultativo especial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, dos médicos <strong>de</strong>nominados primero y segundo <strong>de</strong> visita, <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong>s<br />

secciones <strong>de</strong> medicina, otros dos <strong>de</strong>nominados primero y segundo cirujanos <strong>de</strong> visita<br />

para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r estas secciones, y cinco <strong>de</strong>nominados <strong>de</strong> guardia. A ellos se sumaban<br />

dos p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>nominadas <strong>de</strong> supernumerarios, asignadas a los opositores que hubies<strong>en</strong><br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s dos mejores calificaciones, tras el que hubiese sido nombrado el último.<br />

Para acce<strong>de</strong>r a estos puestos <strong>de</strong>bían contar con el título oficial <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado o doctor<br />

<strong>en</strong> medicina y cirugía.<br />

En el esca<strong>la</strong>fón g<strong>en</strong>eral, el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> categorías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> mayor a<br />

m<strong>en</strong>or era el <strong>de</strong> médico y cirujano primeros <strong>de</strong> visita, que a su vez eran nombrados<br />

<strong>de</strong>canos y les competía <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su<br />

678 Obviam<strong>en</strong>te el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial tuvo que ver con <strong>la</strong> propia evolución<br />

<strong>de</strong>mográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mismo período, <strong>de</strong> manera que el<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia constituye un fiel reflejo <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

679 Lechón a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>nunciar <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> personal sanitario contratado para asistir a los <strong>en</strong>fermos,<br />

criticaba <strong>la</strong> precaria situación <strong>la</strong>borar a <strong>la</strong> que estaban sometidos, con una asignación a todas luces<br />

insufici<strong>en</strong>te, que abocaba a médicos y practicantes a compaginar su trabajo <strong>en</strong> el hospital con el libre<br />

ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión como medio <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia. Lechón (1879:461-462)<br />

399


espectiva sección. A continuación estaban <strong>en</strong> el esca<strong>la</strong>fón el médico y cirujano<br />

segundos <strong>de</strong> visita, seguidos <strong>de</strong> los facultativos <strong>de</strong> guardia y médicos<br />

supernumerarios.<br />

Dada <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos secciones, medicina y cirugía, subdivididas cada<br />

una <strong>en</strong> dos <strong>en</strong>fermerías, una para hombres y otra para mujeres, cada uno <strong>de</strong> los<br />

médicos <strong>de</strong> visita se hacía cargo <strong>de</strong> una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, practicando dos veces al día el<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes a su cargo, para disponer el régim<strong>en</strong> higiénico,<br />

dietético y terapéutico más apropiado a cada <strong>en</strong>fermo. En este acto se acompañaban<br />

<strong>de</strong> una hija <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad, <strong>de</strong> los practicantes asignados a cada <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>fermero o <strong>en</strong>fermera. Inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> terminar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías, los<br />

médicos <strong>en</strong>cargados realizaban <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa, acompañados <strong>de</strong> <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

caridad <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa-cuna y <strong>de</strong>l practicante correspondi<strong>en</strong>te.<br />

En dicha visita at<strong>en</strong>dían tanto a los expósitos y nodrizas que <strong>en</strong>fermas<strong>en</strong>, como a los<br />

nuevos expósitos que fues<strong>en</strong> ingresando <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución. En un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

ginecología todavía no era una especialidad consolidada, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s “<strong>en</strong>fermas<br />

<strong>de</strong> matriz” pobres, quedó bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l médico que tuviera a su cargo <strong>la</strong><br />

visita <strong>de</strong> cirugía <strong>de</strong> mujeres.<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos que se pres<strong>en</strong>taban para ingresar <strong>en</strong> el<br />

establecimi<strong>en</strong>to era función <strong>de</strong> los facultativos <strong>de</strong> guardia 680 , qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>cidían si <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermo requería o no su ingreso hospita<strong>la</strong>rio. En caso <strong>de</strong> que así fuese,<br />

indicaban el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to al que quedaban <strong>de</strong>stinados y expedían <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te<br />

certificación para que <strong>la</strong> comisaría le otorgase <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>finitiva. También era<br />

responsabilidad suya proporcionar <strong>la</strong> primera at<strong>en</strong>ción al <strong>en</strong>fermo, reconocer<br />

facultativam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s nodrizas aspirantes a <strong>la</strong>ctar a los expósitos, <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong><br />

consulta popu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> “pobres externos”, reconocer a los <strong>en</strong>fermos<br />

que fallecies<strong>en</strong> <strong>en</strong> el hospital y asistir a los <strong>en</strong>fermos asi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más<br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l. En caso <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong><br />

estos facultativos, eran sustituidos por lo supernumerarios, percibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l<br />

sueldo que el propietario <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za.<br />

680 De acuerdo con el artículo 20 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1881, el servicio <strong>de</strong> guardia consistía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el hospital durante 24 horas, existi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> establecer los relevos<br />

conv<strong>en</strong>idos <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes facultativos <strong>de</strong> guardia. hospital <strong>provincia</strong>l (1881).<br />

400


El otro grupo que formaba parte <strong>de</strong>l personal sanitario <strong>de</strong>l hospital era el <strong>de</strong><br />

los practicantes que, <strong>en</strong> una totalidad <strong>de</strong> quince, estaban c<strong>la</strong>sificados <strong>en</strong> seis <strong>de</strong><br />

primera c<strong>la</strong>se, seis <strong>de</strong> segunda y tres al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> botica. Entre los <strong>de</strong> primera<br />

c<strong>la</strong>se, uno estaba asignado al servicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes y otro era el<br />

aparatista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías -su misión era <strong>la</strong> custodia y conservación <strong>de</strong> todo el<br />

instrum<strong>en</strong>tal para uso y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos-. Los cuatro <strong>de</strong> primera restantes<br />

y los seis <strong>de</strong> segunda, t<strong>en</strong>ían como <strong>de</strong>stino <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías y sus <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias, y su<br />

trabajo primordial consistía <strong>en</strong> cumplir <strong>la</strong>s prescripciones terapéuticas indicadas por<br />

los respectivos facultativos, a qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>bían auxiliar tanto <strong>en</strong> el servicio <strong>de</strong> sa<strong>la</strong><br />

como <strong>en</strong> el <strong>de</strong> guardia:<br />

“[...] Acompañarán a los respectivos profesores <strong>en</strong> el acto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visitas,<br />

oy<strong>en</strong>do sus indicaciones y anotando lo que se les or<strong>de</strong>ne <strong>en</strong> <strong>la</strong> libreta<br />

recetario. [...] Inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visitas, <strong>en</strong>tregarán <strong>en</strong> botica<br />

el recetario y practicarán <strong>la</strong>s curaciones y sangrías, aplicarán <strong>la</strong>s<br />

sanguijue<strong>la</strong>s y tópicos oportunos, realizando lo <strong>de</strong>más or<strong>de</strong>nado por los<br />

facultativos. Darán a <strong>la</strong> dirección el parte dietético, sacado <strong>de</strong>l recetario,<br />

recibirán <strong>de</strong> <strong>la</strong> botica <strong>la</strong>s medicinas prescritas <strong>en</strong> éste y proce<strong>de</strong>rán al<br />

reparto <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s [...]” 681 .<br />

Las hijas <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad t<strong>en</strong>ían a su cargo <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia doméstica <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos, formando parte <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias acompañar a los facultativos <strong>en</strong> el<br />

acto <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita médica, ayudar a los <strong>en</strong>fermos a tomar <strong>la</strong>s medicinas, supervisar el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>ticio prescrito por los<br />

médicos, así como garantizar que <strong>la</strong> limpieza y aseo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería se hiciese<br />

puntualm<strong>en</strong>te. Practicar <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s, hacer <strong>la</strong>s camas, limpiar y asear a los<br />

<strong>en</strong>fermos, conducirlos <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su ingreso, así como transportar los<br />

cadáveres <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s camas al <strong>de</strong>pósito, eran compet<strong>en</strong>cias asignadas a los<br />

<strong>en</strong>fermeros, que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mujeres eran <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino. Finalm<strong>en</strong>te, el<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un servicio eclesiástico para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

681 Artículo 30 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1881. Ibí<strong>de</strong>m.<br />

401


espiritual <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, a cargo <strong>de</strong> los capel<strong>la</strong>nes bajo <strong>la</strong> directa inspección y<br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l vicario.<br />

En los posteriores reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que or<strong>de</strong>naron <strong>la</strong> organización funcional <strong>de</strong>l<br />

hospital, no sólo se contempló un sustancial increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> médicos al<br />

servicio <strong>de</strong> esta institución, sino que a<strong>de</strong>más se produjeron cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nominación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles que conformaban el esca<strong>la</strong>fón. La progresiva<br />

legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especialida<strong>de</strong>s médicas, fue otro <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

que <strong>en</strong>contró reflejo <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital, con <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

incorporación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes secciones a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX para<br />

poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica 682 . A continuación pres<strong>en</strong>tamos una tab<strong>la</strong> que resume <strong>la</strong>s<br />

variaciones que se fueron produci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l tiempo. Pue<strong>de</strong> comprobarse cómo se fue consolidando<br />

<strong>la</strong> figura <strong>de</strong> un director médico –inspector o <strong>de</strong>cano-, máximo responsable técnico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> institución, elegido por votación <strong>en</strong>tre los médicos numerarios o jefes <strong>de</strong> servicio,<br />

cuya función primordial era garantizar el a<strong>de</strong>cuado funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos o servicios <strong>en</strong> que estaba dividido el hospital. Aunque este cargo<br />

siempre tuvo <strong>la</strong> comunicación directa con el director para p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y<br />

mejoras oportunas, durante el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> al <strong>de</strong>cano a<strong>de</strong>más se<br />

le dio cabida <strong>en</strong> los órganos <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución formando parte <strong>de</strong> su junta<br />

administrativa.<br />

682 La legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s era una proceso que <strong>de</strong>bía realizarse no sólo fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

sociedad, sino también <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia medicina, <strong>en</strong> un camino dirigido por los propios<br />

profesionales. Así, <strong>la</strong> especialización <strong>en</strong> sus inicios resultó un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los usuarios. Ros<strong>en</strong>, G. (1972).<br />

402


Tab<strong>la</strong> XLIII<br />

Esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong>l cuerpo médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> los distintos<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

1881 1897 1914 1933 1935<br />

Médico 1º <strong>de</strong><br />

visita. Decano<br />

Médico 2º <strong>de</strong><br />

visita.<br />

Cirujano 1º <strong>de</strong><br />

visita. Decano<br />

Cirujano 2º <strong>de</strong><br />

visita.<br />

Facultativos <strong>de</strong><br />

guardia<br />

Supernumerarios<br />

Inspector Inspector Decano<br />

Profesores <strong>de</strong><br />

número<br />

Médicos<br />

agregados<br />

Médicos<br />

Supernumerarios<br />

Médicos<br />

numerarios<br />

Médicos<br />

auxiliares<br />

numerarios<br />

ayudantes<br />

Médicos<br />

auxiliares<br />

numerarios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

guardia<br />

Médicos<br />

Supernumerarios<br />

Profesor libre <strong>de</strong><br />

clínica <strong>de</strong><br />

hombres<br />

Médicos <strong>de</strong><br />

número:<br />

jefes <strong>de</strong><br />

servicio<br />

Médicos<br />

agregados o<br />

<strong>de</strong> puerta<br />

Médicos<br />

asist<strong>en</strong>tes<br />

Médicos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>boratorio<br />

Médicos<br />

radiólogos<br />

Profesor <strong>de</strong>l<br />

gabinete <strong>de</strong><br />

bacteriología<br />

Fu<strong>en</strong>te: Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> 1881, 1897, 1914, 1933 y 1935.<br />

Decano y<br />

Vice<strong>de</strong>cano<br />

Médicos jefes <strong>de</strong><br />

servicio<br />

Médicos<br />

agregados<br />

ayudantes y <strong>de</strong><br />

guardia<br />

Médicos<br />

agregados<br />

supernumerarios<br />

Médicos<br />

ayudantes <strong>de</strong><br />

especialidad<br />

El número <strong>de</strong> médicos numerarios, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> llevar a cabo <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> el hospital, <strong>en</strong> 1897 quedó establecido <strong>en</strong> once<br />

facultativos, cada uno <strong>de</strong> los cuales estaba al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

secciones:<br />

• Afecciones médicas <strong>de</strong>l aparato circu<strong>la</strong>torio y respiratorio, <strong>de</strong> ambos<br />

sexos.<br />

• Afecciones <strong>de</strong>l sistema nervioso, <strong>de</strong> ambos sexos, con exclusión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s vesanias.<br />

403


• Medicina g<strong>en</strong>eral. Procesos morbosos g<strong>en</strong>eralizados, infecciones,<br />

afecciones <strong>de</strong>l aparato digestivo y médicas <strong>de</strong>l aparato urinario.<br />

Ambos sexos.<br />

• Cirugía g<strong>en</strong>eral y traumatismos, <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> mujeres.<br />

• Cirugía g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong> hombres.<br />

• Traumatismos <strong>de</strong> hombres, acci<strong>de</strong>ntes y procesos con ellos<br />

re<strong>la</strong>cionados.<br />

• Afecciones <strong>de</strong>l aparato <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión y sus anexos, <strong>en</strong> ambos sexos.<br />

• Gestación, parto, puerperio y <strong>la</strong>ctancia. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> maternidad<br />

e inclusa.<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l aparato génito-urinario, sífilis y <strong>de</strong>rmatología.<br />

• Paidopatías médicas y quirúrgicas <strong>de</strong> ambos sexos (hasta los 10<br />

años).<br />

• Enfermerías <strong>de</strong> medicina y cirugía <strong>de</strong> los asilos <strong>provincia</strong>les.<br />

Estas mismas secciones se mantuvieron <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914, el cual<br />

contempló a<strong>de</strong>más una nueva sección <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l aparato<br />

g<strong>en</strong>ital <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer –ginecología-. La p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> numerarios quedaba <strong>en</strong> este<br />

mom<strong>en</strong>to integrada por los 12 numerarios a cargo <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones<br />

m<strong>en</strong>cionadas, a los que se sumaron cinco médicos numerarios para hacerse cargo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el manicomio, y tres más para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> policlínica<br />

<strong>de</strong> adultos externos, el gabinete <strong>de</strong> radiografía y el <strong>de</strong> bacteriología respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los numerarios se situaban los médicos que <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

1897 se <strong>de</strong>nominaron agregados -<strong>en</strong> número <strong>de</strong> tres- cuya función era cubrir el<br />

servicio <strong>de</strong> guardia <strong>de</strong>l hospital. El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1914 pasó a <strong>de</strong>nominarlos médicos<br />

auxiliares numerarios, cuyo número asc<strong>en</strong>dió a seis ayudantías, tres <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />

servicios complem<strong>en</strong>tarios y tres médicos <strong>de</strong> guardia. Los ayudantes estaban<br />

asignados a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías <strong>de</strong> niños, cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mujeres, oftalmología,<br />

policlínica <strong>de</strong> adultos externos, gabinete <strong>de</strong> radiografía y bacteriología. Los <strong>de</strong><br />

servicios complem<strong>en</strong>tarios se <strong>de</strong>dicaron prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a reforzar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermerías<br />

g<strong>en</strong>erales o especiales, <strong>la</strong>s convalec<strong>en</strong>cias, así como <strong>la</strong>s Casas <strong>de</strong> Misericordia y<br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. Tanto los <strong>de</strong>nominados agregados como los auxiliares podían ser<br />

404


sustituidos provisionalm<strong>en</strong>te, por aus<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong>fermedad, por los médicos<br />

supernumerarios.<br />

Durante <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, el número <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s se<br />

amplió, pasando los servicios <strong>de</strong>l hospital a quedar estructurados <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

dieciocho 683 :<br />

• Aparato circu<strong>la</strong>torio y respiratorio, <strong>de</strong> ambos sexos.<br />

• Medicina g<strong>en</strong>eral.<br />

• Neurología.<br />

• Asilos.<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia e inclusa.<br />

• Cirugía g<strong>en</strong>eral hombres.<br />

• Cirugía g<strong>en</strong>eral mujeres.<br />

• Traumatología y cirugía ortopédica.<br />

• Maternidad.<br />

• Ginecología.<br />

• Urología.<br />

• Otorrino<strong>la</strong>ringología.<br />

• Estomatología.<br />

• Dermatología y sifilografía.<br />

• Bacteriología.<br />

• Serología.<br />

• Anatomía patológica.<br />

• Electrorradiología <strong>en</strong> sus tres secciones.<br />

Al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cada uno había un jefe <strong>de</strong> servicio, bajo cuyas ór<strong>de</strong>nes quedaban<br />

los médicos agregados, que pasaron <strong>de</strong> ser cuatro <strong>en</strong> 1933, <strong>de</strong>dicados al servicio <strong>de</strong><br />

guardias <strong>de</strong>l hospital, a ser catorce, con una <strong>de</strong>dicación que compaginaba <strong>la</strong> función<br />

<strong>de</strong> médicos ayudantes <strong>de</strong> los servicios con <strong>la</strong> <strong>de</strong> cubrir el servicio <strong>de</strong> guardia. Los<br />

servicios <strong>de</strong> oftalmología, otorrino<strong>la</strong>ringología y estomatología contaron con <strong>la</strong><br />

adscripción <strong>de</strong> un ayudante cada uno. La figura <strong>de</strong>l asist<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>taba un<br />

405


co<strong>la</strong>borador voluntario, nombrado a propuesta <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> servicio correspondi<strong>en</strong>te<br />

que contribuía con su trabajo sin recibir remuneración. El agregado supernumerario<br />

era aquel que había aprobado <strong>la</strong> oposición pero sin p<strong>la</strong>za por lo que su función era<br />

sustituir a los numerarios agregados cuando <strong>en</strong>tre estos hubiese una baja o vacante.<br />

En <strong>la</strong> gráfica sigui<strong>en</strong>te queda repres<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

médicos y practicantes <strong>en</strong> el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1881 y 1935. Como pue<strong>de</strong><br />

comprobarse , aunque el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> personal fue constante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, se hizo más l<strong>la</strong>mativo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX.<br />

Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, los cambios <strong>de</strong>mográficos que acontecían <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, unido<br />

al progresivo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especialida<strong>de</strong>s médicas, hicieron necesario<br />

adaptar <strong>la</strong> estructura organizativa <strong>de</strong>l hospital a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to.<br />

683 Capítulo VII <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1935. Hospital Provincial (1935).<br />

406


Gráfica I<br />

Evolución <strong>de</strong>l personal sanitario <strong>de</strong>l Hospital Provincial<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1881-1935)<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Número<br />

38<br />

34<br />

30<br />

15<br />

16<br />

26<br />

32 36<br />

10 14<br />

1881 1897 1914 1933 1935<br />

Médicos<br />

Practicantes<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y memorias <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l<br />

En 1934, el cuerpo médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l lo integraban 14<br />

médicos numerarios, 12 médicos agregados, seis médicos adscritos a varias<br />

secciones, un farmacéutico y cuatro médicos para el recién inaugurado Sanatorio <strong>de</strong><br />

Porta-Coeli 684 :<br />

<br />

Médicos numerarios:<br />

José T. López Trigo: Decano. Traumatismos.<br />

Manuel Desfilis Pascual. Aparato circu<strong>la</strong>torio y vías respiratorias.<br />

Joaquín Moltó Santonja. Visita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas <strong>de</strong> Misericordia y<br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

Jorge Comín Vi<strong>la</strong>r. Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia.<br />

Juan José Barcia Goyanes. Sistema nervioso.<br />

Joaquín Ber<strong>en</strong>guer Ferrer. Medicina g<strong>en</strong>eral.<br />

Nicasio B<strong>en</strong>lloch Giner. Cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mujeres.<br />

Juan Pal<strong>la</strong>rés Lluesma. Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ojos.<br />

684 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 33, 108-109.<br />

407


José Campos Igual. Garganta, nariz y oido.<br />

Vic<strong>en</strong>te Pal<strong>la</strong>rés Iranzo. Cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> hombres.<br />

Luis Lafora García. Odontología.<br />

Faustino Pérez Mang<strong>la</strong>no. Obstetricia.<br />

López Sancho. Ginecología.<br />

López Romeu. Dermatología.<br />

<br />

<br />

<br />

Médicos agregados<br />

Agregado 1º: Alfredo Ferrer Peris.<br />

Agregado 2º: Francisco Ferrero Bolinches.<br />

Agregado 3º: Luis Lafora Almu<strong>de</strong>ver.<br />

Agregado 4º: Santiago Ramón Salvador.<br />

Agregado 5º: José Coloma Ba<strong>la</strong>ri.<br />

Agregado 6º: Juan Jim<strong>en</strong>o Sancho.<br />

Agregado 7º: José Fita Facio.<br />

Agregado 8º: Francisco García Guijarro.<br />

Agregado 9º: Ramón Pascual Revest.<br />

Agregado 10º: Miguel Muñoz-Delgado Murcia.<br />

Agregado 11º: José Archer Meseguer.<br />

Agregado 12º: Eug<strong>en</strong>io Tomás Torres.<br />

Médicos <strong>de</strong>l Sanatorio Antituberculoso <strong>de</strong> Porta-Coeli<br />

Médico director: Manuel Desfilis Pascual.<br />

Médico cirujano: Antonio Sánchez García.<br />

Médico resi<strong>de</strong>nte: Antonio Damiá Maiques.<br />

Médico resi<strong>de</strong>nte: Il<strong>de</strong>fonso Agui<strong>la</strong>r Felipo.<br />

Otros facultativos <strong>de</strong>l hospital<br />

Ayudante <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> oftalmología: Jose Ramón Rodríguez<br />

Roda.<br />

Director <strong>de</strong>l gabinete <strong>de</strong> radiología: Enrique O<strong>la</strong>so Jordán.<br />

Segundo médico radiólogo: José Vi<strong>la</strong>r Martínez.<br />

408


Médico jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> anatomía patológica <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong><br />

análisis: Luis Bartual Vic<strong>en</strong>s.<br />

Médico <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> bacteriología <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong><br />

análisis: Augusto Cervera Moltó.<br />

Médico <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> serología <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong><br />

análisis: Vic<strong>en</strong>te Sánchis Bayarri.<br />

Farmacéutico: Enrique Gay Mén<strong>de</strong>z.<br />

5.3.5. La actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital<br />

Para po<strong>de</strong>r hacer una valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l<br />

hospital, un indicador que necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be estimarse es el <strong>de</strong> los ingresos<br />

ocurridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> estudio. Dado que los <strong>en</strong>fermos<br />

constituían el principal colectivo <strong>de</strong> los que acogía <strong>la</strong> institución, si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

el montante económico que repres<strong>en</strong>taban, el ingreso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos se sitúa como el<br />

indicador específico para evaluar <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital. En<br />

contraposición, <strong>la</strong> locura era una condición <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia más limitada y sometida a<br />

un tratami<strong>en</strong>to bajo mínimos, que ap<strong>en</strong>as superaba los requisitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mera<br />

reclusión. Consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello era <strong>la</strong> escasa rotación <strong>de</strong> individuos que se producía<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, muy inferior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, con estancias mucho más<br />

prolongadas. En cuanto al tercer grupo <strong>de</strong> individuos asistidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, los<br />

expósitos, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>ctancias se producían fuera <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong><br />

el propio medio familiar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nodrizas, con <strong>la</strong> circunstancia añadida <strong>de</strong> que el niño<br />

o <strong>la</strong> niña permanecían durante años <strong>en</strong> estas familias. Bajo el punto <strong>de</strong> vista<br />

económico, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que éste resultara el colectivo m<strong>en</strong>os costoso para <strong>la</strong>s arcas<br />

<strong>provincia</strong>les.<br />

C<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> los ingresos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos ocurridos <strong>en</strong> el<br />

hospital, para una correcta interpretación <strong>de</strong> este indicador <strong>de</strong>beríamos t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los ingresos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te susceptible.<br />

Sólo re<strong>la</strong>tivizando al tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, es posible realizar una comparación a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo. Sin embargo, el cálculo <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> ingreso no resulta fácil, dada<br />

<strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar el <strong>de</strong>nominador a<strong>de</strong>cuado, que p<strong>en</strong>samos <strong>de</strong>bería ser el<br />

409


número <strong>de</strong> personas pobres con que contaba <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia -ésta sería <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te podría ingresar <strong>en</strong> el hospital- y que obviam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sconocemos. De manera alternativa podría utilizarse <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>nominador <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa, pero a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

fu<strong>en</strong>tes fiables <strong>de</strong> este dato <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> tantos años, dudamos si el <strong>de</strong>nominador<br />

apropiado sería <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> o <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, ya que <strong>la</strong><br />

ubicación <strong>de</strong>l hospital <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital atraía fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a pob<strong>la</strong>ción urbana.<br />

Las limitaciones que acabamos <strong>de</strong> exponer, nos han llevado a valorar<br />

comparativam<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital, <strong>de</strong><br />

manera simi<strong>la</strong>r a como lo ha realizado Díez Rodríguez 685 <strong>en</strong> su análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, mediante<br />

el cálculo <strong>de</strong> un índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to que toma como base un <strong>de</strong>terminado período<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquellos años <strong>en</strong> los que disponemos <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, po<strong>de</strong>mos ofrecer el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tasas <strong>de</strong> ingreso hospita<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> manera complem<strong>en</strong>taria.<br />

Hemos tomado como base para po<strong>de</strong>r comparar el índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l hospital, el número medio <strong>de</strong> ingresos que ocurrió <strong>en</strong> el<br />

quinqu<strong>en</strong>io 1850-1854, período inmediato a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> su carácter <strong>provincia</strong>l.<br />

Asignando al número medio <strong>de</strong> ingresos, que fue <strong>de</strong> 5.364, un índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

igual a 100, hemos calcu<strong>la</strong>do los correspondi<strong>en</strong>tes índices para los sucesivos años <strong>en</strong><br />

que hemos basado nuestro estudio. Un índice superior a 100 implica una <strong>de</strong>manda<br />

asist<strong>en</strong>cial creci<strong>en</strong>te y un índice inferior a 100 implica una <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

De acuerdo con los datos que refleja el sigui<strong>en</strong>te gráfico, los ingresos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> el hospital a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX no sufrieron<br />

osci<strong>la</strong>ciones importantes, si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> cota máxima que alcanzaron<br />

fue <strong>de</strong>l 127,6% <strong>en</strong> 1869 y <strong>la</strong> mínima <strong>de</strong>l 69,5% <strong>en</strong> 1863. Profundizando aún más,<br />

observamos cómo <strong>en</strong> este mismo período hubo más años -veinte <strong>en</strong> total- <strong>en</strong> los que<br />

el índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hospital se situó por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l índice correspondi<strong>en</strong>te al<br />

período <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Probablem<strong>en</strong>te a ello contribuyeron <strong>en</strong> gran medida <strong>la</strong>s<br />

685 Díez Rodríguez , F. (1993: 22-35).<br />

410


dificulta<strong>de</strong>s económicas por <strong>la</strong>s que atravesó <strong>la</strong> institución asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> este período<br />

<strong>de</strong> tiempo, <strong>de</strong>rivadas tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> algunas r<strong>en</strong>tas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

fondos municipales, al ser c<strong>la</strong>sificado el hospital como <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l, como<br />

<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización que supuso para el hospital val<strong>en</strong>ciano <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

los ingresos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> algunas r<strong>en</strong>tas eclesiásticas.<br />

160<br />

Gráfica II<br />

Ingresos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> el Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1855-1936)<br />

%<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

1855<br />

1858<br />

1861<br />

1864<br />

1867<br />

1870<br />

1873<br />

1877<br />

1881<br />

1884<br />

1888<br />

1900<br />

1907<br />

1910<br />

1913<br />

1916<br />

1919<br />

1922<br />

1925<br />

1928<br />

1931<br />

1934<br />

Índice anual<br />

Índice base<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y memorias <strong>de</strong>l hospital<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asist<strong>en</strong>cias proporcionadas por el hospital <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, tal como se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica, probablem<strong>en</strong>te sea un<br />

reflejo <strong>de</strong> una política local m<strong>en</strong>os restrictiva puesta <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> los años <strong>de</strong>l<br />

Sex<strong>en</strong>io Revolucionario.<br />

Durante el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, el hospital recuperó su capacidad<br />

asist<strong>en</strong>cial, <strong>de</strong> manera que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este período se mantuvo constante el nivel <strong>de</strong><br />

asist<strong>en</strong>cias por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l período consi<strong>de</strong>rado como <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia (1850-1854).<br />

Únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tri<strong>en</strong>io 1924-1926 se produjo una disminución <strong>de</strong> los ingresos, que<br />

411


tocó fondo <strong>en</strong> este último año al alcanzar un índice <strong>de</strong>l 88,2%. Fr<strong>en</strong>te a él, <strong>la</strong> cota<br />

máxima <strong>de</strong> ingresos tuvo lugar <strong>en</strong> 1910, con un índice <strong>de</strong>l 140,7%.<br />

Cuando realizamos el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

institución hospita<strong>la</strong>ria, utilizando como pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 686 , observamos como éstas sufrieron un progresivo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> estudio. A pesar <strong>de</strong>l importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico que<br />

tuvo lugar -<strong>en</strong>tre 1877 y 1930 <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana se duplicó- <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong>l hospital no fue proporcional, o al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> lo que se refiere a aquel tipo <strong>de</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia que requería el ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución. Como t<strong>en</strong>dremos ocasión <strong>de</strong><br />

comprobar, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> consultas externas que integraba <strong>la</strong>s<br />

distintas especialida<strong>de</strong>s médicas, contribuyó <strong>de</strong> manera primordial a evitar gran parte<br />

<strong>de</strong> los ingresos, al resolver <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria aquellos casos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or gravedad.<br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingreso hospita<strong>la</strong>rio queda repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica<br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

Gráfico III<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong> el Hospital Provincial<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1854-1936)<br />

45<br />

40<br />

35<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

41,2<br />

31,2<br />

32,4<br />

27,7<br />

22,5<br />

18,9 19,2<br />

5,8<br />

8,53<br />

6,1 5,8 6,1<br />

1860 1877 1887 1910 1920 1930 1932<br />

Ciudad<br />

Provincia<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y memorias <strong>de</strong>l hospital<br />

686 En 1860 Val<strong>en</strong>cia contaba con 107.703 habitantes (Sánchis Guarner, 1972), <strong>en</strong> 1877 y 1887<br />

contaba con 143.239 y 170.000 respectivam<strong>en</strong>te (Díez Rodríguez, 1993:32). Los c<strong>en</strong>sos realizados<br />

cada diez años <strong>en</strong>tre 1900 y 1930, arrojaron cifras <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 213.550, 233.348, 251.259 y<br />

320.195 respectivam<strong>en</strong>te (Instituto Nacional Estadística, 2002).<br />

412


Entre <strong>la</strong>s razones que p<strong>en</strong>samos pue<strong>de</strong>n explicar este <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

ingresos hospita<strong>la</strong>rios a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra, por un<br />

<strong>la</strong>do <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el propio hospital, <strong>de</strong> consultas externas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s que<br />

fueron <strong>de</strong>sarrollándose <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. Y el otro factor que sin duda contribuyó<br />

a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el hospital fue <strong>la</strong> progresiva<br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, tanto <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia capital. Recor<strong>de</strong>mos que <strong>en</strong> ésta <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong><br />

este sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia no se consolidó hasta <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> los años<br />

och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, datando <strong>de</strong> 1888 el primer padrón <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

A partir <strong>de</strong> 1919, <strong>la</strong>s memorias que recogían <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l hospital<br />

com<strong>en</strong>zaron a incluir información refer<strong>en</strong>te a los <strong>en</strong>fermos at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> sus<br />

policlínicas para externos 687 . En 1919 funcionaban para asistir <strong>de</strong> manera<br />

ambu<strong>la</strong>toria a los <strong>en</strong>fermos, <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estómago -a cargo <strong>de</strong><br />

Francisco López Vic<strong>en</strong>t-, aparato respiratorio -a cargo <strong>de</strong> Pedro Valero Almu<strong>de</strong>ver-,<br />

ginecología -a cargo <strong>de</strong> Enrique López Sancho-, oftalmología -bajo <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> Tomás B<strong>la</strong>nco Bran<strong>de</strong>bran<strong>de</strong>-, cirugía g<strong>en</strong>eral -a cargo <strong>de</strong><br />

Abe<strong>la</strong>rdo Lloret Ros- y cirugía especial <strong>de</strong> mujeres -bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> Antonio Bellver<br />

Pascual- 688 .<br />

En 1920 se sumaron tres nuevas consultas, una <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> sistema<br />

nervioso, bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> Germán Boned Ferrer, una consulta <strong>de</strong> niños, a cargo <strong>de</strong><br />

Ramón Gómez Ferrer 689 y una <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> urología, sífilis y piel, bajo <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> Miguel López Romeu 690 .<br />

687 A.D.P.V., A.3.1.12., Vols., 18-34.<br />

688 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 117-118.<br />

689 En 1925 se hizo cargo <strong>de</strong> esta consulta el catedrático <strong>de</strong> pediatría, Dámaso Rodrigo, hasta que <strong>en</strong><br />

1931 le reemp<strong>la</strong>zó Jorge Comín.<br />

690 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18, 145.<br />

413


En 1921 se sumó <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> traumatología a cargo <strong>de</strong> José López Trigo, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estómago, dirigida por Francisco López Vic<strong>en</strong>t, pasó a<br />

<strong>de</strong>nominarse <strong>de</strong> medicina g<strong>en</strong>eral y se abrieron dos para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

acci<strong>de</strong>ntados, una <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes, a cargo <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> guardia y una<br />

específica para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los acci<strong>de</strong>ntes <strong>la</strong>borales 691 . Con esta misma<br />

estructura, más una sección <strong>de</strong> radiología a cargo <strong>de</strong> Enrique O<strong>la</strong>so Jordán -a partir<br />

<strong>de</strong> 1924-, se mantuvo <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas externas <strong>de</strong>l hospital hasta<br />

1932, <strong>en</strong> que se introdujo <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> otorrino<strong>la</strong>ringología, a cargo <strong>de</strong> J.<br />

Campos 692 , y un año más tar<strong>de</strong> se abrió una consulta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

ginecología, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera específica a <strong>la</strong>s embarazadas y se <strong>de</strong>nominó <strong>de</strong><br />

maternidad -a cargo <strong>de</strong> Pérez Mang<strong>la</strong>no- 693 . El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> consultas<br />

pr<strong>en</strong>atales para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestación, fue uno <strong>de</strong> los aspectos pot<strong>en</strong>ciados bajo<br />

<strong>la</strong>s directrices <strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil.<br />

Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> resaltar <strong>la</strong> importe repercusión <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institución que tuvo el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong><br />

consultas externas, hemos e<strong>la</strong>borado <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> y gráfica y que pres<strong>en</strong>tamos a<br />

continuación. Como queda reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, el número <strong>de</strong> consultas externas a<br />

partir <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos com<strong>en</strong>zó a adquirir una importancia<br />

creci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s se at<strong>en</strong>día un número <strong>de</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes que fue creci<strong>en</strong>do año a año y que pasó <strong>de</strong> 9.344 <strong>en</strong>fermos asistidos <strong>en</strong><br />

1920 a 62.855 <strong>en</strong> 1935, con un predominio casi constante <strong>de</strong>l número anual <strong>de</strong><br />

hombres asistidos sobre el <strong>de</strong> mujeres.<br />

En <strong>la</strong> gráfica, e<strong>la</strong>borada a partir <strong>de</strong>l cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingreso<br />

hospita<strong>la</strong>rio y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> consultas externas, se aprecia con<br />

c<strong>la</strong>ridad cómo el importante y creci<strong>en</strong>te conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos asistidos <strong>de</strong> manera<br />

ambu<strong>la</strong>toria a partir <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, permitió que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

ingresos <strong>en</strong> el hospital se mantuviera prácticam<strong>en</strong>te constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos<br />

años, c<strong>en</strong>trándose por otro <strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>fermos más graves.<br />

691 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 20, 157.<br />

692 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 31, 151.<br />

693 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 32, 141.<br />

414


Tab<strong>la</strong> XLIV<br />

Enfermos asistidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas externas <strong>de</strong>l Hospital Provincial<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1920-1935)<br />

Año Hombres Mujeres Total<br />

1920 4.115 3.240 9.344<br />

1922 5.823 3.994 9.817<br />

1923 5.334 4.279 9.613<br />

1924 6.166 4.989 11.155<br />

1925-26 7.584 6.470 14.054<br />

1927 6.893 6.931 13.824<br />

1928 7.619 7.820 15.439<br />

1929 8.421 7.394 15.815<br />

1930 8.499 9.116 17.615<br />

1931 7.924 8.913 16.837<br />

1932 12.567 10.119 22.686<br />

1933 14.473 13.941 28.414<br />

1934 35.748 32.106 67.854<br />

1935 33.252 29.603 62.855<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l Hospital<br />

Gráfico IV<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingresos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas externas <strong>de</strong>l Hospital<br />

Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1920-1936)<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

1920 1930 1932<br />

Ingresos<br />

Consultas externas<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong>l hospital<br />

415


El fom<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo progresivo <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s policlínicas <strong>de</strong> consultas externas, sin duda también repres<strong>en</strong>tó un cambio <strong>en</strong> el<br />

perfil <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes ingresados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina y cirugía, <strong>de</strong> manera que<br />

contribuyó a reducir el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> ingresos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras. Así, a principios <strong>de</strong>l<br />

siglo XX <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong>l hospital albergaban <strong>en</strong>tre un 40 y un 45% <strong>de</strong> los<br />

ingresos, porc<strong>en</strong>taje que se fue reduci<strong>en</strong>do con el paso <strong>de</strong>l tiempo y a medida que<br />

algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s patologías que antes habían sido ingresadas, ahora se resolvían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

consultas externas. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> función <strong>de</strong>l hospital se fue c<strong>en</strong>trando <strong>de</strong> manera<br />

prefer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los problemas quirúrgicos. Como pue<strong>de</strong> comprobarse<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica que pres<strong>en</strong>tamos a continuación, <strong>la</strong> actividad quirúrgica <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución<br />

a principios <strong>de</strong>l siglo XX repres<strong>en</strong>taba <strong>en</strong>tre el 56% y el 60%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los<br />

años inmediatos a <strong>la</strong> guerra civil, este porc<strong>en</strong>taje se acercó mucho al 80%.<br />

Gráfica V<br />

Distribución <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina y cirugía <strong>de</strong>l Hospital<br />

Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1907-1935)<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

%<br />

60 58 56 57 56 57 57 61 63 66 68 68 68<br />

79 78<br />

40 42 44 43 44 43 43 39 37 34 32 32 32<br />

21 22<br />

1907 1909 1911 1913 1915 1917 1919 1921 1923 1925 1927 1929 1931 1933 1935<br />

Medicina<br />

Cirugía<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong>l hospital<br />

El carácter <strong>provincia</strong>l que concedió <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 a <strong>la</strong><br />

institución asist<strong>en</strong>cial, supuso cambios importantes <strong>en</strong> el perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

asistida. A finales <strong>de</strong> los años treinta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>ferma que<br />

416


ingresaba procedía mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y su <strong>en</strong>torno más inmediato,<br />

resultando casi testimoniales <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> España.<br />

En 1860 el perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asistida ya había com<strong>en</strong>zado a sufrir el cambio, <strong>de</strong><br />

manera que los vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia pasaron a repres<strong>en</strong>tar el 57,7%<br />

fr<strong>en</strong>te al 42,3% <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>provincia</strong> y <strong>de</strong> otras 694 .<br />

La asist<strong>en</strong>cia a <strong>en</strong>fermos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s com<strong>en</strong>zó a suponer<br />

un problema para <strong>la</strong> diputación pues, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligación que éstas t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong><br />

transferirle los gastos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a sus ciudadanos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica este<br />

compromiso no se cumplía. Esta situación contribuía a agravar el <strong>de</strong>sequilibrio<br />

económico que pa<strong>de</strong>cían <strong>la</strong>s arcas <strong>provincia</strong>les. Con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Estatuto<br />

Provincial <strong>en</strong> 1925, el problema se agudizó al reiterar el artículo 127 <strong>de</strong> esta norma<br />

legal <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>de</strong> recibir <strong>en</strong> sus establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia “[...] a los indig<strong>en</strong>tes cuyo lugar <strong>de</strong> naturaleza no sea conocido y vivan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> [...]” y a recluir <strong>en</strong> el Manicomio Provincial a “[...] los locos o<br />

<strong>en</strong>fermos pobres <strong>de</strong> ignorada naturaleza, que vivan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> [...]”.<br />

En el citado artículo se establecía que <strong>la</strong>s diputaciones <strong>de</strong>berían establecer un<br />

régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> in<strong>de</strong>mnizaciones recíprocas para abonar el importe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias<br />

causadas por los ali<strong>en</strong>ados e indig<strong>en</strong>tes. Sin embargo se creó una situación<br />

conflictiva al no fijar los precios a imputar <strong>de</strong> acuerdo con el tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

prestada, es <strong>de</strong>cir que no se estipuló un precio uniforme por <strong>la</strong>s estancias <strong>de</strong> los<br />

indig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s. Ello <strong>de</strong>terminó que algunas <strong>provincia</strong>s optaran por un<br />

sistema <strong>de</strong> reciprocidad, al comprometerse mutuam<strong>en</strong>te a no rec<strong>la</strong>mar estancia<br />

alguna por los <strong>en</strong>fermos pobres <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s. Pero este sistema fue rechazado<br />

por <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, al consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cuanto<br />

al tipo y número <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, así como al peso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción obrera <strong>en</strong> cada una, <strong>la</strong> colocaban <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> franca <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja.<br />

Durante 1925-1926, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 295.531 estancias producidas <strong>en</strong> el hospital <strong>provincia</strong>l,<br />

172.191 -58%- correspondieron a <strong>en</strong>fermos naturales <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s y al<br />

finalizar 1926 se a<strong>de</strong>udaban 377.069,72 pesetas por estancias <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras<br />

694 De acuerdo con <strong>la</strong> información que aporta Díez Rodríguez, <strong>en</strong> 1838 y 1839 el 80,8% y el 85,7%<br />

respectivam<strong>en</strong>te procedían <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, mi<strong>en</strong>tras que los proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> y otras partes <strong>de</strong>l<br />

Estado sólo repres<strong>en</strong>taron el 2,5% y el 2,2% <strong>en</strong> estos dos años. Díez Rodríguez (1993: 33-34).<br />

417


<strong>provincia</strong>s 695 . En el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1927 y 1935, los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s ingresados <strong>en</strong> el hospital se mantuvieron<br />

<strong>en</strong>tre el 30% y el 40%.<br />

La tab<strong>la</strong> que pres<strong>en</strong>tamos a continuación muestra los <strong>en</strong>fermos asistidos <strong>en</strong> el<br />

hospital proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l extranjero y <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s <strong>en</strong>tre 1923 y 1936. Entre los<br />

primeros <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia era fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te europea e integrada mayoritariam<strong>en</strong>te<br />

por alemanes, franceses e italianos. En cuanto a <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s que más<br />

frecu<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> institución val<strong>en</strong>ciana, como cabría esperar <strong>de</strong>stacaban <strong>la</strong>s limítrofes<br />

y <strong>la</strong>s más próximas: Alicante, Castellón, Cu<strong>en</strong>ca, Teruel, Albacete y Murcia.<br />

Tab<strong>la</strong> XLV<br />

Estancias <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> el Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> su proce<strong>de</strong>ncia (1923-1936)<br />

Ingresos <strong>de</strong> extranjeros<br />

Año<br />

Número<br />

Días<br />

estancia<br />

Media<br />

1923 53 1.263 23<br />

1924 52 1.126 21<br />

1925-26 62 1.467 24<br />

Ingresos <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s<br />

Número<br />

Días<br />

estancia<br />

Media<br />

Gasto<br />

pesetas<br />

1927 62 1.064 17 2.248 180.910 80 361.820<br />

1928 57 1.068 19 2.365 217.917 92 435.834<br />

1929 62 1.148 18 1.899 111.295 59 222.590<br />

1930 59 1.041 18 1.971 62.596 32 125.192<br />

1931 65 1.398 22 2.396 82.746 35 165.492<br />

1932 67 1.370 21 1.941 93.481 48 186.962<br />

1933 78 1.398 18 2.305 140.663 61 281.326<br />

1934 76 1.288 17 2.293 152.595 67 305.190<br />

1935 53 1.179 22 2.028 59.302 29 118.604<br />

1936 46 899 20 1.085 30.638 28 61.276<br />

1° semestre<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

años 1920 a 1935.<br />

695 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 24, 137-142.<br />

418


En cuanto a <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estancia media, pue<strong>de</strong> apreciarse que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

extranjeros resultaba bastante más reducida que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> otras<br />

<strong>provincia</strong>s 696 .<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias es otro <strong>de</strong> los indicadores que p<strong>en</strong>samos pue<strong>de</strong><br />

aportar información sobre <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> el<br />

hospital. El carácter agudo <strong>de</strong> <strong>la</strong> patología que pres<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos que ingresaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> estancia media se situase<br />

<strong>en</strong> torno al los treinta y cinco días, sin que se registras<strong>en</strong> variaciones importantes a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el período <strong>de</strong> estudio. Hubiera sido interesante po<strong>de</strong>r difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s<br />

estancias <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bidas a interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas, ya<br />

que seguram<strong>en</strong>te estas últimas contribuían con estancias más prolongadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

institución, sin embargo <strong>la</strong>s memorias sobre <strong>la</strong>s que hemos trabajado no pres<strong>en</strong>taban<br />

este <strong>de</strong>sglose.<br />

Sigui<strong>en</strong>do con el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias, don<strong>de</strong> resulta especialm<strong>en</strong>te<br />

interesante este indicador es <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l manicomio, ya que reve<strong>la</strong> <strong>la</strong>s<br />

características particu<strong>la</strong>res que ro<strong>de</strong>aban a esta institución. Al contrastar los<br />

resultados <strong>de</strong> su análisis <strong>en</strong>tre el hospital y el manicomio -gráfico VI-, se pone <strong>de</strong><br />

relieve el carácter <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> reclusión, más que <strong>de</strong> tipo asist<strong>en</strong>cial, que pres<strong>en</strong>taba<br />

este último. En el manicomio, <strong>la</strong> estancia media <strong>de</strong> los ingresados no <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió <strong>en</strong><br />

todo nuestro período <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> 350 días por persona, lo cual convertía a <strong>la</strong><br />

institución <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> crónicos <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> curación resultaba más que un<br />

objetivo una verda<strong>de</strong>ra utopía.<br />

Las condiciones <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes medidas higiénicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que estaban obligados a convivir los allí recluidos, por aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un edificio con<br />

insta<strong>la</strong>ciones apropiadas, seguram<strong>en</strong>te contribuían a que un porc<strong>en</strong>taje elevado <strong>de</strong> los<br />

individuos que salían <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución lo hicieran por <strong>de</strong>función. A modo <strong>de</strong> ejemplo,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tamos el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre 1905 y 1925 697 ,<br />

contrastando el número <strong>de</strong> los ingresados con los que abandonaban anualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

institución.<br />

696 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 18-34.<br />

697 A.D.P.V., D.2.6.4., cajas 1-8.<br />

419


Tab<strong>la</strong> XLVI<br />

Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acogidos <strong>en</strong> el Manicomio Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1905-1922)<br />

Salidas<br />

Años Ingresos<br />

Altas Defunciones Total<br />

1905 560 44 69 113<br />

1906 544<br />

1907 572 46 76 122<br />

1908 616 57 52 109<br />

1909 601 37 60 97<br />

1910 644 56 82 138<br />

1911 710 118 104 222<br />

1912 709 66 84 150<br />

1913 730 67 79 146<br />

1914 738 77 84 161<br />

1915 745 68 97 165<br />

1916 730 94 89 183<br />

1917 711 68 103 171<br />

1918 714 77 138 215<br />

1919 679 99 154 253<br />

1920 573 98 149 247<br />

1921 617 97 92 189<br />

1922 596 80 79 159<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>l manicomio <strong>provincia</strong>l.<br />

En esta tab<strong>la</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> apreciarse <strong>la</strong> escasa rotación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes, pue<strong>de</strong><br />

comprobarse cómo los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> muertes no resultaban nada <strong>de</strong>spreciables, si se<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> años <strong>de</strong>l período, más <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

que abandonaron <strong>la</strong> institución fue por este motivo.<br />

Las <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes condiciones <strong>en</strong> que estaban obligados a permanecer los<br />

acogidos, obviam<strong>en</strong>te les hacía más susceptibles <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

cuya transmisión estaba favorecida por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> falta <strong>de</strong><br />

v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción. Como se aprecia <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 <strong>de</strong>bió afectar<br />

seriam<strong>en</strong>te a este colectivo tan cerrado, pues el número <strong>de</strong> muertes <strong>en</strong>tre 1918 y 1920<br />

sufrió un increm<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable, que posteriorm<strong>en</strong>te se volvió a normalizar.<br />

420


En <strong>de</strong>finitiva po<strong>de</strong>mos afirmar que el elevado coste que repres<strong>en</strong>taba el<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l manicomio para <strong>la</strong> corporación <strong>provincia</strong>l no reportaba b<strong>en</strong>eficio<br />

ni reconocimi<strong>en</strong>to social <strong>en</strong> igual proporción. No sólo porque prestaba asist<strong>en</strong>cia a<br />

pocos, sino porque muchos <strong>de</strong> ellos prov<strong>en</strong>ían a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s que no<br />

contribuían económicam<strong>en</strong>te a su sostén.<br />

Gráfico VI<br />

Estancia media <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ingresados <strong>en</strong> el Hospital<br />

y <strong>en</strong> el Manicomio Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1906-1935<br />

400<br />

días<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

1906<br />

1908<br />

1910<br />

1912<br />

1914<br />

1916<br />

1918<br />

1920<br />

1922<br />

1924<br />

1927<br />

1929<br />

1931<br />

1933<br />

1935<br />

Hospital<br />

Manicomio<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias y estadísticas <strong>de</strong>l hospital<br />

El tercer colectivo al que se prestaba asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>provincia</strong>l era el <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia abandonada, cuya acogida se llevaba a cabo <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hospital conocido como <strong>la</strong> inclusa. La suerte <strong>de</strong> los expósitos allí<br />

<strong>de</strong>positados podía discurrir por un doble camino, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> si se quedaban <strong>en</strong><br />

el establecimi<strong>en</strong>to a cargo <strong>de</strong> nodrizas internas, o <strong>de</strong> si eran dados <strong>en</strong> adopción para<br />

su alim<strong>en</strong>tación y cuidado por una nodriza externa.<br />

Las nodrizas internas eran g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te mujeres <strong>de</strong> bajo nivel social y<br />

económico -mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 25 y 30 años-, muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s madres solteras<br />

que abandonaban a sus hijos y optaban por ejercer <strong>de</strong> nodriza a cambio <strong>de</strong> un sa<strong>la</strong>rio<br />

para sobrevivir. Aunque su función abarcaba tanto <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación como el cuidado<br />

421


<strong>de</strong> los bebés, el problema que se p<strong>la</strong>nteaba era <strong>la</strong> mayor proporción <strong>de</strong> éstos que <strong>de</strong><br />

nodrizas, pues <strong>la</strong> media <strong>de</strong> niños por nodriza <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX era<br />

<strong>de</strong> tres. Obviam<strong>en</strong>te ello repercutía <strong>en</strong> una ina<strong>de</strong>cuada e insufici<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción a los<br />

niños, cuyo estado físico <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ingreso solía ser ya <strong>de</strong> por sí <strong>la</strong>m<strong>en</strong>table,<br />

a lo que se sumaban <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>bían soportar <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to<br />

por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos 698 . Las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sobrevivir para los expósitos que se<br />

quedaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusa probablem<strong>en</strong>te fueran excepcionales, <strong>en</strong> unos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> mortalidad infantil resultaba <strong>en</strong> sí mismo un importante problema <strong>de</strong> salud<br />

<strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana.<br />

Las dificulta<strong>de</strong>s económicas por <strong>la</strong>s que atravesó el hospital a partir <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que adquirió <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>terminaron que <strong>la</strong> opción por<br />

<strong>la</strong> que se <strong>de</strong>cantó mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> política <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia a los expósitos, fuese <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> favorecer su salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa para ser criados por nodrizas externas, ya que esta<br />

era <strong>la</strong> alternativa más barata 699 . Éstas solían ser mujeres casadas con hijos, que<br />

aprovechaban su período <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia para amamantar a dos niños a <strong>la</strong> vez y así<br />

obt<strong>en</strong>er una pequeña remuneración que contribuyese a <strong>la</strong> economía familiar:<br />

“[...] A <strong>la</strong>s nodrizas externas, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> concedérseles el niño<br />

que <strong>de</strong>sean <strong>la</strong>ctar, se les <strong>en</strong>trega una libreta con los correspondi<strong>en</strong>tes<br />

cupones para el cobro semestral <strong>de</strong> sus sa<strong>la</strong>rios, cuyo cupón se abona a su<br />

pres<strong>en</strong>tación, previa <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l Juez municipal y Cura Párroco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

localidad don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> el niño, como garantía <strong>de</strong> que está bi<strong>en</strong><br />

alim<strong>en</strong>tado y at<strong>en</strong>dido [...]” 700 .<br />

En otras ocasiones se trataba <strong>de</strong> mujeres cuyo parto había t<strong>en</strong>ido un <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce<br />

adverso y buscaban <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> sustituir al hijo perdido. En cualquier caso, el<br />

expósito que era dado <strong>en</strong> adopción a estas mujeres corría con mejor suerte que el<br />

interno <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa, al t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> un<br />

698 Castell C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, R. M.; Chilet Llácer, B. (1999).<br />

699 El carácter <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong>l hospital no supuso para <strong>la</strong> inclusa mayores ingresos <strong>de</strong> otras <strong>provincia</strong>s<br />

como ocurría <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los colectivos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos y <strong>de</strong> locos. Des<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XVIII <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Alicante contaba con su propia inclusa, precisam<strong>en</strong>te para evitar los <strong>la</strong>rgos viajes que t<strong>en</strong>ían<br />

que soportar los pequeños para llegar a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, práctica que mermaba sus ya escasas<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sobrevivir. Guillem Cofre, I. (1999).<br />

700 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 141.<br />

422


ambi<strong>en</strong>te familiar, <strong>en</strong> el que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionarle el alim<strong>en</strong>to podía satisfacer<br />

sus necesida<strong>de</strong>s afectivas. De hecho, no resultaba raro que al llegar a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong><br />

finalizar <strong>la</strong> adopción, <strong>la</strong>s familias solicitas<strong>en</strong> que el niño permaneciera con ellos<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te 701 .<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expósitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l XX 702 , pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto un<br />

comportami<strong>en</strong>to prácticam<strong>en</strong>te constante con variaciones insignificantes <strong>en</strong> el<br />

volum<strong>en</strong> anual <strong>de</strong> ingresos. Ello podría hacer p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> política hospita<strong>la</strong>ria era<br />

más s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> expósitos que a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, quizás porque <strong>la</strong><br />

infancia repres<strong>en</strong>taba un caso más extremo <strong>de</strong> <strong>de</strong>svalimi<strong>en</strong>to y peligro inmin<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

muerte. De este modo, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ingresos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos podían verse<br />

alteradas <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones coyunturales, constituy<strong>en</strong>do el principal factor<br />

<strong>de</strong> flexibilización para adaptarse a los tiempos difíciles, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los expósitos <strong>la</strong><br />

política <strong>de</strong>l hospital fr<strong>en</strong>te a este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda se mantuvo invariable, incluso <strong>en</strong><br />

los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayores dificulta<strong>de</strong>s. Por otro <strong>la</strong>do hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia a los expósitos resultaba más barata que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos ya que se<br />

llevaba a cabo mayoritariam<strong>en</strong>te fuera <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, a cargo <strong>de</strong> amas <strong>de</strong> leche<br />

concertadas que criaban a los niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>en</strong> sus casas -gráfica VII-.<br />

Otro factor a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta eran <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad que<br />

afectaban a este colectivo que, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s estadísticas que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong><br />

institución, repres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong>tre un 20% y un 30% <strong>de</strong> los ingresos anuales 703 y que<br />

obviam<strong>en</strong>te se agravaban <strong>en</strong> situaciones epidémicas. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te resumimos<br />

<strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>en</strong> el quinqu<strong>en</strong>io 1914-<br />

1918 704 , <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>la</strong> importante repercusión que tuvo <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia<br />

<strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 sobre <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los niños ingresados, llegando <strong>en</strong> este año a<br />

afectar a un 50% <strong>de</strong> los mismos.<br />

701 Castell C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, RM; Chilet Llácer, B. (1999).<br />

702 A.D.P.V., D.2.6.4., cajas 1-8.<br />

703 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

704 A.D.P.V., A.3.1.12., Vol. 17, 140.<br />

423


Tab<strong>la</strong>XLVII<br />

Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> expósitos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Inclusa <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1914-1918)<br />

Año<br />

Gasto nodrizas<br />

Ingresados<br />

Fallecidos<br />

Pesetas/mes<br />

Varones Hembras Total Varones Hembras Total Externos Internos<br />

1914 84 66 150 16 11 27 15 25<br />

1915 74 65 139 18 15 33 15 25<br />

1916 90 80 170 28 35 63 15 25<br />

1917 96 79 175 53 30 83 15 25<br />

1918 94 78 172 37 49 86 25 30<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1919.<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

%<br />

Gráfica VII<br />

Distribución porc<strong>en</strong>tual anual <strong>de</strong> los expósitos internos<br />

y externos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inclusa <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

90 94 93 89 87 91 93 85 92 90 85 75 86 82 71<br />

10 6 7 11 13 9 7<br />

1906<br />

1907<br />

15<br />

1908<br />

1909<br />

1910<br />

1911<br />

1912<br />

1913<br />

8 10 15 25 14 18 29<br />

1914<br />

1915<br />

1916<br />

Internos<br />

1917<br />

1918<br />

1919<br />

1920<br />

Externos<br />

84 84 83 85<br />

16 16 17 15<br />

1921<br />

1922<br />

1923<br />

1924<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s memorias y estadísticas <strong>de</strong>l hospital.<br />

74<br />

26<br />

85 77 82 75 88<br />

15 23 18 25 12<br />

1925<br />

1927<br />

1928<br />

1929<br />

1930<br />

1931<br />

424


Como conclusión podríamos apuntar que el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa como<br />

institución <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia abandonada e instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil, sólo resultó satisfactorio <strong>de</strong> manera parcial, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> los expósitos se realizara a cargo <strong>de</strong> un ama <strong>de</strong> cría externa que, <strong>en</strong> el<br />

mejor <strong>de</strong> los casos solicitara posteriorm<strong>en</strong>te el prohijami<strong>en</strong>to. Y, aunque ello se<br />

realizara <strong>en</strong> ocasiones <strong>de</strong> manera interesada para obt<strong>en</strong>er mano <strong>de</strong> obra barata, esta<br />

actuación seguram<strong>en</strong>te significó <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia para mucha pob<strong>la</strong>ción infantil que<br />

pudo llegar a <strong>la</strong> edad adulta.<br />

425


5.4. El sistema asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l<br />

El sistema asi<strong>la</strong>r constituyó otro <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> que se fundam<strong>en</strong>tó el<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> propio <strong>de</strong>l sistema liberal, para dar respuesta a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un amplio sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que pa<strong>de</strong>cía <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

miseria, <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> incapacidad. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> política asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo liberal pue<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificarse como una política exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pobres, ya<br />

que <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos era una condición <strong>de</strong> vida ampliam<strong>en</strong>te ext<strong>en</strong>dida<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> 705 .<br />

A mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que había culminado el proceso <strong>de</strong><br />

transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a puram<strong>en</strong>te teológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza imperante hasta el siglo<br />

XVI, <strong>en</strong> una concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza como condición moral. Esta ree<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> pobreza, dio pie a su c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> dos varieda<strong>de</strong>s antagónicas,<br />

repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> un extremo por <strong>la</strong> pobreza “falsa” y <strong>en</strong> el otro por <strong>la</strong> “verda<strong>de</strong>ra”<br />

pobreza. La primera, fue concebida como <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n moral y fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conductas<br />

consi<strong>de</strong>radas como <strong>de</strong>sviadas, que al<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> vida al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s morales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> religión y fom<strong>en</strong>taban el vicio y <strong>la</strong> ociosidad. La m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da, el<br />

vagabun<strong>de</strong>o y <strong>la</strong> vagancia, pasaron a ser consi<strong>de</strong>rados como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> peligrosidad social, y <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido quedaron justificadas todas aquel<strong>la</strong>s<br />

medidas <strong>de</strong> reprobación, y todo tipo <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> “falsa”<br />

pobreza, que tuvieron su máximo expon<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> vagos, m<strong>en</strong>digos y<br />

vagabundos, o <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red asi<strong>la</strong>r. En el otro extremo, se<br />

situó <strong>la</strong> “verda<strong>de</strong>ra” pobreza, para dar pie a <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> medidas<br />

<strong>en</strong>marcadas <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> pobres 706 .<br />

Los asilos constituyeron instituciones para el acogimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pobres con<br />

condiciones objetivas <strong>de</strong> pauperización, tales como niños huérfanos, disminuidos<br />

físicos, ancianos y viudas, a los que había que sumar los m<strong>en</strong>digos y pobres “falsos”.<br />

705 Esteban <strong>de</strong> Vega, M. (1992).<br />

706 López Alonso, C. (1992).<br />

426


Éste era básicam<strong>en</strong>te el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asilo heredado <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, un<br />

asilo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, fundam<strong>en</strong>taba su actuación <strong>en</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia y<br />

represión. Era un complem<strong>en</strong>to necesario para conseguir <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da y <strong>la</strong> persecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza consi<strong>de</strong>rada perversa,<br />

repres<strong>en</strong>tada por vagos y maleantes. Sin embargo, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX esta<br />

i<strong>de</strong>ología <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis, y <strong>la</strong> preocupación por acabar con <strong>la</strong> dualidad <strong>de</strong> funciones<br />

<strong>de</strong>l asilo se fue haci<strong>en</strong>do cada vez más pat<strong>en</strong>te. Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong>l siglo,<br />

se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> duplicar <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> asilos u hospicios con un<br />

objetivo principalm<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial, y correccionales para el internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

aquellos que añadían a su pobreza una nota <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación moral o p<strong>en</strong>al.<br />

Hasta mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong>s instituciones que conformaban <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> disfrutaron <strong>de</strong> una importante implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corporaciones<br />

locales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia, así como <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res que, con sus los legados y limosnas,<br />

contribuían <strong>de</strong> forma notable a su sostén 707 . La Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849 ligó el<br />

<strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> a <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l, lo cual tuvo como<br />

consecu<strong>en</strong>cia que ambas compartieran <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias e insufici<strong>en</strong>cias tanto <strong>de</strong><br />

gestión como financieras, agravadas estas últimas por el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>samortizaciones. Estos importantes condicionantes <strong>de</strong>terminaron que el sistema<br />

asi<strong>la</strong>r público legado por el Antiguo Régim<strong>en</strong>, se mostrara incapaz <strong>de</strong> evolucionar al<br />

ritmo que marcaban <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales. Un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello lo constituyó<br />

<strong>la</strong> inflexibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales instituciones asi<strong>la</strong>res,<br />

ante <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana y ante el proceso <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>lización 708 .<br />

La evi<strong>de</strong>nte insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo público <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el sistema<br />

liberal, hubo <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tarse con <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el ámbito privado. Éstas constituían un legado <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong> y su<br />

dirección y patrocinio <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia, ya como organizaciones parroquiales<br />

con el objetivo <strong>de</strong> ejercer <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia<br />

parroquia, ya adoptando <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas asociaciones para los socorros<br />

707 Algunos <strong>de</strong> los trabajos que pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto el papel <strong>de</strong> los municipios <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, han sido recogidos <strong>en</strong> el monográfico sobre B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis<br />

val<strong>en</strong>cians. Entre ellos citaremos el <strong>de</strong> B<strong>en</strong>eito Lloris, A. (1999a), Esplugues i Pellicer, J.X. (1999) y<br />

Lloret Pastor, J. (1999).<br />

708 Barona, J.; Bernabeu, J.; Moncho, J. (1999).<br />

427


mutuos -hermanda<strong>de</strong>s y cofradías-. Se trataba <strong>de</strong> asociaciones que funcionaban<br />

exclusivam<strong>en</strong>te con el esfuerzo contributivo <strong>de</strong> sus socios y sus prestaciones<br />

abarcaban <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica y una dieta <strong>en</strong> los períodos <strong>de</strong> baja por <strong>en</strong>fermedad.<br />

A partir <strong>de</strong> los años 50 <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, el panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

privada se vio reforzado con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas iniciativas. Éstas estuvieron<br />

repres<strong>en</strong>tadas, por una parte por <strong>la</strong> of<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> los círculos católicos <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> instituciones parroquiales <strong>de</strong>nominadas viáticos, así como por el<br />

asociacionismo privado con fines b<strong>en</strong>éficos, iniciativa <strong>de</strong> carácter confesional para<br />

reforzar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> protagonismo <strong>de</strong> una iglesia fuertem<strong>en</strong>te castigada por el<br />

estado liberal. En Val<strong>en</strong>cia se crearon dos <strong>de</strong> estas asociaciones, <strong>la</strong> Gran Asociación<br />

<strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> los Desamparados <strong>en</strong> 1853, y <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />

San Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúl y sus Confer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> 1855. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> esta etapa también<br />

cobraron protagonismo <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> socorros mutuos, vincu<strong>la</strong>das a los<br />

difer<strong>en</strong>tes oficios y al mundo <strong>la</strong>boral -zapateros, sastres, esparteros y alpargateros- y<br />

otras aj<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> órbita gremial <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> asociaciones obreras -mutualismo obrero<br />

<strong>de</strong> oficio- 709 .<br />

Aunque el sistema asi<strong>la</strong>r estaba concebido para dar respuesta a una necesidad<br />

prioritariam<strong>en</strong>te social, resulta difícil no incluirlo <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización b<strong>en</strong>éfico<strong>sanitaria</strong>,<br />

dada <strong>la</strong> estrecha vincu<strong>la</strong>ción y evi<strong>de</strong>nte repercusión que <strong>la</strong>s variables<br />

sociales pres<strong>en</strong>tan sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El hecho <strong>de</strong> que los asilos fueran<br />

instituciones b<strong>en</strong>éficas a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l formando parte <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, nos ha llevado a realizar una aproximación a <strong>la</strong>s dos gran<strong>de</strong>s<br />

instituciones val<strong>en</strong>cianas que realizaban este cometido. Si nos ciñésemos a una<br />

concepción rigurosa <strong>de</strong> lo que era el ámbito sanitario, éstas <strong>de</strong>berían quedar al<br />

marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong>, sin embargo su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>sanitaria</strong>s era evi<strong>de</strong>nte. Por un <strong>la</strong>do, los médicos <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>provincia</strong>l t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong>tre sus responsabilida<strong>de</strong>s, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>l<br />

hospital, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los asi<strong>la</strong>dos que pres<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> salud, pasando<br />

diariam<strong>en</strong>te consulta <strong>en</strong> los asilos. La otra vincu<strong>la</strong>ción con el sistema sanitario <strong>la</strong><br />

709 Sobre el mutualismo <strong>en</strong> España véase Montero, F.; Esteban, M. (1991). En el caso <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

Díez Rodríguez, F. (1993: 169-225) y <strong>en</strong> el <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, Esteban, M. (1994).<br />

428


<strong>en</strong>contramos con <strong>la</strong> inclusa <strong>de</strong>l hospital, cuyos acogidos al cumplir <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> siete<br />

años pasaban directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo expuesto, <strong>en</strong> este capítulo realizaremos una<br />

<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los dos asilos <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diputación, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia y <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, como instituciones<br />

b<strong>en</strong>éficas <strong>de</strong> carácter público. Queda fuera <strong>de</strong> nuestro objetivo profundizar <strong>en</strong> los<br />

aspectos más g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r o <strong>en</strong> el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

b<strong>en</strong>éficas <strong>de</strong> carácter privado.<br />

5.4.1. La Casa <strong>de</strong> Misericordia<br />

La fundación <strong>de</strong> este asilo tuvo su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> extremada miseria que <strong>en</strong><br />

1670 condujo a <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia a un consi<strong>de</strong>rable número <strong>de</strong> familias <strong>de</strong>l Reino <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, lo que dio pie a que el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad estableciera un hospicio<br />

público <strong>de</strong> caridad para acoger a los pobres <strong>de</strong> ambos sexos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. En él<br />

t<strong>en</strong>ían cabida <strong>de</strong> manera prioritaria aquellos que por sus circunstancias se<br />

consi<strong>de</strong>raban pobres “verda<strong>de</strong>ros”, pero el establecimi<strong>en</strong>to también se hacía cargo <strong>de</strong><br />

los que <strong>de</strong> manera injustificada, practicaban <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad. El perfil <strong>de</strong> este<br />

establecimi<strong>en</strong>to asi<strong>la</strong>r se <strong>en</strong>cuadraría pues, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong>l<br />

Antiguo Régim<strong>en</strong>, partidaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros asi<strong>la</strong>res para el internami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre <strong>de</strong> una manera inespecífica. A estos c<strong>en</strong>tros se les concedía un<br />

importante papel <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al reformista <strong>de</strong> acabar con <strong>la</strong> vagancia,<br />

el vagabun<strong>de</strong>o y <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da 710 .<br />

A <strong>la</strong> iniciativa municipal pronto se sumaron <strong>la</strong> protección real, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

arzobispos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diócesis, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros fieles que, con sus legados y limosnas,<br />

contribuyeron a ampliar y mejorar el edificio y aum<strong>en</strong>tar sus r<strong>en</strong>tas. Hasta <strong>la</strong>s<br />

reformas que introdujo <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />

Misericordia corrió a cargo <strong>de</strong> una junta administrativa, <strong>en</strong> cuya composición<br />

<strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r municipal, así como <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>te honorable <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. De acuerdo con el nuevo marco administrativo<br />

p<strong>la</strong>nteado por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 1849 y, <strong>de</strong>l mismo modo que ocurrió <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l<br />

429


Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>lización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones cerradas<br />

<strong>de</strong>terminó que <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia pasase a constituir su nuevo órgano<br />

<strong>de</strong> gestión. Esta situación se mantuvo hasta 1868 <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s juntas rectoras dieron<br />

paso a un nuevo sistema <strong>de</strong> dirección, <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> máxima responsabilidad pasó a<br />

recaer <strong>en</strong> un diputado <strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación <strong>provincia</strong>l. De este modo, <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia se hizo cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia a partir <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

1868, aprobando el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para regu<strong>la</strong>r su organización y funcionami<strong>en</strong>to el 7 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 1891. Éste se mantuvo vig<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo el período <strong>de</strong> nuestro<br />

estudio 711 .<br />

“[...] A causa tan pía se siguió como era natural el fruto espiritual y<br />

temporal <strong>de</strong> los verda<strong>de</strong>ros pobres; los impedidos lograron su <strong>de</strong>scanso y<br />

consuelo a <strong>la</strong> par que <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> sus dol<strong>en</strong>cias; los niños perdidos<br />

recibieron su educación, <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es fueron preservadas <strong>de</strong> los riesgos<br />

que lleva consigo <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> su sexo, y todos, <strong>en</strong> fin, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong><br />

vivir <strong>en</strong> <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia y el abandono, y <strong>de</strong>dicados al trabajo, se les<br />

restituyó al estado <strong>de</strong> <strong>pública</strong> y privada utilidad por el g<strong>en</strong>eroso<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cristiana Caridad [...]” 712 .<br />

La doctrina que había guiado a <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> los años <strong>de</strong>l Antiguo<br />

Régim<strong>en</strong> integraba una doble función asist<strong>en</strong>cial y represiva, tal como se ponía <strong>de</strong><br />

manifiesto <strong>en</strong> el primer reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución 713 <strong>de</strong> 1719. De acuerdo con esta<br />

norma, <strong>la</strong> principal finalidad <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to era asistir a los pobres “verda<strong>de</strong>ros”<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y reino, <strong>en</strong>tre los que incluía cuatro grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción: <strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong><br />

vejez <strong>de</strong>samparadas, <strong>la</strong>s viudas y los incapacitados. Pero al mismo tiempo, el asilo<br />

adquiría una función represiva, al establecer que los m<strong>en</strong>digos útiles para el trabajo<br />

serían pr<strong>en</strong>didos por los alguaciles municipales y, una vez conducidos a <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />

Misericordia, allí se les aplicaría durante ocho días un correctivo consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

darles azotes. Las reinci<strong>de</strong>ncias supondrían agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as hasta que, tras<br />

710 Cavil<strong>la</strong>c, M. (1979).<br />

711 Antece<strong>de</strong>ntes sobre el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., D.1.5.1., 1942.<br />

712 Casa <strong>de</strong> Misericordia (1891) y A.D.P.V., D.1.6.1., caja 1.<br />

713 Casa <strong>de</strong> Misericordia (1719) y A.D.P.V., D.1.6.1., caja 1.<br />

430


un máximo <strong>de</strong> tres eran <strong>en</strong>tregados a <strong>la</strong> justicia con el objeto <strong>de</strong> que les fuera<br />

aplicada <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción p<strong>en</strong>alizadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad y <strong>la</strong> vagancia. El espíritu<br />

represivo <strong>de</strong> esta norma <strong>de</strong> 1719 también afectaba al colectivo <strong>de</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es<br />

que ingresaban con edad <strong>de</strong> trabajar, a qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong>s or<strong>de</strong>nanzas les reservaban como<br />

recibimi<strong>en</strong>to una dura corrección, según “pidiese su natural”.<br />

Conforme fue avanzando el siglo XIX, este carácter ambival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institución com<strong>en</strong>zó a transformarse, iniciando su mo<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas<br />

c<strong>en</strong>trales para, ya a finales <strong>de</strong>l siglo, sufrir un verda<strong>de</strong>ro cambio <strong>en</strong> sus<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos doctrinales. Así, <strong>en</strong> su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833, el asilo quedaba <strong>de</strong>finido<br />

como un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia para el socorro e instrucción <strong>de</strong>l “anciano inútil y<br />

estropeado”, <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia <strong>de</strong>samparada, <strong>la</strong> “mujer achacosa”, los huérfanos y<br />

“cualquier miserable que implore socorro”. En cuanto a los pobres con capacidad <strong>de</strong><br />

trabajar, ponía <strong>de</strong> manifiesto que éstos <strong>de</strong>bían quedar a merced <strong>de</strong> los jueces <strong>de</strong><br />

vagos y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que llegase alguno al asilo, <strong>de</strong>bían ser remitidos a ellos. La<br />

admisión <strong>de</strong> los pobres quedaba exclusivam<strong>en</strong>te a exp<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> los<br />

interesados, perdi<strong>en</strong>do el carácter coercitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma anterior. De acuerdo con<br />

este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia continuaba si<strong>en</strong>do el asilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> los<br />

expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inclusa, una vez cumplidos los siete años y <strong>la</strong> edad máxima <strong>de</strong><br />

perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to era <strong>de</strong> 25 años para los varones y <strong>de</strong> 23 para <strong>la</strong>s<br />

mujeres 714 .<br />

El análisis <strong>de</strong> los sucesivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, permit<strong>en</strong> trazar <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r, evi<strong>de</strong>nciando que precisam<strong>en</strong>te el<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833 supuso el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inflexión respecto a los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>l redactado <strong>en</strong> 1719. Éste traducía los criterios asi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, para<br />

los que el asilo se constituía <strong>en</strong> el lugar idóneo para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />

m<strong>en</strong>dicante. Este tratami<strong>en</strong>to se articu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> internami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que<br />

se mezc<strong>la</strong>ban el socorro y <strong>la</strong> actitud misericordiosa, con <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> disuasión y<br />

<strong>la</strong> represión. Los “pobres verda<strong>de</strong>ros” convivían con los “pobres falsos” y este<br />

carácter inespecífico era el que concedía a <strong>la</strong> institución su particu<strong>la</strong>r estigma 715 .<br />

714 Casa <strong>de</strong> Misericordia (1833) y A.D.P.V., D.1.6.1., caja 1.<br />

715 Díez Rodríguez, F. (1993: 130-156).<br />

431


El reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833 asumió como propios algunos <strong>de</strong> los principios que<br />

regían con anterioridad, tales como <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l internami<strong>en</strong>to como medio para<br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y reeducación, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que adquirían una<br />

<strong>de</strong>stacada m<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> instrucción religiosa, el trabajo forzoso y <strong>la</strong> disciplina horaria.<br />

Pero al mismo tiempo, trató <strong>de</strong> aportar algunas noveda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacaba <strong>la</strong><br />

mayor relevancia que pret<strong>en</strong>día asignar a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción reeducadora y<br />

prev<strong>en</strong>tiva y, por otro <strong>la</strong>do, su interés por c<strong>la</strong>rificar su carácter b<strong>en</strong>éfico,<br />

reconvirti<strong>en</strong>do un establecimi<strong>en</strong>to con marcado sesgo correccional <strong>en</strong> una institución<br />

exclusivam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>éfica.<br />

Aunque teóricam<strong>en</strong>te el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833 repres<strong>en</strong>tó, para <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />

Misericordia, el expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l<br />

sistema asi<strong>la</strong>r, su puesta <strong>en</strong> práctica no <strong>de</strong>bió resultar ni fácil ni inmediata. Así se<br />

ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el informe que Juan Piñol y Verges, director <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución,<br />

pres<strong>en</strong>tó a <strong>la</strong> diputación cuar<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong>spués 716 , <strong>en</strong> el que ponía <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong><br />

persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos males <strong>de</strong> fondo <strong>en</strong> su funcionami<strong>en</strong>to. A pesar <strong>de</strong>l tiempo<br />

transcurrido, y <strong>de</strong> que el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bía funcionar acatando los principios <strong>de</strong>l<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1833, Piñol criticaba <strong>la</strong> inespecificidad <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y abogaba porque<br />

éste se convirtiese <strong>en</strong> un establecimi<strong>en</strong>to específico para <strong>la</strong> educación e instrucción<br />

<strong>de</strong> los niños y jóv<strong>en</strong>es internos y para el socorro <strong>de</strong> los impedidos y ancianos<br />

<strong>de</strong>samparados 717 .<br />

La Casa <strong>de</strong> Misericordia <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to resultaba un recinto que<br />

albergaba <strong>de</strong> manera indiscriminada a los pobres que acudían allí para recibir cobijo<br />

y alim<strong>en</strong>to, sin que <strong>en</strong> muchas ocasiones existiera una verda<strong>de</strong>ra justificación <strong>de</strong> su<br />

necesidad:<br />

“[...] El conjunto irregu<strong>la</strong>r y confuso que aquí se observa <strong>de</strong> sexos,<br />

eda<strong>de</strong>s y condiciones no respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>ras miras <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad<br />

social. Si <strong>la</strong> caridad cobija bajo su manto indistintam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> iguales<br />

proporciones y premia con <strong>la</strong> misma recomp<strong>en</strong>sa a <strong>la</strong> virtud que al vicio,<br />

al trabajo que a <strong>la</strong> holganza, a <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia que al <strong>de</strong>lito, es una caridad<br />

716 Piñol y Verges, J. (1872).<br />

432


imperfecta, irracional y ciega que jamás alcanzará a <strong>de</strong>jar satisfecho el<br />

sublime s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to que <strong>la</strong> inspira [...]” 718 .<br />

La imag<strong>en</strong> social <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, <strong>en</strong> 1872 todavía estaba asociada a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> corrección y castigo, hasta el punto <strong>de</strong> que, popu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s madres am<strong>en</strong>azaban<br />

a los niños con <strong>la</strong> frase “Mira que te llevaré a <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia”. Por ello,<br />

Piñol <strong>en</strong>fatizaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cambiar esta imag<strong>en</strong> por <strong>la</strong> <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro don<strong>de</strong> los<br />

niños recibían una educación e instrucción por lo m<strong>en</strong>os igual a <strong>la</strong> que podían<br />

adquirir los hijos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> una mediana posición social. Un c<strong>en</strong>tro que <strong>de</strong>bía<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse con el objeto <strong>de</strong> “[...] arrancar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ignorancia a los que, faltos <strong>de</strong> medios<br />

y <strong>de</strong> ejemplo crecerían <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, acrec<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>gas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y exponiéndose<br />

al triste <strong>de</strong>stino a que por lo regu<strong>la</strong>r conduc<strong>en</strong> siempre los preliminares <strong>de</strong>l abandono,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> abyección y <strong>de</strong> <strong>la</strong> miseria [...]”. En <strong>de</strong>finitiva, Piñol apuntaba que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el<br />

cambio <strong>de</strong> esta imag<strong>en</strong> fuertem<strong>en</strong>te estigmatizadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución y <strong>de</strong> sus<br />

internos ante <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana, podría <strong>de</strong>spertar mayores simpatías por el<strong>la</strong> y,<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, animaría a muchas personas a practicar <strong>la</strong> caridad <strong>de</strong>dicando<br />

limosnas al establecimi<strong>en</strong>to. “[...] Y <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> caridad, <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra caridad, no <strong>la</strong><br />

que nace <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to vulgar e hipócrita a veces, sino <strong>la</strong> que abarca <strong>en</strong> su<br />

mirada los altos fines morales y sociales <strong>de</strong>l hombre, se interesaría por medio <strong>de</strong><br />

eficaces dádivas <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una institución que merecería <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra el nombre <strong>de</strong> humanitaria [...]” 719 .<br />

La publicación <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891 puntualizó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s bases<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bía as<strong>en</strong>tarse el sistema asi<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo liberal, remarcando el carácter<br />

estrictam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>éfico 720 <strong>de</strong> un establecimi<strong>en</strong>to que c<strong>en</strong>traba su doctrina <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

instrucción religiosa, el trabajo y <strong>la</strong> disciplina. La relevancia asignada a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> acción reeducadora y prev<strong>en</strong>tiva se ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> su artículo 13, que<br />

puntualizaba <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que todo pobre admitido <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to, antes <strong>de</strong><br />

pasar a los talleres <strong>de</strong> artes y oficios, <strong>de</strong>bía haber sido instruido <strong>en</strong> los preceptos<br />

717 Debe t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que Piñol redacta su informe <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o Sex<strong>en</strong>io Revolucionario, período <strong>en</strong><br />

el que <strong>la</strong>s instituciones mostraron una mayor s<strong>en</strong>sibilidad por <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as r<strong>en</strong>ovadoras.<br />

718 Piñol y Verges, J. (1872).<br />

719 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

720 El artículo 1º recordaba que <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia era un establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

<strong>provincia</strong>l, por lo que estaba amparado por <strong>la</strong> ley y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ramo.<br />

433


eligiosos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria. La escue<strong>la</strong> <strong>de</strong>l asilo se adaptó a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Instrucción vig<strong>en</strong>te y al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Públicas. Respecto al<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to anterior, éste pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> novedad <strong>de</strong> incorporar una escue<strong>la</strong> para<br />

adultos, a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bían asistir los ocupados <strong>en</strong> los talleres. Las prácticas piadosas y<br />

<strong>la</strong> instrucción religiosa, ocupaban un lugar preemin<strong>en</strong>te a cargo <strong>de</strong> un capellán rector<br />

y dos capel<strong>la</strong>nes auxiliares -obligación <strong>de</strong> ir a misa diariam<strong>en</strong>te, confesión y<br />

comunión m<strong>en</strong>sual y rosario diario-.<br />

El trabajo <strong>en</strong> los talleres <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa y <strong>la</strong>s tareas domésticas constituían otro <strong>de</strong><br />

los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> asi<strong>la</strong>r. La i<strong>de</strong>a era que los asi<strong>la</strong>dos pudieran, al salir <strong>de</strong>l<br />

establecimi<strong>en</strong>to, ganarse un jornal que les permitiera vivir dignam<strong>en</strong>te. De acuerdo<br />

con sus prefer<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong> los talleres podían apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los oficios <strong>de</strong> tejedor, sastre,<br />

zapatero, alpargatero, carpintero, ebanista, trabajos <strong>de</strong> espartería y hornero. La<br />

educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asi<strong>la</strong>das, salvo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria elem<strong>en</strong>tal, no coincidía con<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>l sexo masculino. Como cabría esperar <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> aquellos mom<strong>en</strong>tos, a<br />

el<strong>la</strong>s se <strong>la</strong>s educaba “<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores propias <strong>de</strong> su sexo, cosido, bordado y música<br />

vocal”.<br />

La disciplina horaria era otro <strong>de</strong> los preceptos que quedaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, insisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s distintas tareas se<br />

realizas<strong>en</strong> con puntualidad:<br />

“[...] A los toques <strong>de</strong> campana para acudir al trabajo se tras<strong>la</strong>darán a <strong>la</strong>s<br />

Escue<strong>la</strong>s, talleres o <strong>de</strong>stinos que <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong>, procurando ll<strong>en</strong>ar cada uno<br />

sus <strong>de</strong>beres prestando sumisión y obedi<strong>en</strong>cia a sus Superiores y maestros.<br />

Igualm<strong>en</strong>te serán puntuales al toque <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas, acudi<strong>en</strong>do al punto<br />

<strong>de</strong> formación y asisti<strong>en</strong>do todos sin excepción, para <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí dirigirse al<br />

refectorio con el or<strong>de</strong>n y compostura propios <strong>de</strong> todos los actos <strong>de</strong><br />

comunidad [...]” 721 .<br />

Entre los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos doctrinales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r liberal, finalm<strong>en</strong>te<br />

cabe seña<strong>la</strong>r el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> castigos como forma <strong>de</strong> corrección, aplicable a<br />

aquellos asi<strong>la</strong>dos que incumplían <strong>la</strong>s normas establecidas <strong>en</strong> el régim<strong>en</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

721 Artículos 172 y 173 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891.<br />

434


institución. Ahora bi<strong>en</strong>, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as corporales habían sido <strong>la</strong> forma más<br />

común <strong>de</strong> punición a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX éstas se sustituyeron por castigos que implicaban restricción <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos.<br />

Así, el artículo 232 <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891 establecía que:<br />

“[...] Los castigos que se impondrán a los asi<strong>la</strong>dos por sus faltas <strong>de</strong><br />

moralidad, <strong>de</strong>saplicación y <strong>de</strong>más que cometier<strong>en</strong> serán: De rodil<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

diez a veinte minutos. Privación <strong>de</strong> recreo. Estar <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntón <strong>en</strong> los<br />

recreos uno o varios días. En ponerles dos horas <strong>de</strong> imaginaria nocturna.<br />

Recargo <strong>de</strong>l servicio más p<strong>en</strong>oso <strong>de</strong> un día a dos. Recargo <strong>de</strong>l mismo <strong>de</strong><br />

ocho a quince. Arresto <strong>de</strong> un día <strong>de</strong> fiesta hasta dos meses. Reclusión <strong>en</strong><br />

el cuarto <strong>de</strong> corrección <strong>de</strong> un día a dos. Reclusión <strong>en</strong> el mismo <strong>de</strong> ocho a<br />

quince días. M<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> público <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>as aplicadas y causas que <strong>la</strong>s<br />

hayan motivado. Imposición <strong>de</strong> multas <strong>de</strong> los ahorros. Privación total o<br />

<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gratificaciones que disfrutan. Amonestación para ser<br />

<strong>de</strong>spedidos. Despedidos por incorregibles [...]”.<br />

La pob<strong>la</strong>ción susceptible <strong>de</strong> ser acogida quedaba <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

cinco grupos formados por los impedidos, ciegos y mudos, ancianos, adultos y<br />

niños, todos ellos divididos <strong>en</strong> dos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos que acogían a hombres y mujeres<br />

respectivam<strong>en</strong>te. La pob<strong>la</strong>ción infantil constituía el conting<strong>en</strong>te más numeroso y<br />

estaba integrada por los expósitos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l,<br />

que ingresaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia al cumplir los 7 años, a los que se<br />

sumaban los huérfanos o, los que aún no siéndolo, sus padres no pudieran hacerse<br />

cargo <strong>de</strong> ellos. Los expósitos podían permanecer <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to hasta ser<br />

prohijados o, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto hasta cumplir los 16 años, salvo excepciones.<br />

El seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> asi<strong>la</strong>dos, permite evi<strong>de</strong>nciar una gran<br />

estabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, sin ap<strong>en</strong>as osci<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong><br />

el período estudiado. La ocupación media <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y<br />

primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, se situó <strong>en</strong>tre 700 y 800 internos, a excepción <strong>de</strong> los<br />

períodos compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 1868-1874 y 1931-1936, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> media superó los<br />

800 asi<strong>la</strong>dos. Convi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>stacar que, tanto <strong>en</strong> el Sex<strong>en</strong>io Revolucionario como a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, se evi<strong>de</strong>nció una mayor expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

435


asist<strong>en</strong>cial. Sin duda, <strong>la</strong> mayor s<strong>en</strong>sibilidad a los problemas sociales <strong>en</strong> los<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>terminaron<br />

una mayor <strong>la</strong>xitud <strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> ingreso a <strong>la</strong> institución. De este modo,<br />

observamos que <strong>en</strong> 1871 y 1872, el número <strong>de</strong> asi<strong>la</strong>dos superaba el mil<strong>la</strong>r. De<br />

manera simi<strong>la</strong>r, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> 765 asi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> 1931, <strong>la</strong> capacidad asist<strong>en</strong>cial a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> se fue increm<strong>en</strong>tando <strong>de</strong> manera progresiva hasta superar<br />

los 900 asi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> 1935 y 1936 722 .<br />

La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>r por eda<strong>de</strong>s y su evolución, resulta<br />

especialm<strong>en</strong>te interesante para remarcar los importantes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r,<br />

acontecidos a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. La Casa <strong>de</strong> Misericordia<br />

v<strong>en</strong>ía si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVIII un establecimi<strong>en</strong>to caracterizado por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> asi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> todos los rangos <strong>de</strong> edad, con una repres<strong>en</strong>tación minoritaria <strong>de</strong> los<br />

niños y una mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los colectivos <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y adultos <strong>de</strong> 15 a 49 años y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>vejecida <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 49 años. Esta particu<strong>la</strong>r estructura por eda<strong>de</strong>s,<br />

poco específica, respondía a los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos doctrinales <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />

los que el asilo repres<strong>en</strong>taba una casa <strong>de</strong> acogida para todo tipo <strong>de</strong> pobres. Sin<br />

embargo, aunque continuó mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do esta caracterización por grupos <strong>de</strong> edad, a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>cantarse hacia una mayor<br />

especialización <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil.<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> los acogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución, permite<br />

evi<strong>de</strong>nciar el progresivo <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> los asi<strong>la</strong>dos hacia los grupos<br />

más jóv<strong>en</strong>es. En el período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1871 y 1886 -antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación<br />

<strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891- los hombres adultos repres<strong>en</strong>taban el 18% <strong>de</strong> los acogidos,<br />

los niños el 30%, <strong>la</strong>s mujeres adultas el 31% y <strong>la</strong>s niñas el 21%. Entre 1901 y 1936,<br />

estos porc<strong>en</strong>tajes pasaron a ser <strong>de</strong> 15 %, 37%, 27% y 21% respectivam<strong>en</strong>te. Vemos<br />

por tanto el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil y, <strong>en</strong>tre los adultos un c<strong>la</strong>ro<br />

predominio <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución a<br />

prestar una asist<strong>en</strong>cia más específica a los grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerables. En<br />

<strong>la</strong>s gráficas que pres<strong>en</strong>tamos a continuación queda c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te reflejado este<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

722 A.D.P.V., D.1.6.4., cajas 1-4.<br />

436


Gráfico VIII<br />

Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia<br />

por sexo y edad (1901-1936)<br />

%<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

70,5<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

5<br />

14,2<br />

10<br />

43,5<br />

12<br />

29,2<br />

15,2<br />

0<br />

Hombres<br />

Mujeres<br />

7-15 años 16-25 años > 25 años Impedidos<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia<br />

437


450<br />

Gráfico IX<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia por<br />

grupos <strong>de</strong> edad y sexo (1871-1936)<br />

Nº<br />

400<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

1871<br />

1873<br />

1875<br />

5.4.2. La Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

Los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> este establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>b<strong>en</strong> buscarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s repetidas<br />

experi<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong>l siglo XIX habían llevado a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong><br />

juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, como estrategia <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción fr<strong>en</strong>te al agudo<br />

empobrecimi<strong>en</strong>to que se cebó sobre gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. La crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> seda, con paralización <strong>de</strong> tornos y<br />

te<strong>la</strong>res, resultó <strong>en</strong> tres ocasiones el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante <strong>de</strong> estas actuaciones<br />

extraordinarias, cuya finalidad era socorrer a los pobres, proporcionándoles recursos<br />

<strong>en</strong> especie y <strong>en</strong> metálico, así como procurarles ocupación <strong>en</strong> algunos trabajos <strong>de</strong><br />

utilidad <strong>pública</strong>. La Sociedad Económica <strong>de</strong> Amigos <strong>de</strong>l País jugó un importante<br />

papel dinamizador <strong>en</strong> este p<strong>la</strong>n, que int<strong>en</strong>taba aunar todos los esfuerzos<br />

institucionales<br />

1877<br />

1879<br />

1881<br />

1883<br />

1885<br />

1901<br />

Hombres Niños Mujeres Niñas<br />

1903<br />

1905<br />

1907<br />

1909<br />

1911<br />

1913<br />

115<br />

1917<br />

1919<br />

1921<br />

1923<br />

1925<br />

1927<br />

1929<br />

1931<br />

1933<br />

1935<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia<br />

438


y particu<strong>la</strong>res, al tiempo que combinaba <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

medidas punitivas contra <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad incontro<strong>la</strong>da, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “leyes <strong>de</strong><br />

vagos” 723 . Sin embargo, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s organizativas que implicaba coordinar <strong>la</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los pobres con su implicación <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong> obras <strong>pública</strong>s,<br />

<strong>de</strong>terminó que finalm<strong>en</strong>te se optase por c<strong>en</strong>tralizar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y el trabajo <strong>en</strong> un<br />

establecimi<strong>en</strong>to que se fundó <strong>en</strong> 1926, año <strong>en</strong> que <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia vivió un<br />

nuevo conflicto social como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> seda, que<br />

condujo a <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia a un gran número <strong>de</strong> familias:<br />

“[...] Mirábanse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles y p<strong>la</strong>zas, implorando el auxilio <strong>de</strong> sus<br />

conciudadanos, aquellos mismos que antes sost<strong>en</strong>ían con su industria<br />

muchas familias, y cómo a éstos se agregaban los <strong>de</strong>más artesanos que,<br />

ya por su inutilidad física, ya por una <strong>en</strong>vejecida costumbre, estaban<br />

<strong>de</strong>dicados a m<strong>en</strong>digar, se observaba aum<strong>en</strong>tarse progresivam<strong>en</strong>te el<br />

número <strong>de</strong> pordioseros, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l gobierno<br />

[...]” 724 .<br />

Bajo <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Sociedad Económica <strong>de</strong> Amigos <strong>de</strong>l País y<br />

contando con el apoyo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tonces capitán g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, José O’Donell, <strong>de</strong>l<br />

ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>de</strong>l arzobispado, así como <strong>de</strong> otros señores bi<strong>en</strong>hechores,<br />

se nombró una junta <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia cuyo cometido fue establecer el asilo y redactar<br />

su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to. En un principio se instaló extramuros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> el colegio <strong>de</strong><br />

San Pío V y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l Marqués <strong>de</strong> Angulo, situada <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> San<br />

Esteban. Aunque el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> doble<br />

alternativa <strong>de</strong> acoger a los pobres como internos o simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> proporcionarles<br />

recursos -económicos o alim<strong>en</strong>ticios-, el local ocupado por el asilo resultaba<br />

insufici<strong>en</strong>te. De este modo, el ayuntami<strong>en</strong>to consiguió <strong>la</strong> cesión <strong>de</strong>l antiguo conv<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los franciscanos recoletos, más conocido como <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corona, don<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>ron<br />

los pobres a partir <strong>de</strong> 1841 725 .<br />

723 Pons, A.; Serna, J. (1984).<br />

724 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1829.<br />

A.D.P.V., D.1.7.1., caja 1.<br />

725 A.D.P.V., D.1.5.1., 1942.<br />

439


La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia como establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carácter<br />

<strong>provincia</strong>l, tras <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, conllevó una<br />

importante crisis para <strong>la</strong> institución. Su nacimi<strong>en</strong>to había respondido a un problema<br />

emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te urbano, por lo que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da t<strong>en</strong>ía sobre todo esta<br />

proce<strong>de</strong>ncia y por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> su sostén t<strong>en</strong>ía una fuerte implicación el municipio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas propuestas organizativas p<strong>la</strong>nteadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

legis<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> vocación emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te urbana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminó<br />

que esta institución se mantuviera <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera municipal durante diez años<br />

más. La constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1857 le concedió<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te el carácter <strong>provincia</strong>l y, tras su <strong>de</strong>saparición <strong>en</strong> 1868, quedó bajo <strong>la</strong><br />

tute<strong>la</strong> directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia 726 .<br />

La financiación primitiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución se realizaba a través <strong>de</strong><br />

suscripciones voluntarias <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res y comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución aportada<br />

por el impuesto sobre algunos artículos coloniales como el cacao y el azúcar, así<br />

como <strong>de</strong> una significativa aportación <strong>de</strong>l arzobispado 727 . A partir <strong>de</strong> 1844 y con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> paliar <strong>la</strong> crisis financiera <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, se le concedió el privilegio <strong>de</strong><br />

organizar una rifa <strong>de</strong> carácter m<strong>en</strong>sual, que llegó a disfrutar <strong>de</strong> una gran popu<strong>la</strong>ridad<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana. Tal llegó a ser su importancia, que <strong>en</strong> los años <strong>en</strong> que se<br />

organizó, g<strong>en</strong>eró casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los ingresos totales hasta su sustitución por una<br />

cantidad fija <strong>de</strong>l estado <strong>en</strong> 1881 728 . Esta financiación respondía c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a un<br />

i<strong>de</strong>ario basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> caridad particu<strong>la</strong>r -con una fórmu<strong>la</strong> que int<strong>en</strong>taba promover <strong>la</strong><br />

regu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aportaciones-, el trabajo <strong>de</strong> los asi<strong>la</strong>dos y el apoyo <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res<br />

públicos.<br />

El proceso <strong>de</strong> transformación que indujo <strong>la</strong> conversión <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s<br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> instituciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones,<br />

tuvo importantes repercusiones sobre su financiación. La nueva configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia atribuyó a <strong>la</strong> administración <strong>provincia</strong>l <strong>la</strong> responsabilidad financiera,<br />

hecho que unido a <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias asist<strong>en</strong>ciales al ámbito<br />

726 El período compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 1852 y 1858 resultó especialm<strong>en</strong>te crítico para el asilo, pues al no<br />

haberse constituido <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, éste se <strong>en</strong>contraba bajo <strong>la</strong> doble influ<strong>en</strong>cia<br />

municipal y <strong>provincia</strong>l, sin que por otro <strong>la</strong>do ello le reportase subv<strong>en</strong>ción alguna <strong>de</strong> ninguna <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />

A.D.P.V., D.1.7.2, caja 1, 1892.<br />

727 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

440


<strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>rivaron <strong>en</strong> una m<strong>en</strong>or implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> caridad y <strong>la</strong> fi<strong>la</strong>ntropía<br />

particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong> carga financiera <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos públicos. La aparición <strong>en</strong><br />

esta misma época <strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carácter privado -<strong>la</strong> Gran<br />

Asociación <strong>de</strong> Nª Sª <strong>de</strong> los Desamparados y <strong>la</strong>s Confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> S. Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Paúlsin<br />

duda alguna contribuyeron a absorber una parte <strong>de</strong> los recursos que con<br />

anterioridad dirigían los particu<strong>la</strong>res hacia <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />

instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong>. Estas dificulta<strong>de</strong>s financieras se vieron<br />

también favorecidas por <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> los ingresos que reportaba a <strong>la</strong> institución<br />

el trabajo productivo <strong>de</strong> los asi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los talleres. Ello resultó una consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> progresiva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa como un establecimi<strong>en</strong>to que se <strong>de</strong>cantaba hacia <strong>la</strong><br />

acogida <strong>de</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es y, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ello, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> política asi<strong>la</strong>r a<br />

hacer más hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> que <strong>en</strong> el taller.<br />

En re<strong>la</strong>ción con los principios doctrinales que guiaban el sistema asi<strong>la</strong>r, <strong>la</strong><br />

doble función asist<strong>en</strong>cial y represiva característica <strong>de</strong> otros asilos con más tradición,<br />

como era el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

tuvieron una formu<strong>la</strong>ción más suave. Únicam<strong>en</strong>te su primer reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> 1829,<br />

ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> doble misión, asist<strong>en</strong>cial y correctiva, <strong>en</strong> una refer<strong>en</strong>cia que<br />

aparecía exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su artículo 24 dici<strong>en</strong>do, al referirse a <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong>l<br />

director doméstico que : “[...] recibirá los pobres que hayan sido apreh<strong>en</strong>didos<br />

m<strong>en</strong>digando por los <strong>en</strong>cargados al efecto, y hará que el conserje los anote, con<br />

separación <strong>de</strong> sexos, <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> presos <strong>en</strong> los libros que éste <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er, para que<br />

sufran <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a que les corresponda [...]”.<br />

El hecho <strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er una <strong>la</strong>rga tradición como asilo, necesariam<strong>en</strong>te facilitó <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva m<strong>en</strong>talidad que com<strong>en</strong>zó a imperar <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX, y que pret<strong>en</strong>día acabar con <strong>la</strong> dualidad <strong>de</strong> funciones que tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

habían <strong>de</strong>sempeñado los asilos. De este modo, su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870 se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong><br />

hacer ost<strong>en</strong>sible <strong>la</strong> estricta finalidad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, expresándolo así <strong>en</strong> su<br />

artículo 2º: “[...] No pue<strong>de</strong> admitirse <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to ningún pobre ni otra<br />

728 A.D.P.V., D.1.7.2., caja 1, 1881.<br />

441


persona con el carácter <strong>de</strong> corrección, ni tampoco <strong>de</strong>t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> el mismo más tiempo<br />

que el que necesite para su socorro, cuidado e instrucción [...]” 729 .<br />

Del mismo modo el nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to hacía pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l<br />

trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el asilo, estableci<strong>en</strong>do que a todos los pobres admitidos se<br />

les <strong>de</strong>dicara a instruirse <strong>en</strong> los preceptos religiosos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria<br />

elem<strong>en</strong>tal. Éste resultaba un requisito indisp<strong>en</strong>sable para que pudieran pasar a los<br />

talleres <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> recibirían formación profesional <strong>en</strong> distintos<br />

oficios. La <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong>tremezc<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> “educación intelectual” <strong>de</strong> los pobres con su<br />

“instrucción moral y religiosa”, a través <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> disciplinas como <strong>la</strong><br />

aritmética, geografía, geometría, lectura, escritura y música, a <strong>la</strong>s que acompañaban<br />

<strong>la</strong> doctrina cristiana, fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> religión e historia sagrada.<br />

La imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> primaria <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> los asilos,<br />

con estudios reg<strong>la</strong>dos, resultó pues el principal elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se sust<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />

lucha contra <strong>la</strong> peligrosidad social y el <strong>de</strong>terioro moral, pres<strong>en</strong>tando c<strong>la</strong>ras v<strong>en</strong>tajas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> valores y actitu<strong>de</strong>s. En re<strong>la</strong>ción con el taller, el ámbito esco<strong>la</strong>r<br />

ofrecía un marco más <strong>de</strong>finido para los objetivos propuestos, motivo por el cual <strong>la</strong><br />

formación profesional quedó subordinada a <strong>la</strong> instrucción moral: “[...] lo primero que<br />

hay que procurar es hacer al niño bu<strong>en</strong>o, evitar siquiera que sea malo, <strong>de</strong>spués él será<br />

ebanista, tejedor o zapatero [...]” 730 .<br />

Una vez cumplida su etapa <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización, los asi<strong>la</strong>dos pasaban a uno <strong>de</strong><br />

los talleres <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro: impr<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación 731 , tintorería, carpintería, sastrería,<br />

zapatería, alpargatería, tejeduría <strong>de</strong> hilo, algodón y lino y pana<strong>de</strong>ría. Recor<strong>de</strong>mos que<br />

<strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos el trabajo artesano, <strong>de</strong> oficio, se adaptaba perfectam<strong>en</strong>te a una<br />

estructura <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo que todavía no se <strong>en</strong>contraba alterada por el<br />

proceso <strong>de</strong> industrialización 732 . Por su parte, <strong>la</strong>s asi<strong>la</strong>das tras <strong>la</strong> educación primaria<br />

completaban su instrucción con “<strong>la</strong>bores propias <strong>de</strong> su sexo”, cosido, bordado y<br />

música vocal.<br />

729 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1870. A.D.P.V., D.1.7.1., caja 1.<br />

730 Ar<strong>en</strong>al, C. (1861).<br />

731 El taller <strong>de</strong> impr<strong>en</strong>ta y <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación se inauguró <strong>en</strong> 1868. A.D.P.V., D.1.7.2., caja 1, 1892.<br />

732 Sanchis Guarner, M. (1972: 446-451).<br />

442


Ni <strong>en</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, ni <strong>en</strong> el que aprobó <strong>la</strong> casa <strong>en</strong> 1882 733 y que estuvo<br />

vig<strong>en</strong>te hasta el final <strong>de</strong> nuestro período <strong>de</strong> estudio, se <strong>de</strong>tectaban variaciones <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con los aspectos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina asi<strong>la</strong>r. La puntualidad, obedi<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>la</strong> actitud <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>te gratitud <strong>de</strong>l asi<strong>la</strong>do hacia sus bi<strong>en</strong>hechores, eran recogidas<br />

como obligaciones que <strong>de</strong>bían observar los acogidos <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to. En<br />

<strong>de</strong>finitiva se traslucía una c<strong>la</strong>ra promoción <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> humildad, sumisión,<br />

docilidad y <strong>de</strong>fer<strong>en</strong>cia hacia los superiores.<br />

La evolución <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> acogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia sufrió<br />

variaciones consi<strong>de</strong>rables <strong>en</strong> los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución, para posteriorm<strong>en</strong>te<br />

estabilizarse. Este hecho obe<strong>de</strong>ció sin duda tanto a <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong> espacio <strong>de</strong>l<br />

primitivo edificio, como a <strong>la</strong> organización que reinaba inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

establecimi<strong>en</strong>to, compaginando <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a un número, no muy amplio, <strong>de</strong><br />

asi<strong>la</strong>dos internos, con el socorro mediante asist<strong>en</strong>cia diaria a <strong>la</strong> casa o externam<strong>en</strong>te,<br />

proporcionando comida y talleres. A partir <strong>de</strong> los años treinta <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s económicas <strong>de</strong>terminaron que esta institución b<strong>en</strong>éfica se <strong>de</strong>cantase<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> política <strong>de</strong> internami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los asi<strong>la</strong>dos, mom<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong>l<br />

cual el número <strong>de</strong> acogidos com<strong>en</strong>zó a regu<strong>la</strong>rizarse.<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 50 y primera mitad <strong>de</strong> los 60, el número medio <strong>de</strong><br />

asi<strong>la</strong>dos se situaba <strong>en</strong>tre 450 y 500 y, a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, <strong>de</strong>l mismo modo que<br />

ocurrió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más instituciones <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad más<br />

permisiva <strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> acogida durante el Sex<strong>en</strong>io Revolucionario, así como <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> un nuevo inmueble edificado sobre el anterior a partir <strong>de</strong> 1876,<br />

condujeron necesariam<strong>en</strong>te al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su capacidad asist<strong>en</strong>cial. Esta fase <strong>de</strong><br />

expansión supuso <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong>l número medio <strong>de</strong> acogidos, que hasta finales <strong>de</strong><br />

siglo se mantuvo <strong>en</strong> 700-750. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> cifra media <strong>de</strong> los<br />

internos sufrió un ligero <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so, situándose <strong>en</strong> 667 hasta el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />

Re<strong>pública</strong>, para mostrar un discreto repunte <strong>en</strong> esta etapa con una media <strong>de</strong> 710<br />

internos <strong>en</strong>tre 1931 y 1936 734 . T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />

asist<strong>en</strong>cial que <strong>de</strong>bió ocasionar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l carácter <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución,<br />

así como <strong>la</strong>s transición <strong>de</strong>mográfica que vivía <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana, caracterizada<br />

733 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1882. A.D.P.V., D.1.7.1., caja 1.<br />

443


por un consi<strong>de</strong>rable increm<strong>en</strong>to, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia no fue capaz <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad val<strong>en</strong>ciana<br />

<strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX.<br />

La pob<strong>la</strong>ción susceptible <strong>de</strong> ser acogida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

sus primeros años tuvo un carácter polival<strong>en</strong>te, asisti<strong>en</strong>do a personas <strong>de</strong> distintas<br />

eda<strong>de</strong>s, pronto se <strong>de</strong>cantó hacia los grupos <strong>de</strong> edad más jóv<strong>en</strong>es, mostrando una<br />

particu<strong>la</strong>r inclinación a albergar pob<strong>la</strong>ción infantil. Ésta fue una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que se fue<br />

int<strong>en</strong>sificando con el paso <strong>de</strong> los años, <strong>de</strong> modo que <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870 se<br />

ponía <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong> los niños y niñas mayores <strong>de</strong> 7<br />

años y m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 13 que fueran huérfanos y los pobres que, aún t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do padres,<br />

éstos no pudieran hacerse cargo <strong>de</strong> su sust<strong>en</strong>to. En segundo término <strong>la</strong> institución<br />

contemp<strong>la</strong>ba el refugio <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s superiores, que necesitaran ser acogidos<br />

por su extremada pobreza y no pudieran ganar un jornal con su oficio. A partir <strong>de</strong><br />

1902 volvió a reforzarse <strong>la</strong> especialización <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> infancia, al<br />

acordar <strong>la</strong> diputación que los huérfanos mayores <strong>de</strong> 3 años y m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> siete, que<br />

hasta ese mom<strong>en</strong>to ingresaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusa <strong>de</strong>l hospital g<strong>en</strong>eral, pasarían a <strong>la</strong>s Casas<br />

<strong>de</strong> Misericordia y B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, hasta cubrir un número <strong>de</strong> 50 efectivos <strong>en</strong> cada<br />

c<strong>en</strong>tro.<br />

Esta c<strong>la</strong>ra especialización <strong>de</strong>l asilo como orfanato se constata al analizar <strong>la</strong>s<br />

estadísticas <strong>de</strong> los internos 735 , observando que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo<br />

XX el 82% <strong>de</strong> los acogidos eran m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 16 años, fr<strong>en</strong>te a los adultos <strong>en</strong>tre 16-40<br />

años que repres<strong>en</strong>taban el 4% <strong>de</strong> los internos y a los mayores <strong>de</strong> 40 años que<br />

suponían el 14%. También cabe seña<strong>la</strong>r una <strong>de</strong>sigual distribución por grupos <strong>de</strong> edad<br />

<strong>en</strong>tre ambos sexos, pues, mi<strong>en</strong>tras los varones se conc<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 16 años, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina t<strong>en</strong>ía una mayor repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre los<br />

colectivos <strong>de</strong> adultas y ancianas (gráfico X).<br />

En g<strong>en</strong>eral podría hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> una importante discriminación por sexo, puesta<br />

<strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> el constante predominio <strong>de</strong>l colectivo masculino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación<br />

<strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to. Este sesgo <strong>de</strong>terminó que durante el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX<br />

los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ambos sexos se situas<strong>en</strong> <strong>en</strong> una media <strong>de</strong>l 63% <strong>de</strong><br />

734 A.D.P.V., D.1.7.4., cajas 3-5.<br />

444


varones fr<strong>en</strong>te al 37% <strong>de</strong> mujeres. La difer<strong>en</strong>cia todavía resultaba más acusada al<br />

analizar <strong>la</strong> distribución por sexo <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> edad (gráfico XI). Así,<br />

<strong>de</strong>l mismo modo que ocurría <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Misericordia, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil y<br />

juv<strong>en</strong>il resultaba mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sexo masculino, superando ésta <strong>en</strong> más <strong>de</strong> un<br />

40% a <strong>la</strong> fem<strong>en</strong>ina y, al estar agrupada <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el colectivo <strong>de</strong> los más jóv<strong>en</strong>es, esta difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> sexos se hacía más notoria. Probablem<strong>en</strong>te este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o t<strong>en</strong>ga<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te inserción <strong>en</strong> el mundo <strong>la</strong>boral que ofrecía <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to a ambos grupos 736 . Así, <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er asignado un lugar <strong>en</strong><br />

el propio hogar, <strong>de</strong>sempeñando <strong>la</strong>s tareas domésticas, t<strong>en</strong>drían más facilidad para<br />

integrarse <strong>en</strong> un tipo <strong>de</strong> trabajo extra-familiar que no requería cualificación y <strong>de</strong>l que<br />

el servicio doméstico constituía el máximo expon<strong>en</strong>te. Por el contrario, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

institucionalizada estaría p<strong>en</strong>sada para ofrecer a los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l sexo masculino <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un oficio, que posteriorm<strong>en</strong>te les permitiera su inserción <strong>en</strong><br />

el mundo <strong>la</strong>boral.<br />

735 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

736 Díez Rodríguez, F. (1992).<br />

445


Gráfico X<br />

Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia por sexo y edad<br />

(1901-1936)<br />

%<br />

100<br />

93,2<br />

80<br />

60<br />

64<br />

40<br />

30<br />

20<br />

0<br />

2,4<br />

Hombres<br />

4,4<br />

6<br />

Mujeres<br />

< 15 años 16-40 > 40<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

Gráfico XI<br />

Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asi<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia por<br />

grupo <strong>de</strong> edad y sexo (1901-1936)<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

%<br />

80<br />

70,6<br />

61<br />

39<br />

29,4<br />

20<br />

< 15 años 16-40 años > 40 años<br />

Hombres<br />

Mujeres<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

446


Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se invertía c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más grupos <strong>de</strong> edad. Como<br />

pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>en</strong> el gráfico XI, <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> 16-40 años, <strong>la</strong>s mujeres superaban a<br />

los hombres <strong>en</strong> un 22%, difer<strong>en</strong>cia que se acusaba <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 40<br />

años, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres repres<strong>en</strong>taban un 60% más que los hombres. Seguram<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

particu<strong>la</strong>r situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura social <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, con una posición<br />

<strong>de</strong>valuada <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> trabajo y sometida casi siempre a condiciones <strong>de</strong><br />

precariedad, abonaban el terr<strong>en</strong>o para que, al llegar a <strong>la</strong> edad adulta no pres<strong>en</strong>tara<br />

más <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas que <strong>la</strong>s que les proporcionaba el matrimonio. De este modo, <strong>la</strong>s solteras<br />

y viudas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res, al llegar a una edad avanzada se convertirían <strong>en</strong> un<br />

colectivo especialm<strong>en</strong>te vulnerable ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> minusvalía y <strong>la</strong> muerte.<br />

La aproximación que hemos realizado a los dos gran<strong>de</strong>s establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l val<strong>en</strong>ciana apunta a que hombres, mujeres y niños<br />

indig<strong>en</strong>tes, emplearon <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia como uno <strong>de</strong> los escasos medios con que<br />

contaban para sobrevivir. Víctimas <strong>de</strong> unas transformaciones económicas que<br />

int<strong>en</strong>sificaban <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, con<strong>de</strong>nados a sa<strong>la</strong>rios muy bajos, obligados al<br />

<strong>de</strong>sempleo por un impre<strong>de</strong>cible mercado <strong>de</strong> trabajo e inmersos <strong>en</strong> una durísimas<br />

condiciones <strong>de</strong> vida, los pobres aceptaban <strong>la</strong> ayuda b<strong>en</strong>éfica cuando y don<strong>de</strong> les era<br />

ofrecida, tratando <strong>de</strong> ampliar su presupuesto familiar con todos los recursos que<br />

pudiera extraer <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes caritativas diversas. Sin duda <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ía que ver<br />

con una necesidad real, que <strong>en</strong> muchas ocasiones “[...] podía suponer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> muerte para algunos <strong>de</strong>sempleados, <strong>en</strong>fermos y ancianos, algo que<br />

ellos conocían y que, naturalm<strong>en</strong>te procuraron aprovechar [...]” 737 .<br />

737 Esteban <strong>de</strong> Vega, M. (1997: 23-29).<br />

447


5.5. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria (1854-1936)<br />

La asist<strong>en</strong>cia domiciliaria, <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, estuvo<br />

vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong>s organizaciones religiosas católicas y a diversas asociaciones<br />

particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> signo caritativo. Hubo <strong>de</strong> llegar el último cuarto <strong>de</strong>l siglo XVIII para<br />

observar los primeros int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha un sistema <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

domiciliaria, al<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el gobierno c<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración local <strong>en</strong>sayada <strong>en</strong> el reinado <strong>de</strong> Carlos III y vincu<strong>la</strong>da a una “política<br />

<strong>de</strong> pobres” c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te influida por el “cameralismo” alemán 738 . La reforma<br />

contempló <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>marcaciones territoriales civiles constituidas por los barrios y <strong>la</strong>s alcaldías <strong>de</strong><br />

barrio, a cuyo fr<strong>en</strong>te estaban los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> barrio, y bajo cuya tute<strong>la</strong> se diseñó <strong>la</strong> red<br />

<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica.<br />

La nueva modalidad asist<strong>en</strong>cial, articu<strong>la</strong>da mediante <strong>la</strong> instauración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

juntas c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> caridad y <strong>la</strong>s diputaciones <strong>de</strong> barrio, pret<strong>en</strong>día primar el ejercicio<br />

domiciliario <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas unida<strong>de</strong>s administrativas<br />

urbanas, re<strong>la</strong>tivizando tanto <strong>la</strong>s formas tradicionales <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria -<br />

parroquias, conv<strong>en</strong>tos y asociaciones caritativas- como el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones<br />

<strong>de</strong> régim<strong>en</strong> cerrado <strong>en</strong>carnadas <strong>en</strong> los hospitales y asilos. Pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong><br />

actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones <strong>de</strong> barrio <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria se<br />

redujo a actuaciones concretas fr<strong>en</strong>te a problemas extraordinarios, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l<br />

agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora. Ello era<br />

fácilm<strong>en</strong>te compr<strong>en</strong>sible si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s escasas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos<br />

financieros con que contaban, reducidas a <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia arzobispal y a<br />

<strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res, realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> manera<br />

esporádica. Este fracaso <strong>de</strong>l int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un sistema oficial <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, <strong>de</strong>terminó que este tipo <strong>de</strong> actuaciones se mantuvieran<br />

confinadas como lo habían estado <strong>en</strong> su manera tradicional, al ámbito parroquial 739 .<br />

738 La medizinische Polizey o “ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía”, traduciría lo que actualm<strong>en</strong>te expresaríamos<br />

como ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración. Ros<strong>en</strong>, G. (1985).<br />

739 Véase el completo análisis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo histórico <strong>de</strong>l sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, que ofrece Díez Rodríguez (1993) y <strong>en</strong> el que se pon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

manifiesto tanto los antece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia médica domiciliaria, como el<br />

448


En <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX se mantuvo el doble mo<strong>de</strong>lo hospita<strong>la</strong>rio y<br />

domiciliario <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y, junto al ejercicio libre <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, fueron <strong>la</strong>s<br />

premisas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia 740 . A<strong>de</strong>más se<br />

sucedieron los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha un sistema <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> para los<br />

pobres, tomando como refer<strong>en</strong>cia el mandato establecido por <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong><br />

1855. Sin embargo, varios reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos fracasaron <strong>en</strong> el int<strong>en</strong>to, por no <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s<br />

condiciones favorables <strong>en</strong> unos municipios, cuya falta <strong>de</strong> autonomía y <strong>de</strong> recursos<br />

económicos lo hacían inviable. Tantos fueron los obstáculos fr<strong>en</strong>te a los que hubo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, que hasta <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo XIX no<br />

com<strong>en</strong>zó a notarse su imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> una manera irregu<strong>la</strong>r, con mayor <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />

el medio rural. La ubicación <strong>de</strong> los hospitales <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong><br />

<strong>provincia</strong>, seguram<strong>en</strong>te condicionó <strong>la</strong> inhibición <strong>de</strong> sus ayuntami<strong>en</strong>tos para poner <strong>en</strong><br />

marcha <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria, haci<strong>en</strong>do recaer el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los pobres<br />

<strong>de</strong> manera exclusiva <strong>en</strong> el hospital.<br />

Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> evolución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

médica domiciliaria <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, hemos realizado un análisis tanto<br />

<strong>de</strong> los recursos sanitarios humanos con vincu<strong>la</strong>ción a los ayuntami<strong>en</strong>tos, como <strong>de</strong>l<br />

perfil <strong>de</strong> los profesionales a cuyo cargo corría <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los<br />

pobres. Eso nos permite obt<strong>en</strong>er una aproximación al tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia recibida por<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural val<strong>en</strong>ciana que, aunque <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te, aún constituía una<br />

mayoría <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 741 .<br />

Con este objetivo, hemos realizado un estudio <strong>en</strong> tres mom<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l período com<strong>en</strong>tado, tomando como punto <strong>de</strong> partida <strong>la</strong> situación <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> los<br />

pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1854, valorando los recursos sanitarios<br />

retraso <strong>en</strong> los primeros int<strong>en</strong>tos por organizar<strong>la</strong>, originados bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trada ya <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo,<br />

y los sucesivos truncami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que se vieron abocados.<br />

740 La combinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción tute<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Estado y <strong>la</strong> presión corporativa <strong>de</strong> los médicos,<br />

configuraron un espacio asist<strong>en</strong>cial público y <strong>la</strong> vertebración <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión. El mo<strong>de</strong>lo resultante fue<br />

híbrido <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que compatibilizó los ejercicios público y privado <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> los médicos<br />

asa<strong>la</strong>riados. Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> Can<strong>de</strong><strong>la</strong>rio, J. (1994).<br />

741 Entre los trabajos que han realizado una aproximación al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a través <strong>de</strong>l<br />

análisis <strong>de</strong>l número y distribución <strong>de</strong>l personal sanitario <strong>de</strong>stacan los <strong>de</strong> Rodríguez Ocaña, E. (1992b);<br />

Sáez Gómez, JM.; Marset Campos, P. (1993); Marset, P.; Saturno, J. (1980) y Conejo Ramilo, R.<br />

(1980).<br />

449


disponibles <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> administración local. Un segundo<br />

elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> juicio nos lo ha proporcionado el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> 1877,<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que ya <strong>de</strong>bía haber teóricam<strong>en</strong>te una organización <strong>sanitaria</strong> reg<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />

los pueblos, obe<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do al reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868. Por último, hemos analizado <strong>la</strong><br />

situación <strong>en</strong> 1928, don<strong>de</strong> ya es posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo consolidado <strong>de</strong><br />

organización b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos.<br />

Las fu<strong>en</strong>tes para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> los dos primeros períodos -1854<br />

y 1877- provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l Archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (ADPV), y<br />

se basan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> informes <strong>en</strong>viados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos al<br />

gobernador, como jefe político <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La situación <strong>de</strong> los recursos sanitarios<br />

<strong>en</strong> 1928 <strong>la</strong> hemos obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información publicada <strong>en</strong> el Boletín<br />

Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, publicación que emanaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección<br />

<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad y que constituía el principal órgano <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong>l servicio<br />

sanitario <strong>provincia</strong>l.<br />

450


5.5.1. El punto <strong>de</strong> partida: <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong><br />

los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1854<br />

La organización <strong>sanitaria</strong> con <strong>la</strong> que nos <strong>en</strong>contramos un año antes <strong>de</strong><br />

publicarse <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad, estaba basada <strong>en</strong> una estructura jerárquica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el<br />

gobernador civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> era el máximo responsable <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong>,<br />

contando <strong>en</strong> el nivel periférico con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> unos sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />

medicina y cirugía, farmacia y veterinaria, <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> hacer cumplir los mandatos<br />

emanados <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r c<strong>en</strong>tral, y <strong>de</strong> transmitirle a éste cualquier posible alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>pública</strong> o acontecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> materia <strong>sanitaria</strong>. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>bían<br />

<strong>de</strong>sempeñar un papel <strong>de</strong> inspección sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s,<br />

<strong>de</strong>nunciando los casos <strong>de</strong> intrusismo que pudieran producirse 742 .<br />

También merecían un lugar <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>provincia</strong>les y municipales, instituciones heredadas <strong>de</strong>l Antiguo<br />

Régim<strong>en</strong>, con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o epidémico, que actuaban como<br />

órganos consultivos ante estas situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia 743 . En <strong>de</strong>finitiva, pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cirse que nos hal<strong>la</strong>mos ante un mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong> se <strong>en</strong>contraba<br />

c<strong>en</strong>tralizada y, si <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que <strong>de</strong>jaba a los gobiernos <strong>provincia</strong>les <strong>en</strong> cuanto<br />

a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> sus propias estrategias era escasa, todavía era m<strong>en</strong>or <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r iniciativas concedida al nivel municipal 744 .<br />

742 El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización <strong>sanitaria</strong> es el que v<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo<br />

<strong>de</strong> 1847, que supuso <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong>finitiva con <strong>la</strong>s instituciones <strong>sanitaria</strong>s propias <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>,<br />

al sustituir <strong>la</strong> Junta Suprema <strong>de</strong> Sanidad por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad, creando<br />

a<strong>de</strong>más el Real Consejo <strong>de</strong> Sanidad. Granjel (1974: 87-136) y López Piñero (1984).<br />

743 Rodriguez Ocaña (1987-1988) pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l siglo XVIII, cuyas funciones eran <strong>de</strong> tipo burocrático y policial, y estaban <strong>de</strong>stinadas<br />

básicam<strong>en</strong>te al control <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad marítima, asegurando que <strong>la</strong>s naves, mercancías y personas que<br />

llegaban a los puertos lo hicies<strong>en</strong> lícitam<strong>en</strong>te, sin peligro <strong>de</strong> ser portadoras <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedad<br />

epidémica.<br />

744 Véase el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias municipales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad, realizado por<br />

Perdiguero (1997), basado <strong>en</strong> una exhaustiva revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción.<br />

451


En 1854, ante <strong>la</strong> inmin<strong>en</strong>te publicación <strong>de</strong> un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que t<strong>en</strong>dría por<br />

objeto int<strong>en</strong>tar organizar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres, vincu<strong>la</strong>ndo a los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> este servicio sanitario, el gobernador civil <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia solicitó información a los sub<strong>de</strong>legados acerca <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />

médicos, cirujanos, farmacéuticos y veterinarios que ejercían <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />

municipios que integraban los difer<strong>en</strong>tes partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> 745 . En respuesta a<br />

dicha solicitud, hemos <strong>en</strong>contrado <strong>la</strong> contestación <strong>en</strong>viada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nueve cabeceras <strong>de</strong><br />

partido, que <strong>en</strong> conjunto estaban integradas por 100 municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que se ofrece información <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> profesionales sanitarios que ejercían <strong>en</strong> su<br />

término municipal, si lo hacían librem<strong>en</strong>te o t<strong>en</strong>ían una vincu<strong>la</strong>ción con el<br />

ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad y <strong>en</strong> este caso cuál era <strong>la</strong> remuneración percibida 746 .<br />

Del análisis <strong>de</strong> dicha información po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir los rasgos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> y los recursos con que contaba <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong><br />

1854:<br />

Los recursos sanitarios <strong>en</strong> 1854:<br />

• La <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>contraba dividida <strong>en</strong> 18 partidos<br />

judiciales: Albaida, Alberique, Alcira, Ayora, Carlet, Chelva, Chiva,<br />

Enguera, Gandía, Játiva, Liria, Moncada, Murviedro, Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te,<br />

Sueca, Torr<strong>en</strong>te, Val<strong>en</strong>cia y Vil<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l Arzobispo. Globalm<strong>en</strong>te<br />

agrupaban a 295 pob<strong>la</strong>ciones, c<strong>la</strong>sificadas <strong>en</strong> 3 ciuda<strong>de</strong>s, 82 vil<strong>la</strong>s y<br />

210 lugares, que sumaban un total <strong>de</strong> 108.369 vecinos y 453.362<br />

almas 747 .<br />

• En todos los partidos, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> pueblos que<br />

agrupas<strong>en</strong>, era constante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos, cirujanos,<br />

veterinarios y farmacéuticos, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ellos no t<strong>en</strong>ía<br />

vincu<strong>la</strong>ción alguna con el ayuntami<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> prestaban sus<br />

servicios, y <strong>la</strong> asignación que percibían era a través <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong><br />

igua<strong>la</strong>s o contratos realizados <strong>de</strong> manera particu<strong>la</strong>r con los vecinos.<br />

745 Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1854 <strong>de</strong>l gobierno civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />

746 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> médicos, cirujanos, veterinarios y farmacéuticos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos judiciales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />

452


Esta falta <strong>de</strong> compromiso <strong>de</strong>l municipio, si bi<strong>en</strong> era frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo<br />

que se refiere a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> medicina y cirugía,<br />

todavía se hacía más pat<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> valorar los <strong>de</strong> farmacia y<br />

veterinaria. Así vemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> II, cómo únicam<strong>en</strong>te tres<br />

municipios se hacían cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disp<strong>en</strong>sación gratuita <strong>de</strong><br />

medicam<strong>en</strong>tos a los pobres, y ningún municipio t<strong>en</strong>ía contratados los<br />

servicios veterinarios.<br />

• Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los recursos sanitarios guardaba una cierta<br />

homog<strong>en</strong>eidad territorial, pues <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los partidos <strong>la</strong> razón<br />

<strong>de</strong> médicos y cirujanos por habitante osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre 1/1000 a 1/2000,<br />

no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse lo mismo <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> compromiso adquirido por<br />

los difer<strong>en</strong>tes municipios <strong>de</strong> cara a asumir <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los<br />

facultativos. En muchos casos los propios vecinos t<strong>en</strong>ían que<br />

costearse su asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, con el consigui<strong>en</strong>te perjuicio para<br />

aquellos que no tuvies<strong>en</strong> recursos. Únicam<strong>en</strong>te aquellos municipios<br />

que contaban con una mayor dotación presupuestaria o con una<br />

pob<strong>la</strong>ción más estable y cuantiosa -Alzira, Sueca- podían permitirse<br />

contratar a los facultativos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En un s<strong>en</strong>tido<br />

opuesto, cabe <strong>de</strong>stacar algunos partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> como Chiva,<br />

<strong>en</strong> el que ninguno <strong>de</strong> sus municipios contaba con facultativos<br />

municipales para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, o Moncada que contando con<br />

20 municipios sólo 3 disponían <strong>de</strong> facultativos municipales, caso<br />

simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te que <strong>de</strong> 15 municipios, sólo 5 se hacían cargo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los pobres (tab<strong>la</strong> XLVIII).<br />

747 Nom<strong>en</strong>clátor <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., D.2.2., caja.27, 1849.<br />

453


Tab<strong>la</strong> XLVIII<br />

Recursos sanitarios y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> autoridad municipal <strong>en</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1854<br />

Número Número Número Número<br />

Número<br />

Partido<br />

Médicos Cirujanos Veterinarios Farmacéuticos<br />

Municipios E.<br />

E.<br />

E.<br />

Ayto. Ayto. Ayto. E. libre Ayto.<br />

libre libre libre<br />

Alzira 12 25 13 18 10 12 7 2<br />

Ayora 8 7 3 9 6 2<br />

Chiva 10 13 14 13<br />

Enguera 12 18 5 10 3 9 1<br />

Moncada 20 21 2 22 1 10 3<br />

Requ<strong>en</strong>a 7 16 4 12 3 12 9 1<br />

Sueca 6 17 7 13 6 11 8<br />

Torr<strong>en</strong>te 15 15 6 17 2 17 7<br />

Vil<strong>la</strong>r 10 8 2 10 9 3 1<br />

E. libre: Profesionales que ejercían librem<strong>en</strong>te sin contrato alguno con el municipio<br />

Ayto: Profesionales contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> los que percibían algún tipo <strong>de</strong><br />

remuneración<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

5.5.2. Los sucesivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos y el resultado <strong>de</strong> su aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

a) El primer reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria<br />

Con <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que nos proporciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que<br />

acabamos <strong>de</strong> realizar, no es difícil compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que a pesar <strong>de</strong> existir una necesidad<br />

<strong>la</strong>t<strong>en</strong>te <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, ésta se <strong>en</strong>contrara<br />

con <strong>en</strong>ormes dificulta<strong>de</strong>s para conseguir sus fines. Así <strong>en</strong> el año 1854, con <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong>l “bi<strong>en</strong>io progresista”, se puso <strong>en</strong> práctica el primer int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> garantizar <strong>en</strong> todos<br />

los pueblos una asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> mínima <strong>de</strong> carácter b<strong>en</strong>éfico, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong>l “Real Decreto <strong>de</strong>l 5 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 1854 para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica <strong>de</strong> los<br />

pueblos y <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>esterosos”. En él se proponía <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados<br />

“partidos”, para garantizar unos servicios mínimos <strong>de</strong> medicina, cirugía y farmacia a<br />

<strong>la</strong>s personas que, por su condición social y económica, carecían <strong>de</strong> recursos propios<br />

para procurarse estos servicios <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesitarlos.<br />

454


Del p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este <strong>de</strong>creto p<strong>en</strong>samos que merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar dos<br />

aspectos o i<strong>de</strong>as es<strong>en</strong>ciales. En primer lugar, se int<strong>en</strong>ta implicar a todos los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> médicos, farmacéuticos y cirujanos, con opción<br />

<strong>de</strong> que aquellos que tuvies<strong>en</strong> escaso vecindario se unies<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí para formar un<br />

partido. Distingui<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong> primera c<strong>la</strong>se, que serían partidos para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los pobres, y conjugarían <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> establecer igua<strong>la</strong>s con el resto <strong>de</strong>l vecindario, y los <strong>de</strong><br />

segunda c<strong>la</strong>se, que serían partidos para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todo el vecindario. Las pob<strong>la</strong>ciones que<br />

alcanzas<strong>en</strong> los 1.500 vecinos, estarían c<strong>la</strong>sificadas directam<strong>en</strong>te como partidos <strong>de</strong> primera c<strong>la</strong>se:<br />

“[...] Podrán formar por sí so<strong>la</strong>s partido <strong>de</strong> médico, <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que<br />

reúnan aproximadam<strong>en</strong>te 200 vecinos, <strong>de</strong> cirujano <strong>la</strong>s que reúnan 100, y<br />

<strong>de</strong> farmacéutico <strong>la</strong>s que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 1.000.<br />

Podrán agregarse a otras para constituir partido <strong>de</strong> médico <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones que no excedan <strong>de</strong> 400 vecinos, siempre que <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión no<br />

resulte un número <strong>de</strong> vecinos m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 200 ni mayor <strong>de</strong> 500.<br />

Podrán agregarse a otras, <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones para formar partidos <strong>de</strong><br />

cirujano siempre que <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión no resulte un número <strong>de</strong> vecinos<br />

m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 80 ni mayor <strong>de</strong> 500.<br />

Podrán reunirse a otras para constituir partido <strong>de</strong> farmacéutico, <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones que no llegu<strong>en</strong> a 1.000 vecinos, siempre que <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión<br />

no resulte un número <strong>de</strong> vecinos m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 400 ni mayor <strong>de</strong> 2000.<br />

Las pob<strong>la</strong>ciones que t<strong>en</strong>gan <strong>de</strong> 1.500 a 3.000 vecinos, se dividirán <strong>en</strong> 2<br />

distritos, para cada uno <strong>de</strong> los cuales habrá un médico, un cirujano y un<br />

farmacéutico.<br />

Las pob<strong>la</strong>ciones que t<strong>en</strong>gan más <strong>de</strong> 3.000 vecinos, se dividirán <strong>en</strong><br />

distritos igualm<strong>en</strong>te, que no habrán <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> dicho número <strong>de</strong><br />

vecinos, y cada distrito t<strong>en</strong>drá un médico, un cirujano y un farmacéutico<br />

[...]” 748 .<br />

748 Título primero <strong>de</strong>l Real Decreto 5 abril <strong>de</strong> 1854.<br />

455


Un segundo aspecto a <strong>de</strong>stacar, es el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> garantizar que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>sanitaria</strong> fuese prestada por personal cualificado, al establecer una gradación <strong>en</strong> el<br />

or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los profesionales, según su titu<strong>la</strong>ción y<br />

méritos profesionales 749 . También regu<strong>la</strong>ba <strong>la</strong>s asignaciones que los facultativos<br />

<strong>de</strong>berían percibir <strong>en</strong> sus contratos con los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción a asistir y <strong>de</strong> los vecinos particu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> que se establecies<strong>en</strong><br />

igua<strong>la</strong>s. Esta regu<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l ejercicio profesional <strong>de</strong>terminó que el<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to gozase <strong>de</strong>l aprecio g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> los medios profesionales 750 .<br />

Sin embargo, no ocurrió lo mismo con los municipios, pues los<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to chocaron <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o con los intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s corporaciones locales, que no tardaron <strong>en</strong> manifestar abiertam<strong>en</strong>te su oposición al<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to propuesto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración c<strong>en</strong>tral, dado que <strong>la</strong> precariedad y<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> recursos que pa<strong>de</strong>cían <strong>en</strong> su mayoría, hacía inviable innovación alguna.<br />

Esto queda pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actas <strong>en</strong>viadas por los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a su gobernador, como respuesta al p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> poner <strong>en</strong><br />

práctica <strong>la</strong> propuesta organizativa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> abril. Su lectura,<br />

proporciona una rica visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> grave situación <strong>de</strong> crisis social y económica por <strong>la</strong><br />

que atravesaban <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, cuya respuesta, podríamos<br />

afirmar que casi unánime a los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l gobernador, fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> un rechazo<br />

absoluto a <strong>la</strong>s pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, por consi<strong>de</strong>rar que iba <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los<br />

intereses locales, al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> los presupuestos municipales. La<br />

precariedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arcas municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los pueblos, y <strong>la</strong> miseria que<br />

afectaba a una gran parte <strong>de</strong> sus ciudadanos, se percib<strong>en</strong> como una constante al leer<br />

estas actas.<br />

El vacío exist<strong>en</strong>te hasta ese mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, había concedido pl<strong>en</strong>a libertad<br />

749 El artículo 17 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to establecía que para <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> médico, t<strong>en</strong>drían<br />

prefer<strong>en</strong>cia los doctores con grado académico <strong>en</strong> medicina y cirugía, <strong>en</strong> medicina, o sólo <strong>en</strong> cirugía si<br />

al propio tiempo fueran médicos, a continuación los doctores no académicos o lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> ambas<br />

faculta<strong>de</strong>s o so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> medicina, y <strong>en</strong> último lugar, los médicos sin grados académicos. Cuando <strong>la</strong><br />

vacante fuera <strong>de</strong> cirujano, <strong>la</strong> graduación sería <strong>en</strong> primer lugar los doctores académicos <strong>en</strong> medicina o<br />

cirugía, los doctores no académicos y los lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> ambas faculta<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> segundo lugar los<br />

lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> cirugía y los lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina que a<strong>de</strong>más fueran cirujanos, y <strong>en</strong> último lugar se<br />

valoraría a los cirujanos <strong>de</strong> 2ª, 3ª y 4ª c<strong>la</strong>se por este or<strong>de</strong>n.<br />

750 Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> Can<strong>de</strong><strong>la</strong>rio, J. (1994).<br />

456


para que aquellos municipios que lo <strong>de</strong>seas<strong>en</strong>, pudieran contratar librem<strong>en</strong>te a sus<br />

facultativos y acordar <strong>en</strong> su caso particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te con ellos, tanto el tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

a realizar y <strong>la</strong>s personas a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r, como <strong>la</strong> forma y cuantía <strong>de</strong> <strong>la</strong> remuneración a<br />

percibir por ello. La única obligación contraída con <strong>la</strong> autoridad <strong>provincia</strong>l, consistía<br />

<strong>en</strong> que ésta <strong>de</strong>bía sancionar el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l facultativo <strong>en</strong> cuestión, dada <strong>la</strong><br />

compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l gobernador <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones<br />

<strong>sanitaria</strong>s. Por ello, el objeto <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, que era <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>dida or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong><br />

todos estos aspectos, no tuvo una bu<strong>en</strong>a acogida y llegó a interpretarse como un<br />

empeorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, ya que se llegaba a <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que los mismos<br />

servicios que supuestam<strong>en</strong>te se estaban prestando hasta <strong>en</strong>tonces a cargo <strong>de</strong> los<br />

presupuestos municipales, t<strong>en</strong>drían que prestarse ahora por un precio mucho mayor,<br />

y b<strong>en</strong>eficiarían a m<strong>en</strong>os g<strong>en</strong>te. El acta <strong>en</strong>viada por el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Alcira sirve para<br />

ejemplificar este argum<strong>en</strong>to:<br />

“[…] Según <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> 7ª artículos 7º y 32 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n, son l<strong>la</strong>mados<br />

para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se indig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta localidad, dos<br />

médicos, dos cirujanos y dos farmacéuticos, con <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> 4000<br />

reales cada uno <strong>de</strong> los primeros, 2000 reales cada uno <strong>de</strong> los segundos y<br />

5000 reales cada uno <strong>de</strong> los últimos, y <strong>en</strong> estos bajo el supuesto <strong>de</strong> no<br />

exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> 500 el número <strong>de</strong> los vecinos pobres <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción, los<br />

sa<strong>la</strong>rios o retribuciones constituy<strong>en</strong> el total <strong>de</strong> 22000 reales.<br />

Ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad esta pob<strong>la</strong>ción para el servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se<br />

pobre, igual número <strong>de</strong> médicos y cirujanos y un farmacéutico. No hay<br />

razón para dudar que los médicos y cirujanos están completam<strong>en</strong>te<br />

retribuidos <strong>de</strong> sus servicios con <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> 1838 r. 17 m. y <strong>de</strong> 1263<br />

r. anuales que respectivam<strong>en</strong>te disfrutan <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, prueba <strong>de</strong> ello<br />

que el ost<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>zas se lo han disputado hasta hoy sus<br />

respectivos aspirantes, pres<strong>en</strong>tando muchas más solicitu<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>stinos<br />

podían conce<strong>de</strong>rse.<br />

Sólo produce esta reforma m<strong>en</strong>oscabar el alivio y asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>se m<strong>en</strong>esterosa, y por otra parte agravar sin <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or causa, los<br />

intereses locales, recargando <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> este presupuesto con un<br />

457


aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 13543 r.v., sin resultado ni objeto alguno loable, haci<strong>en</strong>do<br />

que <strong>la</strong>s retribuciones que hoy se están pagando bajo un sistema<br />

equitativo, resultan <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>sproporcionadas, <strong>de</strong>masiadam<strong>en</strong>te<br />

lucrativas, y hasta exageradas […]” 751 .<br />

Otro argum<strong>en</strong>to esgrimido contra <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto, fue <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>berían ser consi<strong>de</strong>radas como pobres <strong>en</strong> su artículo<br />

5º, y que consi<strong>de</strong>raba como tales, <strong>en</strong> primer lugar a los vecinos que no contribuyeran<br />

directam<strong>en</strong>te con cantidad alguna al erario, ni fueran incluidos <strong>en</strong> los repartos para<br />

cubrir los gastos <strong>provincia</strong>les y municipales, ni recibieran <strong>de</strong>l estado, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>,<br />

<strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> un particu<strong>la</strong>r, sueldo sufici<strong>en</strong>te para cubrir <strong>la</strong>s más precisas<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. En segundo lugar, todas <strong>la</strong>s personas que formaran parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> estos vecinos, así como los <strong>de</strong>svalidos que acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te se<br />

hal<strong>la</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pueblo o transitas<strong>en</strong> por él. Anualm<strong>en</strong>te, los alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong>berían e<strong>la</strong>borar<br />

una lista <strong>de</strong> los vecinos cuyas familias tuvies<strong>en</strong> que recibir asist<strong>en</strong>cia gratuita, dando<br />

una copia a cada uno <strong>de</strong> los facultativos titu<strong>la</strong>res. Esta <strong>de</strong>finición administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza, también fue objeto <strong>de</strong> crítica, pues algunos alcal<strong>de</strong>s argum<strong>en</strong>taban que el<br />

hecho <strong>de</strong> contribuir al erario público no eximía <strong>de</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> “pobre” a<br />

muchos vecinos cuya contribución era con cantida<strong>de</strong>s mínimas, pero sin querer ello<br />

<strong>de</strong>cir que dispusieran <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta sufici<strong>en</strong>te para cubrir <strong>la</strong>s más precisas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida. Un ejemplo <strong>de</strong> este argum<strong>en</strong>to lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el acta <strong>en</strong>viada por el<br />

alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> B<strong>en</strong>icolet:<br />

“[…] Nos hal<strong>la</strong>mos conv<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r este pueblo<br />

satisfacer <strong>la</strong>s asignaciones <strong>de</strong>l médico, cirujano y farmacéutico, por ser<br />

éstas excesivas, lo cual consiste <strong>en</strong> que <strong>en</strong> este pueblo se hal<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

propiedad muy repartida, <strong>de</strong> que resulta que cuasi todos los vecinos<br />

contribuy<strong>en</strong> discretam<strong>en</strong>te con alguna cantidad al erario, habi<strong>en</strong>do<br />

algunos que lo hac<strong>en</strong> por <strong>la</strong> ínfima <strong>de</strong> un real.<br />

De lo expuesto resulta que <strong>en</strong> este pueblo <strong>la</strong>s asignaciones <strong>de</strong> los<br />

expresados facultativos no guardan re<strong>la</strong>ción con su vecindario y riqueza,<br />

751 Acta <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Alcira <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Real<br />

Decreto 5 <strong>de</strong> abril. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />

458


que son <strong>la</strong>s bases que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>rse según así lo previ<strong>en</strong>e dicho real<br />

<strong>de</strong>creto <strong>en</strong> su artículo 28, <strong>la</strong> que guardarían <strong>en</strong> concepto <strong>de</strong> lo que<br />

expon<strong>en</strong> si se consi<strong>de</strong>ras<strong>en</strong> como pobres todos los que no disfrutan r<strong>en</strong>ta<br />

sufici<strong>en</strong>te para cubrir <strong>la</strong>s más precisas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Por ello<br />

pues, hemos acordado susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r el acuerdo sobre los puntos que<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> citada circu<strong>la</strong>r, y elevar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te exposición a fin <strong>de</strong> que<br />

si VS lo estima se sirva elevar<strong>la</strong> al gobierno <strong>de</strong> S.M., para que <strong>en</strong> vista <strong>de</strong><br />

lo expuesto se digne resolver lo que corresponda […]” 752 .<br />

La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hospitales <strong>de</strong> caridad, que <strong>de</strong>scargaban a algunos municipios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres, y sin<br />

restricciones burocráticas a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir a sus b<strong>en</strong>eficiarios, era otro <strong>de</strong> los<br />

razonami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los que se sust<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s resist<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> algunos municipios. En<br />

este s<strong>en</strong>tido se expresa el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> B<strong>en</strong>iganim cuando dice:<br />

“[…] En esta vil<strong>la</strong> hay un hospital don<strong>de</strong> se socorre no sólo a los pobres<br />

<strong>de</strong> solemnidad, sino también a todos aquellos que aunque posean algunos<br />

bi<strong>en</strong>es, no por ello sal<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> tales, y para tan sólo este objeto<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> asignado <strong>en</strong> el presupuesto municipal, el médico 600 rs., el<br />

cirujano 750, y el farmacéutico un ocho más puesto que se le pagan todas<br />

<strong>la</strong>s medicinas […]” 753 .<br />

La escasez <strong>de</strong> perspectivas <strong>la</strong>borales que brindaban muchos <strong>de</strong> los pueblos a<br />

sus ciudadanos, ya fuera porque <strong>la</strong> tierra no ofrecía posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cultivo, o por <strong>la</strong><br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras ramas <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, obligaba a éstos a buscarlo<br />

fuera, emigrando durante gran parte <strong>de</strong>l año <strong>en</strong> busca <strong>de</strong>l trabajo que les<br />

proporcionase el sust<strong>en</strong>to. Esta falta <strong>de</strong> estabilidad <strong>en</strong> el vecindario, con <strong>la</strong><br />

consigui<strong>en</strong>te repercusión negativa sobre <strong>la</strong>s arcas municipales, era otro <strong>de</strong> los<br />

motivos que alegaban algunos municipios como imposibilidad para el<br />

752 Acta <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> B<strong>en</strong>icolet <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Real<br />

Decreto <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> abril. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />

753 Acta <strong>de</strong>l aAyuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> B<strong>en</strong>iganim <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> abril. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />

459


establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> partidos. En este s<strong>en</strong>tido se expresa el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Chelva cuando<br />

dice:<br />

“[…] Esta vil<strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> estrechez y <strong>de</strong> miseria tal,<br />

que al realizar los repartim<strong>en</strong>tos municipales para cumplir <strong>la</strong>s<br />

obligaciones, se v<strong>en</strong> <strong>en</strong> continua tortura, y adquier<strong>en</strong> el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />

más profundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> irremediable escasez que aqueja al vecindario. Tal<br />

vez parecerá extraño, que un pueblo como Chelva que cu<strong>en</strong>ta 1250<br />

vecinos, experim<strong>en</strong>te tanta necesidad, más a cualquiera que los ve <strong>de</strong><br />

cerca y los trata, le parece muy natural porque <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> su<br />

vecindario, emigra constantem<strong>en</strong>te casi por todo el año a <strong>la</strong> conducción<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ras, y una gran parte <strong>de</strong> éstos se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> arriería, aus<strong>en</strong>tándose<br />

<strong>de</strong>l pueblo <strong>la</strong>rgas temporadas.<br />

Con estos costosos recursos, y con cultivar alguna finca <strong>de</strong><br />

insignificante valor, se manti<strong>en</strong>e miserablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> este<br />

pueblo, <strong>en</strong> términos que ap<strong>en</strong>as podrán contarse 50 vecinos<br />

absolutam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>esterosos con <strong>la</strong>s circunstancias que previ<strong>en</strong>e el Real<br />

Decreto <strong>de</strong> 5 abril. Hasta el pres<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong>sgraciada ha visto<br />

consuelo <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa, porque <strong>en</strong> el hospital <strong>de</strong> caridad se<br />

ati<strong>en</strong><strong>de</strong> no sólo a los impedidos y <strong>en</strong>fermos, y el presupuesto municipal<br />

<strong>de</strong>stina 1200 rs. Para los honorarios <strong>de</strong> médico, cirujano y farmacéutico<br />

titu<strong>la</strong>res […]” 754 .<br />

754 Acta <strong>de</strong>l Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Chelva <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Real<br />

Decreto 5 <strong>de</strong> abril. A.D.P.V., D.2.2., caja 39, 1854.<br />

460


) Los sucesivos int<strong>en</strong>tos<br />

El rotundo fracaso que supuso este primer int<strong>en</strong>to no fue el único, ya que tras<br />

un período <strong>de</strong> casi diez años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855, se<br />

volvió a publicar un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 1864, con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, mediante su categorización <strong>en</strong> partidos médicos<br />

<strong>de</strong> primera, segunda, tercera y cuarta c<strong>la</strong>se, pero <strong>de</strong> nuevo vio frustrada su puesta <strong>en</strong><br />

práctica. El propio ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación, Luis González Brabo reconocía <strong>la</strong><br />

frustración <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r llevar a bu<strong>en</strong> fin este proyecto, dada <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong><br />

dudas y dificulta<strong>de</strong>s que se p<strong>la</strong>ntearon <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>provincia</strong>s para su puesta <strong>en</strong> práctica.<br />

El interés por no volver a fracasar <strong>en</strong> un nuevo int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> organizar <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos, es el que llevó al gobierno a e<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> 1868 un<br />

nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, con extraordinario <strong>de</strong>talle y con gran minuciosidad <strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>sarrollo. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el prestar asist<strong>en</strong>cia gratuita a los que carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

medios necesarios para procurárse<strong>la</strong>, es un “imperioso <strong>de</strong>ber que <strong>la</strong> caridad impone<br />

al Estado”, es <strong>la</strong> que impulsó <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> este Real Decreto, aún<br />

reconoci<strong>en</strong>do el propio ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación, Luis González Brabo, <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s que su aplicación ofrecía por haberse <strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a pueblos <strong>de</strong> escasos<br />

recursos, y muchos <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong> reducido vecindario y difíciles medios <strong>de</strong><br />

comunicación. La propuesta organizativa <strong>en</strong> partidos médicos se resumía a gran<strong>de</strong>s<br />

rasgos <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes puntos:<br />

“[...] Todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que no pas<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4.000 vecinos, contratarán<br />

facultativos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Medicina, Cirugía y Farmacia.<br />

Se consi<strong>de</strong>rarán <strong>de</strong> primera los que excedan <strong>de</strong> 599 vecinos, y t<strong>en</strong>drán un<br />

titu<strong>la</strong>r para cada grupo <strong>de</strong> una a 300 familias pobres y uno más por los<br />

que excedies<strong>en</strong> si pasan <strong>de</strong> 150, con <strong>la</strong> asignación anual <strong>de</strong> 400 a 800<br />

escudos. A los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les<br />

asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 200 escudos.<br />

Serán partidos <strong>de</strong> segunda los <strong>de</strong> 400 a 599 vecinos, y t<strong>en</strong>drán un titu<strong>la</strong>r<br />

por cada grupo <strong>de</strong> una a 200 familias pobres y un sueldo anual <strong>de</strong> 300 a<br />

461


600 escudos. A los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se<br />

les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 160 escudos<br />

Los partidos <strong>de</strong> tercera serán los <strong>de</strong> 200 a 399 vecinos, y t<strong>en</strong>drán por cada<br />

grupo <strong>de</strong> una a 100 familias pobres un titu<strong>la</strong>r con sueldo anual <strong>de</strong> 300 a<br />

500 escudos. A los farmacéuticos que se establezcan como titu<strong>la</strong>res, se<br />

les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 120 escudos<br />

Serán partidos <strong>de</strong> cuarta los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 200 vecinos que puedan costear<br />

por sí su titu<strong>la</strong>r por cada grupo <strong>de</strong> una a 100 familias pobres, y con<br />

sueldo anual <strong>de</strong> 400 a 600 escudos. A los farmacéuticos que se<br />

establezcan como titu<strong>la</strong>res, se les asignará <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> 120 escudos.<br />

Los pueblos que por su escasez <strong>de</strong> vecindario no puedan formar partido<br />

ni unirse a otros por <strong>la</strong>s distancias, formarán partidos cerrados.<br />

Los facultativos titu<strong>la</strong>res contratados so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

pobres, quedan <strong>en</strong> libertad <strong>de</strong> celebrar contratos particu<strong>la</strong>res con los<br />

<strong>de</strong>más vecinos para prestarles <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia correspondi<strong>en</strong>te a su<br />

profesión.<br />

En <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 4.000<br />

vecinos, se establecerá <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria. Los gobernadores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s, oída <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad, y <strong>de</strong> acuerdo con los<br />

respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos, formarán el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para cumplir con lo<br />

dispuesto <strong>en</strong> este artículo [...]” 755 .<br />

Las funciones atribuidas <strong>en</strong> este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a los facultativos titu<strong>la</strong>res<br />

contemp<strong>la</strong>ban, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> gratuita a los pobres, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> prestar<br />

los servicios sanitarios <strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eral que el gobierno y sus <strong>de</strong>legados<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>das<strong>en</strong>, apoyar a <strong>la</strong>s corporaciones municipal y <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong><br />

policía <strong>sanitaria</strong> y prestar, <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia y con <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te<br />

remuneración, los servicios que el gobernador les <strong>en</strong>cargase <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

próximas.<br />

755 Real Decreto <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> marzo 1868 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres, y organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />

462


Ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> proveer una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r, el ayuntami<strong>en</strong>to, asociado a<br />

doble número <strong>de</strong> mayores contribuy<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>signar <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> partido y <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong>l contrato a celebrar. Una vez remitida al gobernador el acta <strong>de</strong>l<br />

acuerdo tomado por el ayuntami<strong>en</strong>to, y obt<strong>en</strong>ida su conformidad, <strong>de</strong>bería publicarse<br />

<strong>la</strong> vacante <strong>en</strong> el “Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>”, estableciéndose un p<strong>la</strong>zo no inferior a<br />

veinte días para que los aspirantes pres<strong>en</strong>taran al alcal<strong>de</strong> sus solicitu<strong>de</strong>s, tras el cual<br />

éste <strong>la</strong>s remitiría al gobernador para hacer<strong>la</strong>s llegar a <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad,<br />

que valorando los méritos <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los aspirantes propondría <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que<br />

hubiese varios, una terna con los <strong>de</strong> mayores méritos, para que el ayuntami<strong>en</strong>to<br />

correspondi<strong>en</strong>te eligiera. La duración <strong>de</strong> los contratos se establecía <strong>en</strong> cuatro años.<br />

Un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a cargo <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> I Re<strong>pública</strong>, se publicó el 24<br />

<strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 1873 para poner <strong>en</strong> práctica los preceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1869 y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Municipal <strong>de</strong> 1870, guiados <strong>de</strong> un espíritu <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador que int<strong>en</strong>taba<br />

<strong>de</strong>volver al municipio <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> sus intereses particu<strong>la</strong>res. Con arreglo a<br />

este criterio, el gobierno sólo <strong>de</strong>bería interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> los asuntos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que <strong>en</strong>tras<strong>en</strong> <strong>en</strong> conflicto dos o<br />

más municipios <strong>en</strong> lo que pudiera verse afectada <strong>la</strong> salubridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación.<br />

Llevado al terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, ello se<br />

traducía <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> una autonomía pl<strong>en</strong>a por los ayuntami<strong>en</strong>tos, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong><br />

contratar a sus facultativos titu<strong>la</strong>res, perdi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l gobierno civil que<br />

establecían <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1855 y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868, para realizar <strong>la</strong><br />

elección más oportuna <strong>de</strong> los facultativos. Sin embargo, <strong>la</strong> mayor autonomía<br />

municipal concedida por este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, fue vivida con recelo por <strong>la</strong> profesión<br />

médica, al consi<strong>de</strong>rar que ni <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los municipios, ni el estado<br />

<strong>de</strong> los presupuestos municipales, favorecerían el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>de</strong> los pueblos y <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los profesionales sanitarios a su<br />

cargo 756 .<br />

756 En este s<strong>en</strong>tido, A<strong>la</strong>font (1873) hacía una crítica el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, p<strong>la</strong>nteando <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias u<br />

omisiones que acarrearían perjuicios importantes para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se médica. Entre éstos, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s remuneraciones que los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bían pagar por los servicios sanitarios, y<br />

<strong>la</strong> omisión <strong>de</strong> los criterios para catalogar a los vecinos como pobres, que quedarían a <strong>la</strong> arbitrariedad<br />

<strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos. Otro punto criticado era <strong>la</strong> prioridad para ocupar una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> médico<br />

municipal, concedida <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to a los médicos con titu<strong>la</strong>ción expedida por <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

oficiales, sobre los que lo obtuvieron <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s libres.<br />

463


A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to que le precedió, <strong>en</strong> el que se establecía una<br />

minuciosa c<strong>la</strong>sificación <strong>en</strong> varias categorías <strong>de</strong> partidos médicos, acor<strong>de</strong> al número<br />

<strong>de</strong> vecinos <strong>de</strong> cada municipio, éste limitó <strong>la</strong> acción <strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres. A ese fin, situó <strong>en</strong> 4.000 vecinos el límite divisorio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

dos modalida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales <strong>pública</strong>s, <strong>la</strong> prestada por los titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s<br />

que no reunieran tal número <strong>de</strong> vecinos -aunque sin <strong>de</strong>nominar<strong>la</strong> partido médico- y el<br />

servicio <strong>de</strong> hospitalidad domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que lo sobrepasaran:<br />

“[...] En todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que no pas<strong>en</strong> <strong>de</strong> 4.000 vecinos, habrá<br />

facultativos municipales <strong>de</strong> medicina y cirugía, costeados por los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres. Habrá un médico-cirujano<br />

municipal para cada grupo <strong>de</strong> una a 300 familias pobres, y uno más por<br />

los que excedier<strong>en</strong> si pasan <strong>de</strong> 150. El pueblo que por su escaso<br />

vecindario no pueda costear por si sólo <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los<br />

facultativos, se agrupará con los pueblos vecinos. Para prestar el servicio<br />

farmacéutico, bastará que haya una oficina <strong>de</strong> farmacia municipal <strong>en</strong><br />

cada localidad, cualquiera que sea el número <strong>de</strong> vecinos y <strong>de</strong> personas<br />

pobres.<br />

En <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones cuyo número <strong>de</strong> vecinos pase <strong>de</strong> 4.000, habrá<br />

hospitalidad domiciliaria. A tal efecto, los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acuerdo con<br />

<strong>la</strong>s juntas locales <strong>de</strong> sanidad, formarán los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos oportunos<br />

[...]” 757 .<br />

Las funciones que este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to asignaba a los médicos titu<strong>la</strong>res, no<br />

sufrieron variaciones respecto a <strong>la</strong>s establecidas <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868, y <strong>la</strong><br />

titu<strong>la</strong>ción que se exigía para po<strong>de</strong>r optar a una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> médico municipal era <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

doctor ó lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina y cirugía, ó estar <strong>en</strong> posesión <strong>de</strong> cualquier título<br />

legal <strong>de</strong> los que habilitaban para el ejercicio <strong>de</strong> estas profesiones. En cuanto a <strong>la</strong><br />

provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas, el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los facultativos <strong>de</strong>bería realizarse por<br />

mayoría <strong>de</strong> votos <strong>en</strong>tre el ayuntami<strong>en</strong>to y asamblea <strong>de</strong> asociados, y <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> 15<br />

757 Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1873, para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres.<br />

464


días tras <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> los facultativos, los alcal<strong>de</strong>s harían llegar al gobernador <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> una copia <strong>de</strong> los títulos académicos y <strong>de</strong>l contrato efectuado.<br />

El papel que este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to otorgaba al gobierno civil se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los títulos académicos <strong>de</strong> los profesionales<br />

sanitarios, así como <strong>de</strong> sus contratos. La junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad se constituía <strong>en</strong><br />

el organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> llevar el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los facultativos municipales,<br />

pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> que servían, y número <strong>de</strong> expedi<strong>en</strong>te, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estadística, informar a los municipios y <strong>de</strong>más corporaciones<br />

administrativas ó ci<strong>en</strong>tíficas, y al gobierno, así como <strong>de</strong> librar a los interesados <strong>la</strong>s<br />

certificaciones que pudies<strong>en</strong> serles necesarias.<br />

Antes <strong>de</strong> finalizar el siglo, todavía vio <strong>la</strong> luz un nuevo reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, el <strong>de</strong>l 14<br />

<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1891, cuya aportación <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o organizativo fue escasa <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />

los que le precedieron, ya que mantuvo <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los<br />

mismos términos que el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870, tanto <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> los<br />

municipios para contratar profesionales sanitarios para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el servicio b<strong>en</strong>éfico,<br />

como <strong>en</strong> su cuantía y distribución <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. No<br />

obstante, esta situación <strong>de</strong> continuidad afectó más a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pequeñas, que <strong>en</strong><br />

realidad eran <strong>la</strong>s que habían puesto <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, y a <strong>la</strong>s que el nuevo <strong>de</strong>creto no impuso innovación<br />

alguna.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s pob<strong>la</strong>ciones, el impulso <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>pública</strong>, que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral com<strong>en</strong>zó a ponerse <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década<br />

<strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>spertó el interés <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s municipios por asumir aquel<strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> habían merecido<br />

hasta el mom<strong>en</strong>to escasa at<strong>en</strong>ción. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong><br />

habían hecho caso omiso a los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> organización propuestos hasta <strong>la</strong> fecha<br />

para imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria, con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> este nuevo<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to asistiremos a un cierto <strong>de</strong>spegue <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo, reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

disposición <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar un “registro <strong>de</strong> pobres” con <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia gratuita <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> facultativos municipales, a qui<strong>en</strong>es<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>beres propios les atribuía <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el servicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro.<br />

465


En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> sanidad municipal había com<strong>en</strong>zado,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera casa <strong>de</strong> socorro provisional <strong>en</strong> 1875, el proceso <strong>de</strong><br />

institucionalización que le conduciría a <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> un cuerpo organizado, que<br />

fue integrando funciones <strong>de</strong> manera progresiva, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> esfera asist<strong>en</strong>cial, a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, como <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, mediante <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio químico <strong>en</strong> 1881 y un <strong>la</strong>boratorio bacteriológico <strong>en</strong> 1894.<br />

Entre los cometidos que <strong>de</strong>bían llevar a cabo <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro se <strong>en</strong>contraba,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> auxilios médico-quirúrgicos <strong>en</strong> los acci<strong>de</strong>ntes fortuitos, <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres <strong>de</strong> solemnidad, mediante <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica<br />

domiciliaria y su tras<strong>la</strong>do al hospital <strong>en</strong> los casos requeridos.<br />

En el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891, también se <strong>de</strong>jaban s<strong>en</strong>tir tímidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s primeras<br />

señales <strong>de</strong> lo que supuso el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong><br />

españo<strong>la</strong> 758 , fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />

facultativos municipales, hacia aspectos difer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> mera asist<strong>en</strong>cia a los casos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad y a los nacimi<strong>en</strong>tos y abortos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres a <strong>la</strong>s que at<strong>en</strong>dían,<br />

<strong>de</strong>mostrando un creci<strong>en</strong>te interés por aspectos como <strong>la</strong> estadística <strong>sanitaria</strong>, <strong>la</strong> policía<br />

<strong>de</strong> salubridad ó <strong>la</strong> vacunación. El título exigido para prestar los servicios <strong>de</strong><br />

facultativo, era el <strong>de</strong> doctor ó lic<strong>en</strong>ciado, expedido por <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Reino,<br />

bajo cuya <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia preveía el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> practicantes y<br />

ministrantes, para <strong>de</strong>sempeñar el servicio municipal <strong>de</strong> cirugía m<strong>en</strong>or, con sujeción a<br />

<strong>la</strong>s atribuciones que sus títulos les otorgas<strong>en</strong>.<br />

En lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas, este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to preveía que <strong>en</strong> el<br />

p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> ocho días tras el cese <strong>de</strong> un facultativo municipal, el alcal<strong>de</strong> convocara a <strong>la</strong><br />

junta municipal, para que estableciera <strong>la</strong>s condiciones para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacante:<br />

número <strong>de</strong> familias pobres a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r, sueldo, y duración <strong>de</strong>l contrato, que <strong>en</strong> ningún<br />

caso sería superior a cuatro años. La vacante era anunciada <strong>en</strong> el “Boletín oficial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>”, y una vez finalizado el p<strong>la</strong>zo para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s, el<br />

alcal<strong>de</strong> convocaba <strong>de</strong> nuevo a <strong>la</strong> junta municipal para <strong>la</strong> elección y nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

758 La salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> última década <strong>de</strong>l siglo XIX v<strong>en</strong>dría <strong>de</strong>finida por cuatro características como<br />

son, <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l paradigma bacteriológico, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>rización <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> estadísticas<br />

vitales, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo funcionarial y especializado tanto a nivel <strong>de</strong>l Estado como<br />

municipal y por el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión reformista <strong>en</strong> política social. Marset Campos, P.; Rodríguez<br />

Ocaña, E.; Sáez Gómez, J.M (1998).<br />

466


facultativo, lo cual se hacía por mayoría <strong>de</strong> votos <strong>en</strong>tre los aspirantes que cumplies<strong>en</strong><br />

todos los requisitos establecidos <strong>en</strong> el anuncio oficial <strong>de</strong>l concurso.<br />

Se mantuvo el papel que otorgaba el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1873 a los gobiernos<br />

civiles <strong>de</strong> supervisar <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción académica <strong>de</strong> los profesionales sanitarios, así como<br />

<strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> sus contratos. Asimismo, <strong>la</strong> junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad se<br />

perpetuaba como organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> llevar el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los facultativos<br />

municipales, pueblo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> que hayan servido, y número <strong>de</strong> expedi<strong>en</strong>te,<br />

con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estadística, informar a los municipios y <strong>de</strong>más<br />

corporaciones administrativas ó ci<strong>en</strong>tíficas, y al gobierno, así como <strong>de</strong> librar a los<br />

interesados <strong>la</strong>s certificaciones que pudies<strong>en</strong> serles necesarias.<br />

5.5.3. La asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> 1877<br />

El cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cometido otorgado <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos a los<br />

gobiernos civiles, <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción<br />

académica y <strong>de</strong> los contratos establecidos <strong>en</strong>tre los profesionales sanitarios y los<br />

municipios don<strong>de</strong> prestaban sus servicios, nos ha permitido analizar el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong><br />

los facultativos municipales que ejercían <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el año 1877 759 . Con <strong>la</strong> información <strong>en</strong>viada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los municipios al gobierno civil<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, hemos podido crear una base <strong>de</strong> datos <strong>en</strong> <strong>la</strong> que quedase reflejada <strong>la</strong><br />

situación <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los pueblos integrados <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos: el número<br />

<strong>de</strong> vecinos y <strong>de</strong> familias pobres con que contaba cada municipio, el número <strong>de</strong><br />

facultativos contratados y su perfil profesional, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> información que<br />

proporcionan tanto el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su titu<strong>la</strong>ción académica y <strong>la</strong> asignación<br />

percibida, como <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> su contrato con el ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que prestaban servicios.<br />

El análisis <strong>de</strong> esta información, nos ofrece una imag<strong>en</strong> ya algo difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

que percibíamos <strong>en</strong> 1854, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> lo que se refiere al grado <strong>de</strong> implicación <strong>de</strong> los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> unos mínimos recursos sanitarios <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

para prestar asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción m<strong>en</strong>esterosa.<br />

759 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> médicos que ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> cada partido judicial, títulos que pose<strong>en</strong>, sueldo, fecha <strong>de</strong><br />

contratación y familias que visitan. A.D.P.V., D.2.3.2., Vol. 1, 1877.<br />

467


En 1877, los 18 partidos judiciales que integraban <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, contaban con<br />

157.912 vecinos que vivían <strong>en</strong> 273 municipios, con un total <strong>de</strong> 315 facultativos<br />

contratados para cubrir <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres. Era pat<strong>en</strong>te una<br />

aplicación bastante g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

propuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, pues un gran número <strong>de</strong> municipios se habían ido<br />

sumando a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> facultativos establecida <strong>en</strong> los sucesivos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos,<br />

aunque también es cierto que todavía quedaba un 23% <strong>de</strong> los municipios (63<br />

pob<strong>la</strong>ciones) que no contaba con facultativo titu<strong>la</strong>r, si bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>de</strong> estos 63<br />

pueblos, 25 disponían <strong>de</strong> un número <strong>de</strong> vecinos inferior a 100.<br />

También nos parece interesante resaltar <strong>la</strong> variabilidad <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong>tre los<br />

difer<strong>en</strong>tes partidos, respecto al número <strong>de</strong> familias pobres exist<strong>en</strong>tes, que osci<strong>la</strong>ba <strong>de</strong><br />

manera consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> unos partidos a otros y que p<strong>en</strong>samos obe<strong>de</strong>ce, más que a<br />

una realidad sociológica <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad territorial <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, a<br />

una realidad administrativa <strong>en</strong> su c<strong>la</strong>sificación. Ésta sería <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

amplitud <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción consi<strong>de</strong>rada como pobre, y por<br />

tanto susceptible <strong>de</strong> recibir asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> gratuita. Así vemos cómo los<br />

porc<strong>en</strong>tajes mas bajos <strong>de</strong> pobres correspondían a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, con el 7% -este porc<strong>en</strong>taje se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ampliam<strong>en</strong>te sesgado por <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong><br />

manera que <strong>de</strong> los 26.926 habitantes que aportaba esta ciudad al partido que llevaba<br />

su nombre, su ayuntami<strong>en</strong>to no contabilizaba ninguna familia pobre- y a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Chelva con el 9%. En el <strong>la</strong>do contrario el partido <strong>de</strong> Torr<strong>en</strong>te contaba con un<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pobres <strong>de</strong>l 38%, probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

criterio más amplio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. En <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong> ofrecemos un<br />

resum<strong>en</strong> global <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos que integraban <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

468


Tab<strong>la</strong> XLIX<br />

Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pobres <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1877<br />

Número Número Número Coste Familias pobres<br />

Partido<br />

Porc<strong>en</strong>taj<br />

vecinos municipios facultativos pesetas Número<br />

e<br />

Albaida 9.949 28 26 11.122 1.292 13<br />

Alberique 3.682 15 14 6.550 752 20<br />

Alzira 9.446 13 22 9.200 2.495 26<br />

Ayora 4.003 8 9 3.552 930 23<br />

Carlet 5.346 11 17 6.865 1.785 33<br />

Chelva 6.282 19 16 6.105 535 9<br />

Chiva 7.781 10 15 10.882 1.088 14<br />

Enguera 6.165 12 13 8.825 1.100 18<br />

Gandía 9.022 29 25 15.357 1.312 19<br />

Liria 6.919 10 23 1.383 2.155 31<br />

Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te 5.568 5 9 4.200 1.640 30<br />

Requ<strong>en</strong>a 6.298 7 6 2.245 640 10<br />

Sagunto 8.078 25 26 11.454 1.980 25<br />

Sueca 7.768 6 13 5.320 2.621 34<br />

Torr<strong>en</strong>te 9.484 16 23 12.501 3.588 38<br />

Val<strong>en</strong>cia 41.353 31 37 17.846 2.784 7<br />

Vil<strong>la</strong>r 3.544 10 8 3.600 380 11<br />

Xàtiva 7.224 18 13 6.750 2.131 30<br />

Total 157.912 273 315 143.757 29.208 18<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong> que ahora nos ocupa, este hecho<br />

podría reflejar un <strong>de</strong>sigual criterio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong>tre los distintos<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos, o al m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> aplicación más o m<strong>en</strong>os estricta <strong>de</strong> este criterio según<br />

su conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia y sus posibilida<strong>de</strong>s presupuestarias, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s<br />

familias pobres susceptibles <strong>de</strong> recibir asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, ya que el número <strong>de</strong><br />

familias pobres marcará y condicionará el tipo <strong>de</strong> partido, el número <strong>de</strong> facultativos a<br />

contratar y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el gasto a asumir por <strong>la</strong>s arcas municipales.<br />

Probablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una uniformidad <strong>de</strong> criterio <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia legis<strong>la</strong>ción,<br />

contribuirá a esta cierta subjetividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong> <strong>la</strong> que estamos<br />

469


hab<strong>la</strong>ndo. El ejemplo tipo <strong>de</strong>l “pobre” podríamos <strong>de</strong>finirlo como el mero jornalero<br />

caracterizado tanto por <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> cualificación <strong>la</strong>boral, como<br />

por el carácter ev<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> su trabajo. No obstante transcribimos <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

b<strong>en</strong>eficiaria <strong>de</strong> recibir asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica, <strong>de</strong> acuerdo con el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868 760 :<br />

• Los que no contribuyan directam<strong>en</strong>te con cantidad alguna al erario, ni<br />

sean incluidos <strong>en</strong> los repartos para cubrir los gastos <strong>provincia</strong>les y<br />

municipales.<br />

• Los que vivan <strong>de</strong> un jornal o sa<strong>la</strong>rio ev<strong>en</strong>tual.<br />

• Los que disfrut<strong>en</strong> un sueldo m<strong>en</strong>or que el jornal <strong>de</strong> un bracero<br />

• Los que <strong>en</strong> concepto <strong>de</strong> pari<strong>en</strong>tes, form<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> un<br />

vecino pobre y vivan <strong>en</strong> su compañía.<br />

• Los expósitos que se <strong>la</strong>ct<strong>en</strong> por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

• Los acogidos <strong>en</strong> los hospicios o <strong>en</strong> casas <strong>de</strong> misericordia y <strong>de</strong><br />

expósitos que carezcan <strong>de</strong> facultativos.<br />

• Los <strong>de</strong>svalidos que acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te o <strong>de</strong> manera transitoria se<br />

hal<strong>la</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pueblo.<br />

Este reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to fue el que contó con unos criterios más amplios a <strong>la</strong><br />

hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> pobreza, ya que el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870 con su espíritu<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizador, obvió incluir <strong>de</strong>finición alguna, lo que equivalía a <strong>de</strong>jar al<br />

criterio <strong>de</strong> cada ayuntami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

familias que se consi<strong>de</strong>rase oportuno. Y el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1891 retomó <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l <strong>de</strong> 1868 pero con criterios más restrictivos al puntualizar <strong>la</strong><br />

exclusión <strong>de</strong> toda persona que disfrutase <strong>de</strong> jubi<strong>la</strong>ción, cesantía o p<strong>en</strong>sión, y no<br />

hacer alusión alguna a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>svalidas que acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te o <strong>de</strong><br />

manera transitoria se hal<strong>la</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> el pueblo.<br />

760 Artículo 4º <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres, y organización <strong>de</strong> los partidos<br />

médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> marzo 1868 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Gobernación.<br />

470


5.5.4. El caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> hospitalidad domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

Los esfuerzos asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia fueron<br />

durante <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l siglo casuales y limitados. Mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana<br />

crecía, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l siglo com<strong>en</strong>zaban a variar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia política <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el<br />

proceso <strong>de</strong> proletarización <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma se ac<strong>en</strong>tuaba y el asociacionismo obrero se<br />

int<strong>en</strong>sificaba, mi<strong>en</strong>tras que el sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial público mostraba una<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia al<br />

<strong>de</strong>mandas sociales.<br />

anquilosami<strong>en</strong>to y una falta <strong>de</strong> reacción fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s creci<strong>en</strong>tes<br />

El primer testimonio significativo <strong>en</strong> el siglo XIX, sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

abordar <strong>de</strong> manera seria <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria municipal <strong>en</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, data <strong>de</strong> 1848. Hasta <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria oficial había<br />

sido suplida por <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas parroquiales o <strong>de</strong> diversas asociaciones -<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los gremios <strong>de</strong> torneros, carpinteros..., o <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s cooperativas como El<br />

Taller- que suministraban recursos y asist<strong>en</strong>cia médico-farmacéutica. Ahora bi<strong>en</strong>, el<br />

esfuerzo asist<strong>en</strong>cial era variable <strong>de</strong> unas a otras y no obe<strong>de</strong>cía a ningún sistema<br />

g<strong>en</strong>eral que asegurase unos recursos estables según necesida<strong>de</strong>s concretas, y <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas arbitradas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s parroquias, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> los legados <strong>de</strong><br />

parroquianos ricos y piadosos, y <strong>de</strong> limosnas <strong>de</strong> los pudi<strong>en</strong>tes 761 .<br />

En 1848 se produjo una propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> directiva <strong>de</strong>l hospital g<strong>en</strong>eral para<br />

cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medicina, cirugía y farmacia <strong>de</strong> los pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Deberían nombrarse dos facultativos por cuartel y crear una junta <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

domiciliaria municipal que contase con el apoyo <strong>de</strong> los párrocos y Padres <strong>de</strong> Pobres.<br />

Pero <strong>la</strong> comisión nombrada por el ayuntami<strong>en</strong>to para dictaminar el proyecto dio un<br />

veredicto negativo 762 .<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> éste, hubo también otros int<strong>en</strong>tos frustrados <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> 1864 y 1865, hasta<br />

761 Precisam<strong>en</strong>te Cantó (1881) realiza una fuerte crítica al ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, por haber hecho<br />

caso omiso a los distintos reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, y se<br />

<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l escaso presupuesto municipal <strong>de</strong>stinado a cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

sanidad.<br />

471


que finalm<strong>en</strong>te se produjo su imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> 1885, como una consecu<strong>en</strong>cia<br />

inmediata <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera que asoló <strong>la</strong> ciudad 763 . Se dotó a cada distrito <strong>de</strong><br />

un médico para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre, que más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación obligó a una ampliación a tres médicos por distrito. Al<br />

remitir <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, <strong>en</strong> 1886, el servicio médico municipal, que había nacido para<br />

hacer fr<strong>en</strong>te a una circunstancia extraordinaria, <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> consolidación.<br />

En 1894 el servicio médico municipal contaba con una dotación <strong>de</strong> 15<br />

facultativos, 8 <strong>en</strong> los distritos sanitarios <strong>de</strong>l casco urbano, y 7 <strong>en</strong> <strong>la</strong>s afueras.<br />

A<strong>de</strong>más, el cuerpo municipal <strong>de</strong> sanidad constaba <strong>de</strong> 5 facultativos jefes, los médicos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, <strong>en</strong> número <strong>de</strong> 2, 7 médicos supernumerarios interinos y 1<br />

jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong>. Así mismo el ayuntami<strong>en</strong>to había establecido un acuerdo<br />

con 14 farmacias <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad para <strong>la</strong> expedición gratuita <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos a los<br />

pobres.<br />

El primer padrón <strong>de</strong> pobres se confeccionó <strong>en</strong> 1888 y se estableció por<br />

distritos y barrios, y aunque <strong>la</strong> normativa exigía <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> estos padrones<br />

con carácter anual, el segundo padrón <strong>de</strong> pobreza <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia no se<br />

realizó hasta 1891, ambos se ajustaban a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> pobreza establecida <strong>en</strong><br />

los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 1868 y 1991, aunque todo parece apuntar a que unos ingresos por<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 2 pesetas diarias, era un indicador t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> los<br />

padrones <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l nuevo siglo, <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia funcionaba regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, a juzgar por <strong>la</strong>s estadísticas publicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

memorias <strong>de</strong> este servicio, y que eran divulgadas inicialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista La<br />

Medicina Val<strong>en</strong>ciana, y más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> el Boletín Sanitario Municipal 764 . Así vemos<br />

762 Díez Rodríguez (1993: 71:72).<br />

763 Aunque fue criticado el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Municipal <strong>de</strong> Sanidad (1885) no<br />

se anticiparan a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, como hubiese sido <strong>de</strong>seable, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> especiales para combatir <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia, no se pusieron <strong>en</strong> marcha<br />

hasta que ésta ya era un hecho consumado y <strong>en</strong> el mismo año 1885 el servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

domiciliaria “no contaba con más personal facultativo que el reducidísimo <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e”.<br />

764 La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, <strong>de</strong>dicó <strong>en</strong> 1902 y 1903, una sección titu<strong>la</strong>da “Estadística Demográfico-<br />

Sanitaria” y a partir <strong>de</strong> 1904 otra titu<strong>la</strong>da “Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

servicios prestados”, a exponer <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada por el servicio sanitario municipal, tanto <strong>en</strong> lo<br />

refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> recogida y análisis <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong> mortalidad específica según causa y edad y <strong>en</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes distritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, como <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor asist<strong>en</strong>cial realizada a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria y <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones para mejorar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y<br />

472


como, por ejemplo <strong>en</strong> 1901 a través <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria se<br />

asistieron 13.022 <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> manera global <strong>en</strong> todos los distritos, a los que se les<br />

realizaron 104.353 visitas. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s tres casas <strong>de</strong> socorro exist<strong>en</strong>tes: Serranos, La<br />

Glorieta y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Puerto contribuyeron a esta <strong>la</strong>bor asist<strong>en</strong>cial mediante un importante<br />

volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> consultas por acci<strong>de</strong>ntes realizadas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a jornaleros 765 .<br />

5.5.5. La asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> 1928: una<br />

organización consolidada<br />

Con el inicio <strong>de</strong>l siglo XX tomaron impulso una serie <strong>de</strong> iniciativas<br />

<strong>en</strong>caminadas a pot<strong>en</strong>ciar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal, que aunque no<br />

pasaron <strong>de</strong> ser meras int<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos primeras décadas <strong>de</strong>l siglo, consiguieron<br />

alcanzar sus mayores logros con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>.<br />

La imperiosa necesidad <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnizar <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong>, que com<strong>en</strong>zó a<br />

percibirse ya <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong>l siglo XIX, dio pie a <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> 1904, cuya principal aportación fue <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los inspectores <strong>provincia</strong>les y municipales <strong>de</strong> sanidad, a qui<strong>en</strong>es les<br />

atribuía funciones <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> tales como <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana, <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> alim<strong>en</strong>taria y el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

vacunaciones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> asignarles un importante papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estadísticas <strong>sanitaria</strong>s. En <strong>de</strong>finitiva, se trataba <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong>s funciones puram<strong>en</strong>te<br />

asist<strong>en</strong>ciales b<strong>en</strong>éficas, que v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sempeñando los médicos titu<strong>la</strong>res, a otras que<br />

compr<strong>en</strong>dían <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong>s medidas colectivas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> aplicación real <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad parece<br />

que resultó <strong>de</strong>cepcionante al m<strong>en</strong>os a corto p<strong>la</strong>zo, pues a <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> los puestos<br />

salubridad realizadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios químico y bacteriológico y por <strong>la</strong> Brigada Sanitaria. A<br />

partir <strong>de</strong> 1904 y hasta 1913, todas estas activida<strong>de</strong>s aparecieron publicadas <strong>en</strong> el Boletín Sanitario<br />

Municipal.<br />

765 Véase <strong>la</strong> memoria pres<strong>en</strong>tada por Carsi, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médicofarmacéutica<br />

que proporciona el ayuntami<strong>en</strong>to a los pobres, no resulta sufici<strong>en</strong>te si mi<strong>en</strong>tras el pobre<br />

está <strong>en</strong>fermo y <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> trabajar, <strong>de</strong>ja también <strong>de</strong> percibir el sa<strong>la</strong>rio que le permita alim<strong>en</strong>tarse<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te para recuperar <strong>la</strong> salud. Y hasta que mejore <strong>la</strong> organización social, propone arbitrar<br />

algún tipo <strong>de</strong> medida, asociando <strong>la</strong> caridad particu<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> oficial <strong>de</strong>l ayuntami<strong>en</strong>to, creando juntas<br />

b<strong>en</strong>éficas <strong>de</strong> distrito para facilitar a los pobres los recursos económicos que <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> percibir cuando<br />

se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermos. Carsi (1902).<br />

473


para cubrir <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> inspectores por oposición, se sumó <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivación<br />

económica a los médicos que <strong>de</strong>sempeñaban estos puestos, ya que <strong>la</strong> remuneración<br />

percibida por el cargo era poco m<strong>en</strong>os que simbólica 766 . En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

inspecciones municipales <strong>de</strong> sanidad, tuvo que llegar el año 1925 para que, con <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal, se <strong>en</strong>contras<strong>en</strong> ya unas<br />

condiciones más propicias para su <strong>de</strong>sarrollo y puesta <strong>en</strong> práctica. En él se<br />

contemp<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> adquisición automática <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />

sanidad, por los facultativos que <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contras<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñando el<br />

puesto <strong>de</strong> médico titu<strong>la</strong>r, aunque <strong>la</strong>s sucesivas vacantes sólo podrían proveerse<br />

mediante oposición. Por otra parte, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales<br />

<strong>de</strong> sanidad por el Estatuto Municipal no supuso <strong>la</strong> inmediata asunción por parte <strong>de</strong>l<br />

estado <strong>de</strong> los presupuestos necesarios, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do hacerse cargo <strong>en</strong>tre tanto los propios<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> función inspectora:<br />

“[...] Se constituye el cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad, al<br />

cual pert<strong>en</strong>ecerán todos los titu<strong>la</strong>res ingresados <strong>en</strong> el mismo hasta <strong>la</strong><br />

fecha, y todos los que <strong>en</strong> lo sucesivo ingres<strong>en</strong> <strong>en</strong> él por oposición.<br />

Los ayuntami<strong>en</strong>tos proveerán <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res por concurso <strong>en</strong>tre<br />

facultativos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al cuerpo <strong>de</strong> inspectores municipales <strong>de</strong><br />

Sanidad. Interín el Estado no lleve al presupuesto nacional créditos<br />

sufici<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> retribución <strong>de</strong> los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad,<br />

los ayuntami<strong>en</strong>tos consignarán <strong>en</strong> los suyos <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s necesarias<br />

para dotar dicha Inspecciones, que serán in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />

figur<strong>en</strong> para pago <strong>de</strong> <strong>la</strong>s titu<strong>la</strong>res y sin merma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s, y su<br />

evaluación no podrá ser inferior al 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>r [...]” 767 .<br />

Como vemos, una vez más una propuesta legis<strong>la</strong>tiva que repres<strong>en</strong>taba<br />

importantes aportaciones para <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad rural, no reportó más que<br />

frustraciones <strong>en</strong>tre los propios profesionales, ya que <strong>la</strong> excesiva di<strong>la</strong>tación <strong>en</strong> el<br />

766 Como seña<strong>la</strong> Rodríguez Ocaña (1994a), los inspectores <strong>provincia</strong>les no tuvieron el apoyo<br />

necesario, ni <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> remuneración por su cargo ni tan siquiera <strong>en</strong> lo que respecta al<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su autoridad. Y todavía se pone más <strong>en</strong> duda que los inspectores municipales <strong>de</strong><br />

sanidad <strong>de</strong>sempeñas<strong>en</strong> algún papel significativo antes <strong>de</strong> los años treinta.<br />

767 Artículos 43 y 44 <strong>de</strong>l Estatuto Municipal, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1925.<br />

474


tiempo <strong>de</strong> su situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l nivel municipal, fue uno <strong>de</strong> los aspectos<br />

que mayor <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to provocó <strong>en</strong>tre los médicos titu<strong>la</strong>res, cuya aspiración a<br />

convertirse <strong>en</strong> funcionarios <strong>de</strong>l estado no fue un hecho real hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

etapa republicana 768 .<br />

Este preámbulo nos permitirá compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor <strong>la</strong> situación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> que<br />

nos hal<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> 1928, que respon<strong>de</strong> a una organización b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s familias pobres perfectam<strong>en</strong>te or<strong>de</strong>nada, a cargo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res<br />

que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>bían <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong> inspección municipal <strong>de</strong> sanidad, percibi<strong>en</strong>do una<br />

remuneración por su actividad asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong>l partido<br />

médico <strong>en</strong> el que prestara servicio, y una remuneración adicional por su actividad<br />

inspectora que v<strong>en</strong>ía a suponer un 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong> que cobraba como titu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> ambos<br />

casos a cargo <strong>de</strong>l presupuesto municipal.<br />

En 1928 se realizó una nueva regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>de</strong> los<br />

pueblos 769 , por <strong>la</strong> cual se mant<strong>en</strong>ía el criterio <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los partidos médicos<br />

<strong>en</strong> cinco categorías, que <strong>de</strong> acuerdo con el número <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, se<br />

resumían como sigue:<br />

• Partidos <strong>de</strong> primera categoría: los pueblos <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 10.000<br />

habitantes. Sueldo anual <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r 3.000 pts más 300 por Inspector<br />

municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />

• Partidos <strong>de</strong> segunda categoría: pueblos o agrupaciones <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong>tre<br />

2.000-10.000 habitantes, los <strong>de</strong> 10.000-20.000 que no sean cabeza <strong>de</strong><br />

partido judicial, y los que aún siéndolo t<strong>en</strong>gan <strong>de</strong> 2 a 4 p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong><br />

médicos titu<strong>la</strong>res.. Sueldo anual <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r 2.500 pts más 250 como<br />

Inspector municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />

• Partidos <strong>de</strong> tercera categoría: pob<strong>la</strong>ciones o agrupaciones <strong>en</strong>tre 1.000-<br />

2.000 habitantes y que no cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con más <strong>de</strong> 200 familias pobres,<br />

768 En septiembre <strong>de</strong> 1932 se aprobó una ley sobre titu<strong>la</strong>res, estableci<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s vacantes <strong>de</strong> médicos<br />

titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>berían ser provistas por personal <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Inspectores Municipales <strong>de</strong> Sanidad y<br />

<strong>de</strong>signando a los Inspectores Provinciales como <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> seleccionar al que hubiera <strong>de</strong> ser<br />

nombrado, <strong>de</strong> acuerdo con los resultados <strong>de</strong>l concurso. Mas tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Coordinación<br />

Sanitaria, aprobada <strong>en</strong> el verano <strong>de</strong> 1934, vino a satisfacer <strong>la</strong> vieja aspiración <strong>de</strong> los facultativos<br />

titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ser funcionarios a cargo <strong>de</strong>l Estado, lo cual les garantizaba <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el cobro y <strong>la</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> sus funciones al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sanidad nacional.<br />

769 Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1928.<br />

475


los pueblos que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 2.000-10.000 almas y no sean cabeza <strong>de</strong><br />

partido judicial, o los que siéndolo no t<strong>en</strong>gan más que una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong><br />

médico titu<strong>la</strong>r. Sueldo anual <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r 2.000 pts más 200 como<br />

Inspector municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />

• Partidos <strong>de</strong> cuarta categoría: agrupaciones que no t<strong>en</strong>gan más <strong>de</strong><br />

1.000 habitantes y 100 familias pobres, o los pueblos <strong>en</strong>tre 1.000-<br />

2.000 habitantes. Sueldo anual <strong>de</strong>l titu<strong>la</strong>r 1.500 pts más 150 como<br />

Inspector municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />

• Partidos <strong>de</strong> quinta categoría: pob<strong>la</strong>ciones o agrupaciones <strong>de</strong> pueblos<br />

que, no t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do más <strong>de</strong> 1.000 habitantes ni 100 familias pobres,<br />

estén <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vadas <strong>en</strong> un perímetro <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 4 km. Sueldo anual <strong>de</strong>l<br />

titu<strong>la</strong>r 1.250 pts más 125 como Inspector municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />

En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> información emanada <strong>de</strong> su<br />

inspección <strong>provincia</strong>l 770 , <strong>en</strong> 1928 se llevó a cabo una reorganización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> L hemos resumido <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los partidos<br />

médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta uno <strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong>terminantes para<br />

su c<strong>la</strong>sificación, como era el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y el número <strong>de</strong> familias pobres<br />

subsidiarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, al que nosotros hemos aportado el porc<strong>en</strong>taje que<br />

suponían <strong>la</strong>s familias pobres <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cada partido, con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r comparar <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>marcaciones territoriales.<br />

770 Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> adaptar <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> los partidos médicos a lo establecido por <strong>la</strong><br />

legis<strong>la</strong>ción, se estableció una rec<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías y sueldos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>res.<br />

Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad (1928).<br />

476


Tab<strong>la</strong> L<br />

B<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes partidos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1928<br />

Número Número<br />

Familias pobres<br />

Partido<br />

habitantes municipios Número Porc<strong>en</strong>taje<br />

Albaida 28.218 13 601 2<br />

Alberique 24.279 9 893 4<br />

Alzira 67.726 13 3.443 5<br />

Ayora 18.200 7 310 2<br />

Carlet 32.278 11 1.477 5<br />

Chelva 29.485 12 680 2<br />

Chiva 26.528 8 816 3<br />

Enguera 25.485 10 898 4<br />

Gandía 56.990 19 1.620 3<br />

Liria 26.650 10 2.040 8<br />

Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te 25.959 6 926 4<br />

Requ<strong>en</strong>a 41.771 10 955 2<br />

Sagunto 41.679 23 1.195 3<br />

Sueca 51.026 6 2.313 5<br />

Torr<strong>en</strong>te 64.008 15 3.067 5<br />

Val<strong>en</strong>cia 66.950 31 1.182 2<br />

Vil<strong>la</strong>r 17.145 10 392 2<br />

Xàtiva 55.901 11 1.582 3<br />

Total 700.278 224 24.390 3,5<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.P.D.V.<br />

Merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que ocurría <strong>en</strong> 1877, <strong>en</strong> estos<br />

mom<strong>en</strong>tos ya se observaba una normalización <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pobreza, reflejado <strong>en</strong> una cierta homog<strong>en</strong>eidad territorial <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> familias<br />

pobres, que globalm<strong>en</strong>te suponían un 3,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. Sin<br />

embargo, cuando valoramos <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te los difer<strong>en</strong>tes partidos, no<br />

observamos una dispersión importante, situándose el rango <strong>en</strong>tre el 2% <strong>de</strong> Albaida,<br />

Ayora, Chelva, Requ<strong>en</strong>a, Val<strong>en</strong>cia y Vil<strong>la</strong>r, y el 8% <strong>de</strong> Liria. En el caso <strong>de</strong>l partido<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> información valorada excluye los datos<br />

477


efer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> capital. La razón <strong>de</strong> médicos por habitante también ofrece poca<br />

variabilidad, ya que se sitúa <strong>en</strong>tre 1/1.500 a 1/2.000 habitantes 771 .<br />

La ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia también seguía contando con un servicio municipal <strong>de</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia, como lo <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong>s estadísticas que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Estadística Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1915-1922). A modo <strong>de</strong> ejemplo hemos tomado<br />

el Boletín <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1918, don<strong>de</strong> se publica un apartado re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia domiciliaria, <strong>en</strong> el que constaban 1.234 familias pobres at<strong>en</strong>didas, que<br />

sobre el total <strong>de</strong> los 245.871 habitantes con que contaba <strong>la</strong> ciudad, repres<strong>en</strong>taban el<br />

0,5% <strong>de</strong> pobres, distribuidos <strong>en</strong> los 29 distritos médicos <strong>en</strong> que estaba sectorizada <strong>la</strong><br />

ciudad. Durante dicho mes fueron asistidos por medio <strong>de</strong> este servicio 1.500<br />

<strong>en</strong>fermos y se <strong>de</strong>spacharon 2.707 recetas. A<strong>de</strong>más el servicio municipal contaba con<br />

4 casas <strong>de</strong> socorro que prestaban servicio <strong>de</strong> medicina g<strong>en</strong>eral tanto a domicilio<br />

como <strong>en</strong> consulta, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su tradicional papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a los acci<strong>de</strong>ntes.<br />

5.5.6. La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1854<br />

La necesidad <strong>de</strong> ejercer una regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones<br />

<strong>sanitaria</strong>s, fue un aspecto ya p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> el Reino <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l<br />

Protomedicato, y más tar<strong>de</strong> perpetuado por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas superiores <strong>de</strong><br />

medicina, cirugía y farmacia <strong>en</strong> el reinado <strong>de</strong> Fernando VII. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

organización se basaba <strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to promulgado <strong>en</strong> 1828, que otorgaba a <strong>la</strong> Real<br />

Junta Superior Gubernativa <strong>de</strong> los Reales Colegios <strong>de</strong> Medicina y Cirugía, tanto el<br />

gobierno <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y <strong>la</strong> cirugía, como el control <strong>de</strong>l<br />

ejercicio profesional <strong>de</strong> médicos y cirujanos, y que se completaba a<strong>de</strong>más con <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Aca<strong>de</strong>mias <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión y <strong>la</strong>s sub<strong>de</strong>legaciones. Pero <strong>la</strong> Real Junta<br />

quedó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te suprimida <strong>en</strong> 1839, y <strong>la</strong> salvaguarda <strong>de</strong>l ejercicio profesional<br />

771 Precisam<strong>en</strong>te una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones a <strong>la</strong>s que se llegó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia europea <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural,<br />

fue <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> poner a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural todos los medios <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medicina mo<strong>de</strong>rna bajo el triple objetivo <strong>de</strong> preservar <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong>sviar y tratar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

sus primeras manifestaciones. Y para ello, los expertos establecieron una asignación máxima <strong>de</strong> 2.000<br />

personas por médico. Confer<strong>en</strong>cia Europea Higi<strong>en</strong>e Rural (1931).<br />

478


<strong>de</strong> médicos y cirujanos pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Junta Suprema <strong>de</strong><br />

Sanidad.<br />

La situación ante <strong>la</strong> que nos vamos a <strong>en</strong>contrar a mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con el tipo <strong>de</strong> formación recibida por lo profesionales sanitarios, era<br />

francam<strong>en</strong>te variable. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, tanto <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> diversas<br />

instituciones autorizadas para impartir <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina: universidad,<br />

colegios <strong>de</strong> cirugía que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1827 pasaron a <strong>de</strong>nominarse <strong>de</strong> medicina y cirugía, o<br />

faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 1ª y 2ª c<strong>la</strong>se, como los difer<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudios a los que se vio<br />

sometida. Por ello no era difícil <strong>en</strong>contrar un <strong>en</strong>orme abanico <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los<br />

profesionales que ejercían <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s 772 .<br />

La diversidad y profusión <strong>de</strong> títulos profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX 773 hubo <strong>de</strong> redundar necesariam<strong>en</strong>te, por su inconsist<strong>en</strong>cia temporal y por<br />

<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación y sistematización efectivas, <strong>en</strong> una incapacidad técnica <strong>de</strong> los<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y, consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una ma<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico<strong>en</strong>fermo.<br />

El perfil <strong>de</strong> los facultativos que ejercían su profesión <strong>en</strong> los municipios<br />

val<strong>en</strong>cianos, no escapa a <strong>la</strong> variabilidad apuntada, y prueba <strong>de</strong> ello es el <strong>en</strong>orme<br />

abanico <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones que ost<strong>en</strong>taban, lo que necesariam<strong>en</strong>te refleja difer<strong>en</strong>cias<br />

importantes <strong>en</strong> su nivel <strong>de</strong> formación. Esta diversidad <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones a nuestro<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>bió acarrear una doble consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> que <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que<br />

<strong>de</strong>terminadas titu<strong>la</strong>ciones tuvieran un mayor reconocimi<strong>en</strong>to social que otras, que<br />

a<strong>de</strong>más llevaría implícita una mayor cotización económica <strong>de</strong> los profesionales que<br />

<strong>la</strong>s ost<strong>en</strong>tas<strong>en</strong>. En segundo lugar, que los municipios con más recursos podrían<br />

contratar a los facultativos más cualificados. La información <strong>en</strong>viada al gobernador<br />

civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia por los sub<strong>de</strong>legados 774 , <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor<br />

<strong>de</strong> inspección <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, nos ha permitido e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> LI, <strong>en</strong><br />

772 Véase el trabajo <strong>de</strong> Barona (1992a) <strong>en</strong> el que se pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong>s continuas reformas<br />

universitarias que sufrió <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo XIX, con una repercusión<br />

c<strong>la</strong>ra sobre el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesión, reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones tan diversas como<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong> médico puro, lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina, médico-cirujano, o facultativo habilitado.<br />

773 La regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> medicina que tuvo lugar <strong>en</strong> 1874, finalm<strong>en</strong>te contempló los títulos<br />

únicos <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado y doctor <strong>en</strong> medicina y cirugía, al que <strong>en</strong> 1901 se agregó el <strong>de</strong> practicante.<br />

Albarracín Teulón, A. (1985-1986).<br />

774 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> medicina, cirugía y farmacia, así como <strong>de</strong> sangradores y matronas que<br />

ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. A.D.P.V., D.2.2., caja 50, 1854.<br />

479


<strong>la</strong> que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n los títulos <strong>de</strong> los profesionales sanitarios que ejercían <strong>en</strong> los<br />

pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, así como <strong>la</strong> institución emisora <strong>de</strong> dichos<br />

títulos.<br />

Tab<strong>la</strong> LI<br />

Títulos ost<strong>en</strong>tados por los profesionales que ejercían <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1854<br />

Título<br />

Institución que lo emite<br />

Cirujano<br />

Real Junta Superior Gubernativa <strong>de</strong> Cirugía<br />

Cirujano <strong>de</strong> 2ª c<strong>la</strong>se<br />

Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />

Real Junta Superior Gubernativa <strong>de</strong> Cirugía<br />

Cirujano <strong>de</strong> 3ª c<strong>la</strong>se<br />

Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gobernación<br />

Cirujano-Sangrador<br />

Colegio <strong>de</strong> Medicina y Cirugía <strong>de</strong> Madrid<br />

Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Cirugía<br />

Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to<br />

Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />

Sangrador<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia<br />

Real Junta Superior Gubernativa <strong>de</strong> Cirugía<br />

Partera<br />

Reales Colegios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Cirugía<br />

Matrona<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gobernación<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia<br />

Ministrante<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia<br />

Practicante<br />

Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to<br />

Médico puro<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estudios<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estudios<br />

Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Medicina<br />

Junta Sup. Gubernativa <strong>de</strong> Medicina y Cirugía<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gobernación<br />

Colegio <strong>de</strong> Medicina y Cirugía <strong>de</strong> Madrid<br />

Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Medicina y Cirugía Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />

Profesor <strong>de</strong> Medicina<br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estudios<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación<br />

Albeitar<br />

Ministerio <strong>de</strong> Instrucción y Obras Públicas<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gobernación<br />

Veterinario<br />

Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to<br />

Farmacéutico<br />

Junta Gubernativa <strong>de</strong> Farmacia <strong>de</strong> Madrid<br />

Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Farmacia<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia<br />

Junta Gubernativa <strong>de</strong> Farmacia <strong>de</strong> Madrid<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

No es nuestra pret<strong>en</strong>sión ahondar <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> profesión, sino más bi<strong>en</strong> poner <strong>de</strong> manifiesto un aspecto que sin duda t<strong>en</strong>dría una<br />

importante repercusión <strong>en</strong> los cuidados <strong>de</strong> salud que percibía <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Así, es lógico p<strong>en</strong>sar que,<br />

tanto si el contrato se establecía con el ayuntami<strong>en</strong>to como si se hacía con los<br />

480


vecinos a través <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s, resultaba más r<strong>en</strong>table contratar los servicios <strong>de</strong> un<br />

cirujano <strong>de</strong> segunda que los <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> primera, y por supuesto que los <strong>de</strong> un médico,<br />

sin embargo el grado <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l profesional y su nivel <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

lógicam<strong>en</strong>te variaba.<br />

Para hacernos una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> este hecho, valga como ejemplo <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>orme variabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s retribuciones que percibían los médicos y cirujanos <strong>de</strong>l<br />

partido <strong>de</strong> Moncada, y que <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> LII 775 . En el<strong>la</strong> se pone <strong>de</strong><br />

manifiesto cómo el precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s establecidas con los vecinos, que era <strong>la</strong><br />

fórmu<strong>la</strong> más común por <strong>la</strong> que se optaba para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia, era más alto cuando se<br />

contrataban los servicios <strong>de</strong> un médico respecto a los <strong>de</strong> un cirujano. Otro aspecto a<br />

<strong>de</strong>stacar, fr<strong>en</strong>te a lo que cabría p<strong>en</strong>sar, es <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

remuneración percibida por los facultativos y el número <strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que prestaba sus servicios, lo que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bido tanto a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />

regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s, como a que algunos vecinos -<strong>en</strong>tre los que se<br />

<strong>en</strong>contrarían los más pobres- no se acogies<strong>en</strong> a este tipo <strong>de</strong> contrato con los<br />

facultativos <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción.<br />

También pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> información proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Chiva (tab<strong>la</strong><br />

LIII), don<strong>de</strong> l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> médicos y cirujanos que ejercían<br />

su profesión percibi<strong>en</strong>do parte <strong>de</strong> su remuneración <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> frutos y no <strong>en</strong><br />

metálico 776 , reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> precariedad y <strong>la</strong> miseria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se vivía <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong>l<br />

medio rural val<strong>en</strong>ciano. En el caso <strong>de</strong> los veterinarios, <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> sus<br />

servicios se ejercía <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r, a través <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s con los vecinos que<br />

utilizaban sus servicios.<br />

Los farmacéuticos, <strong>en</strong> número mucho más reducido que el resto <strong>de</strong><br />

profesionales sanitarios, se <strong>de</strong>dicaban al libre ejercicio, y únicam<strong>en</strong>te un pequeño<br />

número <strong>de</strong> ayuntami<strong>en</strong>tos se hacía cargo <strong>de</strong> abonar el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuantía <strong>de</strong> los<br />

medicam<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s personas catalogadas como pobres e incluidas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s listas <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

775 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> médicos, cirujanos, farmacéuticos y veterinarios <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Moncada. A.D.P.V.,<br />

D.2.2., caja 39, 1854.<br />

481


Tab<strong>la</strong> LII<br />

Re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral con los municipios y remuneración percibida por los médicos y<br />

cirujanos <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Moncada <strong>en</strong> 1854<br />

Cirujanos<br />

Médicos<br />

Número Remuneración Número Remuneración<br />

Metáli<br />

Metáli<br />

Pob<strong>la</strong>ción Almas<br />

E. co Fruto E. co Fruto<br />

Ayto.<br />

Ayto.<br />

libre Reales s<br />

libre Reales s<br />

*<br />

*<br />

Moncada 2.301 1 1.500 1 3.730<br />

B<strong>en</strong>ifaraig 603 1 180 1 70 Trigo<br />

Bétera 2.048 1 4.000 1 3.230<br />

B<strong>en</strong>imam 1.383 1 1.800 1 4.300<br />

et<br />

Paterna 2.201 1 150 1 4.400<br />

Museros 1.008 1 290 1 200 Trigo<br />

Alfara 895 1 2.300 1 1.230 Trigo<br />

Manises 1.930 2 300 2 5.000<br />

Albiuxech 1.200 1 200 1 Trigo<br />

Meliana 1.160 1 150 1 1.000<br />

Bonrepós 531 1 800 1 600<br />

Go<strong>de</strong>l<strong>la</strong> 1.200 1 5.840 1 3.200<br />

Cuart 1.610 2 200 1 3.650<br />

Vinalesa 745 1 180 1 1.000<br />

Masarrochos<br />

580 1 190 1 400<br />

Rocafort 435 1 200 1 600<br />

Carpesa 618 1 700 1 400<br />

Borbotó 505 1 180 1 1.300<br />

Alba<strong>la</strong>t 757 1 100 1 840<br />

Foyos 1.104 1 200 1 1.000<br />

Cuart 1.610 2 200 1 3.650<br />

*: Cantidad expresada <strong>en</strong> reales, resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s establecidas con los vecinos.<br />

E. libre: Profesionales que ejercían librem<strong>en</strong>te sin contrato alguno con el municipio.<br />

Ayto: Profesionales contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> los que percibían algún tipo <strong>de</strong><br />

remuneración.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

776 Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> médicos, cirujanos, farmacéuticos y veterinarios <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Chiva. A.D.P.V.,<br />

D.2.2., caja 39, 1854.<br />

482


Tab<strong>la</strong> LIII<br />

Re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral con los municipios y remuneración percibida por los médicos y<br />

cirujanos <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> Chiva <strong>en</strong> 1854<br />

Cirujanos<br />

Médicos<br />

Número Remuneración Número Remuneración<br />

Pob<strong>la</strong>ción Almas<br />

Frutos<br />

Frutos<br />

E. Metálico<br />

E. Metálico<br />

Ayto.<br />

Reales Ayto.<br />

Reales<br />

libre Reales**<br />

libre Reales**<br />

*<br />

*<br />

Alborache 663 1 2.500 1 2.250<br />

Buñol 2.178 2 1.000 6.000 3 1.000 6.000<br />

Cheste 2.980 3 7.000 2 8.940<br />

Chiva 3.026 3 7.000 2 7.700<br />

Dos Aguas 785<br />

Go<strong>de</strong>lleta 971 1 3.500r 1 4.592<br />

Macastre 642 1 600 1 1.825<br />

Sieteaguas 1.414 1 4.030 1 3.600<br />

Turís 2.833 1 1.000 6.000 1 1.000 6.000<br />

Yátova 1.187 1 2.250 1 2.250<br />

*: Cantidad expresada <strong>en</strong> reales, resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s igua<strong>la</strong>s establecidas con los vecinos.<br />

**: Cantidad percibida <strong>en</strong> reales, <strong>de</strong>l presupuesto municipal.<br />

E. libre: Profesionales que ejercían librem<strong>en</strong>te sin contrato alguno con el municipio.<br />

Ayto: Profesionales contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> los que percibían algún tipo <strong>de</strong><br />

remuneración.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1877<br />

En re<strong>la</strong>ción con el tipo <strong>de</strong> facultativos que prestaban sus servicios a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción rural val<strong>en</strong>ciana, si bi<strong>en</strong> se aprecia todavía una falta <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong><br />

su perfil profesional, sí que se observa cómo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>la</strong><br />

asumían fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te los médicos con títulos <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina y<br />

cirugía o <strong>de</strong> médicos cirujanos, auxiliados por cirujanos <strong>de</strong> 3ª o cirujanos puros. La<br />

unión profesional <strong>en</strong>tre médicos y cirujanos parecía estar consolidada, tras haber<br />

sufrido numerosas reformas <strong>en</strong> su <strong>en</strong>señanza a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo 777 .<br />

777 Albarracín Teulón (1985-1986).<br />

483


La situación val<strong>en</strong>ciana era un bu<strong>en</strong> reflejo <strong>de</strong> lo que se estipu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación antes com<strong>en</strong>tada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se daba prefer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

los puestos <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res a los doctores o lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina y cirugía, o<br />

también se establecía <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> dividir el servicio contratando un doctor o<br />

lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina, o sea un “médico puro”, y un cirujano <strong>de</strong> primera ó segunda<br />

c<strong>la</strong>se, distribuy<strong>en</strong>do su asignación <strong>en</strong> seis décimas partes para el primero y cuatro<br />

para el segundo. Las compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l cirujano se c<strong>en</strong>trarían <strong>en</strong> <strong>la</strong> “asist<strong>en</strong>cia a<br />

males puram<strong>en</strong>te externos y partos naturales, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pequeñas operaciones<br />

compr<strong>en</strong>didas bajo el nombre <strong>de</strong> cirugía m<strong>en</strong>or” 778 . Don<strong>de</strong> no hubiere cirujano, estas<br />

funciones que acabamos <strong>de</strong> <strong>en</strong>umerar serían <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dadas a un ministrante ó<br />

practicante, a qui<strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ría a<strong>de</strong>más el arte <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntista y callista. Por último y<br />

para los partidos <strong>de</strong> tercera y cuarta c<strong>la</strong>se, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> no existir aspirantes con <strong>la</strong>s<br />

titu<strong>la</strong>ciones com<strong>en</strong>tadas, podrían admitirse facultativos <strong>de</strong> segunda, y a falta también<br />

<strong>de</strong> éstos, los <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma c<strong>la</strong>se habilitados.<br />

Tab<strong>la</strong> LIV<br />

Titu<strong>la</strong>ción ost<strong>en</strong>tada por los facultativos titu<strong>la</strong>res contratados <strong>en</strong> los<br />

municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1877<br />

Título<br />

Número<br />

Cirujano 9<br />

Cirujano <strong>de</strong> 2ª c<strong>la</strong>se 1<br />

Cirujano <strong>de</strong> 3ª c<strong>la</strong>se 12<br />

Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Cirugía 1<br />

Médico 11<br />

Médico <strong>de</strong> 2ª c<strong>la</strong>se 4<br />

Médico cirujano 93<br />

Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> medicina y Cirugía 148<br />

Profesor <strong>de</strong> Medicina 1<br />

Practicante 2<br />

Veterinario 1<br />

Farmacéutico 1<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a parir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

778 Artículos 16 y 17 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pobres y organización <strong>de</strong> los partidos<br />

médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1868.<br />

484


La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre cada ayuntami<strong>en</strong>to y los facultativos que prestaban sus<br />

servicios <strong>en</strong> cada pob<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>bía establecerse mediante un contrato cuya duración<br />

no era <strong>en</strong> todos los casos <strong>la</strong> misma. Así vemos cómo <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los facultativos<br />

adquirían compromiso con sus respectivos municipios por un tiempo ilimitado, lo<br />

cual por otra parte <strong>de</strong>jaba <strong>la</strong> libertad a ambas partes <strong>de</strong> rescindirlo <strong>en</strong> cualquier<br />

mom<strong>en</strong>to, por interés <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. También <strong>de</strong>stacaban <strong>en</strong> proporción, los<br />

facultativos que habían firmado contrato por un período <strong>de</strong> 4 años, p<strong>la</strong>zo marcado<br />

por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción para establecer estos contratos, disposición que por otra parte no<br />

siempre se cumplía. Prueba <strong>de</strong> ello es <strong>la</strong> situación global <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

que resumimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>:<br />

Tab<strong>la</strong> LV<br />

Duración <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> los facultativos titu<strong>la</strong>res contratados <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los pobres <strong>en</strong> 1877<br />

Duración <strong>de</strong>l contrato<br />

Número <strong>de</strong> facultativos<br />

Ilimitado 51<br />

1 año 28<br />

2 años 25<br />

3 años 13<br />

4 años 47<br />

5 años 2<br />

6 años 2<br />

8 años 2<br />

Interino 15<br />

Sin contrato 3<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a parir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

La retribución percibida por los profesionales sanitarios ha sido otro <strong>de</strong> los<br />

aspectos que hemos valorado y que pone <strong>de</strong> manifiesto una aus<strong>en</strong>cia absoluta <strong>de</strong><br />

homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong>tre los sueldos que percibían los facultativos, a igual categoría <strong>de</strong><br />

partido o tamaño <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> que prestas<strong>en</strong> servicios. Seguram<strong>en</strong>te, ello no era<br />

más que el fiel reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este concepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción ya<br />

que, si bi<strong>en</strong> el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1868 había establecido <strong>la</strong> asignación que <strong>de</strong>bían <strong>de</strong><br />

percibir los titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> partido y <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> familias pobres<br />

485


que at<strong>en</strong>dies<strong>en</strong>, el reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1870 <strong>de</strong>jó libertad a los ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> este<br />

s<strong>en</strong>tido. Éste, por otra parte, fue uno <strong>de</strong> los aspectos más criticados <strong>de</strong>l reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

por parte <strong>de</strong>l colectivo médico y <strong>de</strong>l que se hizo eco <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica, al consi<strong>de</strong>rar<br />

que podrían producirse arbitrarieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> los titu<strong>la</strong>res al aplicar<br />

criterios difer<strong>en</strong>tes a los <strong>de</strong> carácter profesional para su contratación 779 .<br />

A modo <strong>de</strong> ejemplo, hemos seleccionado <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />

domiciliaria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>ciones que integraban el partido <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar diversas situaciones que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s con abundante pob<strong>la</strong>ción, como era <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, cuyo<br />

ayuntami<strong>en</strong>to todavía no se había hecho cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia domiciliaria, o <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

otras con m<strong>en</strong>or volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción -Alfara <strong>de</strong>l Patriarca, Vinalesa, Borbotó...-<br />

que se sumaban a esta car<strong>en</strong>cia, hasta otras que parecían t<strong>en</strong>er ya consolidada <strong>la</strong><br />

contratación <strong>de</strong> los facultativos titu<strong>la</strong>res (tab<strong>la</strong> LVI).<br />

En cuanto a <strong>la</strong>s retribuciones percibidas por los facultativos, parece que<br />

estaban <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción tanto con <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción o categoría <strong>de</strong>l profesional como con el<br />

número <strong>de</strong> familias pobres que <strong>de</strong>bían at<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Como norma g<strong>en</strong>eral, estaban mejor<br />

pagados los lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina y cirugía, seguidos <strong>de</strong> los que t<strong>en</strong>ían el título <strong>de</strong><br />

médico cirujano y, <strong>en</strong> tercer lugar, los médicos puros-. No obstante, el grado <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> cada ayuntami<strong>en</strong>to, así como <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el servicio<br />

<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> con carácter público, parecían constituir los<br />

principales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor o m<strong>en</strong>or implicación y consecu<strong>en</strong>te<br />

contribución presupuestaria <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />

779 A<strong>la</strong>font (1873).<br />

486


Tab<strong>la</strong> LVI<br />

Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria <strong>en</strong> el partido judicial<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1877<br />

Municipio<br />

Número<br />

vecinos<br />

Val<strong>en</strong>cia 26.926 0<br />

Número Facultativos<br />

f. pobres* N° Titu<strong>la</strong>ción<br />

Asignación<br />

Ruzafa 3.253 375 3 Médico-cirujano 1.750<br />

P. Nuevo <strong>de</strong>l Mar 2.143 0 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 750<br />

Vi<strong>la</strong>nova <strong>de</strong>l Grao 1.001 300 2 Médico-cirujano 1.500<br />

Alboraya 926 350<br />

1<br />

1<br />

Médico-puro<br />

Cirujano 3ª<br />

240<br />

240<br />

Moncada 767 200 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 1.500<br />

Paterna 622 350 2 Médico-cirujano 750/1.000<br />

Burjasot 509 150 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 750<br />

Paiporta 446 300<br />

2<br />

1<br />

Médico-cirujano<br />

Cirujano<br />

750/500<br />

250<br />

Campanar 435 200 2 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 1.125/750<br />

Go<strong>de</strong>l<strong>la</strong> 429 50 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 250<br />

Meliana 399 30 1 Médico-cirujano 250<br />

B<strong>en</strong>imamet 342 120 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 500<br />

Almacera 341 50<br />

1<br />

1<br />

Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía<br />

Cirujano 3ª<br />

Foyos 289 5 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 120<br />

Mis<strong>la</strong>ta 289 30 Médico-cirujano 750<br />

200<br />

100<br />

Albuixech 282 200 1 Lic<strong>en</strong>ciado med.-cirugía 1.765<br />

Alfara Patriarca 230 0 Médico- Cirujano 150<br />

Vinalesa 217 0<br />

Borbotó 170 0<br />

Carpesa 167 0 Médico-Cirujano 38<br />

Masarrochos 166 0<br />

B<strong>en</strong>ifaraig 148 0<br />

B<strong>en</strong>etuser 133 0<br />

Tabernes B<strong>la</strong>nques 117 20<br />

Rocafort 111 0<br />

Bonrepós 104 40<br />

Orriols 83 0<br />

1<br />

1<br />

Médico-cirujano<br />

Cirujano<br />

Médico-puro<br />

Cirujano<br />

Emperador 42 0 Médico-cirujano 25<br />

* f. pobres: familias pobres.<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

15<br />

15<br />

18<br />

18<br />

487


La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1928<br />

Durante el primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> los títulos<br />

profesionales <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciado y doctor <strong>en</strong> medicina y cirugía resultaba ya una realidad<br />

consolidada. En esta etapa <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural se vio fuertem<strong>en</strong>te<br />

marcada por un int<strong>en</strong>so movimi<strong>en</strong>to corporativo <strong>de</strong> los médicos rurales, con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar afianzar su situación <strong>la</strong>boral. Como han seña<strong>la</strong>do algunos<br />

autores 780 , <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> un amplio sector <strong>de</strong>l colectivo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res a<br />

favor <strong>de</strong> una nacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, se <strong>de</strong>sarrolló como una estrategia <strong>de</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> todo un grupo profesional a <strong>la</strong>s nuevas exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una “sociedad<br />

<strong>en</strong> crisis”.<br />

En <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los pueblos <strong>en</strong> estos<br />

mom<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que t<strong>en</strong>ía una organización consolidada <strong>en</strong> partidos<br />

médicos. En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> LVII pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res<br />

contratados por los ayuntami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> partido al que pert<strong>en</strong>ecían,<br />

y el coste <strong>en</strong> pesetas que repres<strong>en</strong>taban sus servicios <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los partidos<br />

médicos 781 . Como pue<strong>de</strong> observarse, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los facultativos contratados<br />

<strong>de</strong>sempeñaban su <strong>la</strong>bor <strong>en</strong> partidos médicos <strong>de</strong> 3ª y 4ª categoría, lo que implicaba un<br />

sueldo anual <strong>de</strong> 2.200 y 1.650 pesetas anuales respectivam<strong>en</strong>te. No sólo da <strong>la</strong><br />

impresión <strong>de</strong> que estos sueldos eran bajos, sino que a<strong>de</strong>más existía una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia por<br />

parte <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos a catalogar sus partidos <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong> más baja categoría<br />

para pagar lo m<strong>en</strong>os posible a los médicos -sólo hay dos titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> 1ª <strong>en</strong> toda <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>-.<br />

780 Huertas García-Alejo, R. (1993 y 1994b) y Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. (1997).<br />

781 Ibí<strong>de</strong>m.<br />

488


Tab<strong>la</strong> LVII<br />

Categoría <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res que ejercían <strong>en</strong> los partidos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1928<br />

Partido<br />

Titu<strong>la</strong>res<br />

Número Coste<br />

1ª 2ª 3ª 4ª 5ª médicos pesetas<br />

Albaida 8 8 16 23.000<br />

Alberique 3 7 4 14 16.500<br />

Alcira 12 5 4 2 23 24.000<br />

Ayora 2 3 2 1 8 12.750<br />

Carlet 2 8 5 15 20.000<br />

Chelva 3 4 7 14 21.500<br />

Chiva 4 7 3 14 15.500<br />

Enguera 2 6 4 12 18.500<br />

Gandia 5 10 9 1 25 33.750<br />

Xativa 4 5 7 16 19.500<br />

Liria 3 13 2 18 11.000<br />

Ont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te 4 4 4 12 17.500<br />

Requ<strong>en</strong>a 8 1 7 16 36.500<br />

Sagunto 2 1 15 7 25 13.500<br />

Sueca 12 5 17 29.000<br />

Torr<strong>en</strong>te 3 18 3 24 29.250<br />

Val<strong>en</strong>cia 1 13 5 1 20 16.250<br />

Vil<strong>la</strong>r 5 3 3 11 19.000<br />

Total 2 68 123 92 15 300 377.000<br />

Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l A.D.P.V.<br />

Realm<strong>en</strong>te, no parece que <strong>la</strong> importante <strong>la</strong>bor social que realizaba este<br />

colectivo tuviese mucho reconocimi<strong>en</strong>to, y que tampoco tuviese a cambio<br />

comp<strong>en</strong>saciones <strong>en</strong> cuanto al modo y <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que <strong>de</strong>bían vivir tanto él<br />

como su familia, o al m<strong>en</strong>os así era percibido por muchos <strong>de</strong> ellos:<br />

“[...] La forma <strong>en</strong> que España suele estimar los servicios <strong>de</strong>l médico es<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s injusticias más brutales que conozco.<br />

Nadie se ve obligado a <strong>de</strong>splegar mayores dotes <strong>de</strong> humildad, <strong>de</strong> caridad,<br />

<strong>de</strong> ilustración, <strong>de</strong> abnegación, <strong>de</strong> dilig<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> resignación, <strong>de</strong> disciplina,<br />

<strong>de</strong> firmeza, <strong>de</strong> ser<strong>en</strong>idad, <strong>de</strong> valor verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te heroico.<br />

La recomp<strong>en</strong>sa que recoge suele ser, por lo pronto, una absoluta<br />

indifer<strong>en</strong>cia, cuando no un franco m<strong>en</strong>osprecio, <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> miseria <strong>de</strong> por<br />

489


vida, luego el total <strong>de</strong>svalimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los suyos, todavía trabajando le<br />

sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte [...]” 782 .<br />

Las escasas retribuciones que reportaba <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, obligaba a los médicos a compaginar esta<br />

actividad con el libre ejercicio, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos se traducía <strong>en</strong> el<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que quedaba fuera <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. Por otra parte, era una situación frecu<strong>en</strong>te que ni los ayuntami<strong>en</strong>tos ni<br />

los vecinos igua<strong>la</strong>dos abonas<strong>en</strong> regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te sus emolum<strong>en</strong>tos a los médicos, lo que<br />

g<strong>en</strong>eraba continuas <strong>de</strong>nuncias ante <strong>la</strong> autoridad <strong>provincia</strong>l. Esta situación era motivo<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa médica, reivindicando el papel <strong>de</strong>l médico rural, que<br />

tras un período <strong>de</strong> prolongado para conseguir el título, y si no poseía una holgada<br />

posición económica o influ<strong>en</strong>cias políticas que le permitieran ganar oposiciones,<br />

<strong>de</strong>bía recurrir a trabajar <strong>en</strong> una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>r a nivel rural 783 :<br />

“[...] Si al tomar tal resolución llega a conseguir una titu<strong>la</strong>r, nuestro<br />

médico forma sus igualitarios, a los que escasos vecinos se niegan, y por<br />

5 pesetas y hasta por 2,5 pesetas anuales, cada uno <strong>de</strong> dichos vecinos<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia completa, y a toda<br />

hora ¿No es mucho pagar un tan gran lujo <strong>de</strong> médico?.<br />

Después <strong>de</strong> tanta y tanta molestia anual ¿cree el lector que los cli<strong>en</strong>tes<br />

pagan lo estipu<strong>la</strong>do al médico?. Esto ocurre <strong>en</strong> contadísimos pueblos,<br />

pero <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más, que sólo aguzan el ing<strong>en</strong>io para perjudicar y refinarse<br />

<strong>en</strong> sus malvadas inclinaciones han sabido el modo <strong>de</strong> no pagar al doctor<br />

[...].”<br />

Derivado <strong>de</strong> esta situación, el asociacionismo profesional que ya se había<br />

iniciado <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX como una forma <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

los intereses profesionales <strong>de</strong> los médicos 784 , <strong>de</strong>sembocó <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Asociación <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res. Fundada <strong>en</strong> 1902, ésta pronto se constituyó <strong>en</strong> una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas corporativas más combativas con <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong>. Valga<br />

782 Serrador (1924).<br />

783 Cortés (1917).<br />

490


como ejemplo el manifiesto que dicha asociación firmó <strong>en</strong> Haro <strong>en</strong> 1921, <strong>en</strong> el que<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> interesantes propuestas <strong>de</strong> reorganización <strong>sanitaria</strong>, se ponían <strong>en</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia c<strong>la</strong>ras reivindicaciones <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones económicas y<br />

contractuales <strong>de</strong> todo el colectivo <strong>de</strong> profesionales, que se s<strong>en</strong>tían explotados por los<br />

caciques <strong>de</strong> <strong>la</strong> España rural y que constituían un “proletariado médico” fr<strong>en</strong>te a los<br />

especialistas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, y sobre todo fr<strong>en</strong>te a una “oligarquía médica”<br />

constituida por los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> 785 .<br />

Entre los aspectos por los que los médicos titu<strong>la</strong>res se consi<strong>de</strong>raban sometidos<br />

<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> objetividad <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vacantes,<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos se <strong>en</strong>contraban sujetas a recom<strong>en</strong>daciones y<br />

compadrazgos, <strong>la</strong>s continuas presiones a <strong>la</strong>s que se veían sometidos t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que<br />

c<strong>la</strong>udicar ante <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>de</strong> vecinos, <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s y especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> los caciques 786 . Todo ello para po<strong>de</strong>r cobrar una igua<strong>la</strong> que les permitiera<br />

comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>s escasas retribuciones percibidas oficialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r<br />

municipal.<br />

En este contexto, <strong>la</strong> gran aspiración profesional <strong>de</strong> los médicos titu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el<br />

primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> que el estado p<strong>la</strong>nteara una reforma que<br />

incluyera <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> sanidad civil y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> un servicio<br />

sanitario municipal, que garantizara <strong>la</strong> inamovilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas obt<strong>en</strong>idas, el cobro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>sualida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos pasivos <strong>de</strong> jubi<strong>la</strong>ción. 787 . Para<br />

ellos resultaba una frustración que <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> no reconociese a los<br />

que realizaban <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección <strong>de</strong> sanidad municipal <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong><br />

funcionarios <strong>de</strong>l estado, con <strong>la</strong>s consigui<strong>en</strong>tes garantías <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia técnica y<br />

<strong>de</strong> percibir una remuneración por el cargo 788 . Sin embargo, esta situación no halló<br />

solución hasta el final <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ley <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria, pero hasta llegar a el<strong>la</strong> hubo <strong>de</strong> sufrir mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

784 Arroyo Medina, P. (1997).<br />

785 Sobre el concepto <strong>de</strong> proletariado médico ver el trabajo <strong>de</strong> Huertas (1994a).<br />

786 Albarracín Teulón, A. (1974).<br />

787 Vil<strong>la</strong>corta Baños, F. (1989).<br />

788 Díaz, J.J. (1932).<br />

491


<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y t<strong>en</strong>sión que llegaron incluso a g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l gabinete<br />

ministerial 789 .<br />

En <strong>de</strong>finitiva pue<strong>de</strong> afirmarse que <strong>la</strong> modalidad domiciliaria no ocupó un<br />

papel prepon<strong>de</strong>rante <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. No obstante, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>nte<br />

necesidad <strong>de</strong> mejorar los niveles <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, hacía necesario incorporar<br />

los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia adoptados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otros países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno, más<br />

mo<strong>de</strong>rnos y avanzados. Pero el alcance <strong>de</strong> este objetivo <strong>de</strong>bía pasar por <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong><br />

contar con un colectivo <strong>de</strong> profesionales bi<strong>en</strong> preparado y <strong>de</strong> asumir <strong>la</strong> importancia<br />

social <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor profesional.<br />

789 Véase el análisis que realiza Bernabeu (2000) sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> Marcelino Pascua al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sanidad, <strong>en</strong> el que se pone <strong>de</strong> manifiesto el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> polémica <strong>en</strong>tre<br />

Pascua y el colectivo <strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res, como uno <strong>de</strong> los factores que contribuyeron a <strong>la</strong> crisis<br />

ministerial y posterior dimisión <strong>de</strong> sus dirig<strong>en</strong>tes.<br />

492


6. CONCLUSIONES<br />

493


494


6.1. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal (1882-1916)<br />

La institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>marcar<strong>la</strong> <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>res condiciones sociales que vivía<br />

<strong>la</strong> ciudad a finales <strong>de</strong>l siglo XIX, inmersa <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o proceso <strong>de</strong> expansión<br />

<strong>de</strong>mográfica, <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> industrialización a pequeña esca<strong>la</strong> y con un<br />

proletariado emerg<strong>en</strong>te que aspiraba a mejorar sus condiciones <strong>de</strong> vida, <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong><br />

trabajo. Junto a ello, los indicadores sanitarios ponían <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia elevadas tasas <strong>de</strong><br />

morbimortalidad, especialm<strong>en</strong>te por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, vincu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> gran<br />

parte a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes medidas <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> individual y colectiva, unas cifras<br />

intolerables <strong>de</strong> mortalidad infantil y unas condiciones <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salud muy<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes. La situación rec<strong>la</strong>maba <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos. En<br />

este <strong>en</strong>torno, el importante proceso <strong>de</strong> recuperación ci<strong>en</strong>tífica que com<strong>en</strong>zó a vivir <strong>la</strong><br />

medicina <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l ochoci<strong>en</strong>tos, impulsado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

instituciones como el Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano y <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina, dio<br />

como respuesta a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas sociales <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad municipal. El<br />

esfuerzo y <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> una notable g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> médicos val<strong>en</strong>cianos<br />

vincu<strong>la</strong>dos a estas instituciones, resultó trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal para <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l método<br />

experim<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> pau<strong>la</strong>tina transformación <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos hacia <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as<br />

propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad higi<strong>en</strong>ista y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>.<br />

La integración y el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> corporación municipal, hizo<br />

posible que <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia fuera una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras <strong>de</strong> España <strong>en</strong> incorporar<br />

los supuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad municipal (1882).<br />

El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal se situó <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> organización ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong> servicios o instituciones básicas, como <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro<br />

(1879) y el <strong>la</strong>boratorio químico municipal (1881), que posteriorm<strong>en</strong>te dieron paso a<br />

<strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Pública <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1882). Mediante esta fórmu<strong>la</strong> se fueron integrando todos los servicios municipales<br />

<strong>en</strong> un único dispositivo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>la</strong>s distintas actuaciones <strong>en</strong> el<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>. En este recorrido, <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> socorro inicialm<strong>en</strong>te se<br />

495


concibieron como instituciones <strong>de</strong> carácter puram<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cial, para comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>s<br />

importantes car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> una ciudad que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> su hospital <strong>la</strong> única institución<br />

asist<strong>en</strong>cial, al no haber puesto <strong>en</strong> marcha el servicio <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica<br />

domiciliaria <strong>de</strong> los pobres, que <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia se contemp<strong>la</strong>ba<br />

como una compet<strong>en</strong>cia municipal. Lo que com<strong>en</strong>zó si<strong>en</strong>do un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a<br />

los acci<strong>de</strong>ntados y m<strong>en</strong>esterosos, con <strong>la</strong> vacunación <strong>de</strong> niños y adultos como único<br />

servicio <strong>de</strong> carácter prev<strong>en</strong>tivo, a partir <strong>de</strong> 1905 fue ampliando su campo <strong>de</strong><br />

actuación para adaptarse a <strong>la</strong> nueva visión que contemp<strong>la</strong>ba los factores sociales <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> etiología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, y mediante <strong>la</strong> progresiva asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s médicas. La incorporación <strong>de</strong> una “gota <strong>de</strong> leche” y <strong>de</strong> un<br />

consultorio municipal <strong>de</strong> niños, como fórmu<strong>la</strong> institucional <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil, apoyada <strong>en</strong> un servicio <strong>de</strong> comadronas para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción al parto,<br />

o <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> consultas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas<br />

“<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l pecho”, constituy<strong>en</strong> ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad<br />

municipal val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales luchas <strong>sanitaria</strong>s, que se fueron p<strong>la</strong>nteando<br />

una vez <strong>en</strong>trado el siglo XX.<br />

Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> actividad asist<strong>en</strong>cial individual, <strong>la</strong>s medidas colectivas <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>l cuerpo municipal, se canalizaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los <strong>la</strong>boratorios químico y<br />

bacteriológico, así como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> inspección y <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong><br />

municipal. Hay que resaltar que durante sus primeros años <strong>de</strong> andadura, estas<br />

instituciones tuvieron que funcionar al mínimo <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s, con una<br />

situación <strong>de</strong> p<strong>en</strong>uria y <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> recursos e infraestructuras ci<strong>en</strong>tíficas. La<br />

improvisación, los problemas <strong>de</strong> infraestructura y espacio, así como <strong>la</strong> asignación<br />

mínima <strong>de</strong> recursos con <strong>la</strong> que contaron, resultaron <strong>la</strong> tónica g<strong>en</strong>eral. La i<strong>de</strong>ología y<br />

los objetivos <strong>de</strong> su creación eran c<strong>la</strong>ros, pero su funcionami<strong>en</strong>to cotidiano carecía <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> necesaria p<strong>la</strong>nificación y <strong>de</strong> los recursos imprescindibles.<br />

La mejora y ampliación <strong>de</strong> sus compet<strong>en</strong>cias, vinieron <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l<br />

cambio <strong>de</strong> siglo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r municipal por el partido b<strong>la</strong>squista, que<br />

mostró una importante s<strong>en</strong>sibilidad por mejorar <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. De<br />

este modo, <strong>la</strong> mayor asignación <strong>de</strong> recursos culminó <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong>l instituto<br />

municipal <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> 1910. La nueva etapa hizo posible que <strong>la</strong>s actuaciones que<br />

v<strong>en</strong>ía realizando <strong>de</strong> manera rutinaria –análisis <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> bebida,<br />

496


estudios bacteriológicos <strong>de</strong> muestras biológicas, <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> locales y ut<strong>en</strong>silios,<br />

inspecciones <strong>de</strong> mercados y escue<strong>la</strong>s- pudieran ampliarse a otras más acor<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s<br />

tareas propias <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> investigación y experim<strong>en</strong>tación. Un ejemplo <strong>de</strong> ello<br />

lo constituyeron los estudios y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antirrábica, iniciados por<br />

Tomás Peset <strong>en</strong> 1910 y los re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> vacunación antitífica llevados a cabo<br />

por Pablo Colvée <strong>en</strong> 1912. Junto a ello, se sumó una importante preocupación<br />

higi<strong>en</strong>ista, que llevó a iniciar el abordaje <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los principales problemas que<br />

vivía <strong>la</strong> ciudad, como eran los re<strong>la</strong>cionados con el alcantaril<strong>la</strong>do y el abastecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> agua potable, <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles, o <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l control higiénico <strong>de</strong><br />

los alim<strong>en</strong>tos. Los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> no cesarían ya a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> difícil situación económica<br />

<strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Mundial, que se agravó unos años <strong>de</strong>spués por <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />

gripe <strong>de</strong> 1918. Ello no impidió que <strong>en</strong> 1920 se e<strong>la</strong>borase un nuevo proyecto sobre<br />

saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, como int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reanudar los trabajos iniciados a<br />

principios <strong>de</strong> siglo y cuya finalidad última era <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s altas tasas <strong>de</strong><br />

mortalidad que pres<strong>en</strong>taba <strong>la</strong> ciudad. En <strong>de</strong>finitiva, po<strong>de</strong>mos afirmar que todas estas<br />

actuaciones repres<strong>en</strong>taron importantes avances para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista<br />

higiénico-sanitario, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego ya no t<strong>en</strong>drían vuelta atrás.<br />

6.2. Constitución y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad <strong>provincia</strong>l: El Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1936)<br />

La institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal dio paso a su<br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>provincia</strong>l, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1916, institución que poco a poco se fue convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el epic<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>provincia</strong>l, para alcanzar su<br />

máximo espl<strong>en</strong>dor <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>. El instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l, se concibió <strong>en</strong> un<br />

primer mom<strong>en</strong>to como un servicio auxiliar <strong>de</strong>l hospital y <strong>de</strong>más establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l, y su tarea primordial durante el período fundacional<br />

(1916-1920), consistió <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, mediante <strong>la</strong><br />

497


ealización <strong>de</strong> análisis higiénico-sanitarios <strong>de</strong> muestras biológicas, aguas <strong>de</strong> bebida y<br />

alim<strong>en</strong>tos, a los que se sumó como una constante <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> producción <strong>de</strong><br />

sueros y vacunas. En este período <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución corrió a cargo <strong>de</strong> los<br />

médicos val<strong>en</strong>cianos Juan Torres Balbí y Juan Peset Alexandre, qui<strong>en</strong>es a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

aportar el edificio que albergaba al instituto, sin duda contribuyeron a <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio más mo<strong>de</strong>rnas <strong>en</strong><br />

aquel mom<strong>en</strong>to. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> convertir el c<strong>en</strong>tro <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>te para todos los pueblos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna antivariólica, Peset introdujo <strong>la</strong> vacuna<br />

antitífica <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>taba una <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

mortalidad y morbilidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a más altas <strong>de</strong> España. Otras aportaciones<br />

<strong>en</strong> esta etapa fueron <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un servicio antirrábico con ámbito <strong>de</strong> actuación<br />

<strong>provincia</strong>l o <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918.<br />

Tras <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Provincial <strong>en</strong> 1925, <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> se <strong>de</strong>cantó <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te por el ámbito <strong>provincia</strong>l<br />

como marco g<strong>en</strong>eral para su organización, y se apostó por los institutos <strong>provincia</strong>les<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> como ejes <strong>de</strong> esta organización, bajo <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diputaciones<br />

<strong>provincia</strong>les. Ello dio pie <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l servicio<br />

sanitario <strong>provincia</strong>l, que integró <strong>en</strong> un único dispositivo al instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y a <strong>la</strong> brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>provincia</strong>l, servicio que se había creado <strong>en</strong> 1921 a<br />

cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La mayor asignación <strong>de</strong><br />

recursos que supuso <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l servicio sanitario <strong>provincia</strong>l, <strong>de</strong>terminó que su<br />

actividad se int<strong>en</strong>sificase <strong>en</strong> <strong>la</strong> verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud <strong>pública</strong> –análisis <strong>de</strong> aguas y<br />

alim<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>sinfección, producción <strong>de</strong> vacunas, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> propaganda- y<br />

adquiriese cierta autonomía respecto <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l, que permitió que su<br />

actividad principal <strong>de</strong>jase <strong>de</strong> estar circunscrita a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> éste. No obstante,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación <strong>provincia</strong>l impedía cortar el cordón<br />

umbilical <strong>en</strong>tre ambas instituciones.<br />

Con el cambio político que supuso el triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> <strong>en</strong><br />

España, <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> val<strong>en</strong>ciana vivió su etapa <strong>de</strong> mayor expansión. A partir <strong>de</strong><br />

1931 el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, pasó <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

diputación <strong>provincia</strong>l a ser gestionado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mancomunidad <strong>de</strong> municipios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>. De este modo, su dirección quedó exclusivam<strong>en</strong>te a cargo <strong>de</strong>l inspector<br />

498


<strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, como técnico <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> sanidad nacional, <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>legó<br />

el nuevo gobierno republicano <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> llevar a cabo su programa <strong>de</strong><br />

reconstrucción <strong>sanitaria</strong>. Bajo <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> diputación, ni el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

autoridad <strong>de</strong>l director técnico, ni <strong>la</strong> propagación al ámbito <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> carácter higiénico y social que prestaba el instituto, habían llegado a ser una<br />

realidad.<br />

La fuerte inversión económica que se realizó <strong>en</strong> esta etapa, comportó<br />

importantes mejoras para <strong>la</strong> sanidad val<strong>en</strong>ciana, que pasaron por establecer un<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propuestas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Naciones, <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar los institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, y <strong>de</strong><br />

crear a su amparo c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>, para ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

higi<strong>en</strong>ización al medio rural. Sin duda, <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> Tomás Peset Alexandre,<br />

como inspector <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad, resultó <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación y puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> reconstrucción <strong>sanitaria</strong>, c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong> salud<br />

materno-infantil, abordar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s evitables <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su profi<strong>la</strong>xis, at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s sociales y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Esta <strong>la</strong>bor<br />

se vio facilitada a partir <strong>de</strong> 1933, con <strong>la</strong> inauguración <strong>de</strong> un nuevo edificio <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle<br />

<strong>de</strong>l Dr. Simarro nº 39, actualm<strong>en</strong>te Micer Mascó, <strong>en</strong> el que pudieron ubicarse<br />

conjuntam<strong>en</strong>te todos los servicios <strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l: <strong>la</strong>s cuatro secciones <strong>de</strong>l<br />

instituto <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> –epi<strong>de</strong>miología y estadística, bacteriología, química, veterinarialos<br />

disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreo y antituberculoso y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> puericultura<br />

y disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil.<br />

Cabe resaltar <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada <strong>en</strong> esta etapa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong><br />

epi<strong>de</strong>miología <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> recogida y e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los informes estadísticos<br />

<strong>de</strong> carácter <strong>provincia</strong>l. Fruto <strong>de</strong> ello fueron los estudios que publicó sobre <strong>la</strong><br />

evolución temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>,<br />

estableci<strong>en</strong>do comparaciones con el resto <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>s <strong>de</strong>l estado. Los estudios<br />

epi<strong>de</strong>miológicos también evi<strong>de</strong>nciaron <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a como<br />

problema sanitario prioritario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. El análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong><br />

mortalidad específicas por fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>provincia</strong>s españo<strong>la</strong>s,<br />

situaba a Val<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong> <strong>de</strong> mayor mortalidad <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong>l estado <strong>en</strong> el<br />

quinqu<strong>en</strong>io 1927-1931. La epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad estaba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

499


vincu<strong>la</strong>da a importantes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas y eliminación <strong>de</strong><br />

excretas <strong>de</strong> muchos municipios, así como a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un consi<strong>de</strong>rable volum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> portadores <strong>de</strong>l bacilo tífico. Se concluía con <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> implicar a<br />

corporaciones, c<strong>la</strong>ses <strong>sanitaria</strong>s, ing<strong>en</strong>ieros, arquitectos, maestros, etc. <strong>en</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>de</strong> una campaña <strong>de</strong>stinada a combatir este problema sanitario.<br />

6.3. Otras instituciones que conformaban <strong>la</strong> organización <strong>sanitaria</strong><br />

<strong>provincia</strong>l<br />

Durante <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te<br />

europea que <strong>de</strong>f<strong>en</strong>día <strong>la</strong> etiología social <strong>de</strong> algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, impulsó <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios al mo<strong>de</strong>lo sanitario <strong>provincia</strong>l, a imag<strong>en</strong> y<br />

semejanza <strong>de</strong> los ya exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Francia o Ing<strong>la</strong>terra. Pero el apoyo institucional<br />

que recibieron inicialm<strong>en</strong>te resultó <strong>de</strong>cepcionante y <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>te asignación <strong>de</strong><br />

presupuesto para su funcionami<strong>en</strong>to fue <strong>la</strong> tónica g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

durante muchos años. Tanto el disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>provincia</strong>l, vincu<strong>la</strong>do a su<br />

junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1910, como el disp<strong>en</strong>sario antituberculoso<br />

<strong>provincia</strong>l, creado <strong>en</strong> 1911, pa<strong>de</strong>cieron <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> unas <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

insta<strong>la</strong>ciones y medios a<strong>de</strong>cuados, para actuar como un servicio <strong>de</strong> carácter médicosocial<br />

que hiciera posible agregaran <strong>la</strong>s nuevas i<strong>de</strong>as sobre profi<strong>la</strong>xis, prev<strong>en</strong>ción y<br />

educación <strong>sanitaria</strong>.<br />

Hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, el disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo c<strong>en</strong>tró<br />

su actuación <strong>de</strong> manera exclusiva, <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

prostitutas, sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuotas que el<strong>la</strong>s mismas aportaban. Del mismo modo, <strong>la</strong><br />

respuesta al problema tuberculoso fue <strong>de</strong>jar <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia privada <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña antituberculosa. Así, para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

infectocontagiosa con mayores tasas <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, existió un único disp<strong>en</strong>sario <strong>provincia</strong>l cuyo elem<strong>en</strong>to financiero principal<br />

prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>l dinero recogido <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada “fiesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor”. Por ello, su<br />

contribución a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis no pasó <strong>de</strong> ser algo anecdótico.<br />

La importante reforma <strong>sanitaria</strong> que se acometió <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />

Re<strong>pública</strong>, pasó por establecer un mecanismo <strong>de</strong> formación continuada <strong>de</strong> los<br />

500


sanitarios locales, consi<strong>de</strong>rados como piezas c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> reconstrucción<br />

<strong>sanitaria</strong>. El esfuerzo realizado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura vincu<strong>la</strong>da a él, contribuyeron a incorporar los<br />

supuestos conceptuales y metodológicos necesarios para que estos profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sanidad rural dieran un cambio cualitativo importante a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes luchas <strong>sanitaria</strong>s. Así <strong>en</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />

diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to gratuitos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermas y <strong>en</strong>fermos, se incorporó <strong>la</strong><br />

investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> contagio y <strong>la</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con su<br />

<strong>la</strong>bor <strong>de</strong> propaganda. Los disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos ampliaron sus cometidos <strong>de</strong><br />

diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos, a <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> contactos mediante <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación radioscópica a los familiares <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos y a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r, como método <strong>de</strong> investigación sistemática para <strong>de</strong>scubrir nuevos<br />

casos. Esta búsqueda activa <strong>de</strong> casos y contactos formó parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor comunitaria<br />

asignada a <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras visitadoras.<br />

La lucha contra el tracoma, que hasta <strong>en</strong>tonces se había c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el<br />

tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, casi siempre con formas graves y complicadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad, ahora se dirigía a i<strong>de</strong>ntificar los casos <strong>en</strong> estadios incipi<strong>en</strong>tes que<br />

permitieran el inicio precoz <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> colectivos<br />

especialm<strong>en</strong>te susceptibles, como esco<strong>la</strong>res y trabajadores <strong>de</strong> fábricas y talleres,<br />

resultó otro <strong>de</strong> los cometidos para <strong>de</strong>tectar <strong>de</strong> manera precoz <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Todo<br />

ello se apoyó <strong>en</strong> una importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> educación <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

mediante <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> divulgación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

fábricas, dirigidas a s<strong>en</strong>sibilizar a los maestros y a los directivos <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

trabajo.<br />

La lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil resultó una tarea conjunta <strong>en</strong>tre el<br />

instituto <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> puericultura, mediante <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza,<br />

divulgación y estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil y <strong>la</strong> puericultura. La <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se complem<strong>en</strong>tó con <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>te. En un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mortalidad infantil se vincu<strong>la</strong>ba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres para<br />

proporcionar los cuidados apropiados a sus hijos, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> puericultura se<br />

vislumbró como una herrami<strong>en</strong>ta importante para su capacitación y se optó no sólo<br />

501


por <strong>la</strong> formación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres, sino también por <strong>la</strong> <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes intermedios<br />

como maestras, matronas o <strong>en</strong>fermeras.<br />

Tras consolidar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l instituto <strong>provincia</strong>l como c<strong>en</strong>tro director <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> política <strong>sanitaria</strong>, Tomás Peset volcó todos sus esfuerzos <strong>en</strong> completar <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> el medio rural. La cesión <strong>de</strong> locales por parte <strong>de</strong><br />

los respectivos ayuntami<strong>en</strong>tos facilitó <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios<br />

antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong> Alcira, Gandía, Játiva, Sueca y Sagunto, y <strong>de</strong> los antitracomatosos <strong>de</strong><br />

Alcira, Sagunto, Sueca, Cullera y Gandía. La lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> el<br />

medio rural se impulsó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas estructuras administrativas que, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />

polidisp<strong>en</strong>sarios, constituyeron los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong>. En un primer<br />

mom<strong>en</strong>to se proyectó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tres c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

Gandía, Sagunto y Játiva, aprovechando <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> sus ayuntami<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />

facilidad <strong>de</strong> reunir <strong>en</strong> un mismo local varios disp<strong>en</strong>sarios que ya v<strong>en</strong>ían funcionando<br />

<strong>en</strong> estas pob<strong>la</strong>ciones. El criterio que guió a Tomás Peset, no era otro que el <strong>de</strong> crear<br />

<strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> c<strong>en</strong>tros secundarios con los correspondi<strong>en</strong>tes<br />

primarios, y luego algunos c<strong>en</strong>tros primarios vigi<strong>la</strong>dos directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> capital.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil <strong>en</strong> 1936, frustró <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> culminar<br />

tan ambicioso proyecto.<br />

6.4. El papel <strong>de</strong>l hospital <strong>provincia</strong>l <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo asist<strong>en</strong>cial (1854-<br />

1936)<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

cumpli<strong>en</strong>do lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849, tuvo <strong>en</strong> sus<br />

instituciones cerradas, repres<strong>en</strong>tadas por el hospital g<strong>en</strong>eral y los gran<strong>de</strong>s asilos, su<br />

único punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Estas<br />

instituciones asumieron responsabilida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>ciales para el ámbito <strong>de</strong> toda <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong>, propiciando un c<strong>en</strong>tralismo absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización b<strong>en</strong>éficoasist<strong>en</strong>cial<br />

<strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> capital y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> limitación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

recursos sanitarios <strong>en</strong> algunas pob<strong>la</strong>ciones gran<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> p<strong>en</strong>uria <strong>de</strong> los pequeños<br />

municipios.<br />

502


La nueva propuesta legis<strong>la</strong>tiva, ligó el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> a <strong>la</strong><br />

diputación <strong>provincia</strong>l, con importantes consecu<strong>en</strong>cias negativas sobre su<br />

financiación, al per<strong>de</strong>r <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas proce<strong>de</strong>ntes tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia local como <strong>de</strong>l<br />

ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, que hasta <strong>en</strong>tonces habían contribuido notablem<strong>en</strong>te a su<br />

financiación y administración. La situación todavía se agravó más por el impacto <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>samortización <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l clero, que exigieron necesariam<strong>en</strong>te<br />

una mayor participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>pública</strong>. Estos importantes<br />

condicionantes <strong>de</strong>terminaron que el sistema público <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia legado por el<br />

Antiguo Régim<strong>en</strong>, se mostrara incapaz <strong>de</strong> evolucionar al ritmo que marcaban <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s sociales. Bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> ello fue <strong>la</strong> inflexibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales instituciones b<strong>en</strong>éfico-<strong>sanitaria</strong>s, ante <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción urbana y ante el proceso <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>lización.<br />

El hospital <strong>provincia</strong>l, aunque conservó <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> funciones que había<br />

heredado <strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong>, asumi<strong>en</strong>do el triple objetivo <strong>de</strong> asistir a los<br />

<strong>en</strong>fermos, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes y expósitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, c<strong>en</strong>tró su función primordial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>fermos pobres. La asist<strong>en</strong>cia a los <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, que era el propósito<br />

por el cual se había fundado el primitivo hospital, quedó relegada a un segundo<br />

p<strong>la</strong>no, hasta el punto <strong>de</strong> que <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te hacinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, llevó a <strong>la</strong> diputación a tras<strong>la</strong>dar <strong>en</strong> 1865 a estos paci<strong>en</strong>tes a un<br />

manicomio in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, ubicado <strong>en</strong> el antiguo conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Jesús. Por su parte,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa se pot<strong>en</strong>ció <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia externa a los expósitos, por<br />

nodrizas que se hacían cargo <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> su propio domicilio. Esta modalidad<br />

resultaba m<strong>en</strong>os gravosa para <strong>la</strong>s arcas <strong>provincia</strong>les.<br />

El mo<strong>de</strong>lo organizativo y funcional <strong>de</strong>l hospital, respondía al <strong>de</strong> tipología<br />

más tradicional, y se alejaba <strong>de</strong> los más innovadores hospitales europeos y<br />

norteamericanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia era<br />

unificar <strong>la</strong> dirección médica y administrativa. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista funcional, el<br />

ajustado número <strong>de</strong> médicos con que contó y <strong>la</strong> disposición tradicional <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> sa<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> crucero, que cont<strong>en</strong>ían numerosas camas, con escasa<br />

v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y limpieza, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se alojaban conjuntam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermos afectos <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes patologías, condicionó sus elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad y <strong>la</strong>s retic<strong>en</strong>cias<br />

con que <strong>la</strong> propia pob<strong>la</strong>ción vivía <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser ingresada <strong>en</strong> el hospital.<br />

503


A finales <strong>de</strong>l siglo XIX y sobre todo con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l XX, com<strong>en</strong>zó un<br />

período <strong>de</strong> transición que convirtió el característico “hospital <strong>de</strong> cuidar”, cuyo<br />

objetivo se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia social al <strong>en</strong>fermo, pobre y marginado, <strong>en</strong> un<br />

hospital estrictam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>sanitaria</strong>, <strong>de</strong>stinado a diagnosticar y<br />

curar: el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong>l hospital <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s. Com<strong>en</strong>zó a concebirse como<br />

un espacio <strong>de</strong> formación y adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos para los nuevos<br />

profesionales, y como un lugar para incorporar los avances técnicos y <strong>la</strong><br />

especialización <strong>sanitaria</strong>. La progresiva legitimación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas especialida<strong>de</strong>s<br />

médicas, <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nuevas secciones para poner<strong>la</strong>s <strong>en</strong> práctica,<br />

con un importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> personal sanitario <strong>en</strong> el primer tercio<br />

<strong>de</strong>l siglo XX. Junto a ello, se puso <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el propio hospital, un sistema <strong>de</strong><br />

consultas externas para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pobre <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes especialida<strong>de</strong>s. Este hecho, unido a <strong>la</strong> progresiva imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, que ya com<strong>en</strong>zaba a hacerse realidad <strong>en</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia capital, sin duda diversificaron <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda asist<strong>en</strong>cial y contribuyeron al progresivo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ingresos<br />

hospita<strong>la</strong>rios, que contrastaba con el importante increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong>l primer<br />

tercio <strong>de</strong>l siglo XX <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Al resolver <strong>de</strong> manera ambu<strong>la</strong>toria<br />

aquellos casos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or gravedad, el perfil <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes ingresados <strong>en</strong> el hospital<br />

se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> los que pres<strong>en</strong>taban patologías médicas más graves y, sobre todo acusó<br />

un predominio <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes con fines quirúrgicos.<br />

Por su parte, el manicomio resultó una verda<strong>de</strong>ra rémora para <strong>la</strong>s arcas<br />

<strong>provincia</strong>les, pues el elevado coste que repres<strong>en</strong>taba su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong><br />

corporación <strong>provincia</strong>l, no reportaba b<strong>en</strong>eficio ni reconocimi<strong>en</strong>to social <strong>en</strong> igual<br />

proporción. Las particu<strong>la</strong>res características que ro<strong>de</strong>aron a esta institución,<br />

permitirían catalogar<strong>la</strong> más como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> reclusión que como institución<br />

asist<strong>en</strong>cial. Las condiciones <strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que estaban obligados a vivir los<br />

<strong>de</strong>m<strong>en</strong>tes, por aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un edificio con insta<strong>la</strong>ciones apropiadas, y el carácter<br />

crónico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias, sin duda condicionó <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> mortalidad que <strong>en</strong><br />

él se producían y <strong>la</strong> equiparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> curación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos a <strong>la</strong> mayor utopía.<br />

El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusa como institución <strong>de</strong> acogida <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia abandonada e<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil, sólo resultó satisfactorio <strong>de</strong><br />

504


manera parcial, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> los expósitos se realizara a cargo<br />

<strong>de</strong> un ama <strong>de</strong> cría externa que, <strong>en</strong> el mejor <strong>de</strong> los casos solicitara posteriorm<strong>en</strong>te el<br />

prohijami<strong>en</strong>to. Las tasas <strong>de</strong> mortalidad <strong>de</strong> los que permanecían <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución,<br />

repres<strong>en</strong>taban <strong>en</strong>tre un 20% y un 30% <strong>de</strong> los ingresos anuales. De este modo, aunque<br />

el prohijami<strong>en</strong>to se realizara <strong>en</strong> ocasiones <strong>de</strong> manera interesada para obt<strong>en</strong>er mano<br />

<strong>de</strong> obra barata, esta actuación seguram<strong>en</strong>te significó <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia para mucha<br />

pob<strong>la</strong>ción infantil que pudo llegar a <strong>la</strong> edad adulta.<br />

6.5. El sistema asi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>provincia</strong>l<br />

Los dos gran<strong>de</strong>s asilos <strong>provincia</strong>les, <strong>la</strong>s Casas <strong>de</strong> Misericordia y<br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX fueron sustituy<strong>en</strong>do su<br />

tradicional p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to asociado a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> corrección y castigo, que a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong>l Antiguo Régim<strong>en</strong> se había vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> falsa pobreza, por <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> utilización<br />

<strong>de</strong>l internami<strong>en</strong>to como medio para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />

reeducación <strong>de</strong> los pobres. El perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asistida se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> los grupos<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción más castigados por <strong>la</strong> pobreza, como eran los niños y <strong>la</strong>s mujeres<br />

viudas. En ambos casos, los gran<strong>de</strong>s asilos <strong>provincia</strong>les constituyeron uno <strong>de</strong> los<br />

escasos medios con que esta pob<strong>la</strong>ción castigada por <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>cia contó para<br />

sobrevivir. Víctimas <strong>de</strong> unas transformaciones económicas que int<strong>en</strong>sificaban <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigualdad, con<strong>de</strong>nados a sa<strong>la</strong>rios muy bajos, sumergidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis económica y social, e inmersos <strong>en</strong> una<br />

durísimas condiciones <strong>de</strong> vida, los pobres aceptaban <strong>la</strong> ayuda b<strong>en</strong>éfica cuando y<br />

don<strong>de</strong> les era ofrecida, tratando <strong>de</strong> ampliar su presupuesto familiar con todos los<br />

recursos que pudieran extraer <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes caritativas diversas. Sin duda <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ía que ver con una necesidad real, que <strong>en</strong> muchas ocasiones podía<br />

suponer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> muerte.<br />

505


6.6. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria (1854-1936)<br />

La asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria ocupó un papel secundario <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. Esta<br />

modalidad <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia tropezó para su <strong>de</strong>sarrollo con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad que concedió el<br />

mo<strong>de</strong>lo liberal <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia a los municipios, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un sistema que se<br />

había <strong>de</strong>cantado por el ámbito <strong>provincia</strong>l y con <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos económicos<br />

que limitaban su capacidad <strong>de</strong> gasto. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se hal<strong>la</strong>ba dividida <strong>en</strong> 18 partidos judiciales, <strong>en</strong> los que <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos, cirujanos, veterinarios y farmacéuticos resultaba frecu<strong>en</strong>te.<br />

Pero <strong>la</strong> mayoría prestaban sus servicios percibi<strong>en</strong>do una asignación a través <strong>de</strong> un<br />

sistema <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s –contratos realizados <strong>de</strong> manera particu<strong>la</strong>r con los vecinos- sin<br />

que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ayuntami<strong>en</strong>tos asumiera bajo su responsabilidad estos servicios.<br />

Los difer<strong>en</strong>tes reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos que int<strong>en</strong>taron garantizar <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> sanitarios por<br />

los ayuntami<strong>en</strong>tos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los pobres –1854, 1864, 1868, 1873, 1891-<br />

chocaron una y otra vez con una realidad social caracterizada por <strong>la</strong> precariedad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s arcas municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los pueblos y <strong>la</strong> miseria que afectaba a gran<br />

parte <strong>de</strong> sus ciudadanos.<br />

Hasta finales <strong>de</strong>l siglo <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los municipios no asumió <strong>la</strong> contratación<br />

<strong>de</strong> médicos titu<strong>la</strong>res para hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica <strong>de</strong> los pobres. En<br />

1877 los 18 partidos judiciales que integraban <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> contaban con 273<br />

municipios, gran número <strong>de</strong> los cuales se había ido sumando a <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong><br />

facultativos para cubrir <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias pobres. No obstante todavía<br />

quedaban 63 municipios sin titu<strong>la</strong>r. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> instituciones<br />

diversas para impartir <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, así como los difer<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

estudio puestos <strong>en</strong> práctica, condicionaron el <strong>en</strong>orme abanico <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />

los facultativos que ejercían <strong>la</strong>s profesiones <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> el medio rural. La<br />

diversidad y profusión <strong>de</strong> títulos profesionales hubo <strong>de</strong> redundar necesariam<strong>en</strong>te, por<br />

su inconsist<strong>en</strong>cia temporal y por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nación y sistematización efectivas, <strong>en</strong><br />

una incapacidad técnica <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina y, consigui<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

una ma<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción médico-<strong>en</strong>fermo. La situación no adoptó cierta homog<strong>en</strong>eidad<br />

hasta finales <strong>de</strong> siglo, <strong>en</strong> que com<strong>en</strong>zó a manifestarse una c<strong>la</strong>ra prefer<strong>en</strong>cia para<br />

506


contratar <strong>en</strong> los puestos <strong>de</strong> médico titu<strong>la</strong>r, a los que tuvieran el título <strong>de</strong> doctores o<br />

lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> medicina y cirugía.<br />

A finales <strong>de</strong> los años veinte <strong>de</strong>l noveci<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia ya<br />

pres<strong>en</strong>taba una organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria estable a cargo <strong>de</strong><br />

sus municipios. Contaba con 300 médicos titu<strong>la</strong>res que prestaban asist<strong>en</strong>cia médica a<br />

los pobres <strong>en</strong> los 18 partidos <strong>en</strong> que estaba dividida <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>. La c<strong>la</strong>sificados <strong>de</strong><br />

los municipios <strong>en</strong> partidos médicos <strong>de</strong> 1ª a 5ª categoría, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su número <strong>de</strong><br />

habitantes, condicionaba el sueldo anual <strong>de</strong> los titu<strong>la</strong>res que osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre 1.250 y<br />

3.000 pesetas anuales, a lo que <strong>de</strong>bía sumarse el sueldo por <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección<br />

municipal <strong>de</strong> sanidad que osci<strong>la</strong>ba <strong>en</strong>tre 125 y 300 pesetas anuales. Aunque <strong>la</strong><br />

Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 1904 había augurado mejores expectativas para <strong>la</strong><br />

sanidad rural con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> los inspectores municipales <strong>de</strong> sanidad,<br />

durante muchos años no reportó más que frustraciones <strong>en</strong>tre los propios<br />

profesionales. De nuevo, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> presupuesto <strong>de</strong>dicado por <strong>la</strong> administración<br />

<strong>sanitaria</strong> al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> inspección <strong>de</strong> sanidad municipal, impidió<br />

su catalogación como funcionarios <strong>de</strong>l estado, con <strong>la</strong>s consigui<strong>en</strong>tes garantías <strong>de</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia técnica y <strong>de</strong> percibir una remuneración por el cargo. Las escasas<br />

retribuciones que reportaba <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong><br />

domiciliaria, obligaba a los médicos a compaginar esta actividad con el ejercicio<br />

libre, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos se traducía <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s con<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que quedaba fuera <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia. Por otra parte, era una<br />

situación frecu<strong>en</strong>te que ni los ayuntami<strong>en</strong>tos ni los vecinos igua<strong>la</strong>dos abonas<strong>en</strong><br />

regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te sus emolum<strong>en</strong>tos a los médicos, lo que g<strong>en</strong>eraba continuas <strong>de</strong>nuncias<br />

ante <strong>la</strong> autoridad <strong>provincia</strong>l. Derivado <strong>de</strong> esta situación, <strong>en</strong> esta etapa <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> el medio rural se vio fuertem<strong>en</strong>te marcada por un int<strong>en</strong>so movimi<strong>en</strong>to<br />

corporativo <strong>de</strong> los médicos rurales con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar afianzar su situación<br />

<strong>la</strong>boral, circunstancia que no halló solución hasta el final <strong>de</strong>l período republicano con<br />

<strong>la</strong> publicación d <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria.<br />

Todas estas circunstancias adversas que ro<strong>de</strong>aron el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> domiciliaria, sin duda condicionaron su ineficacia y escaso<br />

impacto como <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

507


val<strong>en</strong>ciana, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XIX y primer tercio <strong>de</strong>l siglo<br />

XX.<br />

508


7. BIBLIOGRAFÍA<br />

509


510


7.1. Fu<strong>en</strong>tes históricas<br />

7.1.1. Fu<strong>en</strong>tes legis<strong>la</strong>tivas<br />

Instrucción para el Gobierno Político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1813.<br />

Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1822.<br />

Real Decreto Orgánico <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1847, por el que se suprime <strong>la</strong><br />

Junta Suprema <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1848, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>s<br />

Sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> Sanidad interior <strong>de</strong>l Reino.<br />

Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1852, publicando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1849.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1854, <strong>en</strong> el que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s para luchar<br />

contra el cólera morbo.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1854, que establece <strong>la</strong>s disposiciones para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

médica <strong>de</strong> los pueblos y <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>esterosos.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1854 <strong>de</strong>l Gobierno Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

solicitando información a los sub<strong>de</strong>legados acerca <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> médicos,<br />

cirujanos, farmacéuticos y veterinarios que ejerc<strong>en</strong> <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />

municipios que integran los difer<strong>en</strong>tes partidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong>.<br />

Ley Orgánica <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1855.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1855, asignando funciones específicas a los<br />

sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong> sanidad.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1859, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inspección <strong>de</strong><br />

carnes.<br />

511


Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1864, estableci<strong>en</strong>do el sueldo y <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> los<br />

inspectores <strong>de</strong> carnes.<br />

Real <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1864, mandando que se cump<strong>la</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to<br />

sobre organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1865, reconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

sub<strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> 1848.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1866, sobre medidas higiénicas a adoptar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones para evitar focos <strong>de</strong> infección.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1866, or<strong>de</strong>nando el<br />

estricto cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>sanitaria</strong>s <strong>en</strong> los puertos marítimos.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1866 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, recom<strong>en</strong>dando<br />

<strong>la</strong> más puntual observancia <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos vig<strong>en</strong>tes sobre inspectores <strong>de</strong><br />

carnes.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1866, sobre <strong>la</strong>s medidas a adoptar para prev<strong>en</strong>ir el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una epi<strong>de</strong>mia.<br />

Real Decreto <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867, estableci<strong>en</strong>do<br />

nuevas disposiciones <strong>en</strong> sanidad marítima.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867, mandando<br />

observar varias reg<strong>la</strong>s sobre sanidad marítima.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1867, mandando observar varias reg<strong>la</strong>s sobre sanidad<br />

marítima y creando <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l director facultativo.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1867, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>zaretos <strong>en</strong> los puertos.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1868, dictando medidas para <strong>la</strong> vacunación y<br />

revacunación <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ejército.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> marzo 1868, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los pobres, y organización <strong>de</strong> los partidos médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>.<br />

512


Decreto <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1868, por el que se suprim<strong>en</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y<br />

municipales <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1868, puntualizando alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción para el Gobierno Político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1869, sobre normas a adoptar para evitar <strong>la</strong> propagación<br />

<strong>de</strong>l tifus.<br />

Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1870, puntualizando alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción para el Gobierno Político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1871, por el que se crea el Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

Vacunación.<br />

Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> marzo y 5 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1872, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s normas<br />

<strong>sanitaria</strong>s que <strong>de</strong>bían observarse con <strong>la</strong> tripu<strong>la</strong>ción, pasajeros y cargam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

los buques.<br />

Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1873, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

facultativa <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres.<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1873, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación<br />

y revacunación <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s cerradas.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1875, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> normativa sobre el <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong><br />

cadáveres.<br />

Real or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1876, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Instituto<br />

C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Vacunación.<br />

Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1876, modificando <strong>la</strong>s <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong><br />

agosto <strong>de</strong> 1870.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1877, sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer contratos para<br />

el nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empleados facultativos <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros.<br />

513


Leyes Municipal y Provincial <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1877, puntualizando alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción para el Gobierno Político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Provincias.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1879, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> fumigación <strong>en</strong> los <strong>la</strong>zaretos y buques.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />

1879, estableci<strong>en</strong>do normas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les y<br />

municipales <strong>de</strong> sanidad.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1880, estableci<strong>en</strong>do el tipo <strong>de</strong> revisiones a que <strong>de</strong>bían<br />

someterse los buques, así como <strong>la</strong>s sanciones a imponer por el incumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> normativa vig<strong>en</strong>te.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 19 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1882, recordando <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> los ayuntami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong> sus cem<strong>en</strong>terios.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1885, <strong>en</strong> el que se establece <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong><br />

personal <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Vacunación.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1885, permiti<strong>en</strong>do el tráfico <strong>de</strong> trapos <strong>en</strong> el<br />

interior <strong>de</strong>l Reino e is<strong>la</strong>s adyac<strong>en</strong>tes, por haber <strong>de</strong>saparecido <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia<br />

colérica.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1886, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tramitación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong><br />

construcción <strong>de</strong> nuevos cem<strong>en</strong>terios.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1886, establece los criterios que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir<br />

los empleados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s direcciones <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> los puertos y <strong>de</strong> los <strong>la</strong>zaretos.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1886, reorganizando el Cuerpo <strong>de</strong> Sanidad<br />

Marítima.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1887, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to orgánico provisional<br />

<strong>de</strong> Sanidad Marítima.<br />

514


Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1887, prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s inhumaciones fuera <strong>de</strong> los<br />

cem<strong>en</strong>terios.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1888, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tramitación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong><br />

construcción <strong>de</strong> nuevos cem<strong>en</strong>terios.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1888, sobre inspección <strong>de</strong> reses <strong>de</strong>stinadas al<br />

mata<strong>de</strong>ro.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889, estableci<strong>en</strong>do el traspaso <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los gobiernos civiles a los ayuntami<strong>en</strong>tos.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1889, por el que se asigna a los ayuntami<strong>en</strong>tos el<br />

control higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> mancebía.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1889, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el régim<strong>en</strong><br />

interior <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación.<br />

Reales Ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre y 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1889, estableci<strong>en</strong>do el modo<br />

<strong>de</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> los Laboratorios Químicos<br />

municipales.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1890, dictando medidas prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>l cólera.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1890, dictando medidas prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong>l cólera.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1891, creando inspecciones médicas temporales <strong>de</strong><br />

distrito y <strong>de</strong> región como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera.<br />

Real <strong>de</strong>creto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1891, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el servicio<br />

b<strong>en</strong>éfico-sanitario <strong>de</strong> los pueblos.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1891, recordando el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> los médico <strong>de</strong> efectuar<br />

<strong>la</strong> vacunación y revacunación a todos aquellos con los que t<strong>en</strong>ga contratada <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia facultativa.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1892, por <strong>la</strong> que se traspasa a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>provincia</strong>les el control higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> mancebía.<br />

515


Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1892, por <strong>la</strong> que se suprime <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1894, por el cual el Instituto C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

Vacunación pasa a <strong>de</strong>nominarse Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alfonso XIII.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1895, proponi<strong>en</strong>do como medida obligatoria <strong>la</strong><br />

vacunación antidiftérica <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1898, aprobando el presupuesto para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

un nuevo manicomio.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1898, sobre procedimi<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong>s inhumaciones y<br />

formalida<strong>de</strong>s legales para <strong>la</strong>s exhumaciones.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1899, por <strong>la</strong> que se crean <strong>la</strong>s figuras <strong>de</strong> los inspectores<br />

y subinspectores veterinarios <strong>de</strong> salubridad.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1899, por el que se nombra al Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1899 que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Exterior.<br />

Ley <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1900, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y<br />

los niños.<br />

Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1900, recordando a los médicos <strong>la</strong><br />

obligatoriedad <strong>de</strong> notificar los <strong>en</strong>fermos diagnosticados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

infecciosas.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1901, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> que todos<br />

los médicos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ras<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s los casos sospechosos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Circu<strong>la</strong>r 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1901 especificando <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración obligatoria.<br />

516


Reales <strong>de</strong>cretos <strong>de</strong> Instrucción Pública y <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> septiembre y <strong>de</strong><br />

18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1902, por el que todos los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>provincia</strong>l y municipal, quedan abiertos a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza clínica oficial y<br />

libre <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1903, recordando el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> los médico <strong>de</strong> efectuar<br />

<strong>la</strong> vacunación y revacunación a todos aquellos con los que t<strong>en</strong>ga contratada <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia facultativa.<br />

Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Pública <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1904.<br />

Ley <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia <strong>de</strong> 1904.<br />

Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1904, dando instrucciones para que se apoy<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> Comités contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1904, que conti<strong>en</strong>e el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong><br />

Médicos Titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> España.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1905, por el que se publica el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

Cuerpo <strong>de</strong> farmacéuticos Titu<strong>la</strong>res.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1905, <strong>en</strong> el que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s disposiciones para <strong>la</strong><br />

construcción y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> los mata<strong>de</strong>ros, así como para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> carne.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1905, para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los partidos farmacéuticos<br />

y dotación <strong>de</strong> sus titu<strong>la</strong>res.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1906, por el que se crea una comisión perman<strong>en</strong>te<br />

contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1906, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong><br />

Veterinarios Titu<strong>la</strong>res.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1908, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />

perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />

517


Real Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1908, por el que se impulsa el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908, <strong>en</strong> el que se dictan <strong>la</strong>s disposiciones<br />

oportunas a fin <strong>de</strong> evitar el frau<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias alim<strong>en</strong>ticias.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1908, por <strong>la</strong> que se establece <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong><br />

todos los municipios <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 10.000 habitantes <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un <strong>la</strong>boratorio.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1909, aprobando con carácter provisional el<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Exterior.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1909, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> dotación <strong>de</strong> material con que<br />

<strong>de</strong>bían contar los <strong>la</strong>boratorios aprobados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

1908.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909, recordando <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los servicios<br />

municipales <strong>de</strong>l Inspector Provincial <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Real Or<strong>de</strong>n 20 julio <strong>de</strong> 1909, autorizando a <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

Exterior <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909, sobre el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> datos<br />

estadísticos.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1909, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se obliga a que los municipios<br />

organic<strong>en</strong> bajo su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Institutos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1909, pot<strong>en</strong>ciando <strong>la</strong> autonomía municipal <strong>en</strong><br />

temas sanitarios.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1910, estableci<strong>en</strong>do un servicio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prostitución <strong>en</strong> <strong>la</strong>s capitales <strong>de</strong> <strong>provincia</strong> y pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> importancia.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1911, estableci<strong>en</strong>do los cometidos <strong>de</strong>l Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Alfonso XIII.<br />

518


Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1911, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s disposiciones par <strong>la</strong><br />

constitución y funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>provincia</strong>les y locales <strong>de</strong> protección<br />

a <strong>la</strong> infancia.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1911, por <strong>la</strong> que se convocan cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza para<br />

el manejo <strong>de</strong> los aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1911, recordando <strong>la</strong><br />

obligatoriedad <strong>de</strong> cumplir <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1909 sobre el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> datos estadísticos.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1911, <strong>en</strong> el que se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> utilizar<br />

estrategias <strong>de</strong> recaudar fondos para <strong>la</strong> lucha antituberculosa.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1912, prohibi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> m<strong>en</strong>dicidad.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1912, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong><br />

Inspectores <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1913, justificando el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vacuna antitífica.<br />

Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1914, impulsando <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> juntas<br />

<strong>provincia</strong>les y locales <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />

Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1914, institucionalizando el “Día <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Tuberculosis” <strong>en</strong> España.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1914, sobre <strong>la</strong> obligatoriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación a los<br />

tripu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> los buques.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1914, que convoca cursos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza práctica <strong>de</strong><br />

los aparatos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfección.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial contra <strong>la</strong> Tuberculosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

26 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1914.<br />

519


Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1915, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se dictan <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s para el régim<strong>en</strong> y<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juntas <strong>de</strong> protección a <strong>la</strong> infancia y represión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>dicidad.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1918, sobre peticiones <strong>de</strong> vacuna.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1918, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases para <strong>la</strong><br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis <strong>pública</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo sifilíticas.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1918, se reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta el acceso al cuerpo <strong>de</strong> médicos <strong>de</strong>l<br />

servicio especial <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1918, or<strong>de</strong>nando se cump<strong>la</strong>n inmediatam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

disposiciones re<strong>la</strong>tivas al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorios.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1918, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Mata<strong>de</strong>ros.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1919, por <strong>la</strong> que el Instituto Nacional <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Alfonso XIII pasa a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones<br />

Sanitarias.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1919, estableci<strong>en</strong>do que sean <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>provincia</strong>les <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y gestión <strong>de</strong> recursos para <strong>la</strong> lucha<br />

antituberculosa.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1920, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1920, aprobando el segundo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo<br />

<strong>de</strong> Inspectores Provinciales <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1921, <strong>en</strong>cargando a los gobernadores <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una<br />

brigada <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> cada capital <strong>de</strong> <strong>provincia</strong>.<br />

520


Real Or<strong>de</strong>n Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1921, resolvi<strong>en</strong>do consultas formu<strong>la</strong>das<br />

respecto a <strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> algunos extremos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> julio<br />

<strong>de</strong> 1921.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>18 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1921, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se publica el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Brigada Sanitaria C<strong>en</strong>tral.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1922, vincu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> Brigada Sanitaria Provincial al<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1922, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se dispone <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

gratuita a los tripu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> barcos afectos <strong>de</strong> formas ambu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> v<strong>en</strong>éreosífilis.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 23 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1923, creando <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Puericultura<br />

adscrita al Consejo Superior <strong>de</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1924, por el que se crea <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong><br />

Sanidad.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1924, por el que se crea el Real Patronato para <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> tuberculosis.<br />

Reales Decretos <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio y <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1924, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión C<strong>en</strong>tral Antipalúdica.<br />

Real Decreto-Ley <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1925, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Municipal.<br />

Real Decreto-Ley <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1925, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad<br />

Provincial.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1925, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Puericultura.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1927, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> disposiciones<br />

para <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> los Institutos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />

521


Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1927, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se dispone <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l servicio<br />

<strong>de</strong> lucha oficial antiv<strong>en</strong>érea así como <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> los métodos terapéuticos<br />

y serológicos.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1927, por el que se regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1928, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial<br />

<strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Real Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1928, regu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia domiciliaria <strong>de</strong> los<br />

pueblos.<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1929, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción por ayuntami<strong>en</strong>tos y<br />

diputaciones a disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1930, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> mayo y Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad, regu<strong>la</strong>ndo los cursillos <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> el Cuerpo <strong>de</strong> Inspectores<br />

Municipales <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1930, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> reorganización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> lucha antiv<strong>en</strong>érea.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1930, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> reorganización <strong>de</strong> los servicios<br />

veterinarios.<br />

Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1931, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando disuelta <strong>la</strong> Junta C<strong>en</strong>tral Administrativa<br />

<strong>de</strong>l Real Patronato <strong>de</strong> Lucha Antituberculosa.<br />

Ley <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931 por <strong>la</strong> que se crea el seguro <strong>de</strong> maternidad.<br />

Decreto <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1931, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando disueltas <strong>la</strong>s juntas <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> lucha<br />

antituberculosa.<br />

522


Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1931, creando una sección <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> Tuberculosis,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias.<br />

Decreto <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1931 sobre sanidad municipal, que recibió fuerza <strong>de</strong> ley el<br />

15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1931.<br />

Decreto <strong>de</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1931, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia administrativa <strong>de</strong> los<br />

Institutos <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mancomunida<strong>de</strong>s municipales <strong>de</strong> los<br />

ayuntami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cada <strong>provincia</strong>.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1931 sobre<br />

tracoma.<br />

Leyes <strong>de</strong> 2 y 4 <strong>de</strong> diciembre y Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931, por el que se crea<br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Gana<strong>de</strong>ría e Industrias Pecuarias <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to.<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1931, por <strong>la</strong> cual los<br />

servicios <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia quedan agrupados <strong>en</strong><br />

cuatro secciones.<br />

Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932, <strong>en</strong> el que se establece <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong> los presupuestos<br />

<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> partida correspondi<strong>en</strong>te para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas.<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1932, sobre <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros secundarios <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong>.<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1932, consignando <strong>en</strong> los<br />

presupuestos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l Estado una partida para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos<br />

disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos.<br />

Decreto <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1932, aprobando el nuevo Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1933,<br />

dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas adoptadas para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> rabia.<br />

523


Decreto <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1933, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res.<br />

Decreto <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1933, reorganizando los servicios antitracomatosos.<br />

Real Decreto <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1933, por el que se crea el Instituto Nacional <strong>de</strong><br />

V<strong>en</strong>ereología.<br />

Decreto <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1933, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rando <strong>la</strong> extinción <strong>de</strong> los sub<strong>de</strong>legados <strong>de</strong><br />

medicina y farmacia.<br />

Decreto <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1933, adaptando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

nuevos servicios y organizaciones.<br />

Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Coordinación Sanitaria, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1934.<br />

Decreto <strong>de</strong> 14 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1935, aprobando el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to económico-administrativo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Mancomunida<strong>de</strong>s <strong>sanitaria</strong>s <strong>provincia</strong>les, el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to técnico <strong>de</strong><br />

personal y administrativo <strong>de</strong> los Institutos Provinciales <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y los<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los cuerpos <strong>de</strong> médicos municipales, inspectores farmacéuticos<br />

e inspectores veterinarios municipales, matronas y practicantes municipales.<br />

Decreto <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1935, reorganizando <strong>la</strong> lucha antituberculosa.<br />

Disposición <strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1936, anu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> organización propuesta <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong>l<br />

año anterior.<br />

524


7.1.2. Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> archivo<br />

Archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (A.D.P.V.)<br />

A. C<strong>en</strong>tral<br />

A.1. Diputación <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o<br />

A.1.3. Actas impresas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones celebradas por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Sanidad<br />

A.3. Secretaría<br />

(1916-1917, 1921, 1925, 1926, 1930, 1931), vols. 7, 9, 12, 13, 17, 18.<br />

A.3.1. Secretaría G<strong>en</strong>eral<br />

A.3.1.12. Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1914, 1916-<br />

1939), vols. 12, 14-34.<br />

D.1. B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

D.1.2. Expedi<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>erales<br />

Caja 20, 1859.<br />

D.1.5. Establecimi<strong>en</strong>tos b<strong>en</strong>éficos.<br />

D.1.5.1. Memorias, 1942<br />

D.1.6. Casa Misericordia.<br />

D.1.6.1. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

Caja 1, 1719, 1833, 1891.<br />

D:1.6.4. Estadística.<br />

Cajas 1-4, 1871-1936.<br />

D.1.7. Casa B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia<br />

D.1.7.1. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

Caja 1, 1829, 1870, 1882.<br />

D.1.7.2. Memorias<br />

Caja 1, 1881, 1892<br />

D.1.7.4. Estadística<br />

Cajas 3-5: 1900-1930<br />

D.2. Sanidad<br />

D.2.2. Expedi<strong>en</strong>tes G<strong>en</strong>erales<br />

Caja 27, 1849<br />

Caja 39, 1854.<br />

525


Caja 50, 1854.<br />

Caja 59, 1857.<br />

Caja 148, 1882.<br />

Caja 159, 1891.<br />

D.2.3. Registros<br />

D.2.3.2. Médicos<br />

Volum<strong>en</strong> 1, 1877.<br />

D.2.6. Hospital<br />

D.2.6.1. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />

Caja 1: 1826; 1872.<br />

Caja 2: 1935<br />

D.2.6.2. Memorias<br />

Caja 1: 1849-1853<br />

D.2.6.3. Expedi<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>erales<br />

Caja 89: Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos impresos. Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Hospital<br />

Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1914.<br />

D.2.6.4. Estadística<br />

Cajas 1-12: 1906-1936<br />

526


7.1.3. Fu<strong>en</strong>tes impresas<br />

Publicaciones periódicas<br />

Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Madrid, 1921-1924.<br />

Boletín <strong>de</strong> Estadística Demográfico-Sanitaria. Madrid, Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad Exterior, 1909-1912; 1916-1917.<br />

Boletín <strong>de</strong> Estadística Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1915-1922.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano. Val<strong>en</strong>cia, 1841-1896; 1920-1935.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1930-1935.<br />

Boletín <strong>de</strong> Sanidad. Madrid, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad, 1879-<br />

1884; 1888-1896; 1899-1901.<br />

Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, 1919-1936.<br />

Boletín Sanitario Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1905-1913.<br />

Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1927-1929.<br />

Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Madrid, 1926-1931.<br />

La Crónica Médica. Val<strong>en</strong>cia, 1877-1894; 1907-1919; 1928-1936.<br />

La Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, 1901-1924.<br />

Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Tuberculosis. Val<strong>en</strong>cia, 1905-1936.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública. Madrid, 1932-1936.<br />

Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas. Val<strong>en</strong>cia, 1899-1920.<br />

527


Trabajos monográficos (impresos y manuscritos)<br />

Agui<strong>la</strong>r Jordán, J. La “Gota <strong>de</strong> Leche” <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />

Médicas, 5, 1903, 379-382.<br />

Agui<strong>la</strong>r Jordán, J. Sobre una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas más po<strong>de</strong>rosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia y medios para combatir<strong>la</strong>. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 6,<br />

1904, 67-72.<br />

A<strong>la</strong>font, F. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia facultativa <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos pobres. Boletín<br />

<strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, 13, 1873, 235-243.<br />

A<strong>la</strong>font, F. et al. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to,<br />

1879a.<br />

A<strong>la</strong>font, F. et al. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Socorro. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to,<br />

1879b.<br />

Alba<strong>la</strong><strong>de</strong>jo, L. <strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> los Estados Unidos. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. 4, 1929, 79-87.<br />

Almazora, F. La lucha antituberculosa. Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y<br />

<strong>de</strong> Tuberculosis. 313, 1934, 41-42.<br />

Álvarez Sierra. Estudio sintético y crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antituberculosa. Revista<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, 318, 1934, 290-292.<br />

Álvarez Torres, R. Lo que pue<strong>de</strong>n y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer los equipos ambu<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

contra el tracoma <strong>en</strong> España. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad, 4, 1929, 776-783.<br />

Álvarez Torres, R. Trabajos <strong>de</strong>l Servicio Antitracomatoso. Revista <strong>de</strong> Sanidad e<br />

Higi<strong>en</strong>e Pública, 111, 1936, 548-553.<br />

Aranzadi, E. Diccionario <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción. Pamplona, Editorial Aranzadi, 1951.<br />

Ar<strong>en</strong>al, C. La B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> Fi<strong>la</strong>ntropía y <strong>la</strong> Caridad. Madrid, 1861.<br />

528


Aubán, M.; Guillén, M. La Sanidad val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> el año 1930. Disp<strong>en</strong>sario oficial<br />

antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 44, 1931, 2-7.<br />

Aubán, M. Servicio oficial <strong>de</strong> profi<strong>la</strong>xis v<strong>en</strong>érea, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />

Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />

Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 164-168.<br />

Barrachina, P.T. Higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín Sanitario Municipal, 1, 1905, 62-64.<br />

Barreda, V. Las escue<strong>la</strong>s y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s contagiosas. Boletín Sanitario<br />

Municipal, 1, 1905, 77-78.<br />

Barreda, V., Higi<strong>en</strong>e. Los pozos negros o ciegos y conductos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s casas<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>sanche. Alcantaril<strong>la</strong>do. Boletín Sanitario Municipal, 2, 1906, 190-192,<br />

206-208.<br />

Bartrina, J.; Comín, J. La reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia merc<strong>en</strong>aria <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />

Crónica Médica, 15 marzo, 1930, 247-252.<br />

Becares, F. Proyecto <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médico-<strong>sanitaria</strong> rural. La<br />

Crónica Médica, 15 octubre, 1933, I-XVII.<br />

Bellogin García, M. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> salud. La Crónica Médica, 15 dic, 1931; 15<br />

<strong>en</strong>ero, 15 marzo, 15 abril, 1932a.<br />

Bellogín, M. Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> sanidad imponi<strong>en</strong>do multas por<br />

incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>sanitaria</strong>s. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 58, 1932b, 17-18.<br />

Bellogín, M. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica cuar<strong>en</strong>t<strong>en</strong>aria. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e<br />

Pública, 111,1936, 133, 242-252, 336-349.<br />

B<strong>en</strong>zo, M. La organización <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Córdoba (Breve nota<br />

informativa <strong>de</strong> los progresos logrados durante un <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io). Revista <strong>de</strong> Sanidad e<br />

Higi<strong>en</strong>e Pública, 82,1933, 391-399.<br />

529


Bermú<strong>de</strong>z Castro, C. IV Concurso anual <strong>de</strong> madres <strong>la</strong>ctantes. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 10, 1928a, 12.<br />

Bermú<strong>de</strong>z Castro, C. Persisti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña contra <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>. Boletín Sanitario<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 11, 1928b, 14.<br />

B<strong>la</strong>nco Gran<strong>de</strong>, P. La asist<strong>en</strong>cia hospita<strong>la</strong>ria <strong>en</strong> España. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931, 589-606.<br />

BOLETÍN M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> Estadística Demográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> e Is<strong>la</strong>s<br />

Adyac<strong>en</strong>tes. Segundo semestre <strong>de</strong> 1978. Madrid, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y Sanidad, 1880.<br />

BOLETÍN M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>. Madrid, Inspección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior, octubre, 1909.<br />

Bu<strong>en</strong>día, R. Papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermera visitadora <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa. La Crónica<br />

Médica, 15 <strong>de</strong> mayo, 1931a, 465-472.<br />

Bu<strong>en</strong>día, R. El médico principal ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa. La Crónica<br />

Médica, 15 diciembre, 1931b, 1033-1037.<br />

Campá, F. Las disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Sanidad Municipal. La Crónica Médica,<br />

8, 1885, 624-627.<br />

Campos Pérez, J. Sección <strong>de</strong> veterinaria, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad,<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />

Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 49-54.<br />

Cantó, F. Servicios <strong>de</strong> Sanidad Municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La Crónica Médica, 5, 1881,<br />

65-69.<br />

Cantó B<strong>la</strong>sco, F.; Gómez Reig, C. et al. Debate sobre <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y salubridad municipal.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, 17, 1881, 239-240, 252-256, 266-272,<br />

368-372, 385-388, 402-404, 420.<br />

Carlán, D. Directores <strong>de</strong> Sanidad Marítima. El Siglo Médico, 21, 1874, 417.<br />

530


Carsí, V. Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1901. La Medicina<br />

Val<strong>en</strong>ciana, 2, 1902, 102-112, 135-144, 161-164, 193-205.<br />

Carsi, V. Estadística <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1902. La Medicina<br />

Val<strong>en</strong>ciana, 36, 1903, 361-370.<br />

Carsi, V. Los consultorios <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> pecho (Gotas <strong>de</strong> Leche). Un gran <strong>en</strong>emigo <strong>de</strong><br />

los niños. El verda<strong>de</strong>ro Hero<strong>de</strong>s. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 4, 1904, 335-337.<br />

Carsi, V. El alcantaril<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 4, 1904, 65-72, 97-<br />

104, 5, 1905, 7-13, 326-335.<br />

Carsi, V. El alcantaril<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín Sanitario Municipal, 2, 1906, 222-<br />

224, 238-240, 254-256, 270-272, 302-304.<br />

Cartañá Castellá, P.; Canicio García, I.; Fabrega Huga, J. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña<br />

antipalúdica realizada <strong>en</strong> el Delta <strong>de</strong>l Ebro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1925 al 1932, ambos<br />

inclusive. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82,1933, 113-138.<br />

CASA <strong>de</strong> Misericordia. Nuevas Constituciones que se mandan observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa y<br />

Hospital <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1719.<br />

CASA <strong>de</strong> Misericordia. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Casa Hospicio <strong>de</strong> Pobres <strong>de</strong> Nuestra<br />

Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia, aprobado por el Rey Nuestro Señor, Don Fernando<br />

VII, 23 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1833. Val<strong>en</strong>cia, 1833.<br />

CASA <strong>de</strong> Misericordia. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Casa-Hospicio <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Misericordia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Francisco Vives Mora, 1891.<br />

Cavanilles, J.A. Observaciones sobre <strong>la</strong> historia natural, geografía, agricultura,<br />

pob<strong>la</strong>ción y frutos <strong>de</strong>l Reyno <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta Real, 1795-1797.<br />

CENTROS Secundarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Creación <strong>de</strong> 15 C<strong>en</strong>tros Secundarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

Rural. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 60, 1932, 10-<br />

11.<br />

531


CIRCULAR <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

9, 1928a, 15.<br />

CIRCULAR <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

10, 1928b, 12.<br />

CIRCULAR <strong>de</strong>l gobierno <strong>provincia</strong>l. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

11, 1928c, 14.<br />

Colomina Navarrete, R. Laboratorio Químico Municipal. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos<br />

practicados <strong>en</strong> 1909. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to, 1909.<br />

Comín, J. Ori<strong>en</strong>taciones para <strong>la</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />

Crónica Médica, 15 marzo, 1930, 243-246.<br />

COMISIÓN Perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> Tuberculosis. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Provincial<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Bernardino Valls, 1914.<br />

CONFERENCIA europea <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural, conclusiones. La Crónica Médica, junio<br />

1931, VIII-XI.<br />

CONGRESOS. V Congreso Nacional <strong>de</strong> Pediatría. Boletín m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, mayo, 1933, 33-34.<br />

Corrales Vic<strong>en</strong>te, P. La importancia <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio <strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros Secundarios <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e rural. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 81,1933, 270-273.<br />

Cortés Pastor, A. El médico rural. La Crónica Médica, 669, 1917, 27-29.<br />

Chabás, J. El error y lógico fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa. Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y<br />

<strong>de</strong> Tuberculosis, 306, 1933, 300-302.<br />

Chapin, Ch. V. La ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 3, 1928, 540-557.<br />

De Pa<strong>la</strong>cios, J; Cortinas, G. Importancia <strong>de</strong>l disp<strong>en</strong>sario <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa<br />

(Estadísticas <strong>de</strong>l Real Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Victoria Eug<strong>en</strong>ia, <strong>de</strong><br />

Madrid). Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 21-26.<br />

532


De Ve<strong>la</strong>sco, L. Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso C<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />

Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />

Sanitarios Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 131-134.<br />

Del Campo, A. Enfermeras visitadoras g<strong>en</strong>eralizadas y especializadas. Revista <strong>de</strong><br />

Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 1240-1242.<br />

Del Campo, A. Cualida<strong>de</strong>s mínimas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermeras visitadoras y objetivos <strong>de</strong> su<br />

trabajo. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 65-67.<br />

Del Campo, A.; Pita Gandarias, A. Nota sobre <strong>la</strong> lucha antipalúdica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

<strong>de</strong> Cáceres (años 1921-1932). Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 81, 1933,<br />

553-587.<br />

Díaz, Juan José. Sección paramédica. La Crónica Médica, febrero, 1932, I-VII.<br />

Diez Fernán<strong>de</strong>z, C. Sobre el valor y <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> los Disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 10, 1935, 56-62.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad<br />

1922. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, 1923.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />

1923. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, 1924.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad,<br />

1924. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, 1925.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. La Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad y el problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4,<br />

1929a, 387.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. La primera Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Boletín<br />

Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929b, 432-433.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Los directores G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad. Boletín<br />

Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929c, 516, 561.<br />

533


DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Nuevo Inspector G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Exterior. D.<br />

Eduardo Pascual. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930a.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Los directores G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad. D. Manuel<br />

Martín Sa<strong>la</strong>zar. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930b,<br />

39-40.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Los directores G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad. D. Francisco<br />

Murillo. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930c, 124-<br />

133.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Los directores G<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> Sanidad. D. Antonio<br />

Horcada Mateos. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930d,<br />

245-246.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Casa <strong>de</strong>l Pueblo. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 1274-1275.<br />

DIRECCIÓN G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. El nuevo Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Revista <strong>de</strong><br />

Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 8₂ ,1933, 426.<br />

DISPENSARIOS. Se crean 50 disp<strong>en</strong>sarios <strong>provincia</strong>les <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Boletín<br />

<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 71, 1933, 12.<br />

DISPENSARIOS antitracomatosos. Circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad<br />

<strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1931 sobre tracoma. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 52, 1931, 12.<br />

DISPENSARIOS antitracomatosos. La lucha oficial contra el tracoma. Decreto <strong>de</strong><br />

diecisiete <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1933 reorganizando los correspondi<strong>en</strong>tes servicios. Boletín<br />

<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 71, 1933, 14-16.<br />

DISPENSARIOS antituberculosos. El Dr. D. Adolfo Gil y Morte. La Medicina<br />

Val<strong>en</strong>ciana, 226, 1920, 5-10.<br />

534


DISPENSARIOS antituberculosos. La insta<strong>la</strong>ción y sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 20 disp<strong>en</strong>sarios<br />

antituberculosos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

60, 1932a, 11-12.<br />

DISPENSARIOS antituberculosos. Los nombrami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> personal para los<br />

disp<strong>en</strong>sarios antituberculosos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 64, 1932b, 12.<br />

DISPENSARIOS antiv<strong>en</strong>éreos. Disp<strong>en</strong>sario oficial antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>provincia</strong>l<br />

<strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 44, 1931, 2-7.<br />

DISPENSARIOS antiv<strong>en</strong>éreos. Creación <strong>de</strong> 32 disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos. Boletín<br />

<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 69, 1933, 16.<br />

DISPENSARIOS antiv<strong>en</strong>éreos. Estadísticas <strong>de</strong> los disp<strong>en</strong>sarios antiv<strong>en</strong>éreos <strong>de</strong><br />

Játiva, Sueca, Alcira y Gandia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong><br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 80, 1934, 10, 16.<br />

ESCUELA Nacional <strong>de</strong> Sanidad. Se inaugura el curso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Sanidad.<br />

Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 858-861.<br />

ESCUELA Nacional <strong>de</strong> Sanidad. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor realizada por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Sanidad durante el curso 1931-32. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e<br />

Pública, 81, 1933, 66-70.<br />

ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 5, 1928, 4-11.<br />

ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Campaña <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

Infantil. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 45, 1931,<br />

10.<br />

535


ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Los Cursillos especiales gratuitos para<br />

señoritas y recién casadas. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 58, 1932a, 6-7.<br />

ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. La actuación social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Puericultura. Confer<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong>s madres <strong>la</strong>ctantes. Doce lecciones teóricas <strong>de</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> infantil. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 59,<br />

1932b, 6-8.<br />

ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Servicio <strong>de</strong> acción social: “Cátedra<br />

Ambu<strong>la</strong>nte”. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 71,<br />

1933a, 6.<br />

ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. I Cursillo <strong>de</strong> Puericultura especial para<br />

médicos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 73, 1933b,<br />

8-9.<br />

ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Labor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cátedra Ambu<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Campaña <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 77, 1933c, 23-30.<br />

ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil. Val<strong>en</strong>cia,<br />

Tipografía Dionisio Martínez, 1934a.<br />

ESCUELA Provincial <strong>de</strong> Puericultura. I Cursillo <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Esco<strong>la</strong>r especial para<br />

médicos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 80, 1934b,<br />

6-9.<br />

Fernán<strong>de</strong>z Aldave, L. Servicio Antitracomatoso, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />

Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />

Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 142-148.<br />

Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portil<strong>la</strong>, J. De <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis v<strong>en</strong>érea. Boletín<br />

Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 3, 1928, 283-289.<br />

536


Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Portil<strong>la</strong>, J. La vigi<strong>la</strong>ncia médica <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución y su valor<br />

profiláctico. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929, 677-<br />

684.<br />

Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los Ríos, A. La quinta casa <strong>de</strong> socorro. Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico<br />

Val<strong>en</strong>ciano, 8, 1862-1863, 124-131.<br />

Ferrán, J. En <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa propia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 15, 1915, 136-141.<br />

Ferrer y Julvé, N. Casas <strong>de</strong> Socorro. Necesidad <strong>de</strong> su p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, 9, 1867, 32-35.<br />

Ferret y Obrador, G. Hacia <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra Sanidad regional. Los Institutos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 51, 1931a, 1-3.<br />

Ferret y Obrador, G. Proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> Brigadas y Subrigadas y Puestos <strong>de</strong><br />

auxilio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 54, 1931b, 2-5.<br />

Ferret y Obrador, G. Presupuesto para el año 1932. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 56, 1932, 6-7.<br />

Francos Rodríguez, J. El Cuerpo <strong>de</strong> Médicos Titu<strong>la</strong>res. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria<br />

Val<strong>en</strong>ciana, 63, 1924, 2-4.<br />

García Brust<strong>en</strong>ga, A. El Dr. Ferret, inspector <strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y director <strong>de</strong><br />

este Boletín, marcha a Barcelona para ocupar iguales cargos. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 55, 1931, 2-6.<br />

García Brust<strong>en</strong>ga, A. Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> : Inspección<br />

Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />

los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />

1933a, 68-113.<br />

537


García Brust<strong>en</strong>ga, A. La <strong>en</strong>señanza y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil. Disp<strong>en</strong>sarios<br />

y Escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Puericultura. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 78, 1933b, 3-6.<br />

Gavio<strong>la</strong>, J. B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia Municipal. La Crónica Médica, 2, 1879, 424-428, 454-460,<br />

486-493, 526-530.<br />

Gim<strong>en</strong>o <strong>de</strong> San<strong>de</strong>, A. C<strong>en</strong>tros primarios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e rural. Revista <strong>de</strong> Sanidad e<br />

Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 573-590.<br />

Giné y Partagás, J. Curso elem<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Privada y Pública, Higi<strong>en</strong>e <strong>pública</strong>.<br />

Barcelona, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Narciso Ramírez y Compañía, tomo 2º, 1871.<br />

Gómez Ferrer, R. Cuestión terminada. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 15, 1915, 289-290.<br />

Gómez Reig, C. El cuerpo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y salubridad municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />

Crónica Médica, 4, 1880a, 207-212.<br />

Gómez Reig, C. Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s reinantes (<strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia). La Crónica Médica, 4,<br />

1880b, 299-306.<br />

González Medina, M. Disp<strong>en</strong>sario oficial antiv<strong>en</strong>éreo insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios Provinciales.<br />

Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 174-180.<br />

González Rey, R. Disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r, <strong>en</strong>: Inspección<br />

Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />

los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />

1933, 170-172.<br />

Hapke. El Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sanidad Municipal juzgado por un técnico extranjero.<br />

Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gobernación, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1929.<br />

Hernán<strong>de</strong>z Guerra, J. La Comisión perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Investigaciones <strong>sanitaria</strong>s. Revista<br />

<strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 232-234.<br />

538


Hernán<strong>de</strong>z-Pacheco; Abril Canovas, M. Ensayo <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> rural <strong>en</strong> <strong>la</strong> huerta <strong>de</strong><br />

Murcia. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos realizados durante el primer semestre <strong>de</strong> 1931.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 219-223.<br />

HIGIENE Rural (La). Crítica y alegato. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana,<br />

48, 1923, 12-16.<br />

HIGIENE Rural. Sociedad <strong>de</strong> Naciones. <strong>Organización</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Confer<strong>en</strong>cia<br />

Europea <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural. La Crónica Médica, 15 junio, 1931, VIII-XI.<br />

Horcada, A. Despedida <strong>de</strong>l Director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 250.<br />

HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Hospital Civil <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, 1850.<br />

HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> suministro <strong>de</strong> raciones y sistema p<strong>en</strong>sionario,<br />

por acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Administrativa y <strong>la</strong> Dirección. Val<strong>en</strong>cia, 1872.<br />

HOSPITAL Provincial. Recuerdo <strong>de</strong> una visita al Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Ferrer <strong>de</strong> Orga, 1873.<br />

HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia,<br />

Oficina tipográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1881.<br />

HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermerías <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1897.<br />

HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inclusa <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1898a.<br />

HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para el Régim<strong>en</strong> Administrativo <strong>de</strong>l Hospital<br />

Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1898b.<br />

HOSPITAL Provincial. Proyecto <strong>de</strong> Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia, Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1914.<br />

539


HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Médico y Practicantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia Provincial. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia, 1933.<br />

HOSPITAL Provincial. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Facultativo <strong>de</strong>l Hospital y Asilos<br />

Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, 1935.<br />

IGUALA médica. Proyecto <strong>de</strong> bases para su reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación. Proposición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comisión especial <strong>de</strong>signada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Nacional <strong>de</strong> Colegios Médicoa.<br />

Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana, 154, 1933, 8-14.<br />

INSPECCIÓN <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad. La nueva c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> partidos médicos.<br />

Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 11, 1928, 2-11.<br />

INSPECCIÓN Provincial <strong>de</strong> Sanidad. Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 64, 1932, 2-3.<br />

INSPECCIÓN Provincial <strong>de</strong> Sanidad. Con éxito extraordinario se celebra <strong>en</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia “Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil”. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 65, 1932, 2-25.<br />

INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Cursillo dirigido a farmacéuticos Inspectores<br />

Municipales <strong>de</strong> Sanidad. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 51, 1931a, 11.<br />

INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. IV cursillo para médicos Inspectores<br />

Municipales <strong>de</strong> Sanidad. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 52, 1931b, 1.<br />

INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Presupuesto <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

para el año 1932. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

56, 1932a, 6-7.<br />

INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. El Dr. Tomás Peset Aleixandre, nuevo inspector<br />

<strong>de</strong> sanidad <strong>de</strong> esta <strong>provincia</strong>. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 58, 1932b, 1.<br />

540


INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sinfecciones practicadas por el<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e durante el año 1932. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 69, 1933a, 10.<br />

INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Un día <strong>de</strong> júbilo para el Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. La<br />

inauguración oficial <strong>de</strong> nuestra casa. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 73, 1933b, 1-4.<br />

INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Profi<strong>la</strong>xis social antiv<strong>en</strong>érea. I Cursillo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreo-sifilíticas y su clínica. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 79, 1934a, 1-6.<br />

INSTITUTO Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e. Cursillo breve <strong>de</strong> terapéutica <strong>de</strong>rmatológica.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 79, 1934b, 6.<br />

Izquierdo, D. La vacunación por el B.C.G. <strong>en</strong> el medio rural, <strong>en</strong>: Inspección<br />

Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />

los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />

1933, 138-141.<br />

JUNTA municipal <strong>de</strong> Sanidad. Las Disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta Municipal <strong>de</strong> Sanidad.<br />

La Crónica Médica, 8, 1885, 624-627.<br />

Laffón, M. Significación <strong>de</strong>l seguro <strong>de</strong> maternidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> puericultura españo<strong>la</strong>.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 502-14.<br />

Lechón. Una visita al hospital civil <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. La Crónica Médica, 2 ,1879, 338-<br />

341, 360-364, 391-395, 428-430, 461-462.<br />

LEY <strong>de</strong> Bases. Un proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Bases <strong>de</strong> Reorganización Sanitaria. Boletín <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana, 159, 1934, 9-24.<br />

LIGA antituberculosa. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 6, 1906, 127.<br />

Llopis, J.M. Ante un proyecto <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Instrucción <strong>pública</strong>. La co<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> los rurales. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930a,<br />

51-53.<br />

541


Llopis, J.M. El nuevo Director <strong>de</strong> Sanidad. La toma <strong>de</strong> posesión. D José Alberto<br />

Pa<strong>la</strong>nca. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930b, 251-<br />

253.<br />

Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. Disp<strong>en</strong>sario antituberculoso <strong>provincia</strong>l, <strong>en</strong>: Inspección Provincial<br />

<strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Memoria <strong>de</strong> los<br />

Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933,<br />

135-137.<br />

Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. Bosquejo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> lucha antituberculosa <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />

Crónica Médica, 15 <strong>en</strong>ero, 1935, 60-76.<br />

Llopis Llor<strong>en</strong>te, R. Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Siete años <strong>de</strong> <strong>la</strong>bor (mayo 1933-diciembre 1939). Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>te Martí Mas,<br />

1940.<br />

López Fernán<strong>de</strong>z, A. Sanatorio Marítimo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Malvarrosa, <strong>en</strong>: Inspección<br />

Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />

los Servicios Sanitarios Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />

1933.<br />

López Ramón, V. Exam<strong>en</strong> comparativo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia nosocomial y <strong>la</strong><br />

domiciliaria. Boletín <strong>de</strong>l Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano, 13, 1873, 11-22, 39-44,<br />

111-116, 138-141.<br />

Manzanete, R. Contribución al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 545-551.<br />

Marqués Gil, J. Sección <strong>de</strong> Química, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />

Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 55-58.<br />

Martín Sa<strong>la</strong>zar, M. La Sanidad <strong>en</strong> España. Madroid, Discursos leídos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina, Madrid, Impr. Del Colegio Nacional <strong>de</strong> Sordomudos y<br />

<strong>de</strong> Ciegos, 1913, 92.<br />

542


Martínez Alcubil<strong>la</strong>, M. Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Españo<strong>la</strong>. 6ª edición,<br />

Madrid, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Asilo <strong>de</strong> Huérfanos <strong>de</strong>l Sagrado Corazón <strong>de</strong> Jesús, 1914-<br />

1930.<br />

Martínez Alcubil<strong>la</strong>, M. Boletín Jurídico-Administrativo. Anuario <strong>de</strong> Legis<strong>la</strong>ción y<br />

Jurispru<strong>de</strong>ncia. Apéndice <strong>de</strong>l Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Españo<strong>la</strong>.<br />

Madrid, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Asilo <strong>de</strong> Huérfanos <strong>de</strong>l Sagrado Corazón <strong>de</strong> Jesús, 1868-<br />

1936.<br />

Martínez Sellés. Una epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Fiebre Tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> Loriguil<strong>la</strong>. Boletín Sanitario <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 14, 1928, 3-4.<br />

Mén<strong>de</strong>z Álvaro, F. Consi<strong>de</strong>raciones sobre <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública y mejoras que rec<strong>la</strong>ma<br />

<strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e Municipal. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta José Rodríguez, 1853.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia. Colección Legis<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> España. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Gracia y Justicia, 1848-1891.<br />

Mon<strong>la</strong>u, P.F. Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Pública, 2ª edición. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

Riva<strong>de</strong>neyra, vol. III, 1862.<br />

Morales, Díaz, J. La lucha antituberculosa (esquema sanitario). Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929, 768-775.<br />

MORTALIDAD. Mortalidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a y paludismo <strong>en</strong> diversos estados<br />

europeos. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1, 1926, 55-65.<br />

MOVIMIENTO continuo. El. El Siglo Médico, 21, 1874, 415.<br />

Murillo, F. La reorganización <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Gobernación, 1909.<br />

Murillo, F. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública. Madrid, Discursos leídos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Medicina, 1918.<br />

Nájera, L. El Dr. Pulido. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 12, 1932, 1287-<br />

1288.<br />

543


NATALIDAD y mortalidad. Resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> España.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 479-498.<br />

NATALIDAD y mortalidad. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> natalidad y mortalidad <strong>de</strong> España <strong>en</strong><br />

1935. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 111, 1936, 423-448.<br />

OBRA <strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España durante los años 1910 a 1912 (La). Madrid, Impr<strong>en</strong>ta y<br />

<strong>en</strong>c. V. Tor<strong>de</strong>sil<strong>la</strong>s, 1914.<br />

Orel<strong>la</strong>no, M. Higi<strong>en</strong>e Municipal. Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />

Crónica Médica, 10, 1886-87, 264-267.<br />

Or<strong>en</strong>sanz, J. La tuberculosis bovina: su profi<strong>la</strong>xia por <strong>la</strong> vacuna antialfa. Revista <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, mayo, 1931.<br />

ORGANIZACIÓN <strong>sanitaria</strong>. La comisión interministerial. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 37-38.<br />

Ortí y Tronch, F.; Ballester <strong>de</strong> los Reyes, E. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> igua<strong>la</strong>s. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana, 4, 1919, 10-14.<br />

Oyuelos Pérez, R. Legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Medicina. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Ricardo Rojas,<br />

1895.<br />

Pardo, P. Medios prácticos para int<strong>en</strong>sificar <strong>la</strong> puericultura <strong>en</strong> los distritos rurales. La<br />

Crónica Médica, 15 julio, 1930, 577-596.<br />

Pascua, M. Mortalidad por grupos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> España. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929, 28-47.<br />

Pascua, M. Mortalida<strong>de</strong>s crudas y estandarizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s y capitales<br />

españo<strong>la</strong>s. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 449-<br />

456.<br />

544


Pascua, M. Mortalida<strong>de</strong>s crudas y estandarizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>provincia</strong>s y capitales<br />

españo<strong>la</strong>s. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931a, 129-<br />

137.<br />

Pascua, M. Mortalidad real <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el período 1921-1920. Boletín Técnico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931b, 208-212.<br />

Pascua, M. La mortalidad infantil <strong>en</strong> España (confer<strong>en</strong>cia publicada <strong>en</strong> El Siglo<br />

Médico). Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Tuberculosis, 183, 1931c,<br />

36.<br />

Pascua, M. El presupuesto <strong>de</strong> Sanidad. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 67, 1932a, 2-6.<br />

Pascua, M. Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong>l Pueblo.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932b, 1274-1275.<br />

Pascua, M. La mortalidad infantil <strong>en</strong> España. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Estadísticas<br />

Sanitarias, 1934.<br />

Pascua, M. La mortalidad específica <strong>en</strong> España. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Estadísticas<br />

Sanitarias, 2 vols., 1934-35.<br />

Pascua, M. Mortalidad Específica <strong>en</strong> España. Madrid, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad, 1935.<br />

Passicot, J.M.; Pereyra Ramírez, E. La vacuna y suero anti-alfa <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

infancia. Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, 318, 1934, 287-290.<br />

Pérez Abad, F. Servicio y organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis antiv<strong>en</strong>érea <strong>de</strong> Gandía, <strong>en</strong>:<br />

Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F.<br />

Vives Mora, 1933, 183-184.<br />

Pérez Fuster, J. Informe dado <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio bacteriológico municipal, <strong>en</strong> el que<br />

trata <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas que más se consum<strong>en</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La<br />

Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 7, 1907, 257-263, 289-294, 321-329.<br />

545


Pérez Fuster, J. Análisis <strong>de</strong> aguas. Trabajos remitidos a <strong>la</strong> Inspección Municipal <strong>de</strong><br />

Sanidad por el señor Jefe <strong>de</strong>l Laboratorio bacteriológico. Boletín Sanitario<br />

Municipal, 4, 1908, 37-41.<br />

Pérez Fuster, J. Informe remitido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> París al Alcal<strong>de</strong>-Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l<br />

Excel<strong>en</strong>tísimo Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 12, 1912,<br />

78-86.<br />

Pérez Fuster, J. Estudio comparativo <strong>de</strong> los métodos más <strong>en</strong> uso para el tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 15, 1915a, 44-53.<br />

Pérez Fuster, J. Tratami<strong>en</strong>to prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 15,<br />

1915b, 205-210.<br />

Pérez Fuster, J. Memoria-Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los trabajos realizados <strong>en</strong> el Laboratorio<br />

Bacteriológico Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el año 1916. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana,<br />

17, 1917, 59-63.<br />

Pérez Fuster, J. Noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias reinantes <strong>en</strong> esta <strong>provincia</strong>. Peligros que<br />

nos am<strong>en</strong>azan. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 18, 1918, 409-413.<br />

Pérez Fuster, J. Contribución al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> gripe. La Medicina Val<strong>en</strong>ciana, 21,<br />

1921, 18-22.<br />

Perrón, J. Consi<strong>de</strong>raciones acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia y su<br />

<strong>provincia</strong>. La Crónica Médica, 15 julio, 1931, 612-25.<br />

Peset Alexandre, J. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate sobre vacunación antitífica profiláctica que<br />

tuvo lugar <strong>en</strong> el Instituto Médico Val<strong>en</strong>ciano <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1917. La Medicina<br />

Val<strong>en</strong>ciana, 199, 1917a, 350-379.<br />

Peset Alexandre, J. Vacunación antitífica <strong>en</strong> medio epidémico. Revista Val<strong>en</strong>ciana<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 19, 1917b, 52-55.<br />

546


Peset Alexandre, J. Vacunación antitífica prev<strong>en</strong>tiva. Confer<strong>en</strong>cia dada <strong>en</strong> el Instituto<br />

Médico Val<strong>en</strong>ciano. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 19, 1917c, 161-<br />

169.<br />

Peset Alexandre, J. El Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 3, 1922-1923, 453-475.<br />

Peset Alexandre, T. El Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y su organización actual, <strong>en</strong>:<br />

Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F.<br />

Vives Mora, 1933a, 7-9.<br />

Peset Alexandre, T. Nuestra impresión final, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad,<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />

Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933b, 194-196.<br />

Peset Alexandre, T., Propaganda, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />

Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933c, 38-39.<br />

Peset Alexandre, T. <strong>Organización</strong> a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el próximo año 1934, <strong>en</strong>: Inspección<br />

Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />

los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />

1933d, 188-192.<br />

Peset Alexandre, T. Propósitos al empezar el año 1933. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 68, 1933e, 1.<br />

Peset Aleixandre, T. Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong> mortalidad infantil. Boletín <strong>de</strong>l<br />

Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 77, 1933f, 2-11.<br />

Peset Alexandre, T. Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia,<br />

Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933g.<br />

Peset Alexandre, T. Profi<strong>la</strong>xis social antiv<strong>en</strong>érea. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 79, 1934, 1-6.<br />

547


Peset Cervera, V. Proyecto <strong>de</strong> un <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> y <strong>de</strong> salubridad<br />

municipal. Val<strong>en</strong>cia, Juan Guix, 1881.<br />

Peset Cervera, V. El Laboratorio Químico Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Gaceta <strong>de</strong> los<br />

hospitales, revista quinc<strong>en</strong>al <strong>de</strong> Medicina y Cirugía prácticas, 1, 1882, 409-414.<br />

Peset Cervera, V. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas sulfurosas-termales, clorurado-sódicas, <strong>de</strong>l<br />

Pu<strong>en</strong>te Molinell (Val<strong>en</strong>cia). La Crónica Médica, 7, 1883, 85-88.<br />

Peset Cervera, V. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia La Vel<strong>la</strong> (Ribarroja). La Crónica<br />

Médica, 7, 1884a, 330-332.<br />

Peset Cervera, V. Las adulteraciones higiénicas. La Crónica Médica, 7, 1884b, 392-<br />

397.<br />

Peset Cervera, V. Las aguas <strong>de</strong>l Turia. La Crónica Médica, 7, 1884c, 647-650, 680-<br />

683, 712-717, 8, 43-49, 75-82.<br />

Peset Cervera, V. Grado <strong>de</strong> potabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> Go<strong>de</strong>l<strong>la</strong> (Val<strong>en</strong>cia). La<br />

Crónica Médica, 10, 1887, 523-528.<br />

Peset Cervera, V. Laboratorio y clínica. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 1,<br />

1899, 261-267.<br />

Peset Cervera, V. Higi<strong>en</strong>e local. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 8, 1906,<br />

270-271.<br />

Peset Cervera, V. El subsuelo <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas,<br />

12, 1910, 162-166.<br />

Peset y Vidal, J.B. Casa <strong>de</strong> Socorro durante <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />

Médico Val<strong>en</strong>ciano, 14, 1875, 265-272.<br />

Peset y Vidal, J.B. Bosquejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Impr<strong>en</strong>ta<br />

Ferrer Ortega, 1876.<br />

548


Pintor, A. <strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona influ<strong>en</strong>ciada por el C<strong>en</strong>tro secundario <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e rural <strong>de</strong> Jaca. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 8₂ ,1933, 266-269.<br />

Piñol y Verges, J. Reseña <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa-Hospicio <strong>de</strong> Nuestra<br />

Señora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia y <strong>de</strong> su estado moral, acompañada <strong>de</strong> un Proyecto <strong>de</strong><br />

Reforma que su director, D. Juan Piñol y Verges pres<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> Excma.<br />

Diputación Provincial para su exam<strong>en</strong> y aprobación si lo consi<strong>de</strong>ra digno <strong>de</strong><br />

merecer<strong>la</strong>. Val<strong>en</strong>cia, 1872.<br />

Pitaluga Fattori, G.; Bu<strong>en</strong> Lozano, Sadi <strong>de</strong>; B<strong>en</strong>zo Cano, M. Organismos c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong><br />

investigación y <strong>en</strong>señanzas <strong>sanitaria</strong>s y sus re<strong>la</strong>ciones con los <strong>de</strong>más c<strong>en</strong>tros<br />

sanitarios, <strong>en</strong>: Nájera Angulo, L. (ed) Libro <strong>de</strong> actas <strong>de</strong>l Primer Congreso<br />

Nacional <strong>de</strong> Sanidad. Madrid, 6-12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1934, tomo I, 1935, 409-447.<br />

PRESUPUESTO Instituto Provincial Higi<strong>en</strong>e para el año 1932. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 56, 1932, 6-7.<br />

PREVENTORIOS. Los Prev<strong>en</strong>torios infantiles. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 4, 1929, 646-647.<br />

Pulido Fernán<strong>de</strong>z, A. Sanidad Pública <strong>en</strong> España y ministerio social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses<br />

médicas. Madrid, Impr<strong>en</strong>ta E. Teodoro, 1902.<br />

Ramón Mén<strong>de</strong>z, V. La fiebre tifoi<strong>de</strong>a y <strong>la</strong> vacunación antitífica. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 8, 1928, 2-3.<br />

Ramón Mén<strong>de</strong>z, V. Sección <strong>de</strong> Bacteriología, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad,<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />

Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 59-63.<br />

Recio, P. La Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Interior. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 855-857.<br />

Recio, P. La Inspección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Instituciones Sanitarias. Lo que acerca <strong>de</strong> el<strong>la</strong><br />

nos ha dicho el doctor Cortezo. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Sanidad, 6, 1931, 122-124.<br />

549


REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> prostitución <strong>pública</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia,<br />

Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Ferrer <strong>de</strong> Orga, 1865.<br />

REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to especial sobre <strong>la</strong>s mugeres <strong>pública</strong>s <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Val<strong>en</strong>cia, Sección <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Emilio Pascual, 1879.<br />

REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Salubridad Municipal <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 1882. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1882.<br />

REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 23<br />

<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1890. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1890.<br />

REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cuerpo <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Municipal <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 28<br />

<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1894. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1894.<br />

REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Instituto Municipal <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

1911. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1911.<br />

REGLAMENTOS. Comisión Perman<strong>en</strong>te contra <strong>la</strong> Tuberculosis, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Junta Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Val<strong>en</strong>cia, Bernardino Valls, 1914.<br />

REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Val<strong>en</strong>cia,<br />

Junta <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Sanidad, Papelería <strong>de</strong> Rafael Roca, 1926a.<br />

REGLAMENTOS. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Servicio Sanitario Provincial. Val<strong>en</strong>cia,<br />

Diputación Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1926b.<br />

REVISTA. Las reformas <strong>de</strong> nuestra revista. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931, 765-771.<br />

Román Manzanete, J. Contribución al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre<br />

tifoi<strong>de</strong>a. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 545-551.<br />

Rubio Huerta, L. Disp<strong>en</strong>sario antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />

Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />

Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933a, 152-161.<br />

550


Rubio Huerta, L. El problema social <strong>de</strong>l tracoma. La lucha contra el tracoma <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 69, 1933b, 3-4.<br />

Rubio Huerta, L. El problema social <strong>de</strong>l tracoma. El tracoma y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Boletín <strong>de</strong>l<br />

Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 71, 1933c, 2-4.<br />

Ruesta, S. El 1er. Congreso <strong>de</strong> Sanidad Nacional. La Crónica Médica, 15 <strong>de</strong> julio,<br />

1934, IV-XI.<br />

Sacabejos, H. El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> “lucha”. Revista <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, 319, 1934, 321-322.<br />

Salvat Navarro, A. Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia. La vacunación antitífica<br />

<strong>en</strong> el pueblo <strong>de</strong> Dos Aguas. Revista Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Médicas, 15, 1913,<br />

385-395.<br />

Sánchez Verdugo, J. Estudio estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a <strong>en</strong><br />

España. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932, 1197-1211.<br />

Sánchis Bergón, J. Higi<strong>en</strong>e popu<strong>la</strong>r. Cartil<strong>la</strong> higiénica contra el sarampión. Boletín<br />

Sanitario Municipal, 1, 1905a, 13-16.<br />

Sánchis Bergón, J. Cartil<strong>la</strong> popu<strong>la</strong>r para precaverse <strong>de</strong> <strong>la</strong> virue<strong>la</strong> (PIGOTA). Boletín<br />

Sanitario Municipal, 1, 1905b, 28-29.<br />

Sánchis Bergón, J. Consejos higiénicos para preservarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre tifoi<strong>de</strong>a. Boletín<br />

Sanitario Municipal, 1, 1905c, 141-144.<br />

SANIDAD marítima. Nuestra sanidad marítima. El Siglo Médico, 21, 1874, 322-324.<br />

SANIDAD civil. Proyecto <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> Sanidad Civil. La Crónica Médica, 118, 1882,<br />

685.<br />

Sanz, E. Servicio antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> Játiva, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong> Sanidad,<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios Sanitarios<br />

Provinciales, Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 185-187.<br />

551


Sayé, L. Las nuevas ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa y su aplicación <strong>en</strong><br />

España. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 82, 1933, 438-469.<br />

SEGUROS. Los seguros obligatorios <strong>de</strong> maternidad y <strong>en</strong>fermedad. Boletín Técnico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 121-123.<br />

SEGUROS. El seguro <strong>de</strong> maternidad. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 7, 1932,<br />

330-333.<br />

Serrador Gómez, J. El médico rural. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Sanitaria Val<strong>en</strong>ciana, 56,<br />

1924, 2-3.<br />

Sobrino, F. Sanidad <strong>de</strong> puertos. El Siglo Médico, 21, 1874, 543.<br />

Torres Colomer. Disp<strong>en</strong>sario antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong> Alcira, <strong>en</strong>: Inspección Provincial <strong>de</strong><br />

Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong> los Servicios<br />

Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933, 181-182.<br />

Trigo, M. Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> vulgarización <strong>sanitaria</strong> contra <strong>la</strong> rabia. Boletín Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 13, 1928, 5-12.<br />

Tu<strong>de</strong><strong>la</strong>. Medidas <strong>sanitaria</strong>s para <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong>. Boletín Sanitario<br />

Municipal, 1, 1905, 126-127.<br />

VACUNACIÓN. Unas reformas <strong>sanitaria</strong>s y una gran experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vacunación.<br />

Boletín M<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, 276, 1931, 34-35.<br />

Vidal Jordana, J. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>provincia</strong> y<br />

capital, y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> España. Dec<strong>en</strong>io 1921-1930. Boletín <strong>de</strong>l Instituto<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 72, 1933a, 2-4.<br />

Vidal Jordana, J. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> natalidad y mortalidad <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante 1932.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 76, 1933b, 1-7.<br />

Vidal Jordana, J. Sección <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología y Estadística, <strong>en</strong>: Inspección Provincial<br />

<strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Memoria <strong>de</strong> los<br />

552


Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora, 1933c,<br />

10-35.<br />

Vidal Jordana, J. La fiebre tifoi<strong>de</strong>a y su mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />

Boletín <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 68, 1933d, 2-7.<br />

Vidal Jordana, J.; <strong>de</strong>l Pino y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega, M. Disp<strong>en</strong>sario Antipalúdico <strong>de</strong>l Grao <strong>de</strong><br />

Castellón. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 6, 1931, 257-<br />

291.<br />

Vi<strong>la</strong> Barberá, R. Servicio antiv<strong>en</strong>éreo <strong>provincia</strong>l <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Trabajos realizados por<br />

el médico bacteriólogo Dr. Vi<strong>la</strong> Barberá <strong>en</strong> el año 1933, <strong>en</strong>: Inspección<br />

Provincial <strong>de</strong> Sanidad, Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Memoria <strong>de</strong><br />

los Servicios Sanitarios Provinciales. Val<strong>en</strong>cia, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> F. Vives Mora,<br />

1933, 173.<br />

Vil<strong>la</strong>r Salinas, S.J. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por tuberculosis <strong>en</strong> Santan<strong>de</strong>r. Revista<br />

<strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 21, 1947, 655-690.<br />

VIRUELA. Un positivo triunfo sobre <strong>la</strong> virue<strong>la</strong>. Boletín Técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 5, 1930, 237-238.<br />

Yagüe Espinosa, L. Consi<strong>de</strong>raciones higiénico-sociales sobre el biberón doméstico.<br />

Boletín m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong> Tuberculosis, junio, 1935, 44.<br />

553


7.2. Bibliografía secundaria<br />

Ackerknecht, E. La Mé<strong>de</strong>cine Hospitalière à Paris. Paris, Payot, 1986.<br />

Albarracín Teulón, A. La asist<strong>en</strong>cia médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> España rural durante el siglo XIX.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Españo<strong>la</strong>, 13, 1974, 133-204.<br />

Albarracín Teulón, A. Revolución y medicina: una interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tardía<br />

or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo XIX. Dynamis, 5-6,<br />

1985-86, 269-278.<br />

Alemany i García, S.; Casanova i Miret, V. La prostitució a Gandía. 1896-1926, <strong>en</strong>:<br />

Bernabeu Mestre, J., Esplugues i Pellicer, J.X., Robles González, E. (eds.)<br />

Higi<strong>en</strong>e i Salubritat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. B<strong>en</strong>issa, Seminari d’Estudis<br />

sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Institut d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina Alta, 1997, 199-207.<br />

Arroyo Medina, P. Asociacionismo médico farmacéutico <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad <strong>de</strong>l siglo XIX. Asclepio, 49 (2), 1997, 45-66.<br />

Arto<strong>la</strong>, M. Historia <strong>de</strong> España Alfaguara V. La burguesía revolucionaria (1808-<br />

1874). Madrid, Alianza Editorial, Alfaguara, 1983.<br />

Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. La Microbiología <strong>en</strong> el siglo XIX: organización <strong>de</strong> su<br />

actividad ci<strong>en</strong>tífica. Medicina Españo<strong>la</strong>, 83, 1984, 180-183.<br />

Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha antituberculosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> mortalidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana (1882-1914), <strong>en</strong>: Bernabeu Mestre, J. (coord.) El<br />

papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana. Instituto <strong>de</strong><br />

Cultura Juan Gil Albert, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ció Val<strong>en</strong>ciana, 1991.<br />

193-199.<br />

Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. La <strong>en</strong>fermedad y su prev<strong>en</strong>ción, <strong>en</strong>: López Piñero, J.M.<br />

(ed.) Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>t Garcia Editors,<br />

1992a, tomo III, 129-145.<br />

554


Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. La tuberculosis y su historia. Barcelona, Fundación Uriach<br />

1838, Colección histórica <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, nº 3, 1992b.<br />

Bágu<strong>en</strong>a, M.J. Jaume Ferran i Clua. La primera vacuna bacteriana, <strong>en</strong>: Camarasa,<br />

JM; Roca, A. (dirs.) Ciència i tècnica als països cata<strong>la</strong>ns: una aproximació<br />

biográfica. Barcelona, Fundació per a <strong>la</strong> Recerca, vol. 1, 1995, 652-679.<br />

Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación antirrábica <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1894-1916), <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.)<br />

B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong><br />

Ciència/Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i<br />

Arqueològics, 1999, 259-271.<br />

Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J. El Cuerpo Municipal <strong>de</strong> Sanidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> rabia, <strong>en</strong>: C. Barona Vi<strong>la</strong>r et<br />

al. (eds.) Politiques <strong>de</strong> salut <strong>en</strong> l’àmbit municipal val<strong>en</strong>cià (1850-1936).<br />

València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 2000, 71-109.<br />

Bai<strong>la</strong> Pal<strong>la</strong>rés, M.A.; Recaño Valcer<strong>de</strong>, J. Aproximació a una tipologia <strong>de</strong>mogràfica<br />

comarcal a finals <strong>de</strong>l segle XIX: el País Val<strong>en</strong>cià <strong>en</strong> 1887, <strong>en</strong>: M. Livi Bacci,<br />

Mo<strong>de</strong>los regionales <strong>de</strong> transición <strong>de</strong>mográfica <strong>en</strong> España y Portugal. A<strong>la</strong>cant,<br />

J.Gil Albert/Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ció Val<strong>en</strong>ciana, 1991, 183-196.<br />

Ba<strong>la</strong>guer, E. Estudio introductorio, <strong>en</strong>: Balmis, F.J. Prólogo y traducción castel<strong>la</strong>na<br />

<strong>de</strong>l Tratado Histórico y Práctico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vacuna <strong>de</strong> J.L. Moreau (1803). Alicante-<br />

Val<strong>en</strong>cia, Edicions Alfons el Magnànim/IVE, Institut d’Estudis Juan Gil-Albert,<br />

1987, IX-XXXIV.<br />

Ba<strong>la</strong>guer, E. et al. La transición <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong> durante el período 1879/1919, <strong>en</strong>:<br />

M. Livi Bacci, Mo<strong>de</strong>los regionales <strong>de</strong> transición <strong>de</strong>mográfica <strong>en</strong> España y<br />

Portugal. A<strong>la</strong>cant, J.Gil Albert/Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ció Val<strong>en</strong>ciana,<br />

1991, 137-156.<br />

Ballester, R.; Ba<strong>la</strong>guer, E. La infancia como valor y como problema <strong>en</strong> <strong>la</strong>s luchas<br />

<strong>sanitaria</strong>s <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo <strong>en</strong> España. Dynamis, 15, 1995, 177-181.<br />

555


Barona, C. Els orig<strong>en</strong>s <strong>de</strong>l Institut Provincial d’Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> València (1916-1920), <strong>en</strong>:<br />

B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.X.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència y<br />

Sanitat <strong>en</strong> els municips val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari D’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència,<br />

Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i<br />

Arqueològics, 1999, 273-281.<br />

Barona, C. <strong>Organización</strong> y profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia médica domiciliaria <strong>en</strong><br />

los pueblos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia: 1854-1936, <strong>en</strong>:.Barona Vi<strong>la</strong>r, C. et al<br />

(eds.) Politiques <strong>de</strong> salut <strong>en</strong> l’àmbit municipal val<strong>en</strong>cià (1850-1936). València,<br />

Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 2000, 13-70.<br />

Barona, C. La organización para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

republicana (1931-1936). XIIº Congreso Nacional <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina,<br />

Albacete, 2002.<br />

Barona, C.; Martínez Pons, M. Revisió <strong>de</strong> <strong>la</strong> situació higiènica <strong>de</strong>ls cem<strong>en</strong>teris <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

província <strong>de</strong> València al any 1883, <strong>en</strong>: Bernabeu Mestre, J., Espulgues i Pellicer,<br />

J.X., Robles González, E. (eds.) Higi<strong>en</strong>e i Salubritat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />

B<strong>en</strong>issa, Seminiari d’Estudis sobre <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, Institut d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Marina Alta, 1997, 175-183.<br />

Barona, C.; Martínez Pons, M. La lotta contro <strong>la</strong> mortalità infantile nel<strong>la</strong> <strong>provincia</strong> di<br />

Val<strong>en</strong>cia nel quadro <strong>de</strong>l<strong>la</strong> Seconda Repubblica (1931-1936), <strong>en</strong>: Pozzi, L.;<br />

Tognotti, E., (eds.) Salute e Ma<strong>la</strong>lttia fra ‘800 e ‘900 in Sar<strong>de</strong>gna e nei paesi<br />

<strong>de</strong>ll’Europa Mediterránea. Sassari, Editrice Democratica Sarda, 2000, 293-305.<br />

Barona, J.L. El ejercicio profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina, <strong>en</strong>: López Piñero, J.M. et al.<br />

(eds.), Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>t García Editores,<br />

vol. 3, 1992a, 169-179.<br />

Barona, J.L. La doctrina y el <strong>la</strong>boratorio. Fisiología y experim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l siglo XIX. Madrid, CSIC, 1992b.<br />

556


Barona, J.L. Los estudios <strong>de</strong> medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1857-1960),<br />

<strong>en</strong>: José Danón (coord.), La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Españo<strong>la</strong>. Barcelona, Fundación Uriach 1838, Colección Histórica <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud nº 6, 1998a, 55-77.<br />

Barona, J.L. Higi<strong>en</strong>e y c<strong>la</strong>se obrera <strong>en</strong> España (1868-1939). Pres<strong>en</strong>tació, <strong>en</strong> IV<br />

Trova<strong>de</strong>s d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia i <strong>de</strong> <strong>la</strong> Técnica. Alcoi/Barcelona, SCHCT,<br />

1998b, 267-269.<br />

Barona, J.L (compi<strong>la</strong>dor) Politiquees <strong>de</strong> salut <strong>en</strong> l’àmbit municipal val<strong>en</strong>cià (1850-<br />

1936). Professionals, lluita antirràbica, <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>ls alim<strong>en</strong>ts i divulgació<br />

ci<strong>en</strong>tífica. Val<strong>en</strong>cia, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 2000a.<br />

Barona, J.L. La lotta contro <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ttia e <strong>la</strong> morte nel<strong>la</strong> Spagna mediterránea (1855-<br />

1944), <strong>en</strong>: Pozzi, L.; Tognotti, E., (eds.) Salute e Ma<strong>la</strong>lttia fra ‘800 e ‘900 in<br />

Sar<strong>de</strong>gna e nei paesi <strong>de</strong>ll’Europa Mediterránea. Sassari, Editrice Democratica<br />

Sarda, 2000b, 195-220.<br />

Barona, JL. Medicina y compromiso. Entre <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> política.<br />

Achúcarro, Marañón y Negrín. Madrid, Nivo<strong>la</strong>, colección novatores 6, 2001.<br />

Barona, J.L Salud, <strong>en</strong>fermedad y muerte. La sociedad val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong>tre 1833 y 1939.<br />

Val<strong>en</strong>cia, Institució Alfons el Magnànim, Estudis Universitaris 88, 2002.<br />

Barona, J.L.; Barea, E. Enfermedad y muerte <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia(1901-1920).<br />

Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Demografía Històrica, XIV, 1996a, 57-82.<br />

Barona, J.L.; Barea, E. Mort i ma<strong>la</strong>ltia a <strong>la</strong> ciutat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1901-1920), <strong>en</strong>:<br />

Barona, J.L.; Micó, J (eds) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />

Val<strong>en</strong>cia, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 1996b,<br />

225-237.<br />

Barona, J.L.; Barona Vi<strong>la</strong>r, C. L’epidèmia que mai va existir. Val<strong>en</strong>cia davant <strong>la</strong><br />

febre groga <strong>de</strong>l 1870. Saitabi, 48, 1998, 333-355.<br />

557


Barona, JL.; Bernabeu Mestre, J.; Moncho Vasallo, J. Els recursos<br />

b<strong>en</strong>eficoassist<strong>en</strong>cials al País Val<strong>en</strong>cia contemporani: una perspectiva espacial,<br />

<strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i<br />

Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia,<br />

Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i<br />

Arqueològics, 1999, 201-221.<br />

Barona, J.L. .; Lloret, J. El movim<strong>en</strong>t higi<strong>en</strong>ista i <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sse obrera. Fets, valors i<br />

i<strong>de</strong>ología, <strong>en</strong>: IV Trova<strong>de</strong>s d’Història <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia i <strong>de</strong> <strong>la</strong> Técnica.<br />

Alcoi/Barcelona, SCHCT, 1998, 269-280<br />

Barona, J.L.; Lloret, J. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>de</strong>ls alim<strong>en</strong>ts i els escorxadors. Dos aspectes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> a <strong>la</strong> societat val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> el perio<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>tresegles, <strong>en</strong>: Barona<br />

Vi<strong>la</strong>r, C., et al. (eds.) Politiques <strong>de</strong> salut <strong>en</strong> l’àmbit municipal val<strong>en</strong>cià (1850-<br />

1936). València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 2000, 111-171.<br />

Barona, J.L.; Lloret, J. Les aigües publiques i <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> urbana a <strong>la</strong> societat<br />

val<strong>en</strong>ciana (1871-1931), <strong>en</strong>: Barona, J.L.; Perdiguero, E.; Cortell, J. (eds.). Medi<br />

ambi<strong>en</strong>t i salut. Una perspectiva històrica. Sueca, SEC/ Ajuntam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Sueca,<br />

2002.<br />

Barona, J.L.; Micó, J.A. (eds.) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Val<strong>en</strong>cia,<br />

Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia/Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, 1996.<br />

Barona, J.L.; Perdiguero, E. (eds.) Medi ambi<strong>en</strong>t i salut. Una perpectiva histórica.<br />

Sueca, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Ajuntam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Sueca, 2001.<br />

B<strong>en</strong>eito Lloris, A. Evolució <strong>de</strong>ls establim<strong>en</strong>ts b<strong>en</strong>eficoassist<strong>en</strong>cials al nucli industrial<br />

d’Alcoi, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.)<br />

B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis<br />

sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis<br />

Històrics i Arqueològics, 1999a, 173-183.<br />

558


B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.X.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència I<br />

sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia,<br />

Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i<br />

Arqueològics, 1999b.<br />

Bernabeu Mestre, J. El paper <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalitat <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolució <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ció<br />

val<strong>en</strong>ciana. Pres<strong>en</strong>tació, <strong>en</strong>: El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana. A<strong>la</strong>cant, J.Gil Albert/Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ció<br />

val<strong>en</strong>ciana, 1991a, 9-26.<br />

Bernabeu Mestre, J. La ciutat davant el contagi. A<strong>la</strong>cant y <strong>la</strong> grip <strong>de</strong> 1918-19.<br />

València, Conselleria <strong>de</strong> Sanitat y Consum, 1991b.<br />

Bernabeu Mestre, J. Fu<strong>en</strong>tes para el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX. Las estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s, <strong>en</strong>: Estadísticas <strong>de</strong>mográfico<strong>sanitaria</strong>s.<br />

I Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Madrid, C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong><br />

Epi<strong>de</strong>miología, Instituto Carlos III, 1992a, 27-44.<br />

Bernabeu Mestre, J. Marcelino Pascua <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva histórica, <strong>en</strong>: Estadísticas<br />

<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s. I Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Madrid, C<strong>en</strong>tro<br />

Nacional <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología, Instituto Carlos III, 1992b, 11-15.<br />

Bernabeu Mestre, J. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Salud Pública <strong>en</strong> España, 1924-1934. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 68,<br />

1994, 65-89.<br />

Bernabeu Mestre, J. Enfermedad y pob<strong>la</strong>ción. Introducción a los problemas y<br />

métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología histórica. València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong><br />

Ciència, 1995.<br />

Bernabeu Mestre, J. La utopía reformadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>: <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong><br />

Marcelino Pascua al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad, 1931-1933.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 74, 2000, 1-13.<br />

559


Bernabeu, J.; Barona, J.L. La divulgació <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciència <strong>en</strong>tre els movim<strong>en</strong>ts socials i <strong>la</strong><br />

seua reinterpretació <strong>en</strong> <strong>la</strong> premsa llibertària (1923-1937), <strong>en</strong>: Brumme, J. La<br />

divulgació <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciència. Barcelona, Universitat Pompeu Fabra, 2001.<br />

Bernabeu, J.; Espulgues, J.X.; Robles, E. (eds.) Higi<strong>en</strong>e i salubritat <strong>en</strong> els municipis<br />

val<strong>en</strong>cians (1813-1939). B<strong>en</strong>issa, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Institut<br />

d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina Alta, 1997.<br />

Bernabeu Mestre, J.; Gascón Pérez, E. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>pública</strong> españo<strong>la</strong> (1923-1935): <strong>la</strong> visitadora <strong>sanitaria</strong>. Dynamis, 15, 1995,<br />

151-176.<br />

Bernabeu Mestre, J.; Perdiguero Gil, E. Materials per a l’estudi <strong>de</strong> <strong>la</strong> transició<br />

<strong>sanitaria</strong>: els arxius municipals, <strong>en</strong>: Barona, J.L.; Micó, J.A. (eds.) Salut i<br />

ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Val<strong>en</strong>cia, Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia/Seminari<br />

d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència, 1996, 215-224.<br />

Bernabeu Mestre, J.; Robles González, E. La transizione <strong>sanitaria</strong> nel<strong>la</strong> P<strong>en</strong>inso<strong>la</strong><br />

Iberica, 1901-1949, <strong>en</strong>: Pozzi, L.; Tognotti, E., (eds.) Salute e Ma<strong>la</strong>lttia fra ‘800<br />

e ‘900 in Sar<strong>de</strong>gna e nei paesi <strong>de</strong>ll’Europa Mediterránea. Sassari, Editrice<br />

Democratica Sarda, 2000, 31-46.<br />

Boix Barrios, J. La Pediatría que he vivido. Val<strong>en</strong>cia, Sociedad Val<strong>en</strong>ciana <strong>de</strong><br />

Pediatría, 1979.<br />

Canet, M.A.; Martínez, F.; Valor, V. La institucionalització <strong>de</strong> <strong>la</strong> salut <strong>pública</strong> a<br />

València: <strong>de</strong>ls <strong>la</strong>boratoris químic i bacteriològic a l’Institut Municipal d’Higi<strong>en</strong>e,<br />

<strong>en</strong>: Barona, J.; Micó, J. (eds.) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />

Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Universitat <strong>de</strong> València, 1996, 191-214.<br />

Carasa Soto, P. El sistema hospita<strong>la</strong>rio español <strong>en</strong> el siglo XIX. De <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

b<strong>en</strong>éfica al mo<strong>de</strong>lo sanitario actual. Val<strong>la</strong>dolid, Universidad, 1985.<br />

Carasa Soto, P. La Historia y los Pobres: <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanzas a <strong>la</strong> marginación.<br />

Historia Social, n° 13, Val<strong>en</strong>cia, 1992, 79.<br />

560


Carreras Panchón, A. Miasmas y retrovirus. Cuatro capítulos <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles. Barcelona, Fundación Uriach 1838, Colección<br />

histórica <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, nº 2, 1991.<br />

Carrillo, J.L.; Castel<strong>la</strong>nos, J.; Ramos, M.D. Enfermedad y crisis social: <strong>la</strong> gripe <strong>en</strong><br />

Má<strong>la</strong>ga (1918) [Edición facsímil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Instrucciones sobre <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis<br />

individual y colectiva <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z Rosado]. Má<strong>la</strong>ga, Universidad, 1985.<br />

Castejón Bolea, R. Enfermeda<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>éreas <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l último tercio <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX. Una aproximación a los fundam<strong>en</strong>tos morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong>.<br />

Dynamis, 11, 1991, 239-261.<br />

Castell C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o, R. M.; Chilet Llácer, B. Caridad o necesidad: <strong>la</strong>s amas <strong>de</strong> cría <strong>de</strong><br />

mediados <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret<br />

Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi,<br />

Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre<br />

Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 223-239.<br />

Cavil<strong>la</strong>c, M. La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo XVI: <strong>la</strong> obra <strong>de</strong><br />

Miguel <strong>de</strong> Giginta. Estudios <strong>de</strong> Historia Social, n° 10 y 11, Val<strong>en</strong>cia, 1979, 7-59.<br />

Conejo Ramilo, R. Los médicos <strong>en</strong> Archidona durante <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna. Asclepio,<br />

22, 1980, 97-120.<br />

Danón, J. (coord.) La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Españo<strong>la</strong>.<br />

Barcelona, Fundación Uriach 1838, Colección histórica <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

nº 6, 1998.<br />

Díez Rodríguez, F. Estructura social y sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

preindustrial. Historia Social, nº 13, 1992, 101-121.<br />

Díez Rodríguez, F. La sociedad <strong>de</strong>sasistida, el sistema b<strong>en</strong>éfico-asist<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l siglo XIX. Val<strong>en</strong>cia, C<strong>en</strong>tre d’Estudis d’Història Local, Diputació<br />

<strong>de</strong> València, 1993.<br />

561


Echevarri Dávi<strong>la</strong>, B. La Gripe Españo<strong>la</strong>. La pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> 1918-1919. Madrid,<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas-Siglo XXI, 1993.<br />

Elexpuru Camiruaga, L. La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 <strong>en</strong> Bilbao (Estudio estadístico<br />

y social). Sa<strong>la</strong>manca, Universidad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, 1984.<br />

Esplugues i Pellicer, JX. Descripció <strong>de</strong> l’evolució històrica <strong>de</strong> l’assistència b<strong>en</strong>èfica a<br />

B<strong>en</strong>issa (Marina Alta), <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor,<br />

J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari<br />

d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Associació Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià<br />

d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 185-190.<br />

Esteban, M. Las socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> socorros mutuos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, <strong>en</strong> el<br />

último cuarto <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong>: Castllo, S. (ed.), Solidaridad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo.<br />

Trabajadores y socorros mutuos <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea. Madrid, 1994,<br />

339-346.<br />

Esteban <strong>de</strong> Vega, M. La Asist<strong>en</strong>cia Liberal españo<strong>la</strong>: B<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> y<br />

previsión particu<strong>la</strong>r. Historia Social, n° 13, Val<strong>en</strong>cia, 1992, 123-138.<br />

Esteban <strong>de</strong> Vega, M. (ed.). Pobreza, b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia y política social. Madrid, Marcial<br />

Pons (Ayer 25), 1997.<br />

Fresquet Febrer, J.L. Francisco Mén<strong>de</strong>z Álvaro (1806-1833) y <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>sanitaria</strong>s<br />

<strong>de</strong>l liberalismo mo<strong>de</strong>rado. Madrid, Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, 1990.<br />

Fresquet Febrer, J.L. La febre tifoi<strong>de</strong> a Barcelona (1877-1933), <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong><br />

Salut Pública a Barcelona. Barcelona, Ajuntam<strong>en</strong>t, 1991, 117-129.<br />

García Caeiro, A.L. La gestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Instrucción G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad Pública <strong>de</strong><br />

1904, <strong>en</strong>: Castel<strong>la</strong>nos Guerrero, J. et al. (eds.) La Medicina <strong>en</strong> el Siglo XX:<br />

estudios Históricos sobre Medicina, Sociedad y Estado. Má<strong>la</strong>ga, Sociedad<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina, 1998, 101-107.<br />

562


García-Faria <strong>de</strong>l Corral, F.J. La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918 <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong><br />

Zamora. Estudio estadístico y social. Sa<strong>la</strong>manca, Universidad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca,<br />

1991.<br />

García Guerra, D.; Álvarez Antuña, V. Reg<strong>en</strong>eracionismo y Salud Pública. El bi<strong>en</strong>io<br />

<strong>de</strong> Ángel Pulido al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Sanidad (1901-1902).<br />

Dynamis, 14, 1994, 23-41.<br />

Granjel, L.S. Legis<strong>la</strong>ción <strong>sanitaria</strong> <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong>: El ejercicio médico.<br />

Sa<strong>la</strong>manca, Instituto <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Españo<strong>la</strong>, Universidad <strong>de</strong><br />

Sa<strong>la</strong>manca, 1974.<br />

Granjel, L.S. La medicina españo<strong>la</strong> contemporánea. Sa<strong>la</strong>manca, Universidad <strong>de</strong><br />

Sa<strong>la</strong>manca, 1986.<br />

Guerreña, J.L. Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución <strong>en</strong> <strong>la</strong> España<br />

contemporánea. De <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Cabarrús (1792) al Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Madrid<br />

(1847). Dynamis, 15, 1995, 401-445.<br />

Guerreña, J.L. Prostitución, Estado y sociedad <strong>en</strong> España. La reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prostitución bajo <strong>la</strong> monarquía <strong>de</strong> Isabel II (1854-1868). Asclepio, 49 (2), 1997,<br />

101-132.<br />

Guillem Cofre, I.; Paternina Bono, M.J. Breve estudio <strong>de</strong>scriptivo sobre <strong>la</strong><br />

prostitución <strong>en</strong> el Alicante <strong>de</strong> 1885, <strong>en</strong>: Barona, J.; Micó, J. (eds.) Salut i<br />

ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong><br />

Ciència/Universitat <strong>de</strong> València, 1996, 183-190.<br />

Guillem Cofre, I. La Casa <strong>de</strong> Expósitos <strong>de</strong> Alicante, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y<br />

Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis<br />

val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Associació Cultural<br />

Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 167-172.<br />

Huertas García-Alejo, R. El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Sanidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

España <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. Discurso i<strong>de</strong>ológico e iniciativas<br />

políticas. Asclepio, 45 (1), 1993, 89-122.<br />

563


Huertas García-Alejo, R. Fuerzas sociales y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> España.<br />

1917-1923. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 68, 1994a, 45-55.<br />

Huertas García-Alejo, R. <strong>Organización</strong> <strong>sanitaria</strong> y crisis social <strong>en</strong> España. La<br />

discusión sobre el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> servicios sanitarios públicos <strong>en</strong> el primer tercio <strong>de</strong>l<br />

siglo XX. Madrid, Fundación <strong>de</strong> Investigaciones Marxistas, 1994b.<br />

Huertas García-Alejo, R. Política <strong>sanitaria</strong>: <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dictadura <strong>de</strong> Primo <strong>de</strong> Rivera a <strong>la</strong><br />

IIª Re<strong>pública</strong>. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Salud Pública, 74, 2000, 35-43.<br />

Huertas, R.; Campos, R. (eds.) Medicina social y movimi<strong>en</strong>to obrero <strong>en</strong> España<br />

(siglos XIX y XX). Madrid, Fundación <strong>de</strong> Investigaciones Marxistas, 1992.<br />

INSTITUTO Nacional <strong>de</strong> Estadística (I.N.E.). C<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, Madrid, 2002.<br />

Irles, M.A.; Bágu<strong>en</strong>a, M.J. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>pública</strong> municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong><br />

epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> cólera <strong>de</strong> 1860, <strong>en</strong>: Barona, J.; Micó, J. (eds.) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els<br />

municipis val<strong>en</strong>cians. València, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Universitat<br />

<strong>de</strong> València, 1996, 141-152.<br />

Jiménz Luc<strong>en</strong>a, I. El Estado como aliado. Los médicos y el proceso <strong>de</strong> estatalización<br />

<strong>de</strong> los servicios sanitarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong> españo<strong>la</strong>. Asclepio, 49, 1997,<br />

195-208.<br />

Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. La cuestión <strong>de</strong>l reg<strong>en</strong>eracionismo sanitario y su <strong>de</strong>bate durante <strong>la</strong><br />

Segunda Re<strong>pública</strong>: elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se e i<strong>de</strong>ología. Dynamis, 18, 1998a, 285-<br />

314.<br />

Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> los servicios sanitarios. Las<br />

expectativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas sociales durante <strong>la</strong> Segunda Re<strong>pública</strong>, <strong>en</strong>:<br />

Castel<strong>la</strong>nos Guerrero, J. et al. (eds.) La Medicina <strong>en</strong> el Siglo XX: estudios<br />

Históricos sobre Medicina, Sociedad y Estado. Má<strong>la</strong>ga, Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina, 1998b, 255-267.<br />

Lloret Pastor, J. Aspectes b<strong>en</strong>eficoassist<strong>en</strong>cials <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ció <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ribera Baixa.<br />

Cullera durant <strong>la</strong> segona meitat <strong>de</strong>l XIX, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer,<br />

564


F.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />

Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Associació Cultural Alcoià-<br />

Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 141-152.<br />

López Alonso, C. La pobreza <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político. España, primera mitad <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX. Historia Social, nº 13, Val<strong>en</strong>cia, 1992, 139-156.<br />

López Piñero , J.Mª. Los estudios histórico-sociales sobre <strong>la</strong> medicina, <strong>en</strong>: Lesky, E.<br />

(ed.). Medicina Social. Estudios y testimonios históricos, Madrid, Ministerio <strong>de</strong><br />

Sanidad y Consumo, 1984, 9-30.<br />

López Piñero , J.Mª. M. Seoane. La introducción <strong>en</strong> España <strong>de</strong>l sistema sanitario<br />

liberal (1.791-1.870). Madrid, Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, 1984.<br />

López Piñero, J.M.; Bágu<strong>en</strong>a Cervellera, M.J.; Barona Vi<strong>la</strong>r, J.L. et al. Las ci<strong>en</strong>cias<br />

médicas básicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l siglo XIX. Val<strong>en</strong>cia, I.V.E.I., 1988.<br />

López Piñero, J.M.; Navarro, J. Los estudios sobre <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia (1880-1900) <strong>de</strong> Constantino Gómez Reig. Val<strong>en</strong>cia, Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia, 1994.<br />

López Terrada, Mª Luz. La Asist<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>: López Piñero, J.M. et al (eds.) Historia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>t García Editores, vol. 2, 1992, 153-<br />

157.<br />

Lluch Dobon, F.D. La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> grip <strong>de</strong> l’any 1918 a les Illes Balears. Mallorca,<br />

El Tall, 1991.<br />

Magraner Gil, A. La institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud Pública Municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1882-1900). Val<strong>en</strong>cia, Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Tesis Doctoral, 1993.<br />

March Bisbal, J.; Sa<strong>la</strong>s Vives, P. La mortalitat a Poll<strong>en</strong>ça a princips <strong>de</strong>l segle XX.<br />

Estudis Balearics, 33, 1989, 83-90.<br />

Marín Martínez, P. El Prev<strong>en</strong>torio Infantil Antituberculoso <strong>de</strong> Almería (1945-1965).<br />

Dynamis, 10, 1990, 275-301.<br />

565


Marset Campos, P. Medicina y Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong>: Castel<strong>la</strong>nos<br />

Guerrero, J. et al. (eds.) La Medicina <strong>en</strong> el Siglo XX: estudios Históricos sobre<br />

Medicina, Sociedad y Estado. Má<strong>la</strong>ga, Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Medicina, 1998, 47-100.<br />

Marset Campos, P.; Rodríguez Ocaña, E.; Sáez Gómez, J.M. La Salud Pública <strong>en</strong><br />

España, <strong>en</strong>: Martínez Navarro, F. et al. Salud Pública. Madrid, McGraw-<br />

Hill/Interamericana, 1998, 25-47.<br />

Marset Campos, P.; Sáez Gómez, J.M.; Martínez Navarro, F. La salud <strong>pública</strong><br />

durante el franquismo. Dynamis, 15, 1995, 211-250.<br />

Marset Campos, P.; Saturno, J. Los sanitarios murcianos <strong>de</strong> 1750 a 1850. Evolución<br />

numérica, tipos profesionales y proce<strong>de</strong>ncia geográfica. Asclepio, 22, 1980, 255-<br />

271.<br />

Martín, E.; Comelles, JM; Arnau, M. El proceso <strong>de</strong> medicalización <strong>de</strong> los hospitales<br />

cata<strong>la</strong>nes: el caso <strong>de</strong>l Pío Hospital <strong>de</strong> Valls. Dynamis, 13, 1993, 201-234.<br />

Martínez Navarro, J.F. La Sanidad <strong>en</strong> España. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública,<br />

51, 1977, 774-817.<br />

Martínez Navarro, J.F. Algunos problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series<br />

históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s, <strong>en</strong>: Estadísticas<br />

<strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s. I Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Madrid, C<strong>en</strong>tro<br />

Nacional <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología, Instituto Carlos III, 1992, 79-109.<br />

Martínez Navarro, J.F. Salud <strong>pública</strong> y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>en</strong> <strong>la</strong> España<br />

<strong>de</strong>l siglo XX, <strong>en</strong>: 2º Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>pública</strong>, 68, 1994, 29-43.<br />

Martínez Pons, M. Val<strong>en</strong>cia al límit. La ciutat davant l’epidèmia <strong>de</strong> grip <strong>de</strong> 1918.<br />

Simat <strong>de</strong> <strong>la</strong> Valldigna, La Xara, 1999.<br />

Martínez Pons, M.; Barona Vi<strong>la</strong>r, C. Repercusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918<br />

sobre <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>: Barona, J.L., Micó, J. (eds)<br />

566


Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. València, Seminari d’Estudis sobre<br />

<strong>la</strong> Ciència, 1996, 249-261.<br />

Mateu Tortosa, E. Arroz y paludismo. Val<strong>en</strong>cia, Edicions Alfons el Magnànim, 1987.<br />

Mazuecos Jiménez, A. La política social socialista durante el primer bi<strong>en</strong>io<br />

republicano: trabajo, previsión y sanidad. Estudios <strong>de</strong> Historia Social, 14, 1980,<br />

135-155.<br />

McKeown, Th. The origins of human disease. Oxford, Basil Bleckwell, 1988.<br />

Medina Doménech, R.M; Rodríguez Ocaña, E. Profesionalización médica y<br />

campañas <strong>sanitaria</strong>s. Un proceso converg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l primer<br />

tercio <strong>de</strong>l siglo XX. Dynamis, 14, 1994, 77-94.<br />

Mico Navarro, J.A.; Barona Vi<strong>la</strong>r, J.L. La <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> y sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas<br />

castellon<strong>en</strong>ses <strong>en</strong> el siglo XVIII, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “Observaciones...” <strong>de</strong> Cabanilles.<br />

Estudis Castellon<strong>en</strong>cs, 5, 1992-93, 467-482.<br />

Millán, J. L’economia i <strong>la</strong> societat val<strong>en</strong>cianes, 1830-1914. Les transformacions<br />

d’un capitalisme perifèric, <strong>en</strong>: Joan <strong>de</strong>l Alcazar et al. Història <strong>de</strong>l País Val<strong>en</strong>cia,<br />

vol. V, Barcelona, Edicions 62, 1990, 29-76.<br />

MINISTERIO <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s. I<br />

Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Madrid, C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología,<br />

Instituto Carlos III, 1992.<br />

Molero Mesa, J. Francisco Moliner y Nicolás (1851-1915) y el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

antituberculosa <strong>en</strong> España. Asclepio, 42, 1990, 253-279.<br />

Molero Mesa, J. La muerte b<strong>la</strong>nca a exam<strong>en</strong>: nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tuberculosis. Reseña <strong>en</strong>sayo. Dynamis, 11, 1991, 345-359.<br />

Molero Mesa, J. C<strong>la</strong>se obrera, medicina y Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>l siglo XX. Bases<br />

sociopolíticas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas antituberculosas <strong>en</strong>tre 1889 y 1950, <strong>en</strong>:<br />

Castel<strong>la</strong>nos Guerrero, J. et al. (eds.) La Medicina <strong>en</strong> el Siglo XX: estudios<br />

567


Históricos sobre Medicina, Sociedad y Estado. Má<strong>la</strong>ga, Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina, 1998, 221-228.<br />

Molero Mesa, J.; Jiménez Luc<strong>en</strong>a, I. Salud y burocracia <strong>en</strong> España. Los Cuerpos <strong>de</strong><br />

Sanidad Nacional (1855-1951). Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 74, 2000,<br />

46-79.<br />

Montero, F.; Esteban, M. Aproximación tipológica al mutualismo popu<strong>la</strong>r y obrero<br />

<strong>en</strong> España: el mutualismo asist<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong>: Castllo, S. (ed.), La Historia Social <strong>en</strong><br />

España. Actualidad y perspectivas. Madrid, 1991, 457-470.<br />

Muñoz Machado, S. La Sanidad Pública <strong>en</strong> España (Evolución histórica y situación<br />

actual). Madrid, Instituto <strong>de</strong> Estudios Administrativos, 1975.<br />

Navarro Pérez, J. La sanidad municipal, <strong>en</strong>: López Piñero, J.M. et al. Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Medicina Val<strong>en</strong>ciana. Val<strong>en</strong>cia, Vic<strong>en</strong>t García Editores, vol. 3, 1992, 159-167.<br />

Navarro Pérez, J. La organización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> municipal <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1881-1931), <strong>en</strong>: Barona, J.; Micó, J. (eds.) Salut i ma<strong>la</strong>ltia <strong>en</strong> els municipis<br />

val<strong>en</strong>cians. Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Universitat <strong>de</strong> València, 1996,<br />

167-182.<br />

Navarro Pérez, J. B<strong>la</strong>squismo e Higi<strong>en</strong>e y Salubridad <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1901-1936), <strong>en</strong>: Bernabeu Mestre, J., Esplugues i Pellicer, J.X., Robles<br />

González, E. (eds.) Higi<strong>en</strong>e i Salubritat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians. B<strong>en</strong>issa,<br />

Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Institut d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina<br />

Alta, 1997, 131-148.<br />

O<strong>la</strong>güe <strong>de</strong> Ros, G. La introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacunación j<strong>en</strong>neriana <strong>en</strong> España (1799-<br />

1805), <strong>en</strong>: Barona, J.L.,(ed.), Ma<strong>la</strong>ltia i Cultura. València, Seminari d’Estudis<br />

sobre <strong>la</strong> Ciència, 1995, 251-273.<br />

Pascual Artiaga, M. La b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Alicante: 1735-1821, <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito Lloris, A.;<br />

B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.) B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong> els municipis<br />

val<strong>en</strong>cians. Alcoi, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Associació Cultural<br />

Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999, 153-166.<br />

568


Pa<strong>la</strong>zón Ferrando, S. La pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918-1920 y sus repercusiones sobre<br />

<strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Alicante, <strong>en</strong>: Bernabeu Mestre, J. (ed.) El papel<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción val<strong>en</strong>ciana. Alicante, Instituto<br />

<strong>de</strong> Cultura Juan Gil Albert, 1991, 89-98.<br />

Perdiguero, E. Popu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> los manuales <strong>de</strong> economía doméstica<br />

<strong>en</strong> el tránsito <strong>de</strong> los siglos XIX al XX, <strong>en</strong>: Barona, J.L.(ed.) Ma<strong>la</strong>ltia i cultura.<br />

Val<strong>en</strong>cia, Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia, 1995, 225-250.<br />

Perdiguero, E. Problemas <strong>de</strong> salud e <strong>higi<strong>en</strong>e</strong> <strong>en</strong> el ámbito local, <strong>en</strong>: Bernabeu, J.;<br />

Esplugues, J.; Robles, E. (eds.), Higi<strong>en</strong>e i Salubritat <strong>en</strong> els municipis val<strong>en</strong>cians.<br />

Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia/Institut d’Estudis Comarcals <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina<br />

Alta, 1997, 17-41.<br />

Perdiguero, E. Modificando i comportam<strong>en</strong>ti <strong>de</strong>l<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione: conquiste e<br />

resist<strong>en</strong>ze, <strong>en</strong>: Pozzi, L.; Tognotti, E. (eds.), Salute e Ma<strong>la</strong>lttia fra ‘800 e ‘900 in<br />

Sar<strong>de</strong>gna e nei paesi <strong>de</strong>ll’Europa Mediterránea. Sassari, Editrice Democratica<br />

Sarda, 2000, 379-396.<br />

Perdiguero, E. Hacia una organización <strong>sanitaria</strong> periférica: Brigadas Sanitarias e<br />

Institutos Provinciales <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e, <strong>en</strong>: At<strong>en</strong>za Fernán<strong>de</strong>z, J.; Martínez Pérez, J.<br />

(coord..), El C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Rural <strong>de</strong> Ta<strong>la</strong>vera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reina y <strong>la</strong><br />

sanidad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> su tiempo, Junta <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha,<br />

2001, 43-73.<br />

Perdiguero, E.; Bernabeu, J. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y sociedad: <strong>la</strong> vacunación<br />

antivariólica <strong>en</strong> el Alicante <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong>en</strong>: Nash, M. Ballester, R. (eds.),<br />

Mulheres, trábalo e reproduçao. Atitu<strong>de</strong>s sociais e políticas <strong>de</strong> protecçao à vida.<br />

Porto, Ediçoes Afrontam<strong>en</strong>to, 1996, 257-283.<br />

Perdiguero, E.; Bernabeu, J. La Gota <strong>de</strong> Leche <strong>de</strong> Alicante (1925-1940), <strong>en</strong>: B<strong>en</strong>eito<br />

Lloris, A.; B<strong>la</strong>y Meseguer, F.; Lloret Pastor, J. (eds.), B<strong>en</strong>eficència i Sanitat <strong>en</strong><br />

els municipis val<strong>en</strong>cians. Seminari d’Estudis sobre <strong>la</strong> Ciència/Associació<br />

569


Cultural Alcoià-Comtat/C<strong>en</strong>tre Alcoià d’Estudis Històrics i Arqueològics, 1999,<br />

291-310.<br />

Perdiguero, E.; Bernabeu, J.; Robles, E. La Salud Pública <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

administración periférica: El Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Alicante (1924-<br />

1936). Dynamis, 14, 1994, 43-76.<br />

Peset, J.L.; Peset, M. Muerte <strong>en</strong> España. Política y sociedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> peste y el<br />

cólera. Madrid, Seminarios y Ediciones, 1972.<br />

P<strong>la</strong>sència i Taradach, A. C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> salut materno-infantil a Barcelona (1891-<br />

1991): una revolució inacabada, <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> Salut Pública a Barcelona.<br />

Barcelona, Ajuntam<strong>en</strong>t, 1991, 171-192.<br />

Pons, A.; Serna, J. La Sociedad económica <strong>de</strong> amigos <strong>de</strong>l País y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia <strong>pública</strong> <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia: 1801-1815, <strong>en</strong>: Les Espagnols et Napoleón.<br />

Aix-<strong>en</strong>-Prov<strong>en</strong>ce, 1984.<br />

Porras Gallo, I. La profi<strong>la</strong>xis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas tras <strong>la</strong> pan<strong>de</strong>mia gripal<br />

<strong>de</strong> 1918-19: los seguros sociales. Dynamis, 13, 1993, 279-293.<br />

Porras Gallo, M.I. Una ciudad <strong>en</strong> crisis: La epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> gripe <strong>de</strong> 1918-1919 <strong>en</strong><br />

Madrid. Madrid, Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, 1994.<br />

Porras Gallo, I. Antece<strong>de</strong>ntes y creación <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Sueroterapia, Vacunación y<br />

Bacteriología <strong>de</strong> Alfonso XIII. Dynamis, 18, 1998, 81-105.<br />

Puerto Sarmi<strong>en</strong>to, J.; Cobo Cobo, J. El Laboratorio Municipal <strong>de</strong> Madrid <strong>en</strong> el último<br />

tercio <strong>de</strong>l siglo XIX. Dynamis, 3, 1983, 149-172.<br />

Robles González, E.; Bernabeu Mestre, J.; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, F. La transición<br />

<strong>sanitaria</strong>: una revisión conceptual. Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Demografía<br />

Histórica, 14, 1996a, 117-144.<br />

Robles González, E.; García B<strong>en</strong>avi<strong>de</strong>s, F.; Bernabeu Mestre, J. La transición<br />

<strong>sanitaria</strong> <strong>en</strong> España <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1900 a 1990. Revista Españo<strong>la</strong> Salud Pública, 70,<br />

1996b, 221-233.<br />

570


Roca Rosell, A. Història <strong>de</strong>l Laboratori municipal <strong>de</strong> Barcelona, <strong>de</strong> Ferran a Turró.<br />

Barcelona, Ajuntam<strong>en</strong>t, 1988.<br />

Roca Rosell, A. La Higi<strong>en</strong>e urbana com a objetiu: notes sobre <strong>la</strong> història <strong>de</strong> l’Institut<br />

Municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salut (1891-1936), <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> Salut Pública a Barcelona.<br />

Barcelona, Ajuntam<strong>en</strong>t, 1991, 75-103.<br />

Rodríguez López, F.C.; Gavira Iglesias, J. La gripe. Córdoba. Publicaciones <strong>de</strong>l<br />

Monte <strong>de</strong> Piedad y Caja <strong>de</strong> Ahorros <strong>de</strong> Córdoba, 1990.<br />

Rodríguez Ocaña, E. La Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Social como disciplina <strong>en</strong><br />

España (1882-1923). Madrid, Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo, 1987.<br />

Rodríguez Ocaña, E. El resguardo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Administración <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

el siglo XVIII. Dynamis, 7-8, 1987-88, 145-170.<br />

Rodríguez Ocaña, E. La grip a Barcelona: un greu problema esporàdic <strong>de</strong> salut<br />

<strong>pública</strong>. Epidèmies <strong>de</strong> 1889-90 y 1918-19, <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> Salut Pública a<br />

Barcelona. Barcelona, Institut Municipal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salut, 1991, 131-156.<br />

Rodríguez Ocaña, E. La estadística <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>sanitaria</strong> españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l siglo<br />

XX, <strong>en</strong>: Estadísticas <strong>de</strong>mográfico-<strong>sanitaria</strong>s. I Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua.<br />

Madrid, C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología, Instituto Carlos III, 1992a, 47-77.<br />

Rodríguez Ocaña, E. Nota acerca <strong>de</strong>l número y distribución <strong>de</strong> médicos y cirujanos<br />

<strong>en</strong> Andalucía, Murcia y Albacete <strong>en</strong> torno a 1835. Dynamis, 12, 1992b, 291-306.<br />

Rodríguez Ocaña, E. La Salud Pública <strong>en</strong> España <strong>en</strong> el contexto europeo. 1890-1925,<br />

<strong>en</strong>: 2º Encu<strong>en</strong>tro Marcelino Pascua. Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 68,<br />

1994a, 11-27.<br />

Rodríguez Ocaña, E. Profesionalización médica y campañas <strong>sanitaria</strong>s. Un proceso<br />

converg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l primer tercio <strong>de</strong>l siglo XX. Dynamis,<br />

14, 1994b, 77-94.<br />

571


Rodríguez Ocaña, E. Una medicina para los niños, <strong>en</strong>: Borrás Llop, JM. (ed.)<br />

Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea. Madrid, Ministerio <strong>de</strong><br />

Trabajo y Asuntos Sociales, Fundación Gernán Sánchez Ruipérez, 1996, 149-<br />

169.<br />

Rodríguez Ocaña, E. La interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Rockefeller <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Sanidad contemporánea <strong>en</strong> España. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Salud Pública, 74,<br />

2000, 27-34.<br />

Rodríguez Ocaña, E. La salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l siglo XX,<br />

<strong>en</strong>: At<strong>en</strong>za Fernán<strong>de</strong>z, J.; Martínez Pérez, J. (coord..), El C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e Rural <strong>de</strong> Ta<strong>la</strong>vera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reina y <strong>la</strong> sanidad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> su tiempo, Junta<br />

<strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha, 2001, 21-42.<br />

Rodríguez Ocaña, E.; Bernabeu Mestre, J.; Barona Vi<strong>la</strong>r, J.L. La Fundación<br />

Rockefeller y España, 1914-39. Un acuerdo para <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización ci<strong>en</strong>tífica y<br />

<strong>sanitaria</strong>. VI Congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> S.E.H.C.Y.T., Segovia-La Granja, septiembre,<br />

1996.<br />

Rodríguez Ocaña, E.; Mén<strong>de</strong>z Álvaro, A. El primer Congreso Nacional <strong>de</strong> Sanidad<br />

(Madrid, 1934) como sanción <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesionalización médico-social <strong>en</strong> España.<br />

Revista <strong>de</strong> Sanidad e Higi<strong>en</strong>e Pública, 60, 1986, 1095-1107.<br />

Ros<strong>en</strong>, G. What is Social Medicine? A G<strong>en</strong>eric Analysis of the Concept. Bulletin<br />

History of Medicine, 21, 1947, 674-733.<br />

Ros<strong>en</strong>, G. The specialization in Medicine with particu<strong>la</strong>r refer<strong>en</strong>ce to<br />

ophthalmology. New York, reprint Arno Press and The New York Times, 1972.<br />

Ros<strong>en</strong>, G. El Cameralismo y el concepto <strong>de</strong> policía médica. De <strong>la</strong> Policía Médica a<br />

<strong>la</strong> Medicina Social. México, 1985.<br />

Sáez Gómez, JM.; Marset Campos, P. Profesionales sanitarios <strong>en</strong> <strong>la</strong> Murcia <strong>de</strong>l siglo<br />

XVIII. Número, evolución y distribución. Asclepio, 45 (2), 1993, 71-101.<br />

572


Sa<strong>la</strong>vert, V.; Navarro, J. La Sanitat Municipal a València (segles XIII-XX). València,<br />

Edicions Alfons el Magnànim, IVEI, 1992.<br />

Salmón Muñiz, F.; Arrizaba<strong>la</strong>ga, J.; García Ballester, L. La introducción <strong>de</strong>l hospital<br />

contemporáneo <strong>en</strong> España: <strong>la</strong> quiebra <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo originario <strong>de</strong> organización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Casa <strong>de</strong> Salud Val<strong>de</strong>cil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r. Dynamis, 7-8, 1987-88, 249-273.<br />

Salom Carrasco, J.; Albertos Pueb<strong>la</strong>, J.M. Industrias tradicionales y artesanales, <strong>en</strong>:<br />

At<strong>la</strong>s temático <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Val<strong>en</strong>ciana, II. Val<strong>en</strong>cia, Levante-El Mercantil<br />

Val<strong>en</strong>ciano, 1991, 581-600.<br />

Sanchis Guarner, M. La ciutat <strong>de</strong> València. Síntesi d’Història i <strong>de</strong> Geografia urbana.<br />

València, Publicacions <strong>de</strong>l Cercle <strong>de</strong> Belles Arts <strong>de</strong> València, 1972.<br />

Santamaría, E. Las sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> vacunación <strong>en</strong> los hospitales p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>res a principios<br />

<strong>de</strong>l siglo XIX. Dynamis, 10, 1990, 303-311.<br />

S<strong>en</strong>a Espinel, M.P. La pan<strong>de</strong>mia gripal <strong>de</strong> 1918 <strong>en</strong> Sa<strong>la</strong>manca y <strong>provincia</strong>.<br />

Sa<strong>la</strong>manca, Tesis Doctoral, Universidad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca, 1992.<br />

Teruel Piera, S. La medicina <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia (1841-1892). Madrid, CSIC, 1974.<br />

Tomás Monserrat, J. El grip <strong>de</strong> l’any 18 a Llucmajor. Llucmajor, 1982.<br />

Urquía Echave, J.M. La pan<strong>de</strong>mia gripal <strong>de</strong> 1908 <strong>en</strong> Guipúzcoa. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Vasca, 4, 1986, 37-86.<br />

Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> Can<strong>de</strong><strong>la</strong>rio, J. El espejismo <strong>de</strong>l ejercicio libre. La or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

asist<strong>en</strong>cia médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> España <strong>de</strong>cimonónica. Dynamis, 14, 1994, 269-304.<br />

Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong>, J. Pobreza y asist<strong>en</strong>cia b<strong>en</strong>éfica. El Hospital <strong>de</strong> San Sebastián <strong>de</strong> Ecija,<br />

1813-1942. Sevil<strong>la</strong>, 1996.<br />

Vil<strong>la</strong>corta Baños, F. Profesionales y burócratas. Estado y po<strong>de</strong>r corporativo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

España <strong>de</strong>l siglo XX, 1890-1923. Madrid, Siglo XXI, 1989.<br />

573


Vil<strong>la</strong>lbí, J.R. Una perspectiva sobre els programes <strong>de</strong> vacunació a Barcelona: el cas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> poliomielitis, <strong>en</strong>: C<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong> Salut Pública a Barcelona. Barcelona,<br />

Ajuntam<strong>en</strong>t, 1991, 157-167.<br />

Weindling, P. La fundación Rockefeller y el organismo <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />

Naciones: algunas conexiones españo<strong>la</strong>s. Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Salud Pública, 74,<br />

2000, 15-26.<br />

574


8. ANEXO I. MATERIAL ICONOGRÁFICO<br />

575


576


Fachada <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1916-1932)<br />

577


578


Patio <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1916-1932)<br />

579


580


P<strong>la</strong>no <strong>de</strong>l edificio <strong>de</strong>l<br />

Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />

581


582


Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />

583


584


Laboratorio Bacteriológico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />

585


586


Laboratorio Bacteriológico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />

587


588


Laboratorio Químico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />

589


590


Laboratorio Químico <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />

591


592


Laboratorio <strong>de</strong>l servicio antirrábico <strong>de</strong>l Instituto Provincial<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1916-1932)<br />

593


594


Cuadra <strong>de</strong> caballos <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> sueros. Instituto Provincial <strong>de</strong><br />

Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1916-1932)<br />

595


596


Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> cirugía <strong>de</strong>l Hospital Provincial <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1933)<br />

597


598


Fachada principal <strong>de</strong>l edificio <strong>de</strong>l Instituto Provincial<br />

<strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1933-1936)<br />

Laboratorios Bacteriológico y Químico <strong>de</strong>l Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

Laboratorios <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

599


600


Laboratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong> bacteriología y<br />

química <strong>de</strong>l Instituto Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia (1933-1936)<br />

601


602


Propuesta <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>pública</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>provincia</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia a partir <strong>de</strong> 1934<br />

603


604


C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Sagunto (1934)<br />

605


606


P<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Secundario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Sagunto,<br />

<strong>en</strong> construcción <strong>en</strong> 1933<br />

607


608


P<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso Provincial<br />

(1933)<br />

609


610


Organigrama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y Disp<strong>en</strong>sario <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e infantil (1933)<br />

611


612


Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e Infantil editada por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

613


614


Primer premio <strong>de</strong>l Concurso <strong>de</strong> Carteles organiado<br />

por <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Provincial <strong>de</strong> Puericultura <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1933)<br />

615


616


Cartel pegado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia con motivo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> “Un día <strong>de</strong> lucha contra <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil” el 19 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1933<br />

617


618


Inauguración <strong>de</strong>l nuevo edificio <strong>de</strong>l Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1933<br />

619


620


Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad por fiebre tifoi<strong>de</strong>a realizado<br />

por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong>l Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia (1933)<br />

621


622


Actividad <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antiv<strong>en</strong>éreo <strong>de</strong>l Instituto<br />

Provincial <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e (1933)<br />

623


624


Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong> Sueca (1933)<br />

625


626


Actividad <strong>de</strong>l Disp<strong>en</strong>sario Antitracomatoso <strong>de</strong><br />

Sagunto (1933)<br />

627


628


Disp<strong>en</strong>sario Antituberculoso C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia<br />

(1933)<br />

629


630


9. ANEXO II. MATERIAL DOCUMENTAL<br />

631


632


633


634


635


636


637


638


639


640


641


642


643


644


645


646


647


648


649


650


651


652


653

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!