4) Además debe cumplir la regla de Hückel cuyo enunciado es el ...

4) Además debe cumplir la regla de Hückel cuyo enunciado es el ... 4) Además debe cumplir la regla de Hückel cuyo enunciado es el ...

sinorg.uji.es
from sinorg.uji.es More from this publisher

TEMA 4<br />

EFECTOS ELECTRÓNICOS.<br />

ENLACES DESLOCALIZADOS<br />

1. Efecto inductivo.<br />

2. Efecto conjugativo.<br />

3. R<strong>es</strong>onancia y orbital<strong>es</strong> <strong>de</strong>slocalizados.<br />

4. R<strong>es</strong>onancia y aromaticidad.


Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

TEMA 4. EFECTOS ELECTRÓNICOS. ENLACES DESLOCALIZADOS.<br />

1. Efecto inductivo. 2. Efecto conjugativo. 3. R<strong>es</strong>onancia y orbital<strong>es</strong> <strong>de</strong>slocalizados. 4.<br />

R<strong>es</strong>onancia y aromaticidad.<br />

1. Efecto Inductivo.<br />

La diferente <strong>el</strong>ectronegatividad <strong>de</strong> los átomos que constituyen <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s<br />

orgánicas, y <strong>la</strong>s interaccion<strong>es</strong> secundarias entre sus orbital<strong>es</strong>, provocan <strong>la</strong> aparición<br />

<strong>de</strong> ciertos efectos <strong>de</strong> po<strong>la</strong>rización y <strong>de</strong>slocalización <strong>el</strong>ectrónica. Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>es</strong> <strong>el</strong><br />

efecto inductivo que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> un en<strong>la</strong>ce provocada<br />

por un átomo o un grupo atómico a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una ca<strong>de</strong>na carbonada.<br />

Por ejemplo, en <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> cloroetano existe un en<strong>la</strong>ce C-Cl po<strong>la</strong>rizado<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> diferencia <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectronegatividad entre <strong>el</strong> carbono y <strong>el</strong> cloro. Como<br />

consecuencia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, sobre <strong>el</strong> átomo <strong>de</strong> cloro existirá una fracción <strong>de</strong> carga negativa y<br />

sobre <strong>el</strong> átomo <strong>de</strong> carbono una fracción <strong>de</strong> carga positiva. Este átomo <strong>de</strong> carbono<br />

cargado positivamente atraerá hacia sí los tr<strong>es</strong> par<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> que le unen a los<br />

otros tr<strong>es</strong> átomos y por tanto en <strong>el</strong> otro átomo <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> aparecerá<br />

una fracción <strong>de</strong> carga positiva, aunque menor que en <strong>el</strong> átomo <strong>de</strong> carbono unido<br />

directamente al cloro.<br />

Efectos inductivos en <strong>el</strong> cloroetano<br />

H H<br />

δ<br />

H C C<br />

H H<br />

+<br />

δ + δ −<br />

El efecto inductivo <strong>es</strong> permanente y por tanto no <strong>es</strong> un fenómeno que ocurra en<br />

un momento dado en <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong>. Hay que tener en cuenta que <strong>el</strong> efecto inductivo<br />

<strong>de</strong>crece rápidamente al aumentar <strong>la</strong> distancia al origen <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zamiento <strong>el</strong>ectrónico,<br />

y en <strong>la</strong> práctica se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>spreciar a partir <strong>de</strong>l segundo átomo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na. El<br />

efecto inductivo no supone <strong>de</strong>slocalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>el</strong>ectrónica sino<br />

simplemente acercamiento <strong>de</strong> ésta a uno <strong>de</strong> los átomos, quedando los <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> en<br />

su orbital.<br />

El efecto inductivo pue<strong>de</strong> ser <strong>el</strong>ectrón-atrayente, como <strong>el</strong> <strong>de</strong>l átomo <strong>de</strong> cloro en<br />

<strong>el</strong> cloroetano, o <strong>el</strong>ectrón-dador como <strong>el</strong> <strong>de</strong>l grupo alquilo en <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> anterior. El<br />

efecto inductivo se repr<strong>es</strong>enta transformando <strong>el</strong> en<strong>la</strong>ce en una flecha y se indica como<br />

+I o –I, según <strong>el</strong> efecto sea <strong>el</strong>ectrón-dador o <strong>el</strong>ectrón-atrayente.<br />

Cl<br />

51


H<br />

H<br />

Tema 4<br />

C C<br />

H<br />

Po<strong>la</strong>rización <strong>de</strong>l en<strong>la</strong>ce C-C <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> cloroetano<br />

por <strong>el</strong> fecto inductivo <strong>de</strong>l en<strong>la</strong>ce C-Cl adyacente<br />

Tomando como referencia <strong>el</strong> H, <strong>cuyo</strong> efecto inductivo se consi<strong>de</strong>ra 0, aqu<strong>el</strong>los<br />

átomos, o grupos <strong>de</strong> átomos, cuya <strong>el</strong>ectronegatividad <strong>es</strong> mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l C tienen<br />

efecto inductivo –I. Este tipo <strong>de</strong> átomos, o grupos <strong>de</strong> átomos, se c<strong>la</strong>sifican como<br />

<strong>el</strong>ectrón-atrayent<strong>es</strong>, ya que atraen hacia sí <strong>el</strong> par <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> <strong>de</strong>l en<strong>la</strong>ce <strong>de</strong>jando<br />

sobre <strong>el</strong> átomo <strong>de</strong> carbono al que <strong>es</strong>tán unidos una <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> carga positiva.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, aqu<strong>el</strong>los átomos, o grupos <strong>de</strong> átomos, que tien<strong>de</strong>n a <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nsidad <strong>el</strong>ectrónica sobre <strong>el</strong> átomo <strong>de</strong> carbono al que <strong>es</strong>tán unidos se dice que<br />

tienen un efecto inductivo +I, y se c<strong>la</strong>sifican como grupos <strong>el</strong>ectrón-dador<strong>es</strong>. En <strong>es</strong>te<br />

grupo se incluyen los radical<strong>es</strong> alquílicos, los metal<strong>es</strong>, y los grupos cargados<br />

negativamente.<br />

En <strong>la</strong> siguiente tab<strong>la</strong> se da una c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los principal<strong>es</strong> grupos orgánicos<br />

según sus efectos inductivos <strong>el</strong>ectrón-atrayent<strong>es</strong> o <strong>el</strong>ectrón-dador<strong>es</strong>.<br />

Efecto –I Efecto +I<br />

-NO2<br />

-CN<br />

-CHO<br />

-COR<br />

-CO2H<br />

-COOR<br />

-X<br />

-OCH3<br />

-OH<br />

H<br />

H<br />

Cl<br />

-O 2-<br />

-CO2 -<br />

-C(CH3)3<br />

-CHC(CH3)2<br />

-CH2-CH3<br />

-CH3<br />

52


Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

2. Efecto conjugativo o m<strong>es</strong>ómero.<br />

El efecto conjugativo aparece en <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s orgánicas cuando:<br />

a) Hay en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> múltipl<strong>es</strong> conjugados, que son los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong>, ó tripl<strong>es</strong>,<br />

separados por un en<strong>la</strong>ce simple.<br />

b) Hay en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> múltipl<strong>es</strong> contiguos a átomos que contienen par<strong>es</strong> <strong>el</strong>ectrónicos<br />

libr<strong>es</strong>.<br />

El efecto conjugativo consiste en <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> un par <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> compartido<br />

entre dos átomos a uno sólo <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, ó en <strong>la</strong> compartición entre dos átomos <strong>de</strong> un par<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> perteneciente a uno sólo <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.<br />

Este efecto ha recibido otros nombr<strong>es</strong> como efecto m<strong>es</strong>ómero, <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia,<br />

tautómero, <strong>el</strong>ectrómero y distintas notacion<strong>es</strong> M, E, T, etc. Actualmente se ha<br />

impu<strong>es</strong>to <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> efecto conjugativo y <strong>la</strong> notación K, inicial <strong>de</strong> Konjugativ en<br />

alemán.<br />

La molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> butadieno se pue<strong>de</strong> repr<strong>es</strong>entar con <strong>la</strong> <strong>es</strong>tructura <strong>de</strong> Lewis I, que<br />

contiene dos en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong> C-C conjugados (separados por un en<strong>la</strong>ce simple C-C).<br />

El efecto conjugativo permite <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> <strong>es</strong>tructura <strong>de</strong>l butadieno con una <strong>es</strong>tructura<br />

<strong>de</strong> Lewis adicional que contiene un en<strong>la</strong>ce doble y dos cargas <strong>de</strong> signo opu<strong>es</strong>to en los<br />

extremos <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong>, tal y como se repr<strong>es</strong>enta a continuación.<br />

H<br />

Efecto conjugativo en <strong>el</strong> 1,3-butadieno<br />

H<br />

H<br />

I<br />

H<br />

H<br />

H<br />

Como se acaba <strong>de</strong> indicar, al efecto conjugativo también se le conoce como<br />

efecto r<strong>es</strong>onante. De hecho, <strong>la</strong>s <strong>es</strong>tructuras I y II no son más que <strong>la</strong>s dos <strong>es</strong>tructuras<br />

r<strong>es</strong>onant<strong>es</strong> mediante <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir al híbrido <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia <strong>de</strong>l butadieno<br />

(ver tema 1). Según <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>es</strong>tructuras r<strong>es</strong>onant<strong>es</strong>, <strong>la</strong> <strong>es</strong>tructura r<strong>es</strong>onante II<br />

contribuirá muy poco al híbrido <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia por tr<strong>es</strong> motivos:<br />

1) Tiene menos en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> que <strong>la</strong> <strong>es</strong>tructura r<strong>es</strong>onante I.<br />

2) El átomo <strong>de</strong> carbono cargado positivamente no tiene <strong>el</strong> octeto completo.<br />

3) La <strong>es</strong>tructura r<strong>es</strong>onante comporta separación <strong>de</strong> cargas.<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

II<br />

H<br />

H<br />

53


Tema 4<br />

Otro ejemplo <strong>de</strong> efecto conjugativo <strong>es</strong> <strong>el</strong> que aparece en <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> cloruro<br />

<strong>de</strong> vinilo. Este compu<strong>es</strong>to se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir mediante <strong>la</strong>s dos <strong>es</strong>tructuras <strong>de</strong> Lewis I y<br />

II, como se indica en <strong>la</strong> siguiente figura:<br />

Efecto conjugativo +K en <strong>el</strong> cloruro <strong>de</strong> vinilo<br />

H<br />

H<br />

I<br />

H<br />

Cl<br />

La <strong>es</strong>tructura <strong>de</strong> Lewis I <strong>es</strong> una <strong>es</strong>tructura r<strong>es</strong>onante que <strong>de</strong>scribe con bastante<br />

exactitud a <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> cloruro <strong>de</strong> vinilo. Sin embargo, <strong>el</strong> efecto conjugativo entre <strong>el</strong><br />

doble en<strong>la</strong>ce y uno <strong>de</strong> los par<strong>es</strong> <strong>el</strong>ectrónicos solitarios <strong>de</strong>l cloro permite <strong>es</strong>cribir <strong>la</strong><br />

<strong>es</strong>tructura <strong>de</strong> Lewis II. Las <strong>es</strong>tructuras I y II no son más que <strong>la</strong>s dos <strong>es</strong>tructuras<br />

r<strong>es</strong>onant<strong>es</strong> mediante <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir al híbrido <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia <strong>de</strong>l cloruro <strong>de</strong><br />

vinilo (ver tema 1). La <strong>es</strong>tructura r<strong>es</strong>onante II contribuirá menos al híbrido <strong>de</strong><br />

r<strong>es</strong>onancia porque comporta separación <strong>de</strong> cargas, pero pone <strong>de</strong> manifi<strong>es</strong>to que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sigual distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>el</strong>ectrónica en <strong>el</strong> doble en<strong>la</strong>ce.<br />

El efecto conjugativo se diferencia <strong>de</strong>l efecto inductivo en que hay una c<strong>es</strong>ión, o<br />

paso <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> <strong>de</strong> un átomo a otro, que se indica mediante flechas curvas. El<br />

efecto conjugativo pue<strong>de</strong> ser positivo (+K) si <strong>es</strong> <strong>el</strong>ectrón-dador, o negativo (-K) si <strong>es</strong><br />

<strong>el</strong>ectrón-atrayente. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l cloruro <strong>de</strong> vinilo se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que <strong>el</strong> átomo<br />

<strong>de</strong> cloro ejerce un efecto conjugativo +K (<strong>el</strong>ectrón-dador). Un ejemplo <strong>de</strong> efecto<br />

conjugativo –K (<strong>el</strong>ectrón-atrayente) se da en <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> acroleína. La conjugación<br />

<strong>de</strong>l doble en<strong>la</strong>ce con <strong>el</strong> grupo carbonilo origina una <strong>es</strong>tructura <strong>de</strong> Lewis adicional tal y<br />

como se <strong>de</strong>scribe a continuación:<br />

H<br />

H<br />

H<br />

Cl<br />

Efecto conjugativo -K en <strong>la</strong> acroleína<br />

H<br />

H<br />

I<br />

H<br />

O<br />

H<br />

La <strong>es</strong>tructura r<strong>es</strong>onante I <strong>es</strong> <strong>la</strong> que más contribuye al híbrido <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia<br />

porque no comporta separación <strong>de</strong> cargas, todos los átomos tienen octetos completos<br />

H<br />

H<br />

β<br />

α<br />

H<br />

O<br />

II<br />

II<br />

H<br />

54


Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

y tiene un mayor número <strong>de</strong> en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> que <strong>la</strong> <strong>es</strong>tructura II. Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>es</strong>tructura<br />

r<strong>es</strong>onante II, que se genera por <strong>el</strong> efecto conjugativo –K <strong>de</strong>l grupo carbonilo sobre <strong>el</strong><br />

doble en<strong>la</strong>ce, pone <strong>de</strong> manifi<strong>es</strong>to que en <strong>el</strong> carbono β hay un déficit <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad<br />

<strong>el</strong>ectrónica. Como se verá en cursos más avanzados muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reaccion<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

acroleína se explican mediante <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>es</strong>tructura r<strong>es</strong>onante II.<br />

3. R<strong>es</strong>onancia y orbital<strong>es</strong> <strong>de</strong>slocalizados.<br />

Como ya se ha explicado anteriormente, a los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong> que <strong>es</strong>tán<br />

separados por tan sólo un en<strong>la</strong>ce sencillo se l<strong>es</strong> <strong>de</strong>nomina dobl<strong>es</strong> en<strong>la</strong>c<strong>es</strong><br />

conjugados.<br />

Cuando los dobl<strong>es</strong> en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> <strong>es</strong>tán separados por dos o más en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> sencillos se<br />

l<strong>es</strong> <strong>de</strong>nomina en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong> ais<strong>la</strong>dos.<br />

Existe una diferencia fundamental entre ambas situacion<strong>es</strong> y <strong>es</strong> que los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong><br />

dobl<strong>es</strong> conjugados, como ahora se verá, interaccionan entre si, y <strong>el</strong> r<strong>es</strong>ultado <strong>de</strong> <strong>es</strong>ta<br />

interacción <strong>es</strong> una <strong>es</strong>tabilización adicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong>.<br />

Para explicar <strong>el</strong> fenómeno <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>es</strong>tabilización adicional <strong>de</strong> los dienos<br />

conjugados se recurre a <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> sus calor<strong>es</strong> <strong>de</strong> hidrogenación. Cuando un<br />

compu<strong>es</strong>to que contiene un en<strong>la</strong>ce doble (hidrocarburo insaturado) se hace reaccionar<br />

con hidrógeno molecu<strong>la</strong>r, en pr<strong>es</strong>encia <strong>de</strong> un catalizador, se convierte en un<br />

compu<strong>es</strong>to con en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> simpl<strong>es</strong> C-C (hidrocarburo saturado). Esta reacción <strong>es</strong><br />

exotérmica y <strong>el</strong> calor que se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> en <strong>el</strong> proc<strong>es</strong>o se pue<strong>de</strong> medir con un<br />

calorímetro. Por ejemplo, cuando se hidrogena <strong>el</strong> 1-penteno se mi<strong>de</strong> un calor <strong>de</strong><br />

hidrogenación <strong>de</strong> -30 Kcal/mol y cuando se hidrogena <strong>el</strong> 1,4-pentadieno, compu<strong>es</strong>to<br />

que contiene dos en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong> ais<strong>la</strong>dos, <strong>el</strong> calor que <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción <strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

60.2 kcal/mol, aproximadamente <strong>el</strong> doble que se mi<strong>de</strong> en <strong>la</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l 1penteno.<br />

En <strong>la</strong> siguiente figura se comparan gráficamente los proc<strong>es</strong>os <strong>de</strong><br />

hidrogenación <strong>de</strong>l 1-penteno y <strong>de</strong>l 1,4-pentadieno.<br />

55


Tema 4<br />

Comparación entre los calor<strong>es</strong> <strong>de</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l 1-penteno y 1,4pentadieno<br />

Energía<br />

∆H 0 =-60.2 Kcal/mol<br />

-30.2 Kcal/mol<br />

∆H 0 =-30.0 Kcal/mol<br />

1,4-pentadieno<br />

1-penteno<br />

penteno<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l 1-buteno <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> 30.2 kcal/mol y por tanto<br />

se <strong><strong>de</strong>be</strong>ría <strong>es</strong>perar que <strong>la</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l 1,3-butadieno <strong>de</strong>sprendi<strong>es</strong>e 60.4<br />

kcal/mol, que <strong>es</strong> <strong>el</strong> doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> energía que se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> en <strong>la</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l 1buteno.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> calor <strong>de</strong> hidrogenación experimental <strong>de</strong>l 1,3-butadieno <strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

tan sólo -56.8 kcal/mol. A <strong>la</strong> diferencia entre <strong>el</strong> valor teórico y <strong>el</strong> valor experimental,<br />

que <strong>es</strong> <strong>de</strong> 3.6 kcal/mol, se le <strong>de</strong>nomina energía <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia o energía <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>tabilización <strong>de</strong>l 1,3-butadieno.<br />

1-buteno<br />

1,3-butadieno<br />

H 2, Pt<br />

Hº = -30.2 kcal/mol<br />

o<br />

H teórico =2 x (-30.2 kcal/mol) = -60.4 kcal/mol<br />

56


Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

Comparación entre los calor<strong>es</strong> <strong>de</strong> hidrogenación teórico y experimental<br />

energía<br />

Hº = -60.4 kcal/mol<br />

<strong>de</strong>l 1,3-butadieno<br />

1,3-butadieno teórico<br />

3.6 Kcal/mol (Energía <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia)<br />

Hº = -56.8 kcal/mol<br />

butano<br />

1,3-butadieno<br />

La <strong>es</strong>tabilización adicional que pr<strong>es</strong>enta <strong>el</strong> 1,3-butadieno se pue<strong>de</strong> explicar<br />

mediante <strong>el</strong> recurso a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Orbital<strong>es</strong> Molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong>. El butadieno <strong>es</strong>tá constituido<br />

por un sistema <strong>de</strong> cuatro orbital<strong>es</strong> 2p en cuatro carbonos adyacent<strong>es</strong>. Estos cuatro<br />

orbital<strong>es</strong> 2p se so<strong>la</strong>pan para producir un sistema <strong>de</strong> cuatro orbital<strong>es</strong> π: dos en<strong>la</strong>zant<strong>es</strong><br />

(Φ1 y Φ2) y dos antien<strong>la</strong>zant<strong>es</strong> (Φ3 y Φ4). En <strong>el</strong> butadieno los cuatro <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π llenan<br />

completamente los dos orbital<strong>es</strong> molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong> <strong>de</strong> menor energía (Φ1 y Φ2) quedando<br />

sin ocupar los dos orbital<strong>es</strong> molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong> antien<strong>la</strong>zant<strong>es</strong> (Φ3 y Φ4). El orbital <strong>de</strong> mayor<br />

energía ocupado <strong>es</strong> <strong>el</strong> Φ2, que se <strong>de</strong>nomina orbital HOMO (<strong>de</strong>l inglés High<strong>es</strong>t<br />

Occupied Molecu<strong>la</strong>r Orbital), mientras que <strong>el</strong> orbital molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> menor energía vacío<br />

<strong>es</strong> <strong>el</strong> Φ3, que se <strong>de</strong>nomina orbital LUMO (<strong>de</strong>l inglés Low<strong>es</strong>t Unoccupied Molecu<strong>la</strong>r<br />

Orbital)<br />

En <strong>la</strong> figura que se da a continuación se <strong>de</strong>scriben los cuatro orbital<strong>es</strong><br />

molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong> <strong>de</strong>l 1,3-butadieno, con indicación <strong>de</strong> los orbital<strong>es</strong> frontera y <strong>el</strong> llenado<br />

<strong>el</strong>ectrónico en su <strong>es</strong>tado fundamental.<br />

57


energía<br />

Φ 4<br />

Φ 3<br />

Φ 2<br />

Φ 1<br />

Tema 4<br />

Sistema <strong>de</strong> orbital<strong>es</strong> molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong> π <strong>de</strong>l 1,3-butadieno<br />

C 1 C 2 C 3 C 4<br />

C1 C2 C3 C4<br />

C1 C2 C3 C4<br />

C 1 C 2 C 3 C 4<br />

(3 nodos)<br />

( 2 nodos)<br />

(1 nodo)<br />

(LUMO)<br />

(HOMO)<br />

El OM <strong>de</strong> menor energía (Φ1) tiene una interacción en<strong>la</strong>zante entre cada par <strong>de</strong><br />

átomos <strong>de</strong> carbono adyacent<strong>es</strong>. Este orbital <strong>es</strong> excepcionalmente <strong>es</strong>table por dos<br />

razon<strong>es</strong>: hay tr<strong>es</strong> interaccion<strong>es</strong> <strong>de</strong> en<strong>la</strong>ce (C1-C2, C2-C3 y C3-C4) y <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad<br />

<strong>el</strong>ectrónica asociada a los dos <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> que llenan <strong>es</strong>te orbital se <strong>de</strong>slocaliza entre<br />

cuatro átomos.<br />

El OM Φ2 pr<strong>es</strong>enta dos interaccion<strong>es</strong> en<strong>la</strong>zant<strong>es</strong> entre C1-C2 y entre C3-C4 y una<br />

interacción antien<strong>la</strong>zante entre C2-C3. Como <strong>el</strong> número <strong>de</strong> interaccion<strong>es</strong> en<strong>la</strong>zant<strong>es</strong><br />

supera al <strong>de</strong> antien<strong>la</strong>zant<strong>es</strong>, en su conjunto, <strong>el</strong> OM Φ2 <strong>es</strong> un OM en<strong>la</strong>zante.<br />

El OM Φ3 tiene una interacción en<strong>la</strong>zante entre C2-C3 y dos antien<strong>la</strong>zant<strong>es</strong> entre<br />

C1-C2 y entre C3-C4. Como <strong>el</strong> número <strong>de</strong> interaccion<strong>es</strong> antien<strong>la</strong>zant<strong>es</strong> supera al <strong>de</strong><br />

en<strong>la</strong>zant<strong>es</strong>, en su conjunto, <strong>el</strong> OM Φ3 <strong>es</strong> un OM antien<strong>la</strong>zante.<br />

El OM Φ4 posee tr<strong>es</strong> nodos y todas sus interaccion<strong>es</strong> son antien<strong>la</strong>zant<strong>es</strong>.<br />

En <strong>el</strong> método <strong>de</strong>l orbital molecu<strong>la</strong>r se observa que existe una conexión C1-C2-C3-<br />

C4, como se pone <strong>de</strong> manifi<strong>es</strong>to en <strong>el</strong> orbital molecu<strong>la</strong>r Φ1. ¿Cuál<strong>es</strong> son los efectos <strong>de</strong>l<br />

so<strong>la</strong>pamiento C2-C3? El en<strong>la</strong>ce C2-C3 <strong>de</strong>l butadieno mi<strong>de</strong> 1.47 Å, <strong>es</strong> por tanto más<br />

corto que un en<strong>la</strong>ce sencillo C-C, que mi<strong>de</strong> 1.53 Å, pero más <strong>la</strong>rgo que un en<strong>la</strong>ce<br />

doble C-C, que mi<strong>de</strong> 1.32 Å.<br />

58


1.53A o<br />

Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

1.47A o<br />

1.32A o<br />

En <strong>la</strong> medida en que existe un cierto carácter <strong>de</strong> doble en<strong>la</strong>ce entre C2 y C3, <strong>el</strong><br />

en<strong>la</strong>ce C2-C3 se acortará con r<strong>es</strong>pecto a un en<strong>la</strong>ce simple. Este acortamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

distancia <strong>de</strong> en<strong>la</strong>ce C2-C3 pue<strong>de</strong> ser indicativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> conjugación entre<br />

los dos en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong>, aunque hay que tener en cuenta que los dos carbonos C2 y C3<br />

<strong>es</strong>tán unidos mediante un en<strong>la</strong>ce σ sp 2 -sp 2 . Como un orbital híbrido sp 2 tiene más<br />

carácter s que un orbital híbrido sp 3 , los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> σ sp 2 -sp 2 son más cortos y más<br />

fuert<strong>es</strong> que los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> σ sp 3 -sp 3 . Por tanto, gran parte <strong>de</strong>l acortamiento <strong>de</strong>l en<strong>la</strong>ce C2-<br />

C3 se <strong><strong>de</strong>be</strong> atribuir al sistema <strong>de</strong> en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> σ y no al sistema <strong>de</strong> en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> π.<br />

En conclusión, <strong>el</strong> so<strong>la</strong>pamiento C2-C3 <strong>es</strong> mucho menos efectivo que <strong>el</strong> existente<br />

entre los átomos C1-C2 y C3-C4 <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> mayor distancia existente entre los orbital<strong>es</strong><br />

p <strong>de</strong> los carbonos C2 y C3, pero <strong>es</strong> <strong>el</strong> r<strong>es</strong>ponsable <strong>de</strong>l acortamiento <strong>de</strong> <strong>es</strong>te en<strong>la</strong>ce y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>es</strong>tabilización adicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> molécu<strong>la</strong> <strong>de</strong> 1,3-butadieno, en comparación con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> un dieno ais<strong>la</strong>do.<br />

4. R<strong>es</strong>onancia y aromaticidad.<br />

El benceno <strong>es</strong> un hidrocarburo <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong> molecu<strong>la</strong>r C6H6 que se pue<strong>de</strong><br />

repr<strong>es</strong>entar mediante <strong>la</strong>s dos <strong>es</strong>tructuras r<strong>es</strong>onant<strong>es</strong> que se indican a continuación:<br />

Estructuras r<strong>es</strong>onant<strong>es</strong> <strong>de</strong>l benceno<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

Se sabe que todos los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> C-C <strong>de</strong>l benceno tienen <strong>la</strong> misma longitud, que <strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> 1.39 Å y que <strong>el</strong> anillo bencénico <strong>es</strong> p<strong>la</strong>no. <strong>A<strong>de</strong>más</strong>, <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> en<strong>la</strong>ce C-C en <strong>el</strong><br />

benceno tiene un valor intermedio entre <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l en<strong>la</strong>ce simple C-C <strong>de</strong>l 1,3butadieno,<br />

que <strong>es</strong> <strong>de</strong> 1.48 Å, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l doble en<strong>la</strong>ce C=C, que <strong>es</strong> <strong>de</strong> 1.34 Å.<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

59


Todos los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> C-C<br />

<strong>de</strong>l benceno mi<strong>de</strong>n 1.39 A<br />

benceno<br />

Tema 4<br />

o<br />

1,3-butadieno<br />

o<br />

doble en<strong>la</strong>ce 1.34 A<br />

en<strong>la</strong>ce simple<br />

1.48 A<br />

Ant<strong>es</strong> se ha visto cómo <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> los calor<strong>es</strong> <strong>de</strong> hidrogenación permite<br />

cuantificar <strong>la</strong> <strong>es</strong>tabilidad re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los dienos conjugados con r<strong>es</strong>pecto a los dienos<br />

no conjugados. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l benceno se pue<strong>de</strong> recurrir al mismo método para<br />

<strong>de</strong>terminar cuál <strong>es</strong> <strong>la</strong> <strong>es</strong>tabilidad adicional asociada a <strong>es</strong>te compu<strong>es</strong>to en comparación<br />

con otros alquenos cíclicos.<br />

En <strong>la</strong> siguiente gráfica se repr<strong>es</strong>entan los calor<strong>es</strong> <strong>de</strong> hidrogenación,<br />

<strong>de</strong>terminados experimentalmente, <strong>de</strong>l ciclohexeno, <strong>de</strong>l 1,4-ciclohexadieno, <strong>de</strong>l 1,3ciclohexadieno<br />

y <strong>de</strong>l benceno. También se repr<strong>es</strong>enta, a modo <strong>de</strong> comparación, <strong>el</strong><br />

calor <strong>de</strong> hidrogenación teórico <strong>de</strong>l hipotético 1,3,5-ciclohexatrieno.<br />

energía<br />

energía <strong>de</strong>l<br />

ciclohexano<br />

-28.6<br />

kcal/mol<br />

-57.4<br />

kcal/mol<br />

1,3,5-ciclohexatrieno<br />

-55.4<br />

kcal/mol<br />

1.8 kcal/mol<br />

energía <strong>de</strong><br />

r<strong>es</strong>onancia<br />

o<br />

-82.2<br />

kcal/mol<br />

-32.9 kcal/mol<br />

<strong>de</strong> energía <strong>de</strong><br />

r<strong>es</strong>onancia<br />

- 49.8<br />

kcal/mol<br />

60


Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

Cuando <strong>el</strong> ciclohexeno se hidrogena a ciclohexano se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n 28.6 kcal/mol.<br />

El 1,4-ciclohexadieno, un dieno no conjugado, libera en <strong>la</strong> hidrogenación 57.4 kcal/mol,<br />

aproximadamente <strong>el</strong> doble <strong>de</strong>l calor <strong>de</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l ciclohexeno.<br />

En <strong>la</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l 1,3-ciclohexadieno, un dieno conjugado, se mi<strong>de</strong>n 55.4<br />

kcal/mol, aproximadamente 1.8 kcal/mol menos que <strong>el</strong> doble <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l ciclohexeno.<br />

Una energía <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia <strong>de</strong> 1.8 kcal/mol <strong>es</strong> típica para un dieno conjugado.<br />

Para <strong>el</strong> hipotético 1,3,5-ciclohexatrieno se pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r un calor <strong>de</strong><br />

hidrogenación <strong>de</strong>:<br />

H o = - (3 x 28.6 - 2 x 1.8) kcal/mol = - 82.2 kcal/mol<br />

Al contrario que los anterior<strong>es</strong> alquenos, que se hidrogenan a pr<strong>es</strong>ión<br />

atmosférica, <strong>la</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l benceno nec<strong>es</strong>ita <strong>de</strong> <strong>el</strong>evadas pr<strong>es</strong>ion<strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

hidrógeno y <strong>de</strong> catalizador<strong>es</strong> muy activos. Cuando se produce <strong>la</strong> hidrogenación sólo<br />

se liberan 49.8 kcal/mol, aproximadamente 32.9 kcal/mol menos que <strong>el</strong> hipotético calor<br />

<strong>de</strong> hidrogenación <strong>de</strong>l 1,3,5-ciclohexatrieno. A <strong>es</strong>ta diferencia <strong>de</strong> energía se le conoce<br />

como energía <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia <strong>de</strong>l benceno.<br />

El benceno <strong>es</strong>, en comparación con los dienos y trienos conjugados, un<br />

compu<strong>es</strong>to mucho más <strong>es</strong>table y <strong>la</strong> <strong>es</strong>tructura <strong>de</strong>l 1,3,5-ciclohexatrieno no pue<strong>de</strong><br />

explicar <strong>es</strong>ta <strong>es</strong>tabilidad adicional. Los compu<strong>es</strong>tos orgánicos que contienen un<br />

sistema π conjugado, cíclico y p<strong>la</strong>no y que a<strong>de</strong>más poseen una <strong>el</strong>evada <strong>es</strong>tabilidad<br />

termodinámica reciben <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> hidrocarburos aromáticos.<br />

La remarcable <strong>es</strong>tabilidad <strong>de</strong>l benceno se pue<strong>de</strong> explicar si se admite <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>slocalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>el</strong>ectrónica asociada a los orbital<strong>es</strong> p. Como ya se ha<br />

explicado, <strong>la</strong>s <strong>es</strong>tructuras r<strong>es</strong>onant<strong>es</strong> se diferencian en <strong>la</strong> distribución <strong>el</strong>ectrónica pero<br />

no en <strong>la</strong> posición re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los átomos que <strong>la</strong>s integran. En realidad <strong>el</strong> benceno <strong>es</strong> un<br />

híbrido <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia <strong>cuyo</strong>s en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> π <strong>es</strong>tán <strong>de</strong>slocalizados, con un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> en<strong>la</strong>ce<br />

<strong>de</strong> aproximadamente 1 ½ entre los átomos <strong>de</strong> carbono adyacent<strong>es</strong>. Esto explica que<br />

<strong>la</strong>s longitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> en<strong>la</strong>ce C-C en <strong>el</strong> benceno sean más cortas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong><br />

simpl<strong>es</strong>, pero más <strong>la</strong>rgas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los dobl<strong>es</strong> en<strong>la</strong>c<strong>es</strong>. Como los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> π <strong>es</strong>tán<br />

<strong>de</strong>slocalizados en <strong>el</strong> anillo a menudo se inscribe un círculo en <strong>el</strong> hexágono, en lugar<br />

<strong>de</strong> trazar los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong> localizados.<br />

61


epr<strong>es</strong>entación <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia<br />

Tema 4<br />

Diferent<strong>es</strong> repr<strong>es</strong>entacion<strong>es</strong> <strong>de</strong>l benceno<br />

or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> en<strong>la</strong>ce = 1 1/2<br />

Por tanto, <strong>el</strong> benceno se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir como un anillo formado por seis átomos<br />

<strong>de</strong> carbono con hibridación sp 2 , en<strong>la</strong>zados entre sí mediante en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> σ Csp 2 -Csp 2 .<br />

Cada uno <strong>de</strong> los átomos <strong>de</strong> carbono se en<strong>la</strong>za a<strong>de</strong>más a un átomo <strong>de</strong> hidrógeno<br />

mediante un en<strong>la</strong>ce σ Csp 2 -H1s. Todos los en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> C-C tienen <strong>la</strong> misma longitud y<br />

todos los ángulos <strong>de</strong> en<strong>la</strong>ce son <strong>de</strong> 120º. Como los átomos <strong>de</strong> carbono pr<strong>es</strong>entan<br />

hibridación sp 2 , cada átomo <strong>de</strong> carbono tiene un orbital p perpendicu<strong>la</strong>r al p<strong>la</strong>no <strong>de</strong>l<br />

anillo que se so<strong>la</strong>pa con los orbital<strong>es</strong> p <strong>de</strong> los carbonos contiguos para formar un<br />

círculo <strong>de</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>el</strong>ectrónica π por encima y por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>no molecu<strong>la</strong>r. La<br />

repr<strong>es</strong>entación <strong>de</strong>l benceno como un hexágono regu<strong>la</strong>r con un círculo en <strong>el</strong> centro<br />

evoca <strong>el</strong> so<strong>la</strong>pamiento cíclico <strong>de</strong> los seis orbital<strong>es</strong> 2p.<br />

Repr<strong>es</strong>entación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>el</strong>ectrónica π <strong>de</strong>l benceno<br />

En realidad cuando se so<strong>la</strong>pan los seis orbital<strong>es</strong> atómicos 2p <strong>de</strong>l benceno se<br />

forman seis orbital<strong>es</strong> molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong> <strong>de</strong> tipo π, cuyas formas y energías re<strong>la</strong>tivas se dan a<br />

continuación:<br />

62


E<br />

Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

De los seis orbital<strong>es</strong> molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong> que <strong>de</strong>scriben <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad <strong>el</strong>ectrónica π <strong>de</strong>l<br />

benceno tr<strong>es</strong> son <strong>de</strong> carácter en<strong>la</strong>zante (ψ 1, ψ 2, ψ 3) y otros tr<strong>es</strong> <strong>de</strong> carácter<br />

antien<strong>la</strong>zante (ψ 4, ψ 5, ψ6) . Los seis <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π ocupan completamente los tr<strong>es</strong><br />

orbital<strong>es</strong> molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong> en<strong>la</strong>zant<strong>es</strong> <strong>de</strong>l benceno dando lugar a una configuración<br />

<strong>el</strong>ectrónica particu<strong>la</strong>rmente <strong>es</strong>table, que guarda una gran similitud con <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong><br />

capa cerrada <strong>de</strong> los gas<strong>es</strong> nobl<strong>es</strong>. Se pue<strong>de</strong> afirmar, por tanto, a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong>l diagrama<br />

anterior, que <strong>la</strong> <strong>es</strong>tabilidad <strong>de</strong>l benceno se <strong><strong>de</strong>be</strong> a un grupo <strong>de</strong> orbital<strong>es</strong> molecu<strong>la</strong>r<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> baja energía que son capac<strong>es</strong> <strong>de</strong> acomodar <strong>de</strong> forma altamente eficiente toda <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>nsidad <strong>el</strong>ectrónica asociada a los <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π.<br />

63


Tema 4<br />

Generalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> aromaticidad: Reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Hück<strong>el</strong></strong><br />

Durante muchos años se supuso que <strong>la</strong> <strong>el</strong>evada <strong>es</strong>tabilización termodinámica<br />

<strong>de</strong>l benceno sería también un rasgo característico <strong>de</strong> otros polienos cíclicos con<br />

en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong> conjugados. Sin embargo, no todos los polienos conjugados cíclicos<br />

gozan <strong>de</strong> <strong>la</strong> excepcional <strong>es</strong>tabilidad termodinámica asociada al benceno. Por ejemplo,<br />

<strong>el</strong> ciclobutadieno <strong>es</strong> un dieno conjugado y cíclico, igual que <strong>el</strong> benceno, y sin embargo<br />

nunca se ha ais<strong>la</strong>do o purificado porque <strong>es</strong> muy in<strong>es</strong>table. Otros dienos conjugados<br />

cíclicos tampoco parecen gozar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>es</strong>tabilidad asociada termodinámica asociada a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>slocalización <strong>el</strong>ectrónica.<br />

Benceno Ciclobutadieno<br />

Para que un compu<strong>es</strong>to sea aromático, y por tanto posea una <strong>el</strong>evada<br />

<strong>es</strong>tabilidad termodinámica y una reactividad química diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> los alquenos y<br />

polienos conjugados, <strong><strong>de</strong>be</strong> <strong>cumplir</strong> <strong>la</strong>s siguient<strong>es</strong> condicion<strong>es</strong>:<br />

1) Su <strong>es</strong>tructura <strong><strong>de</strong>be</strong> ser cíclica y <strong><strong>de</strong>be</strong> contener en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong> conjugados.<br />

2) Cada átomo <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong>l anillo <strong><strong>de</strong>be</strong> pr<strong>es</strong>entar hidridación sp 2 , u<br />

ocasionalmente sp, con al menos un orbital p no hidridizado.<br />

3) Los orbital<strong>es</strong> p <strong><strong>de</strong>be</strong>n so<strong>la</strong>parse para formar un anillo continuo <strong>de</strong> orbital<strong>es</strong><br />

paral<strong>el</strong>os. La <strong>es</strong>tructura <strong><strong>de</strong>be</strong> ser p<strong>la</strong>na o casi p<strong>la</strong>na para que <strong>el</strong> so<strong>la</strong>pamiento <strong>de</strong><br />

los orbital<strong>es</strong> p sea efectivo.<br />

4) <strong>A<strong>de</strong>más</strong> <strong><strong>de</strong>be</strong> <strong>cumplir</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Hück<strong>el</strong></strong> <strong>cuyo</strong> <strong>enunciado</strong> <strong>es</strong> <strong>el</strong> siguiente:<br />

.- Para que un compu<strong>es</strong>to sea aromático <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π en <strong>el</strong> sistema<br />

cíclico tiene que ser 4n+2, siendo n un número entero.<br />

.- Si <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π en <strong>el</strong> sistema cíclico <strong>es</strong> 4n, siendo n un número entero,<br />

<strong>el</strong> compu<strong>es</strong>to <strong>es</strong> antiaromático.<br />

64


Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

Al emplear <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Hück<strong>el</strong></strong> se <strong><strong>de</strong>be</strong> <strong>es</strong>tar seguro que <strong>el</strong> compu<strong>es</strong>to bajo<br />

consi<strong>de</strong>ración cumple con los criterios <strong>de</strong> un sistema aromático o antiaromático, <strong>es</strong><br />

<strong>de</strong>cir <strong><strong>de</strong>be</strong> tener un anillo continuo <strong>de</strong> orbital<strong>es</strong> p que se so<strong>la</strong>pan en una conformación<br />

p<strong>la</strong>na.<br />

El benceno contiene un anillo continuo <strong>de</strong> orbital<strong>es</strong> p que se so<strong>la</strong>pan, con un<br />

total <strong>de</strong> seis <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π, <strong>de</strong> modo que <strong>es</strong> un sistema 4n+2, con n=1. La reg<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Hück<strong>el</strong></strong> predice que <strong>el</strong> benceno será un compu<strong>es</strong>to aromático.<br />

El ciclobutadieno contiene un anillo continuo <strong>de</strong> orbital<strong>es</strong> p que se so<strong>la</strong>pan pero<br />

tiene cuatro <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π. Como <strong>es</strong> un sistema 4n, con n=1, <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Hück<strong>el</strong></strong> predice<br />

que <strong>el</strong> ciclobutadieno será un compu<strong>es</strong>to antiaromático, y por tanto muy in<strong>es</strong>table.<br />

Los hidrocarburos poliénicos conjugados cíclicos reciben <strong>el</strong> nombre genérico <strong>de</strong><br />

anulenos. Por ejemplo, <strong>el</strong> benceno <strong>es</strong> <strong>el</strong> anuleno <strong>de</strong> seis miembros y por tanto se le<br />

pue<strong>de</strong> l<strong>la</strong>mar [6]anuleno, y <strong>el</strong> ciclobutadieno <strong>es</strong> <strong>el</strong> [4]anuleno.<br />

Otros hidrocarburos aromáticos son <strong>el</strong> [14]anuleno y <strong>el</strong> [18]anuleno, pu<strong>es</strong>to que<br />

pr<strong>es</strong>entan un sistema cíclico <strong>de</strong> en<strong>la</strong>c<strong>es</strong> dobl<strong>es</strong> conjugados, son p<strong>la</strong>nos y <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π <strong>es</strong> 4n+2 <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong>, siendo n=3 para <strong>el</strong> [14]anuleno y n=4 para <strong>el</strong><br />

[18]anuleno:<br />

6 anuleno<br />

Hidrocarburos aromáticos<br />

14 anuleno 18 anuleno<br />

El [16]anuleno, con 4n <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π (n=4) <strong><strong>de</strong>be</strong>ría ser un compu<strong>es</strong>to<br />

antiaromático. Sin embargo, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> p<strong>la</strong>naridad <strong>de</strong>l compu<strong>es</strong>to hace que se<br />

comporte como un polieno parcialmente conjugado. En <strong>es</strong>tos casos se dice que <strong>el</strong><br />

compu<strong>es</strong>to <strong>es</strong> no aromático.<br />

El [10]anuleno <strong>es</strong> un compu<strong>es</strong>to con 4n+2 <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π y por tanto <strong><strong>de</strong>be</strong>ría ser<br />

aromático. Sin embargo, los dos átomos <strong>de</strong> hidrógeno central<strong>es</strong> <strong>de</strong>l anillo impi<strong>de</strong>n que<br />

<strong>el</strong> sistema adquiera <strong>la</strong> p<strong>la</strong>naridad y en consecuencia se interrumpe <strong>el</strong> so<strong>la</strong>pamiento<br />

continuo <strong>de</strong> orbital<strong>es</strong> p, por tanto <strong>el</strong> compu<strong>es</strong>to <strong>es</strong> no aromático.<br />

65


H<br />

H<br />

10 anuleno<br />

Tema 4<br />

Hidrocarburos no aromáticos<br />

16 anuleno<br />

Los conceptos <strong>de</strong> aromaticidad y antiaromaticidad también permiten pre<strong>de</strong>cir <strong>el</strong><br />

comportamiento químico y <strong>la</strong> <strong>es</strong>tabilidad <strong>de</strong> compu<strong>es</strong>tos con carga. Por ejemplo, <strong>el</strong><br />

ciclopentadieno <strong>es</strong> más ácido <strong>de</strong> lo <strong>es</strong>perado porque <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> un protón convierte<br />

al dieno, que <strong>es</strong> un compu<strong>es</strong>to no aromático, en <strong>el</strong> anión ciclopentadienilo un<br />

compu<strong>es</strong>to conjugado, cíclico y p<strong>la</strong>no con seis <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π.<br />

H<br />

H H<br />

H H<br />

H<br />

ciclopentadieno<br />

+<br />

(CH 3 ) 3 CO<br />

pKa=16<br />

H<br />

H<br />

H H<br />

H<br />

+<br />

anión ciclopentadienilo<br />

(compu<strong>es</strong>to aromático)<br />

(CH 3 ) 3 COH<br />

En <strong>el</strong> siguiente <strong>es</strong>quema se repr<strong>es</strong>enta <strong>el</strong> proc<strong>es</strong>o <strong>de</strong> ionización <strong>de</strong>l<br />

ciclopentadieno. Para un mejor seguimiento <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> p en <strong>el</strong> anillo se<br />

han localizado éstos en orbital<strong>es</strong> atómicos p:<br />

H<br />

H H H<br />

C<br />

H<br />

H<br />

+ B<br />

ciclopentadieno anión ciclopentadienilo<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

+ H B<br />

Cuando <strong>el</strong> cicloheptatrienol se trata con H2SO4 acuoso diluido se forma<br />

fácilmente <strong>el</strong> catión cicloheptatrienilo, <strong>de</strong>nominado catión tropilio. Algunas sal<strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

tropilio se pue<strong>de</strong> ais<strong>la</strong>r y almacenar durante m<strong>es</strong><strong>es</strong> sin que se <strong>de</strong>scompongan. El<br />

carbono sp 3 (C7) que <strong>es</strong>tá unido al grupo hidroxilo cambia su hidridación a sp 2 cuando<br />

se ioniza. El orbital p vacío permite <strong>el</strong> so<strong>la</strong>pamiento continuo <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> orbital<strong>es</strong> p<br />

<strong>de</strong>l catión tropilio. El número <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π <strong>de</strong>slocalizados cumple <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Hück<strong>el</strong></strong><br />

66


Fundamentos <strong>de</strong> Química Orgánica<br />

para los compu<strong>es</strong>tos aromáticos (4n+2 <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π, n=1).<br />

H<br />

H<br />

CH<br />

H H<br />

H<br />

C<br />

OH<br />

cicloheptatrienol<br />

C 7<br />

OH<br />

H<br />

H<br />

H 3O<br />

H 3O<br />

H<br />

H<br />

CH<br />

H<br />

H<br />

C 7<br />

+ H 2O<br />

H<br />

H<br />

H<br />

catión cicloheptatrienilo<br />

(aromático)<br />

En contraste con <strong>el</strong> catión tropilio, <strong>el</strong> anión tropilio <strong>es</strong> difícil <strong>de</strong> preparar. El anión<br />

tropilio <strong>es</strong> muy reactivo lo que concuerda con <strong>la</strong> predicción <strong>de</strong> <strong>Hück<strong>el</strong></strong> que indica que <strong>el</strong><br />

anión tropilio <strong>es</strong> antiaromático con un total <strong>de</strong> 8 <strong>el</strong>ectron<strong>es</strong> π (4n, n=2).<br />

H<br />

H<br />

H H<br />

H<br />

H<br />

B<br />

H H<br />

H H<br />

cicloheptatrieno anión tropilio<br />

(antiaromático, 8e π)<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

H<br />

+ B-H<br />

67

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!