la producción de cerdos al aire libre en uruguay - Facultad de ...

la producción de cerdos al aire libre en uruguay - Facultad de ... la producción de cerdos al aire libre en uruguay - Facultad de ...

28.08.2013 Views

Sistemas integrados de producción con no rumiantes 4 LA PRODUCCIÓN DE CERDOS AL AIRE LIBRE EN URUGUAY Antonio Vadell Facultad de Agronomía. Universidad de la República - Uruguay E-mail: avadell@fagro.edu.uy INTRODUCCIÓN Durante muchos años, en Uruguay se conocían los avances tecnológicos de la producción porcina, a medida que llegaba la información de los países desarrollados del Hemisferio Norte, dando paso a su aplicación. Este proceso se veía como normal ya que era en esos países ricos donde se desarrollaba el conocimiento. Pero la aplicación de esos conocimientos y su tecnología, muy pocas veces nos dejaba los resultados esperados. En los últimos 20 años esa brecha entre el sistema de producción procedente del extranjero y las posibilidades de su aplicación a nivel nacional, se distanciaron de tal manera que generaron una fuerte crisis. Entre los años 1980 y 2000 desaparecieron 12920 productores que representaban el 40,5% del total de predios con cerdos (MGAP, 2003). Las formas modernas de producción exigían escalas mayores, desbordaban de insumos de alto costo para nuestros productores y no consideraban los recursos existentes en nuestro país, los cuales históricamente se usaron en el sector porcino. Unos pocos establecimientos de gran tamaño, logran aplicar el paquete tecnológico, no sin antes recurrir a distintos subsidios del Estado como forma de mantener su funcionamiento. Es a partir de reconocer la grave situación del sector que comienza la discusión entre productores y técnicos, buscando alternativas a los sistemas de confinamiento. En el año 1992, en el Departamento de Rocha, se genera el primer proyecto piloto en el sector, el cual partía de asumir la profundidad de la crisis en la cual se encontraban los productores. A partir de esa experiencia se aprueba desarrollar un nuevo modelo de producción, el cual se instala a partir de 1995 en una Estación Experimental de la Universidad de la República, ubicada en el Departamento de Canelones. CARACTERÍSTICAS SOCIOECONÓMICAS DEL SECTOR La producción uruguaya de cerdos se caracteriza por ser desarrollada por pequeños y medianos productores. Los sistemas de producción familiar alternan sus ventas con autoconsumo, generalmente integran al cerdo como procesador de distintos subproductos originados en el sistema del predio o en el ámbito local. Ellos representan el 67,9% de las explotaciones y poseen el 13,3% del rodeo (Cuadro 1). Estos sistemas de producción son una herramienta significativa en la contribución a la ingestión de proteínas de origen animal por parte de la población rural, junto al potencial de permitir eventuales ingresos adicionales a los sistemas de producción familiar. Mientras que 6.069 productores se consideran comerciales y poseen el 86,7% de los cerdos (MGAP 2003), con una media de 42 Cuadro 1. Cantidad y porcentaje de explotaciones y cerdos según destino de la producción Destino de la producción Cantidad de explotaciones (Nº) (%) Cantidad de cerdos Total (%) (miles de cab.) Total 18,923 100,0 293.9 100,0 Autoconsumo 12,854 67,9 39,0 13,3 Venta MGAP (2003). 6,069 32,1 254,9 86,7

Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

4<br />

LA PRODUCCIÓN DE CERDOS AL AIRE LIBRE<br />

EN URUGUAY<br />

Antonio Va<strong>de</strong>ll<br />

<strong>Facultad</strong> <strong>de</strong> Agronomía. Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República - Uruguay<br />

E-mail: ava<strong>de</strong>ll@fagro.edu.uy<br />

INTRODUCCIÓN<br />

Durante muchos años, <strong>en</strong> Uruguay se<br />

conocían los avances tecnológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>producción</strong> porcina, a medida que llegaba <strong>la</strong><br />

información <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l<br />

Hemisferio Norte, dando paso a su<br />

aplicación. Este proceso se veía como<br />

norm<strong>al</strong> ya que era <strong>en</strong> esos países ricos<br />

don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba el conocimi<strong>en</strong>to. Pero<br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> esos conocimi<strong>en</strong>tos y su<br />

tecnología, muy pocas veces nos <strong>de</strong>jaba los<br />

resultados esperados. En los últimos 20<br />

años esa brecha <strong>en</strong>tre el sistema <strong>de</strong><br />

<strong>producción</strong> proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l extranjero y <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su aplicación a nivel<br />

nacion<strong>al</strong>, se distanciaron <strong>de</strong> t<strong>al</strong> manera que<br />

g<strong>en</strong>eraron una fuerte crisis. Entre los años<br />

1980 y 2000 <strong>de</strong>saparecieron 12920<br />

productores que repres<strong>en</strong>taban el 40,5% <strong>de</strong>l<br />

tot<strong>al</strong> <strong>de</strong> predios con <strong>cerdos</strong> (MGAP, 2003).<br />

Las formas mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> exigían<br />

esca<strong>la</strong>s mayores, <strong>de</strong>sbordaban <strong>de</strong> insumos<br />

<strong>de</strong> <strong>al</strong>to costo para nuestros productores y no<br />

consi<strong>de</strong>raban los recursos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

nuestro país, los cu<strong>al</strong>es históricam<strong>en</strong>te se<br />

usaron <strong>en</strong> el sector porcino. Unos pocos<br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gran tamaño, logran<br />

aplicar el paquete tecnológico, no sin antes<br />

recurrir a distintos subsidios <strong>de</strong>l Estado como<br />

forma <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er su funcionami<strong>en</strong>to. Es a<br />

partir <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong> grave situación <strong>de</strong>l<br />

sector que comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong>tre<br />

productores y técnicos, buscando<br />

<strong>al</strong>ternativas a los sistemas <strong>de</strong> confinami<strong>en</strong>to.<br />

En el año 1992, <strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Rocha, se g<strong>en</strong>era el primer proyecto piloto <strong>en</strong><br />

el sector, el cu<strong>al</strong> partía <strong>de</strong> asumir <strong>la</strong><br />

profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> se<br />

<strong>en</strong>contraban los productores. A partir <strong>de</strong> esa<br />

experi<strong>en</strong>cia se aprueba <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un nuevo<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>producción</strong>, el cu<strong>al</strong> se insta<strong>la</strong> a<br />

partir <strong>de</strong> 1995 <strong>en</strong> una Estación Experim<strong>en</strong>t<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, ubicada<br />

<strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Canelones.<br />

CARACTERÍSTICAS SOCIOECONÓMICAS<br />

DEL SECTOR<br />

La <strong>producción</strong> <strong>uruguay</strong>a <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> se<br />

caracteriza por ser <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por<br />

pequeños y medianos productores. Los<br />

sistemas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> familiar <strong>al</strong>ternan sus<br />

v<strong>en</strong>tas con autoconsumo, g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te<br />

integran <strong>al</strong> cerdo como procesador <strong>de</strong><br />

distintos subproductos originados <strong>en</strong> el<br />

sistema <strong>de</strong>l predio o <strong>en</strong> el ámbito loc<strong>al</strong>. Ellos<br />

repres<strong>en</strong>tan el 67,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones y<br />

pose<strong>en</strong> el 13,3% <strong>de</strong>l ro<strong>de</strong>o (Cuadro 1). Estos<br />

sistemas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> son una herrami<strong>en</strong>ta<br />

significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución a <strong>la</strong> ingestión<br />

<strong>de</strong> proteínas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> anim<strong>al</strong> por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción rur<strong>al</strong>, junto <strong>al</strong> pot<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> <strong>de</strong> permitir<br />

ev<strong>en</strong>tu<strong>al</strong>es ingresos adicion<strong>al</strong>es a los<br />

sistemas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> familiar. Mi<strong>en</strong>tras<br />

que 6.069 productores se consi<strong>de</strong>ran<br />

comerci<strong>al</strong>es y pose<strong>en</strong> el 86,7% <strong>de</strong> los <strong>cerdos</strong><br />

(MGAP 2003), con una media <strong>de</strong> 42<br />

Cuadro 1. Cantidad y porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> explotaciones y <strong>cerdos</strong> según <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>producción</strong><br />

Destino <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>producción</strong><br />

Cantidad <strong>de</strong> explotaciones<br />

(Nº) (%)<br />

Cantidad <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong><br />

Tot<strong>al</strong><br />

(%)<br />

(miles <strong>de</strong> cab.)<br />

Tot<strong>al</strong> 18,923 100,0 293.9 100,0<br />

Autoconsumo 12,854 67,9 39,0 13,3<br />

V<strong>en</strong>ta<br />

MGAP (2003).<br />

6,069 32,1 254,9 86,7


anim<strong>al</strong>es por granja.<br />

En Uruguay exist<strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong><br />

granjas, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidas según tipo <strong>de</strong><br />

<strong>producción</strong> (Cuadro 2). Las l<strong>la</strong>madas <strong>de</strong><br />

cría, pose<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntel reproductor y v<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

lechones, tanto para consumo como para<br />

<strong>en</strong>gor<strong>de</strong>. En este último caso los anim<strong>al</strong>es<br />

son comprados por explotaciones <strong>de</strong><br />

terminación, qui<strong>en</strong>es llevan a los <strong>cerdos</strong> a<br />

pesos <strong>de</strong> fa<strong>en</strong>a <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 120 kg.<br />

El tercer tipo son <strong>la</strong>s granjas <strong>de</strong> ciclo<br />

completo, qui<strong>en</strong>es re<strong>al</strong>izan todo el proceso<br />

(cría y terminación). La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

explotaciones se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong> cría, <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> <strong>al</strong><br />

re<strong>al</strong>izarse mayoritariam<strong>en</strong>te a campo, implica<br />

costos m<strong>en</strong>ores, tanto <strong>en</strong> inversiones como<br />

<strong>en</strong> capit<strong>al</strong> circu<strong>la</strong>nte, si<strong>en</strong>do por esto <strong>la</strong><br />

opción preferida <strong>de</strong> los pequeños<br />

productores.<br />

La pob<strong>la</strong>ción <strong>uruguay</strong>a es <strong>al</strong>tam<strong>en</strong>te<br />

consumidora <strong>de</strong> carne vacuna, lo que<br />

provoca un bajo consumo <strong>de</strong> otras carnes.<br />

En los últimos años el consumo <strong>de</strong> cerdo<br />

habitante/año, osciló <strong>en</strong> los 10 kg (OPYPA<br />

2001), pero un dato importante es que más<br />

<strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> fa<strong>en</strong>a es para abastecer <strong>la</strong><br />

industria chacinera. Por lo tanto se necesita<br />

carne y grasa <strong>en</strong> cierta re<strong>la</strong>ción, para<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> los embutidos,<br />

forma preferida <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> cerdo por<br />

parte <strong>de</strong> los <strong>uruguay</strong>os.<br />

PRINCIPALES CARACTERÍSTICAS DEL<br />

MODELO<br />

An<strong>al</strong>izando <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> nuestra<br />

<strong>producción</strong>, se fijaron <strong>la</strong>s premisas que <strong>de</strong>bía<br />

consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> nueva propuesta. De <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia re<strong>al</strong>izada <strong>en</strong> Rocha, se asumió <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> abordar un sistema a campo, el<br />

cu<strong>al</strong> lo <strong>de</strong>finimos como todos aquellos<br />

sistemas <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>al</strong> <strong>aire</strong> <strong>libre</strong> sobre una ext<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> campo (Va<strong>de</strong>ll 1999). Se trazó como<br />

objetivo princip<strong>al</strong> <strong>de</strong>l futuro mo<strong>de</strong>lo a crearse,<br />

Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nuestros productores<br />

fueran capaces <strong>de</strong> adoptarlo y mant<strong>en</strong>erlo<br />

funcion<strong>al</strong> <strong>en</strong> el tiempo. Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir <strong>en</strong><br />

términos g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

explotaciones, escaseaba el capit<strong>al</strong> pero<br />

abundaba <strong>la</strong> tierra. A partir <strong>de</strong> esta<br />

constatación se impulsaron los sigui<strong>en</strong>tes<br />

criterios: uso máximo <strong>de</strong> pasturas como<br />

<strong>al</strong>im<strong>en</strong>to para los <strong>cerdos</strong>, insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

muy bajo costo y mano <strong>de</strong> obra familiar.<br />

Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> esos<br />

criterios se asumió que el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>producción</strong> exigía anim<strong>al</strong>es con cierta<br />

rusticidad. A partir <strong>de</strong> esto se crea <strong>la</strong> Unidad<br />

<strong>de</strong> Producción <strong>de</strong> Cerdos (UPC) <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Facultad</strong> <strong>de</strong> Agronomía.<br />

INSTALACIONES<br />

Las pari<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> campo exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

país, se diseñaron fijas <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o, no<br />

permiti<strong>en</strong>do su movilidad (rotaciones <strong>en</strong><br />

pasturas) o móviles “tipo arco” <strong>de</strong> chapa, lo<br />

que no permitía un bu<strong>en</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. En<br />

estos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> pari<strong>de</strong>ras se h<strong>al</strong><strong>la</strong>ron tasas<br />

<strong>de</strong> mort<strong>al</strong>idad durante <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>en</strong>tre 28%<br />

y 29,5%, respectivam<strong>en</strong>te (Bounus y et <strong>al</strong>.<br />

1994, Carzoglio et <strong>al</strong>.. 1992).<br />

A partir <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong> <strong>al</strong>ta mort<strong>al</strong>idad<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pari<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> campo, se<br />

creó un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> pari<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> muy bajo<br />

costo que permitiera su adopción por parte<br />

<strong>de</strong> los productores y ofreciera un bu<strong>en</strong><br />

ambi<strong>en</strong>te a los lechones. Se <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominó<br />

pari<strong>de</strong>ra “Tipo Rocha” ya que fue el el Dpto.<br />

<strong>de</strong> Rocha don<strong>de</strong> se <strong>la</strong> diseñó por primera vez<br />

(Va<strong>de</strong>ll y Barlocco 1995). Su construcción es<br />

s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>, se re<strong>al</strong>iza directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

granjas por parte <strong>de</strong> los productores. Los<br />

materi<strong>al</strong>es para su construcción son ma<strong>de</strong>ra<br />

<strong>en</strong> sus costados y techo <strong>de</strong> chapa o <strong>de</strong> paja.<br />

Se <strong>de</strong>sarma rápidam<strong>en</strong>te para facilitar su<br />

tras<strong>la</strong>do, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> permitir re<strong>al</strong>izar <strong>la</strong>s<br />

rotaciones <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o. El piso <strong>de</strong> tierra es<br />

Cuadro 2. Cantidad <strong>de</strong> explotaciones comerci<strong>al</strong>es y <strong>cerdos</strong> según ori<strong>en</strong>tación productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

explotación. (MGAP 2003)<br />

Ori<strong>en</strong>tación<br />

Cantidad <strong>de</strong> explotaciones Cantidad <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong><br />

productiva (Nº) (%) Miles <strong>de</strong> cab. (%)<br />

Cría 3.637 60,0 65,8 25,8<br />

Ciclo Completo 1.939 32,0 170,4 66,9<br />

Terminación 488 8,0 18,7 7,3<br />

5


Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

cubierto por una abundante cama <strong>de</strong> paja<br />

seca que funciona como amortiguador contra<br />

el ap<strong>la</strong>stami<strong>en</strong>to. La ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pari<strong>de</strong>ra se re<strong>al</strong>izó por medio <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> mort<strong>al</strong>idad durante el período parto –<br />

<strong>la</strong>ctancia (Cuadro 3), obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una<br />

mort<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> 12,5% <strong>de</strong> los lechones nacidos<br />

vivos.<br />

La pari<strong>de</strong>ra fue tomada como base <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>ojami<strong>en</strong>to para otras categorías <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong>.<br />

Modificando el fr<strong>en</strong>te, se constituyó <strong>en</strong><br />

refugio para gestantes, loc<strong>al</strong> <strong>de</strong> pos<strong>de</strong>stete o<br />

loc<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> (Va<strong>de</strong>ll et <strong>al</strong>. 2003). Esto<br />

permitió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r todos los tipos <strong>de</strong><br />

<strong>producción</strong> con una so<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>ojami<strong>en</strong>to, adaptando <strong>la</strong> misma insta<strong>la</strong>ción<br />

según sea <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> manejada.<br />

ALIMENTACIÓN<br />

El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cría <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> a campo<br />

<strong>en</strong> el país está íntimam<strong>en</strong>te ligado <strong>al</strong> uso <strong>de</strong><br />

los ecosistemas pastoriles como recurso<br />

<strong>al</strong>im<strong>en</strong>ticio para el cerdo <strong>de</strong> carácter<br />

perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> bajo costo y no competitivo<br />

con <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación humana. Los campos <strong>de</strong>l<br />

Uruguay pose<strong>en</strong> condiciones favorables para<br />

<strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> pasto durante todo el año,<br />

lo que ha permitido una arraigada costumbre<br />

<strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

<strong>cerdos</strong> mediante el <strong>libre</strong> acceso a dichos<br />

ecosistemas pastoriles. La <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

los <strong>cerdos</strong> a campo también pue<strong>de</strong> basarse<br />

<strong>en</strong> el tempor<strong>al</strong> aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> rastrojos<br />

<strong>de</strong> cultivos cere<strong>al</strong>eros, <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> distintos<br />

subproductos <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria (sueros lácteos,<br />

residuos <strong>de</strong> molinería) o <strong>de</strong>scarte <strong>de</strong><br />

hort<strong>al</strong>izas y frutas (Cuadro 4).<br />

La <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación basada exclusivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> raciones ba<strong>la</strong>nceadas, históricam<strong>en</strong>te ha<br />

fracasado por una ma<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

insumo/producto. Varios int<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los<br />

últimos años <strong>de</strong> usar solo conc<strong>en</strong>trados, ha<br />

g<strong>en</strong>erado el cierre <strong>de</strong> granjas o <strong>la</strong> necesaria<br />

sustitución <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> esas raciones por<br />

subproductos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or costo. Fr<strong>en</strong>te a esta<br />

situación, se optó por <strong>la</strong> incorporación<br />

perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pasturas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación<br />

6<br />

Cuadro 3. Mort<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> lechones <strong>en</strong> pari<strong>de</strong>ras Tipo Rocha<br />

Nº <strong>de</strong> observaciones Períodos contro<strong>la</strong>dos posparto<br />

543 partos 48 horas 21 días Destete<br />

Mort<strong>al</strong>idad <strong>en</strong> % 8,83 10,0 12,5<br />

(D<strong>al</strong>más y Primo 2004)<br />

Cuadro 4. Princip<strong>al</strong>es <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos utilizados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> <strong>en</strong><br />

Uruguay<br />

TIPO DE ALIMENTO<br />

% DE LAS<br />

OBSERVACIONES<br />

Pasturas 25,1<br />

Granos 23,4<br />

Subproductos lácteos 15,6<br />

Ración ba<strong>la</strong>nceada 11,5<br />

Subproductos <strong>de</strong><br />

molinería<br />

9,3<br />

Residuos <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ro 4,5<br />

Residuos <strong>de</strong> cosecha y<br />

3,8<br />

rastrojos<br />

Otros 6,8<br />

(Adaptado <strong>de</strong> Cátedra <strong>de</strong> Suinotecnia, DIEA, P<strong>la</strong>n<br />

Granjero 1988)<br />

<strong>de</strong> los <strong>cerdos</strong>. Esto implicó diseñar piquetes<br />

<strong>de</strong> cierto tamaño e incluir <strong>en</strong> muchos casos<br />

<strong>la</strong> siembra <strong>de</strong> pra<strong>de</strong>ras artifici<strong>al</strong>es. Usando<br />

bu<strong>en</strong>as pasturas el área <strong>de</strong>l piquete es <strong>de</strong><br />

1500 m 2 , <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> <strong>al</strong>ojamos a una madre a<br />

parir, o hasta tres cerdas gestantes. El<br />

tiempo <strong>de</strong> estadía <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pastura, <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> nos marca cuando rotar<br />

los anim<strong>al</strong>es. En términos g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción es <strong>de</strong> 4 a 6 madres por hectárea. En<br />

<strong>la</strong> UPC, se usan dos tipos <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trados:<br />

para madres (PC 13,8%, ED 3290 Kc<strong>al</strong>/Kg)<br />

y <strong>de</strong> lechones (PC 20,3%, ED 3500 Kc<strong>al</strong>/Kg).<br />

Durante <strong>la</strong> gestación, se disminuye <strong>en</strong> un<br />

50% el conc<strong>en</strong>trado, con respecto a lo<br />

sugerido por <strong>la</strong>s Tab<strong>la</strong>s (Cuadro 5)<br />

asumi<strong>en</strong>do su sustitución por el consumo <strong>de</strong><br />

pasturas. Esto significa un ahorro <strong>de</strong> 23% <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>trado por ciclo reproductivo sin afectar<br />

<strong>la</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres (Va<strong>de</strong>ll et <strong>al</strong>.<br />

1999).<br />

Cuando los productores adoptan este<br />

mo<strong>de</strong>lo, incluy<strong>en</strong> subproductos <strong>de</strong> diversas<br />

industrias <strong>al</strong>im<strong>en</strong>ticias, sustituy<strong>en</strong>do<br />

fuertem<strong>en</strong>te los conc<strong>en</strong>trados. En<br />

Latinoamérica se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n varios estudios<br />

sobre diversos subproductos y <strong>de</strong> cultivos<br />

apropiados (González y Tepper 2003) que<br />

sustituyan parci<strong>al</strong> o tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te los cere<strong>al</strong>es y<br />

<strong>la</strong> soya. Mi<strong>en</strong>tras que Ly (2003) res<strong>al</strong>ta <strong>la</strong>


Cuadro 5. Esquema <strong>de</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación para <strong>la</strong>s<br />

distintas categorías <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>ntel<br />

reproductor <strong>en</strong> pasturas<br />

perman<strong>en</strong>tes<br />

CATEGORÍA KGS/DÍA<br />

Cerdas <strong>en</strong> gestación 1,25<br />

Cerdas 1er. semana <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

3,00<br />

Cerdas resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> 3,00 +<br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

0,25/lechón<br />

Cerdas <strong>de</strong>stete – celo 3,00<br />

Verracos 3,00<br />

importancia, <strong>en</strong> el inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> recursos<br />

<strong>al</strong>im<strong>en</strong>tarios <strong>al</strong>ternativos que pue<strong>de</strong>n usarse<br />

<strong>en</strong> <strong>producción</strong> porcina, el conocer los<br />

factores antinutricion<strong>al</strong>es y el v<strong>al</strong>or nutritivo<br />

<strong>de</strong> t<strong>al</strong>es recursos. Los sistemas <strong>de</strong><br />

<strong>producción</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> flexibilidad<br />

que permita su incorporación.<br />

GENÉTICA<br />

El sistema propuesto reconoce <strong>la</strong>s<br />

limitaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los <strong>cerdos</strong>,<br />

<strong>al</strong> no po<strong>de</strong>r brindar conc<strong>en</strong>trados <strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad<br />

y <strong>de</strong> forma constante <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te<br />

contro<strong>la</strong>do. Esto sumado a <strong>la</strong> vida <strong>al</strong> <strong>aire</strong><br />

<strong>libre</strong> <strong>de</strong> los <strong>cerdos</strong>, provocó <strong>la</strong> elección <strong>de</strong><br />

una raza rústica con bu<strong>en</strong>as aptitu<strong>de</strong>s <strong>al</strong><br />

pastoreo, dóciles y con pigm<strong>en</strong>tación. Se<br />

optó por <strong>la</strong> raza criol<strong>la</strong> Pampa-Rocha, <strong>la</strong> cu<strong>al</strong><br />

es <strong>de</strong> manto negro y posee una excel<strong>en</strong>te<br />

adaptación <strong>al</strong> pastoreo. Son anim<strong>al</strong>es<br />

proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> una zona <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sos<br />

bañados y pajon<strong>al</strong>es <strong>en</strong> el este <strong>de</strong>l país. El<br />

orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción criol<strong>la</strong>, está dado<br />

por <strong>cerdos</strong> ibéricos traídos por los<br />

colonizadores españoles y portugueses.<br />

Estudios reci<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>ntificaron varios<br />

haplotipos europeos (Kelly et <strong>al</strong>. 2004). Esas<br />

piaras se cruzaron con <strong>la</strong>s primeras razas<br />

ingresadas <strong>al</strong> país hace un siglo, como<br />

Po<strong>la</strong>nd China y Berkshire, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

EEUU. Su multiplicación fue favorecida por<br />

lo ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong>l sistema, lo que permitió <strong>la</strong><br />

<strong>libre</strong> re<strong>producción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piaras, g<strong>en</strong>erando<br />

un proceso <strong>de</strong> selección natur<strong>al</strong>.<br />

Trabajos re<strong>al</strong>izados por Montever<strong>de</strong><br />

(2001), <strong>de</strong>mostraron <strong>la</strong> superioridad <strong>en</strong><br />

<strong>producción</strong> <strong>de</strong> leche, medida indirectam<strong>en</strong>te<br />

por el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada a los 21 días, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cerdas Pampa-Rocha comparadas con <strong>la</strong><br />

Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

raza Duroc. En este sistema pastoril, <strong>la</strong>s<br />

madres Pampa-Rocha logran 4,68 Kg. <strong>de</strong><br />

peso más <strong>en</strong> <strong>la</strong> camada a los 21 días <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia con respecto a <strong>la</strong>s madres Duroc.<br />

Este comportami<strong>en</strong>to como bu<strong>en</strong>as lecheras,<br />

convierte a estas hembras criol<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>te casi imprescindibles para ser<br />

incluidas como madres, <strong>en</strong> aquellos<br />

sistemas que no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

c<strong>al</strong>idad para lechones <strong>la</strong>ctantes.<br />

MANEJO<br />

El tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> piara <strong>de</strong> <strong>la</strong> UPC es <strong>de</strong><br />

50 madres. El manejo reproductivo re<strong>al</strong>izado<br />

es muy s<strong>en</strong>cillo: seman<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>stetan<br />

dos o tres cerdas e inmediatam<strong>en</strong>te se <strong>al</strong>ojan<br />

<strong>en</strong> un piquete con un verraco, durante un<br />

período <strong>de</strong> 25 días. Los resultados obt<strong>en</strong>idos<br />

superan el 85% <strong>de</strong> concepción. Las<br />

hembras primerizas se sirv<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> que<br />

logr<strong>en</strong> los 85 kg <strong>de</strong> peso y <strong>la</strong> edad promedio<br />

<strong>al</strong> primer parto es <strong>de</strong> 357 días. La reposición<br />

<strong>de</strong> madres es inferior <strong>al</strong> 15% anu<strong>al</strong>, <strong>de</strong>bido a<br />

que se aplica el criterio <strong>de</strong> refugar solo por<br />

notorio bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to (dos f<strong>al</strong><strong>la</strong>s<br />

consecutivas <strong>de</strong>l servicio, <strong>de</strong>stete inferior a 5<br />

lechones o problemas sanitarios). Este<br />

manejo se <strong>de</strong>be <strong>al</strong> interés <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong><br />

longevidad productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hembras criol<strong>la</strong>s<br />

Pampa-Rocha. La longevidad productiva es<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> una cerda para producir<br />

camadas aceptables, <strong>en</strong> número <strong>de</strong> lechones<br />

y <strong>en</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su<br />

vida. Es común <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s piaras <strong>de</strong> los<br />

pequeños productores don<strong>de</strong> es originaria<br />

esta pob<strong>la</strong>ción, anim<strong>al</strong>es con eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 8 o<br />

más años, que continúan produci<strong>en</strong>do. El<br />

argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los criadores es que<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> niveles bu<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>producción</strong> y<br />

les simplifica el manejo <strong>al</strong> disminuir el<br />

número <strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zos. La introducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s nuevas hembras <strong>de</strong>para ciertas<br />

incertidumbres, como son <strong>de</strong>scubrir su<br />

comportami<strong>en</strong>to reproductivo y <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> reposición prov<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> afuera <strong>de</strong>l<br />

predio, se suma el riesgo sanitario e incluso<br />

su adaptación <strong>al</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>producción</strong>. En<br />

el Gráfico 1 se muestra lo longevo <strong>de</strong>l<br />

p<strong>la</strong>ntel, <strong>en</strong> el cu<strong>al</strong> ya hay varias hembras que<br />

superan los 16 partos y los 9 años <strong>de</strong> edad.<br />

En el Gráfico 2, pres<strong>en</strong>tamos un avance <strong>de</strong><br />

los resultados <strong>de</strong> lechones nacidos y<br />

7


Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

<strong>de</strong>stetados según ordin<strong>al</strong> <strong>de</strong> parto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

madres Pampa – Rocha.<br />

En los primeros 3 años se <strong>de</strong>stetó a los<br />

56 días. A partir <strong>de</strong> 1999 se optó por reducir<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia, <strong>de</strong>stetándose a los 42 días.<br />

Existe un rango <strong>de</strong> flexibilidad <strong>en</strong> el tiempo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>stete, el cu<strong>al</strong> permite consi<strong>de</strong>rar el<br />

estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada<br />

y su peso y <strong>la</strong>s condiciones metereológicas<br />

<strong>de</strong> manera <strong>de</strong> re<strong>al</strong>izarlo <strong>en</strong> el mejor<br />

mom<strong>en</strong>to. En <strong>la</strong> actu<strong>al</strong>idad se están<br />

estudiando los datos <strong>de</strong> los pesos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

madres a cada <strong>de</strong>stete. Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong><br />

restricción <strong>al</strong>im<strong>en</strong>ticia <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestación, resulta<br />

interesante conocer el comportami<strong>en</strong>to <strong>al</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te ciclo reproductivo. Los datos hasta<br />

ahora nos muestran una gran capacidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s hembras para mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> lo ciclos<br />

8<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003<br />

Gráfico 1. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>de</strong>l ordin<strong>al</strong> <strong>de</strong> parto <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>ntel <strong>de</strong> madres <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UPC, según año.<br />

TAMAÑO DE CAMADA<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3<br />

NUMERO DE PARTO<br />

nac. Vivos <strong>de</strong>stetados<br />

Gráfico 2.- Número <strong>de</strong> lechones nacidos vivos y <strong>de</strong>stetados <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />

parto, <strong>en</strong> cerdas Pampa-Rocha.<br />

reproductivos (no exist<strong>en</strong> anestros) y el<br />

interv<strong>al</strong>o <strong>de</strong>stete – celo fecundante es <strong>de</strong> 12<br />

días. El peso <strong>de</strong> cerdas con más <strong>de</strong> 12<br />

partos es <strong>de</strong> 200 kg, lo que indica un ba<strong>la</strong>nce<br />

<strong>de</strong> ganancia <strong>de</strong> peso <strong>en</strong>tre ciclos<br />

re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te bajo, inferior <strong>al</strong> 10% <strong>de</strong>l peso<br />

vivo. Esta característica <strong>de</strong> pesos livianos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s madres, se corre<strong>la</strong>ciona a una baja<br />

mort<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> lechones por ap<strong>la</strong>stami<strong>en</strong>to<br />

durante <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

PRINCIPALES RESULTADOS<br />

Des<strong>de</strong> el año 1996 se lleva un riguroso<br />

sistema <strong>de</strong> registros que permite mant<strong>en</strong>er<br />

una ev<strong>al</strong>uación perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

<strong>producción</strong>. Los primeros 3 años<br />

correspondieron <strong>al</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>ntel<br />

reproductor, aproximándose a 50 hembras a


partir <strong>de</strong> 1999. En los Cuadros 6, 7 y 8 se<br />

pres<strong>en</strong>tan los princip<strong>al</strong>es parámetros<br />

productivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UPC <strong>en</strong> 8 años <strong>de</strong><br />

actividad.<br />

El sistema produce 17,2<br />

lechones/cerda/año, lo cu<strong>al</strong> es bajo<br />

comparado con los sistemas confinados<br />

int<strong>en</strong>sivos. Pero <strong>en</strong> nuestro país el sistema<br />

logra difundirse a todo tipo <strong>de</strong> productor y<br />

mejora sustanci<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te los parámetros <strong>de</strong><br />

productividad.<br />

TERMINACION DE CERDOS A CAMPO<br />

Hasta ahora nos hemos referido <strong>al</strong><br />

sector <strong>de</strong> cría <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong>. La fase <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong><br />

com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse posteriorm<strong>en</strong>te. En<br />

los últimos años se han re<strong>al</strong>izado varias<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> hasta los 100 – 110<br />

kg sobre pasturas con resultados<br />

<strong>al</strong><strong>en</strong>tadores. Los tipos g<strong>en</strong>éticos an<strong>al</strong>izados<br />

son <strong>cerdos</strong> Pampa-Rocha <strong>en</strong> pureza raci<strong>al</strong> y<br />

el producto <strong>de</strong> su cruzami<strong>en</strong>to con Duroc. El<br />

estudio <strong>de</strong> estos procesos muestran <strong>la</strong>s<br />

v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustitución <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado por<br />

pasturas y <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s can<strong>al</strong>es<br />

obt<strong>en</strong>idas.<br />

Cuadro 6. Parámetros reproductivos <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>ntel <strong>de</strong> <strong>la</strong> UPC, según año<br />

Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

Barlocco et <strong>al</strong>. (2003a) <strong>de</strong>mostraron<br />

que es viable el <strong>en</strong>gor<strong>de</strong> a campo basado <strong>en</strong><br />

el uso <strong>de</strong> pasturas cultivadas y suministro<br />

restringido <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado, ev<strong>al</strong>uado tanto<br />

por parámetros <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, como <strong>de</strong><br />

efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado. Los<br />

<strong>cerdos</strong> híbridos, producto <strong>de</strong>l cruzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Duroc x Pampa-Rocha mostraron mejor<br />

comportami<strong>en</strong>to que los <strong>cerdos</strong> Pampa-<br />

Rocha <strong>en</strong> pureza raci<strong>al</strong>. Asimismo, se<br />

mejoran <strong>al</strong>gunos atributos <strong>en</strong> <strong>la</strong> can<strong>al</strong><br />

(disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa dors<strong>al</strong>). En el<br />

<strong>en</strong>gor<strong>de</strong> basado <strong>en</strong> pasturas cultivadas y<br />

suministro restringido <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado se<br />

a<strong>la</strong>rga el periodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>gor<strong>de</strong>, sin embargo se<br />

logra un ahorro <strong>en</strong> el conc<strong>en</strong>trado (Barlocco<br />

et <strong>al</strong>. 2003b).<br />

En un segundo <strong>en</strong>sayo, Barlocco et <strong>al</strong>.<br />

(2003c) trabajaron con <strong>cerdos</strong> Pampa-<br />

Rocha con dos niveles <strong>de</strong> suministro <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>trado, <strong>en</strong>contraron que <strong>la</strong> máxima<br />

restricción <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado disminuyó <strong>la</strong><br />

ganancia <strong>de</strong> peso diaria, pero mejoró <strong>la</strong><br />

efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado,<br />

<strong>de</strong>terminando un ahorro <strong>de</strong> éste <strong>en</strong> el tot<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>l período. También <strong>al</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

Año 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003<br />

N° <strong>de</strong> cerdas pres<strong>en</strong>tes 9 33,5 41,9 45,7 46,7 48,2 49,8 47<br />

N° <strong>de</strong> cerdas pres<strong>en</strong>tes / verraco 9 8,8 11,4 7,8 6,4 6,6 7,1 7,3<br />

Tasa <strong>de</strong> concepción % 83,1 79,6 85,8 89,3 92,2 96,0 87,2<br />

N° <strong>de</strong> partos 14 59 69 90 99 103 105 97<br />

Cuadro 7. Evolución <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> camada según el año<br />

Año 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003<br />

Lechones nacidos vivos 10,0 8,97 9,49 9,91 10,0 9,80 9,57 9,21<br />

Nacidos muertos 1,79 0,41 0,32 0,56 0,60 0,49 0,68 0,80<br />

Nacidos tot<strong>al</strong>es 11,79 9,37 9,81 10,47 10,60 10,27 10,25 10,01<br />

Vivos a <strong>la</strong>s 48 horas 8,0 8,3 8,76 8,66 8,94 8,88 8,57 8,18<br />

Destetados 7,71 8,14 8,28 8,10 8,44 8,53 8,13 8,03<br />

Mort<strong>al</strong>idad <strong>en</strong> % 24 7 13 17 15 13 16 14<br />

Cuadro 8. Evolución <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> camada, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nacimi<strong>en</strong>to <strong>al</strong> <strong>de</strong>stete, según año<br />

Año 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003<br />

Largo <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia, días 52,8 55,9 54,1 42,8 42,5 46,5 43,4 45,8<br />

Peso <strong>al</strong> nacimi<strong>en</strong>to, Kg 11,32 10,48 11,71 12,10 12,56 11,97 12,22 11,21<br />

Peso a los 21 días, Kg 43,39 39,63 44,35 42,81 44,19 43,35 45,62 39,12<br />

Peso <strong>al</strong> <strong>de</strong>stete, Kg 120,00 126,08 130,52 96,32 96,61 97,71 96,14 93,91<br />

9


Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

restricción <strong>de</strong>l conc<strong>en</strong>trado se disminuyó <strong>en</strong><br />

forma importante el nivel <strong>de</strong> grasa dors<strong>al</strong><br />

(Barlocco et <strong>al</strong>. 2003d).<br />

BIENESTAR ANIMAL Y PRODUCTIVIDAD<br />

Las prácticas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar anim<strong>al</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una escasa utilización racion<strong>al</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>producción</strong> porcina <strong>en</strong> Uruguay. Los<br />

gana<strong>de</strong>ros que manejan porcinos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el<br />

concepto que un cerdo “limpio y bi<strong>en</strong><br />

<strong>al</strong>im<strong>en</strong>tado” es <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> ofrecer bi<strong>en</strong>estar<br />

para satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l anim<strong>al</strong>.<br />

Recién <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90 se comi<strong>en</strong>za a<br />

discutir <strong>en</strong> Uruguay sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l<br />

bi<strong>en</strong>estar anim<strong>al</strong> como un camino a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta para mejorar <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud y <strong>la</strong> <strong>producción</strong><br />

<strong>en</strong> los <strong>cerdos</strong>. El pot<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> <strong>de</strong> ejecutar y<br />

ejercitar conductas <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to<br />

anim<strong>al</strong> es muy elevado <strong>en</strong> los sistemas a<br />

campo. La simple disponibilidad <strong>de</strong> espacio<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s parce<strong>la</strong>s permite <strong>al</strong> anim<strong>al</strong> <strong>la</strong> elección<br />

<strong>de</strong>l lugar para re<strong>al</strong>izar sus <strong>de</strong>yecciones, se<br />

reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong> dominancia <strong>en</strong>tre<br />

los anim<strong>al</strong>es, se amplia <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocio, todos son factores<br />

<strong>de</strong>cisivos para acompañar el bi<strong>en</strong>estar. Hoy<br />

comi<strong>en</strong>zan a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que<br />

v<strong>al</strong>oran el respeto a <strong>la</strong> conducta anim<strong>al</strong>,<br />

como forma <strong>de</strong> disminuir el estrés y por lo<br />

tanto reducir los costos <strong>en</strong> sanidad, sin<br />

at<strong>en</strong>tar contra <strong>la</strong> productividad. Esto es<br />

también motivado, por una re<strong>la</strong>ción distinta<br />

<strong>en</strong>tre el criador y los anim<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> piara,<br />

que se distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> “masificación” <strong>de</strong> los<br />

sistemas confinados, para dar paso a un<br />

acercami<strong>en</strong>to casi individu<strong>al</strong>izado,<br />

fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>ntel<br />

reproductor.<br />

MANO DE OBRA<br />

Las condiciones <strong>la</strong>bor<strong>al</strong>es g<strong>en</strong>eradas <strong>en</strong><br />

el sistema a campo son consi<strong>de</strong>radas más<br />

confortables que <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s<br />

re<strong>al</strong>izadas <strong>en</strong> los sistemas confinados. No<br />

exist<strong>en</strong> tareas <strong>de</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>yecciones ni olores nocivos y<br />

<strong>de</strong>sagradables para <strong>la</strong> respiración. El po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> observación sobre los anim<strong>al</strong>es es una<br />

característica necesaria <strong>en</strong> el person<strong>al</strong> que<br />

trabaja <strong>en</strong> estos sistemas, ya que sumado a<br />

cierta dosis <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>cia posibilita el manejo<br />

<strong>de</strong> los <strong>cerdos</strong>. Se optó <strong>en</strong> el manejo,<br />

10<br />

privilegiar el trabajo familiar, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> mecanizar <strong>al</strong>gunas tareas. La<br />

UPC dispone <strong>de</strong> 36 horas seman<strong>al</strong>es <strong>de</strong><br />

trabajo, con <strong>la</strong>s cu<strong>al</strong>es se cumpl<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>bores. La tarea que insume mayor tiempo<br />

(un tercio) correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l<br />

<strong>al</strong>im<strong>en</strong>to.<br />

LA DIFUSIÓN DE LA TECNOLOGÍA<br />

Entre los años 1996 y 1999, se re<strong>al</strong>izó<br />

un seguimi<strong>en</strong>to productivo <strong>de</strong> 19 cria<strong>de</strong>ros<br />

comerci<strong>al</strong>es con sistema a campo, que<br />

aplicaban toda o parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> UPC. Con 1216 partos<br />

registrados se pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto avances<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los parámetros productivos,<br />

logrando re<strong>al</strong>izar <strong>la</strong> v<strong>al</strong>idación técnico –<br />

productiva a nivel comerci<strong>al</strong> (SINAPOR<br />

2000).<br />

Es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> importante difusión<br />

que ha t<strong>en</strong>ido este sistema <strong>de</strong> cría a campo,<br />

logrando <strong>la</strong> adopción por parte <strong>de</strong> los<br />

productores, ya sea <strong>en</strong> <strong>al</strong>gunos <strong>de</strong> sus<br />

compon<strong>en</strong>tes (g<strong>en</strong>ética, insta<strong>la</strong>ciones, tipo<br />

<strong>de</strong> pastura, etc.) o <strong>en</strong> el todo. Un factor<br />

<strong>de</strong>cisivo para <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l sistema, es su<br />

bajo costo <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ción, U$S 162 por<br />

madre (Lopardo et <strong>al</strong>. 2000). Más <strong>de</strong> 1100<br />

productores han visitado <strong>la</strong> UPC <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />

insta<strong>la</strong>ción hasta el año 2003 y se reportan<br />

v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> reproductores a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país. Es <strong>de</strong> esperar <strong>la</strong><br />

continuidad <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia, impulsada<br />

conjuntam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su inicio, <strong>en</strong>tre los<br />

productores y los técnicos, <strong>en</strong> el afán <strong>de</strong><br />

resolver los princip<strong>al</strong>es problemas <strong>de</strong>l sector<br />

porcino, logrando un mejor nivel <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />

los involucrados.<br />

SUSTENTABILIDAD DEL SISTEMA<br />

La carrera <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una<br />

productividad cada vez mayor, está llegando<br />

a ciertos límites. El int<strong>en</strong>tar sobrepasarlos<br />

seguram<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>tará contra el equilibrio<br />

fisiológico y por lo tanto contra <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> los<br />

anim<strong>al</strong>es y <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> los productos. El<br />

int<strong>en</strong>tar seguir este camino, conducirá <strong>al</strong><br />

aum<strong>en</strong>to incontro<strong>la</strong>do <strong>de</strong> insumos con <strong>la</strong><br />

consigui<strong>en</strong>te pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad. Los<br />

sistemas <strong>al</strong>ternativos <strong>de</strong> <strong>producción</strong>, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s raíces <strong>de</strong> <strong>la</strong> domesticación<br />

anim<strong>al</strong>, lo que permite moverse <strong>en</strong> un amplio


abanico <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s, integrando<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> manera perman<strong>en</strong>te y<br />

adaptándolo a este cambiante mundo.<br />

El sistema <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do es respetuoso<br />

<strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te. La dispersión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

piaras lo convierte <strong>en</strong> escasam<strong>en</strong>te<br />

contaminante <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te, ya que <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>yecciones se distribuy<strong>en</strong> natur<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el campo. Estas se terminan incorporando<br />

como abono <strong>al</strong> suelo, mejoran los niveles <strong>de</strong><br />

materia orgánica y <strong>la</strong> rotación con otras<br />

producciones, permite su aprovechami<strong>en</strong>to<br />

por <strong>la</strong> agricultura. Esta rotación es también<br />

utilizada como vacío sanitario.<br />

La sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l sistema, está<br />

dada por <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> éste <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ser<br />

cambiado cada vez que <strong>la</strong>s condiciones lo<br />

amerit<strong>en</strong>. Estos cambios pue<strong>de</strong>n ser <strong>en</strong><br />

varios <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema, pero<br />

es <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación don<strong>de</strong> se expresa todo<br />

su pot<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>. Latinoamérica no pue<strong>de</strong> copiar<br />

los sistemas <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, <strong>al</strong><br />

no existir <strong>la</strong>s mismas condiciones. En<br />

nuestros países, <strong>de</strong>dicar <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos para los<br />

anim<strong>al</strong>es que compitan con <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación<br />

humana, se convierte <strong>en</strong> una injusticia. Sin<br />

embargo existe infinidad <strong>de</strong> otros recursos<br />

<strong>al</strong>im<strong>en</strong>ticios, los cu<strong>al</strong>es ya están si<strong>en</strong>do<br />

estudiados, y que con su correcto uso nos<br />

darán soberanía a nuestros procesos<br />

productivos.<br />

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS<br />

Barlocco, N., Gomez, A. J., Va<strong>de</strong>ll, A.,<br />

Franco, J. y Aguiar, T. 2003a.<br />

Ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> <strong>producción</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> a campo basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> pasturas. 1. Efecto sobre<br />

el comportami<strong>en</strong>to productivo. III<br />

Encu<strong>en</strong>tro Latinoamericano <strong>de</strong><br />

Especi<strong>al</strong>istas <strong>en</strong> Sistemas <strong>de</strong><br />

Producción Porcina a Campo. Cordoba,<br />

Arg<strong>en</strong>tina.<br />

Barlocco, N., G<strong>al</strong>ietta, G., Va<strong>de</strong>ll, A.,<br />

Mon<strong>de</strong>lli, M. y B<strong>al</strong>lesteros. 2003b.<br />

Ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> <strong>producción</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> a campo basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> pasturas. 2. Efecto sobre<br />

<strong>la</strong>s can<strong>al</strong>es.” Cordoba, Arg<strong>en</strong>tina.<br />

Barlocco, N., Battegazzore, G., Gomez, A. J.<br />

y Va<strong>de</strong>ll, A. 2003c. Efecto <strong>de</strong>l<br />

suministro restringido <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>trado y<br />

Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

acceso perman<strong>en</strong>te a pasturas<br />

cultivadas <strong>en</strong> <strong>cerdos</strong> <strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to<strong>en</strong>gor<strong>de</strong>.<br />

1. Efecto sobre el<br />

comportami<strong>en</strong>to productivo.” 26°<br />

Congreso Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> Producción<br />

Anim<strong>al</strong>. M<strong>en</strong>doza, Arg<strong>en</strong>tina.<br />

Barlocco, N., Va<strong>de</strong>ll, A. y Mon<strong>de</strong>lli, M. 2003d.<br />

“Efecto <strong>de</strong>l suministro restringido <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>trado y acceso perman<strong>en</strong>te a<br />

pasturas cultivadas <strong>en</strong> <strong>cerdos</strong> <strong>en</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to-<strong>en</strong>gor<strong>de</strong>. 2 Atributos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

can<strong>al</strong>es.” 26° Congreso Arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong><br />

Producción Anim<strong>al</strong>. M<strong>en</strong>doza,<br />

Arg<strong>en</strong>tina.<br />

Bounus, D., Oxandabarat, D. y Sambucetti, R<br />

1994. Descripción y ev<strong>al</strong>uación técnica<br />

<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> cría int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong><br />

a campo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Tarariras. Tesis<br />

<strong>de</strong> Ing. Agr. Montevi<strong>de</strong>o, Uruguay. Fac.<br />

<strong>de</strong> Agronomía. 100 p.<br />

Carzoglio, A. y Nervi, L. 1992. Descripción y<br />

ev<strong>al</strong>uación técnica <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> cría<br />

int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> a campo <strong>en</strong> el<br />

establecimi<strong>en</strong>to Los Alelíes S.A. Tesis<br />

<strong>de</strong> Ing. Agr. Montevi<strong>de</strong>o, Uruguay. Fac.<br />

<strong>de</strong> Agronomía. 166 p.<br />

Cátedra <strong>de</strong> Suinotecnia, DIEA, P<strong>la</strong>n<br />

Granjero. 1988. Encuesta sobre <strong>la</strong><br />

<strong>producción</strong> porcina <strong>en</strong> el Uruguay.<br />

Montevi<strong>de</strong>o, Fac. <strong>de</strong> Agronomía. 58 p.<br />

D<strong>al</strong>más, D. y Primo, P. 2004. Tamaño <strong>de</strong><br />

camada y mort<strong>al</strong>idad <strong>en</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>en</strong> un<br />

sistema <strong>de</strong> <strong>producción</strong> <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> a<br />

campo. Tesis <strong>de</strong> Ing. Agr. Montevi<strong>de</strong>o,<br />

Uruguay. Fac. <strong>de</strong> Agronomía. 72 p.<br />

González, C. y Tepper, R. 2003. Resultados<br />

sobre uso <strong>al</strong>ternativo <strong>en</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación<br />

porcina <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. III Encu<strong>en</strong>tro<br />

Latinoamericano <strong>de</strong> Especi<strong>al</strong>istas <strong>en</strong><br />

Sistemas <strong>de</strong> Producción Porcina a<br />

Campo. Cordoba, Arg<strong>en</strong>tina.<br />

Kelly, L., Clop, A., Va<strong>de</strong>ll, A., Nicolini, P. y<br />

Montever<strong>de</strong>, S. 2004. Estudio <strong>de</strong><br />

marcadores molecu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>cerdos</strong><br />

Pampa – Rocha. En pr<strong>en</strong>sa. Revista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Sociedad Uruguaya <strong>de</strong> Medicina<br />

Veterinaria.<br />

Lopardo, J., Gómez, J., Montever<strong>de</strong>, S.,<br />

Barlocco, N. y Va<strong>de</strong>ll, A. 2000. Análisis<br />

11


Sistemas integrados <strong>de</strong> <strong>producción</strong> con no rumiantes<br />

económico <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>producción</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> a campo. XVI Reunión<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> <strong>producción</strong> Anim<strong>al</strong><br />

(ALPA) y III Congreso Uruguayo <strong>de</strong><br />

Producción Anim<strong>al</strong>. Montevi<strong>de</strong>o,<br />

Uruguay.<br />

Ly, J. 1999. Nuevas técnicas para <strong>la</strong><br />

v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> recursos <strong>al</strong>ternativos:<br />

digestibilidad in vitro e in vivo, ile<strong>al</strong>, y<br />

fec<strong>al</strong>, apar<strong>en</strong>te o verda<strong>de</strong>ra. En: V<br />

Encu<strong>en</strong>tro sobre Nutrición y Producción<br />

<strong>de</strong> Anim<strong>al</strong>es Monogástricos. Maracay.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 1-11 p.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Gana<strong>de</strong>ría, Agricultura y Pesca,<br />

(MGAP). 2003. Producción <strong>de</strong> Cerdos<br />

<strong>en</strong> Uruguay. Contribución a su<br />

conocimi<strong>en</strong>to. Dirección <strong>de</strong><br />

Investigaciones Estadísticas<br />

Agropecuarias, (DIEA). 19 p.<br />

Montever<strong>de</strong>, S. 2001. Producción <strong>de</strong> leche<br />

<strong>de</strong> cerdas criol<strong>la</strong>s Pampas y Duroc <strong>en</strong><br />

un sistema a campo. Tesis <strong>de</strong> Ing. Agr.<br />

Montevi<strong>de</strong>o, Uruguay. Fac. <strong>de</strong><br />

Agronomía. 57 p.<br />

OPYPA, 2002. Anuario. Ministerio <strong>de</strong><br />

Gana<strong>de</strong>ría, Agricultura y Pesca.<br />

Uruguay.<br />

SINAPOR, 2000. Sistema Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

Registros Porcinos. Fac. <strong>de</strong> Agronomía.<br />

Va<strong>de</strong>ll, A. 1999. Producción <strong>de</strong> Cerdos a<br />

campo <strong>en</strong> un Sistema <strong>de</strong> Mínimos<br />

Costos. En: V Encu<strong>en</strong>tro sobre Nutrición<br />

y Producción <strong>de</strong> Anim<strong>al</strong>es<br />

Monogástricos. Maracay. V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

54-67 p.<br />

Va<strong>de</strong>ll, A. y Barlocco, N. 1995. Pari<strong>de</strong>ra<br />

“Tipo Rocha”. Serie “Producción<br />

Porcina” Nº1. Fac. <strong>de</strong> Agronomía –<br />

PROBIDES. Montevi<strong>de</strong>o, Uruguay. 8p.<br />

Va<strong>de</strong>ll, A., Barlocco, N., Franco, J. y<br />

Montever<strong>de</strong>, S. 1999. Ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> una<br />

dieta restringida <strong>en</strong> gestación <strong>en</strong> cerdas<br />

<strong>de</strong> raza Pampa, sobre pastoreo<br />

perman<strong>en</strong>te. Rev. Fac. Cs. Vets.<br />

Universidad C<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. 40<br />

(3) 157-163.<br />

12<br />

Va<strong>de</strong>ll, A., Barlocco, N. y Garín, D. 2003.<br />

Caracterización <strong>de</strong> los princip<strong>al</strong>es<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

<strong>producción</strong> <strong>de</strong> <strong>cerdos</strong> a campo <strong>en</strong><br />

Uruguay. En: III Encu<strong>en</strong>tro<br />

Latinoamericano <strong>de</strong> Especi<strong>al</strong>istas <strong>en</strong><br />

Sistemas <strong>de</strong> Producción Porcina a<br />

Campo. Córdoba, Arg<strong>en</strong>tina.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!