18.08.2013 Views

analisis de las variables que explican la productividad en bogotá dc ...

analisis de las variables que explican la productividad en bogotá dc ...

analisis de las variables que explican la productividad en bogotá dc ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

DISEÑO DE UNA ESTRATEGIA DE DESARROLLO RESPONSABLE Y<br />

SOSTENIBLE DE PRODUCTIVIDAD ESTRUCTURADA EN LOS<br />

SOPORTES CATEGÓRICOS Y ENFOQUES PRODUCTIVOS<br />

ADRIANA ROJAS MARTINEZ<br />

JUAN CARLOS BOTERO M.<br />

TRABAJO DE GRADO<br />

MAESTRIA EN DIRECCIÓN Y GERENCIA DE EMPRESAS<br />

FACULTAD DE ADMINISTRACIÓN<br />

UNIVERSIDAD DEL ROSARIO<br />

Bogotá, Junio <strong>de</strong> 2012


DISEÑO DE UNA ESTRATEGIA DE DESARROLLO RESPONSABLE Y<br />

SOSTENIBLE DE PRODUCTIVIDAD ESTRUCTURADA EN LOS<br />

SOPORTES CATEGÓRICOS Y ENFOQUES PRODUCTIVOS<br />

ADRIANA ROJAS MARTINEZ<br />

JUAN CARLOS BOTERO M.<br />

TRABAJO DE GRADO<br />

TUTOR:<br />

LUIS CARLOS NARVAEZ TULCAN<br />

MAESTRIA EN DIRECCIÓN Y GERENCIA DE EMPRESAS<br />

FACULTAD DE ADMINISTRACIÓN<br />

UNIVERSIDAD DEL ROSARIO<br />

Bogotá, Junio <strong>de</strong> 2012


AGRADECIMIENTOS<br />

Este docum<strong>en</strong>to es producto <strong>de</strong>l sinnúmero <strong>de</strong> preguntas <strong>que</strong> nuestro <strong>en</strong>torno nos<br />

ofrece, es un esfuerzo individual pero también colectivo. Es necesario reconocer el<br />

esfuerzo <strong>de</strong> muchos <strong>que</strong> antes han acumu<strong>la</strong>do el conocimi<strong>en</strong>to necesario para<br />

hacer progresar el nuestro.<br />

Algunos nos <strong>de</strong>jaron ver más allá con sus ori<strong>en</strong>taciones y direccionami<strong>en</strong>tos, otros<br />

nos han llevado más lejos con sus <strong>en</strong>señanzas y con su apoyo.<br />

Otros actores muy importantes fueron nuestros hijos qui<strong>en</strong>es son el motor y principal<br />

motivación para <strong>que</strong> hal<strong>la</strong>mos logrado este sueño.<br />

A todos les <strong>de</strong>bemos nuestra gratitud por su paci<strong>en</strong>cia y consi<strong>de</strong>ración.<br />

Pero <strong>de</strong>bemos seña<strong>la</strong>r <strong>que</strong> el mayor reconocimi<strong>en</strong>to se lo <strong>de</strong>bemos a nuestro<br />

director <strong>de</strong> tesis, Luis Carlos Narváez Tulcán, un verda<strong>de</strong>ro gigante como<br />

investigador y <strong>de</strong> una altura aún mayor como persona. En estos últimos años, nos<br />

ha permitido disfrutar <strong>de</strong> su integridad, sabiduría y s<strong>en</strong>tido común, y por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />

todo, su amistad.<br />

¿Y cómo terminar sin el reconocimi<strong>en</strong>to a los primeros brazos y a los primeros<br />

hombros <strong>en</strong> los <strong>que</strong> uno se sube <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida? Sin nuestros padres y hermanos, sin su<br />

incondicionalidad, ali<strong>en</strong>to y estímulo nunca habríamos sido capaces <strong>de</strong> alcanzar<br />

esta meta…<br />

Muchas Gracias…


GLOSARIO<br />

RESUMEN<br />

ABSTRACT<br />

INTRODUCCIÓN<br />

TABLA DE CONTENIDO<br />

1. COMPONENTES FUNDAMENTALES (SOPORTES CATEGÓRICOS Y<br />

ENFOQUES) DE LA PRODUCTIVIDAD ............................................................................................ 1<br />

1.1. PRODUCTIVIDAD .................................................................................................................. 1<br />

1.1. INVESTIGACIÓN Y DESARROLLO (I + D) ............................................................................. 6<br />

1.2. SOPORTES CATEGÓRICOS DE LA PRODUCTIVIDAD ....................................................... 8<br />

1.2.1. Inversión ...................................................................................................................... 8<br />

1.2.2. Innovación ................................................................................................................. 11<br />

1.2.3. Tecnología ................................................................................................................. 13<br />

1.2.4. Formación ................................................................................................................. 16<br />

1.3. TRES ENFOQUES DE PRODUCTIVIDAD: PRECIO, DIFERENCIACIÓN Y<br />

CAPACIDAD DE RESPUESTA ..................................................................................................... 18<br />

1.3.1. Nivel De Precios ........................................................................................................ 19<br />

1.3.1.1. Variables <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> precios ....................................................... 22<br />

1.3.1.1.1. Costos De Producción ..................................................................................... 24<br />

1.3.1.1.2. Costos <strong>de</strong> administración ................................................................................ 24<br />

1.3.1.1.3. Costos <strong>de</strong> comercialización ............................................................................. 25<br />

1.3.1.1.4. Economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> ...................................................................................... 25<br />

1.3.2. Difer<strong>en</strong>ciación ............................................................................................................ 26<br />

1.3.2.1. Variables <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación ....................................................... 27<br />

1.3.2.1.1. Calidad ............................................................................................................. 27<br />

1.3.2.1.2. Pres<strong>en</strong>tación .................................................................................................... 28<br />

1.3.2.1.3. Funcionalidad .................................................................................................. 28<br />

1.3.2.1.4. Durabilidad ....................................................................................................... 29<br />

1.3.2.1.5. Confiabilidad y <strong>de</strong>sempeño ............................................................................. 29<br />

1.3.3. Velocidad De Respuesta ........................................................................................... 29<br />

2. ANALISIS CUANTITATIVO DEL AMBITO INTERNO Y EXTERNO (SOPORTES<br />

CATEGORICOS Y ENFOQUES) EN MATERIA DE PRODUCTIVIDAD DE LAS EMPRESAS<br />

DEL SECTOR SERVICIOS DE BOGOTÁ - 2009. ........................................................................... 32<br />

2.1. AMBITO INTERNO ................................................................................................................. 34<br />

2.1.1. Inversión, Investigación, Desarrollo, Tecnificación Y Formación. .................................. 34<br />

2.1.1.1. Inversión .................................................................................................................... 35<br />

2.1.1.1.1. Distribución De La Inversión En I + D Realizada Por Las Empresas Bogotanas ..... 35<br />

2.1.1.1.2. Impacto De Las Inversiones Realizadas Por Las Empresas Bogotanas En I +<br />

D – 2009 36<br />

2.1.1.1.3. Fu<strong>en</strong>te De Recursos De Inversión En I + D Para Las Empresas De Bogotá<br />

D.C. - 2009 ................................................................................................................................ 39<br />

2.1.1.2. Formación ................................................................................................................. 41<br />

2.1.1.2.1. Nivel De Formación De La P<strong>la</strong>nta Laboral De Las Empresas Bogotanas -<br />

2009 41


2.1.1.2.2. Orig<strong>en</strong> De Las I<strong>de</strong>as De Innovación Y Desarrollo Al Interior De Las Empresas<br />

De Servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C. ................................................................................................... 46<br />

2.2. AMBITO EXTERNO .............................................................................................................. 47<br />

2.2.1.1. Registros De Propiedad Intelectual........................................................................... 47<br />

2.2.1.2. Certificaciones De Calidad ........................................................................................ 49<br />

2.2.1.3. Fu<strong>en</strong>tes De Información Externas Para A<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar Investigación De I + D En<br />

Las Empresas De Bogotá D.C. – 2009. .................................................................................... 50<br />

2.2.2. INFRAESTRUCTURA Y TRANSPORTE PARA LA MOVILIDAD DE FACTORES ............................ 53<br />

3. DIAGNOSTICO Y COMPARACIÓN DE LAS VARIABLES QUE EXPLICAN EL<br />

COMPORTAMIENTO DE LA PRODUCTIVIDAD DE LA CIUDAD DE BOGOTÁ D.C.<br />

FRENTE AL CONTEXTO NACIONAL E INTERNACIONAL .......................................................... 56<br />

3.1. CONTEXTO NACIONAL ....................................................................................................... 56<br />

3.1.1. Inversión De Bogotá D.C. En Materia De Investigación Para La Innovación Y<br />

El Desarrollo .............................................................................................................................. 56<br />

3.1.2. Innovación, Investigación Y Desarrollo En Bogotá D.C. ........................................... 57<br />

3.1.3. Nivel Académico De Los Investigadores Bogotanos, En Re<strong>la</strong>ción Al Resto Del<br />

País 62<br />

3.1.4. Activida<strong>de</strong>s De Cooperación Entre Bogotá D.C. Y El Resto Del País Para<br />

Desarrol<strong>la</strong>r Activida<strong>de</strong>s De I + D ............................................................................................... 62<br />

3.1.5. Infraestructura Para La Movilidad De Bi<strong>en</strong>es Y Servicios Originados En<br />

Bogotá D.C. - 2009 ................................................................................................................... 63<br />

3.2. CONTEXTO INTERNACIONAL ............................................................................................ 66<br />

3.2.1. Investigación En Bogotá Y Colombia Como Porc<strong>en</strong>taje Del PIB ............................. 66<br />

3.2.2. Infraestructura Y Productividad ................................................................................. 69<br />

3.2.3. Índices De Refer<strong>en</strong>cia Que Permit<strong>en</strong> Inferir Sobre Productividad ............................ 71<br />

4. COMPORTAMIENTO E IMPACTO MACROECONÓMICO Y SOCIAL MERCED A<br />

LAS VARIABLES FUNDAMENTALES DE LA PRODUCTIVIDAD EN BOGOTÁ D.C. ................. 75<br />

4.1. VARIABLE DE PRODUCCIÓN ............................................................................................. 76<br />

4.2. VARIABLES DE ORDEN SOCIAL......................................................................................... 78<br />

4.2.1. Mercado Laboral ....................................................................................................... 78<br />

4.2.2. Indicadores <strong>de</strong> pobreza y NBI ................................................................................... 84<br />

4.3. INDICADORES EMPRESARIALES ...................................................................................... 86<br />

5. ESTRATEGIA DE DESARROLLO RESPONSABLE Y SOSTENIBLE DE<br />

PRODUCTIVIDAD ESTRUCTURADA EN SOPORTES Y ENFOQUES PRODUCTIVOS.............. 92<br />

5.1. INVERSIÓN, INVESTIGACIÓN, TECNOLOGÍA, INNOVACIÓN Y CAPACITACIÓN (I+D) PARA EL<br />

DESARROLLO CON CALIDAD DE VIDA RESPONSABLE Y SOSTENIBLE CON EL MEDIO. ........................... 93<br />

5.2. ENFOQUES DE PRODUCTIVIDAD EN PRO DEL DESARROLLO CON CALIDAD DE VIDA<br />

RESPONSABLE Y SOSTENIBLE CON EL MEDIO. .................................................................................. 94<br />

5.3. IMPACTO MACROECONÓMICO Y SOCIAL MERCED PRODUCTIVIDAD EN BOGOTÁ D.C. .................. 96<br />

CONCLUSIONES ............................................................................................................................. 98<br />

RECOMENDACIONES ................................................................................................................... 102<br />

BIBLIOGRAFÍA .............................................................................................................................. 103


INDICE DE GRÁFICAS<br />

Gráfica 1. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> I + D ............................................................ 10<br />

Gráfica 2. Bogotá. Variación <strong>de</strong> los principales grupos <strong>de</strong> gasto, por niveles <strong>de</strong><br />

ingreso 2010 ......................................................................................................................... 17<br />

Gráfica 3. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> inversión por tipo <strong>de</strong> innovación <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> Bogotá<br />

D.C. - 2009. .......................................................................................................................... 35<br />

Gráfica 4. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> I + D, por activida<strong>de</strong>s (Empresas <strong>de</strong><br />

Bogotá D.C. – 2009) ............................................................................................................ 36<br />

Gráfica 5. Impacto inversión (I + D), <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas Bogotanas –<br />

2009 (<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do) .................................................................................................................... 38<br />

Gráfica 6. Impacto inversión (I + D), <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas Bogotanas –<br />

2009 (global) ......................................................................................................................... 39<br />

Gráfica 7. Gestión y fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> I+ D 2009 – Bogotá D.C. 40<br />

Gráfica 8. Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos par I + D empresarial <strong>en</strong> Bogotá D.C. – 2009 ............ 41<br />

Gráfica 9. Nivel educativo empleados empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. por área <strong>de</strong><br />

formación – 2009 .................................................................................................................. 42<br />

Gráfica 10. Distribución <strong>de</strong>l personal ocupado por área <strong>de</strong> trabajo y nivel educativo<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009.......................................................................... 43<br />

Gráfica 11. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empleados <strong>de</strong>stinados a I + D por nivel educativo <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009 ..................................................................................... 44<br />

Gráfica 12. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empleados <strong>que</strong> recibieron algún tipo <strong>de</strong> formación por<br />

parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009 ............................................................... 45<br />

Gráfica 13. Proporción <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> nacional y extranjero <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> I + D<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009.......................................................................... 46<br />

Gráfica 14. Evolución inversión gobierno c<strong>en</strong>tral (I+D), según áreas <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y<br />

tecnología OCDE ................................................................................................................. 57<br />

Gráfica 15. Grupos <strong>de</strong> investigación según <strong>en</strong>tidad territorial 2000 – 2009 ............... 58<br />

Gráfica 16. Número <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> investigación por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, según el<br />

esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong> categorías <strong>de</strong> Colci<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> OCyT – 2008. .......................................... 59<br />

Gráfica 17. Investigadores activos según <strong>en</strong>tidad territorial, 2000 - 2009 .................. 60<br />

Gráfica 18. Revistas in<strong>de</strong>xadas <strong>en</strong> publin<strong>de</strong>x según <strong>en</strong>tidad territorial <strong>de</strong> institución<br />

editora, 2001 – 2009 ............................................................................................................ 61<br />

Gráfica 19. Investigadores activos, según <strong>en</strong>tidad territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución principal<br />

a <strong>la</strong> <strong>que</strong> pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>, 2009 .................................................................................................. 62<br />

Gráfica 20. Artículos <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, publicados <strong>en</strong> revistas<br />

in<strong>de</strong>xadas <strong>en</strong> SCI-EXPANDED, 2001 – 2008 ................................................................. 63<br />

Gráfica 21. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> compras <strong>de</strong> los empresarios colombianos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Bogotá D.C. – 2009 ............................................................................................................. 64


Gráfica 22. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> productos colombianos adquiridos <strong>en</strong> Bogotá D.C. por<br />

parte <strong>de</strong> los empresarios colombianos – 2009. ............................................................... 66<br />

Gráfica 23. Veinte primeros países <strong>en</strong> inversión <strong>en</strong> I + D como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB –<br />

2009 ........................................................................................................................................ 67<br />

Gráfica 24. Inversión <strong>en</strong> I + D como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> el mundo por niveles <strong>de</strong><br />

ingreso ................................................................................................................................... 67<br />

Gráfica 25. Inversión <strong>en</strong> I + D <strong>en</strong> América Latina, como proporción <strong>de</strong>l PIB – 2009 68<br />

Gráfica 26. Composición <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> mercancías <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía<br />

colombiana ............................................................................................................................ 70<br />

Gráfica 27. Kilómetros pavim<strong>en</strong>tados por trabajador ..................................................... 70<br />

Gráfica 28. PIB <strong>de</strong> Bogotá D.C. A precios constantes <strong>de</strong> 2005 .................................. 77<br />

Gráfica 29. Variación <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong> Bogotá D.C. ................................................................. 77<br />

Gráfica 30. Tasa global <strong>de</strong> participación, ocupación y <strong>de</strong>sempleo, Bogotá D.C. 2001<br />

- 2010 ..................................................................................................................................... 79<br />

Gráfica 31. Tasa global <strong>de</strong> participación y tasas <strong>de</strong> ocupación, <strong>de</strong>sempleo y<br />

subempleo para Bogotá D.C. 2001 – 2010 ...................................................................... 81<br />

Gráfica 32. Bogotá D.C., Distribución y <strong>de</strong> ocupados según actividad - 2010 .......... 82<br />

Gráfica 34. Pobreza, pobreza extrema y coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini para Bogotá D.C. 2002<br />

– 2011 .................................................................................................................................... 84<br />

Gráfica 35. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> NBI y miseria <strong>en</strong> Bogotá D.C. 2002 – 200985<br />

Gráfica 36. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el número <strong>de</strong> empresas constituidas y liquidadas según<br />

tamaño <strong>en</strong> Bogotá D.C. para el periodo 2003 – 2010 .................................................... 89


INDICE DE TABLAS<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Sinónimos <strong>de</strong>l término precio .............................................................................. 21<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Impacto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> I+D sobre <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> empresas ......................................................................................................................... 37<br />

Tab<strong>la</strong> 3. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empresas con registro <strong>en</strong> Bogotá D.C. – 2009 ...................... 48<br />

Tab<strong>la</strong> 4. Registros <strong>de</strong> protección intelectual más importantes realizados por <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009. ............................................ 48<br />

Tab<strong>la</strong> 5. Modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> registro a <strong>la</strong> propiedad intelectual, realizados por <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C. <strong>en</strong> 2009. ............................................................ 49<br />

Tab<strong>la</strong> 6. Distribución <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> certificaciones <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> Bogotá<br />

D.C. – 2009 ........................................................................................................................... 49<br />

Tab<strong>la</strong> 7. Impacto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> certificaciones <strong>de</strong> calidad y Registros <strong>de</strong> propiedad<br />

intelectual .............................................................................................................................. 50<br />

Tab<strong>la</strong> 8. Carácter y orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> investigaciones para I + D, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C. –<br />

2009 ........................................................................................................................................ 51<br />

Tab<strong>la</strong> 9. Principales aliados <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> servicios bogotanas, para a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar<br />

investigaciones <strong>que</strong> contribuyan a <strong>la</strong> I + D – 2009 ......................................................... 52<br />

Tab<strong>la</strong> 10. Objetivos <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios <strong>en</strong> Bogotá<br />

D.C. – 2009 ........................................................................................................................... 52<br />

Tab<strong>la</strong> 11. Posición <strong>de</strong> Colombia fr<strong>en</strong>te al mundo, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> competitividad.... 72<br />

Tab<strong>la</strong> 12. Ubicación (/55 países) <strong>de</strong> Colombia <strong>en</strong> los factores y sub-factores <strong>que</strong><br />

mi<strong>de</strong>n <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> acuerdo al indicador <strong>de</strong>l IMD ............................................. 73<br />

Tab<strong>la</strong> 13. Bogotá, Inactivos 2006 - 2010 .......................................................................... 82<br />

Tab<strong>la</strong> 14. Empresas constituidas y liquidadas <strong>en</strong> <strong>bogotá</strong> d.c. (2003 – 2010) ............ 86<br />

Tab<strong>la</strong> 15. Proporción <strong>en</strong>tre empresas constituidas y liquidadas <strong>en</strong> Bogotá D.C. para<br />

el periodo 2003 - 2010 ......................................................................................................... 87<br />

Tab<strong>la</strong> 16. Proporción <strong>en</strong>tre empresas liquidadas y constituidas según tamaño –<br />

Bogotá D.C. 2003 -2010 ..................................................................................................... 88


INDICE DE ILUSTRACIONES<br />

Ilustración 1. Es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> ....................................................................... 6<br />

Ilustración 2. Variables explicativas <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> precios ............................................... 22<br />

Ilustración 3. Sistema <strong>de</strong> costos <strong>de</strong>l proceso productivo ............................................... 23<br />

Ilustración 4. C<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación <strong>de</strong> los costos .......................................................................... 24<br />

Ilustración 5. Variables explicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación ............................................... 26<br />

Ilustración 6. Variables explicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> respuesta ............................... 30<br />

Ilustración 7. Variables explicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito externo e<br />

interno .................................................................................................................................... 33<br />

Ilustración 8. Mecanismo <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> hacia algunas <strong>variables</strong><br />

macroeconómicas <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n social y económico ............................................................ 75<br />

Ilustración 9. Es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> efici<strong>en</strong>te y eficaz ....................................... 92<br />

Ilustración 10. Es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social y ambi<strong>en</strong>tal<br />

con miras al <strong>de</strong>sarrollo con calidad <strong>de</strong> vida ..................................................................... 93<br />

Ilustración 11. Es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> hacia el <strong>de</strong>sarrollo con<br />

calidad <strong>de</strong> vida ...................................................................................................................... 95<br />

Ilustración 12. Interacción <strong>de</strong> los ejes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> y <strong>la</strong> macroeconomía<br />

social con vía al <strong>de</strong>sarrollo económico con calidad <strong>de</strong> vida. .................................................. 96


GLOSARIO<br />

Competitividad: Capacidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas para producir bi<strong>en</strong>es y<br />

servicios atractivos <strong>en</strong> el mercado local, nacional e internacional, dotándolos<br />

<strong>de</strong> valor agregado <strong>que</strong> sea <strong>de</strong> difícil incorporación <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia.<br />

Productividad: Capacidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas para optimizar el uso <strong>de</strong> sus<br />

recursos productivos, maximizando b<strong>en</strong>eficios y minimizando costos.<br />

Investigación holística: Método <strong>que</strong> permite incorporar los postu<strong>la</strong>dos<br />

positivistas y normativas bajo <strong>la</strong> aplicación conjunta <strong>de</strong>l análisis cuantitativo y<br />

cualitativo sin reñir.<br />

Variables: Divididas <strong>en</strong> dos grupos, i) explicada: condición o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>que</strong><br />

se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> analizar. ii) explicativa(s): condiciones o características, <strong>que</strong><br />

<strong>explican</strong> el hecho <strong>que</strong> se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> revisar; estas pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n<br />

cualitativo o cuantitativo.<br />

Soportes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>: Se asum<strong>en</strong> como a<strong>que</strong>llos<br />

requisitos <strong>que</strong> <strong>de</strong>be cumplir cualquier organización sin importar el sector <strong>en</strong><br />

el <strong>que</strong> se <strong>de</strong>sempeñe, con el objeto <strong>de</strong> mejorar sus niveles <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>.<br />

Enfo<strong>que</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>: Rutas o caminos por medio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales se<br />

pue<strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones, sin <strong>que</strong> el sector al<br />

<strong>que</strong> pert<strong>en</strong>ezcan sea relevante.


RESUMEN<br />

El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, ti<strong>en</strong>e como finalidad pres<strong>en</strong>tar una estrategia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo responsable y sost<strong>en</strong>ible social y ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, estructurada <strong>en</strong><br />

cinco ejes categóricos y tres <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, los cuales son<br />

<strong>de</strong>terminados <strong>en</strong> el recorrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

De otro <strong>la</strong>do, se reconoció <strong>la</strong> investigación holística como <strong>la</strong> metodología<br />

apropiada para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, iniciando con una fase <strong>de</strong><br />

exploración <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> y <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> <strong>que</strong> <strong>la</strong> expli<strong>que</strong>n, con<br />

el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cinco ejes categóricos y tres rutas o <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>que</strong> <strong>la</strong><br />

expli<strong>que</strong>n fuertem<strong>en</strong>te.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te se procedió a tomar <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta por el DANE <strong>en</strong> <strong>la</strong> EDIT II, para <strong>de</strong>scribir su situación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> los<br />

cinco ejes categóricos <strong>de</strong>terminados, así como <strong><strong>la</strong>s</strong> tres rutas <strong>de</strong> <strong>productividad</strong><br />

exploradas <strong>en</strong> el primer capítulo <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to. Posteriorm<strong>en</strong>te, se analizaron<br />

cifras pres<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> comercio <strong>de</strong> Bogotá y Colci<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> investigación, innovación, investigadores, grupos <strong>de</strong> investigación,<br />

educación, infraestructura, protección a <strong>la</strong> propiedad intelectual, <strong>en</strong>tre otras, <strong>que</strong><br />

conllevaron a concluir <strong>que</strong> <strong>la</strong> ciudad empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital colombiana, aún<br />

esta rezagada <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> empresarial.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, se amparó <strong>la</strong> conclusión preliminar, con <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los<br />

indicadores sociales macroeconómicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, y se procedió a g<strong>en</strong>erar<br />

una estrategia <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> sost<strong>en</strong>ible y sust<strong>en</strong>table, <strong>que</strong> contribuya al<br />

<strong>de</strong>sarrollo socioeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Productividad, Innovación, Economías a esca<strong>la</strong>, Desarrollo<br />

socioeconómico, Investigación y <strong>de</strong>sarrollo, responsabilidad social y ambi<strong>en</strong>tal.


ABSTRACT<br />

This docum<strong>en</strong>t aims to pres<strong>en</strong>t a strategy for sustainable <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t and<br />

social responsibility and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tally structured in five main categorical<br />

and three productivity approaches, which are <strong>de</strong>termined in the course of the<br />

investigation.<br />

On the other hand, holistic research was recognized as the appropriate<br />

methodology for <strong>de</strong>veloping this docum<strong>en</strong>t, beginning with an exploration<br />

phase on the concept of productivity and the <strong>variables</strong> that exp<strong>la</strong>in, in or<strong>de</strong>r to<br />

<strong>de</strong>termine five main routes or categorical and three approaches exp<strong>la</strong>in that<br />

heavily.<br />

Th<strong>en</strong> we procee<strong>de</strong>d to take the services sector companies consi<strong>de</strong>red by the<br />

DANE in EDIT II, to <strong>de</strong>scribe their situation in terms of the five axes certain<br />

categorical and productivity three routes explored in the first chapter of the<br />

docum<strong>en</strong>t. Subse<strong>que</strong>ntly, we analyzed figures submitted by the Chamber of<br />

Commerce of Bogotá and Colci<strong>en</strong>cias, in research, innovation, researchers,<br />

research groups, education, infrastructure, intellectual property protection,<br />

among others, that led to conclu<strong>de</strong> that the <strong>en</strong>trepr<strong>en</strong>eurial city of the<br />

Colombian capital, still <strong>la</strong>gs behind in terms of business productivity.<br />

Finally, the preliminary conclusion is upheld, with the evaluation of macro<br />

social indicators of the city, and procee<strong>de</strong>d to create a strategy for<br />

sustainable productivity and sustainable, contributing to economic<br />

<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t of the city.<br />

Keywords: productivity, innovation, economies of scale, economic<br />

<strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, research and <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t, social and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal<br />

responsibility.


INTRODUCCIÓN<br />

El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, busca mostrar el resultado <strong>de</strong> una investigación <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> para <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá D.C. En inicio, es<br />

importante resaltar <strong>que</strong> el tema es una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s preocupaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

humanidad a través <strong>de</strong> todos los tiempos, por crecer y mant<strong>en</strong>erse<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ámbito económico. No obstante, ese crecimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>be<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> productos y servicios a gran esca<strong>la</strong>,<br />

compiti<strong>en</strong>do sanam<strong>en</strong>te, y procurando el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> todos a<strong>que</strong>llos <strong>que</strong><br />

intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> producción.<br />

En cuanto al método <strong>de</strong> investigación, <strong>la</strong> investigación asume una<br />

combinación <strong>de</strong>l método <strong>de</strong>scriptivo y analítico. En cuanto al primero,<br />

efectúa una narración a través <strong>de</strong> una exposición <strong>de</strong> registros cuantitativos<br />

<strong>de</strong> corte estadístico y grafico apreciada <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>variables</strong>: inversión, investigación, tecnología, innovación y formación <strong>que</strong><br />

correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada I+D, (Investigación + <strong>de</strong>sarrollo) <strong>de</strong> forma<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da y exhaustiva <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresa <strong>de</strong> Bogotá <strong>en</strong> el periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre el 2000 y el 2009.<br />

Esta aproximación le permite a <strong>la</strong> investigación conocer <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> empresarial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá, tal y como se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> observación directa <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ción. Igualm<strong>en</strong>te para<br />

fortalecer el estudio el trabajo se vale <strong>de</strong> lecturas y estudio aportadas por los<br />

autores Walter Nicholson, Erika Felsinger, Juan Manuel Runza, Karl Marx,<br />

Mark M Klein y Jhon G Belcher, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Por otra parte, y <strong>en</strong> complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l método <strong>de</strong>scriptivo acudimos al método<br />

analítico, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> un contexto g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá y a partir <strong>de</strong> esta compleja realidad<br />

iniciamos a efectuar difer<strong>en</strong>tes c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificaciones <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos


como son los cinco soportes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

<strong>en</strong>: inversión, investigación, tecnología, innovación y formación <strong>que</strong><br />

correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada I+D, (Investigación + <strong>de</strong>sarrollo)., <strong>que</strong> al<br />

agrupadas <strong>en</strong>tre si van constituy<strong>en</strong> ese todo l<strong>la</strong>mado <strong>productividad</strong><br />

empresarial. La re<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre sus partes nos lleva a efectuar una<br />

mirada más exhaustiva <strong>de</strong>l problema a investigar, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

<strong>variables</strong> y vectores nos llevan a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r difer<strong>en</strong>tes efectos con sus<br />

ac<strong>en</strong>tuadas influ<strong>en</strong>cias.<br />

Es así como <strong>en</strong> primera medida se procedió a analizar el concepto <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong> y sus <strong>variables</strong> <strong>de</strong>terminantes, con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar cinco<br />

soportes o ejes categóricos principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, y tres rutas <strong>de</strong><br />

manifestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> empresarial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá D.C.<br />

Para ello se toma como refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l conjunto empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital<br />

colombiana, a<strong>que</strong>l<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> pert<strong>en</strong>ecían al sector servicios para el año 2009 y<br />

se analizaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> los cinco soportes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>de</strong>terminados <strong>en</strong> fase inicial <strong>de</strong>l trabajo, dichos ejes son:<br />

inversión, investigación, tecnología, innovación y formación <strong>que</strong><br />

correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada I+D, (Investigación + <strong>de</strong>sarrollo). Así mismo, se<br />

revisó <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> dichas empresas fr<strong>en</strong>te a los tres <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s o rutas <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong> seleccionados, los cuales son: nivel <strong>de</strong> precios, difer<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>de</strong> productos y velocidad <strong>de</strong> respuesta. Esta revisión se llevó a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los ámbitos interno y externo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos hasta <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas a<br />

nivel local.<br />

Analizado el ámbito interno y externo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas bogotanas, tomando<br />

como refer<strong>en</strong>te el informe <strong>de</strong> “Indicadores <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología para<br />

Colombia 2010”, publicado por el observatorio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología, se


muestra <strong>en</strong> el capítulo III <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> su<br />

conjunto, cómo se re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> capital con los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país para<br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> Bogotá D.C. <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

investigación, innovación y <strong>de</strong>sarrollo para el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. De igual<br />

forma, se analiza <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el contexto internacional, <strong>la</strong><br />

inversión realizada <strong>en</strong> investigación como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB <strong>en</strong> comparación<br />

con el resto <strong>de</strong>l mundo y <strong>la</strong> infraestructura disponible para optimizar el uso <strong>de</strong><br />

los recursos productivos y respon<strong>de</strong>r a <strong><strong>la</strong>s</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> un mercado <strong>que</strong><br />

cada día se globaliza ágilm<strong>en</strong>te.<br />

Conoci<strong>en</strong>do <strong>que</strong> el nivel <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas es una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

antesa<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico y social <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> naciones, <strong><strong>la</strong>s</strong> conclusiones<br />

obt<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> los acápites anteriores, <strong>de</strong>berían reflejarse <strong>en</strong> el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunas <strong>variables</strong> macroeconómicas <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n<br />

económico y social.<br />

De este modo <strong>la</strong> hipótesis <strong>que</strong> se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> aceptar es <strong>que</strong> <strong>la</strong> ciudad capital<br />

<strong>de</strong> Colombia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra rezagada fr<strong>en</strong>te a otros países <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, y esta se v<strong>en</strong>drá alim<strong>en</strong>tando durante el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to y será contrastada con el análisis <strong>de</strong> algunos<br />

indicadores macroeconómicos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n social. Con base <strong>en</strong> esto se<br />

proyectará una propuesta <strong>de</strong> estrategia sost<strong>en</strong>ible y sust<strong>en</strong>table, <strong>que</strong> permita<br />

increm<strong>en</strong>tar los niveles <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> empresarial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad con alto<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> responsabilidad social y ambi<strong>en</strong>tal, <strong>que</strong> permita <strong>en</strong> el corto y<br />

mediano p<strong>la</strong>zo, mejorar <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> Bogotá<br />

e impulse el verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>sarrollo socio-económico.


1. COMPONENTES FUNDAMENTALES (SOPORTES CATEGÓRICOS<br />

Y ENFOQUES) DE LA PRODUCTIVIDAD<br />

1.1. PRODUCTIVIDAD<br />

Para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, se consi<strong>de</strong>ra importante t<strong>en</strong>er c<strong>la</strong>ro<br />

el concepto <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> como protagonista, y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> <strong>que</strong><br />

<strong>explican</strong> <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tres <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>que</strong> se asumirán <strong>en</strong> este apartado,<br />

así como igualm<strong>en</strong>te indisp<strong>en</strong>sable es conocer conceptualm<strong>en</strong>te el resto <strong>de</strong><br />

actores <strong>que</strong> intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, ya sea como base o como<br />

resultado esperado.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, uno <strong>de</strong> los principales autores contemporáneos, <strong>que</strong> ha<br />

<strong>de</strong>finido <strong>en</strong> forma precisa el concepto <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, es el economista<br />

Walter Nicholson, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus conceptos microeconómicos expone fr<strong>en</strong>te al<br />

concepto <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

“Una concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong>l trabajo con<br />

frecu<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como <strong>productividad</strong> promedio. Cuando se dice <strong>que</strong><br />

<strong>de</strong>terminada industria ha registrado increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong>la</strong> producción por unidad <strong>de</strong> trabajo ha aum<strong>en</strong>tado. En los<br />

análisis teóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, el concepto <strong>productividad</strong> promedio dista<br />

mucho <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> importancia <strong>que</strong> ti<strong>en</strong>e, él <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> marginal,<br />

pero <strong>en</strong> los análisis empíricos el concepto merece mucha at<strong>en</strong>ción. Dado<br />

<strong>que</strong> es muy fácil cuantificar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> promedio (por ejemplo, <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong> cantidad <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das <strong>de</strong> trigo por hora <strong>de</strong> trabajo) , se suele utilizar<br />

como una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia. El producto promedio <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>fine como el coci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el producto y el factor trabajo.”<br />

(Nicholson, 2006, pág. 185)<br />

De este modo, se consi<strong>de</strong>ra <strong>que</strong> <strong>productividad</strong> es: “superar <strong>la</strong> mejor marca<br />

anterior”, “<strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l éxito”, el factor fundam<strong>en</strong>tal para el crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

<strong>de</strong> los países” (Páez, 2005).<br />

1


Adicional a lo expuesto anteriorm<strong>en</strong>te, “<strong>la</strong> <strong>productividad</strong> se consi<strong>de</strong>ra como un<br />

indicador <strong>que</strong> refleja el modo con el <strong>que</strong> se están usando los recursos <strong>de</strong> una<br />

economía <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios” (Colm<strong>en</strong>ares, 2007). Se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>finir a<strong>de</strong>más como “…una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre recursos utilizados y productos<br />

obt<strong>en</strong>idos y <strong>de</strong>nota <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> cual los recursos humanos, tiempo, capital,<br />

tierra, etc. son usados para producir bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>en</strong> un mercado, <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> empleados es sinónimo <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to” (Felsinger &<br />

Runza, 2002). Otra posición se refiere a <strong>que</strong> “<strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong>be ser<br />

<strong>de</strong>finida como el indicador <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>que</strong> re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> producto<br />

utilizado con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> producción obt<strong>en</strong>ida, se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> dos tipos <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong>: <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do <strong>de</strong> trabajo, o capital y <strong>de</strong> otro, esta re<strong>la</strong>cionada con<br />

efici<strong>en</strong>cia y efectividad, pero ambas llegan a <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>finición sobre <strong>que</strong> es <strong>la</strong><br />

optimización <strong>de</strong> los recursos” (Colm<strong>en</strong>ares, 2007). Otros autores <strong>de</strong> gran<br />

reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, como se pres<strong>en</strong>ta a continuación:<br />

Karl Marx; “el grado social <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> se expresa <strong>en</strong> el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

magnitud re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> producción, durante un tiempo dado y<br />

con <strong>la</strong> misma t<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo, transformada <strong>en</strong> producto, <strong>en</strong><br />

otras pa<strong>la</strong>bras Marx <strong>de</strong>fine a <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> como un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

producción a partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad productiva <strong>de</strong>l trabajo sin<br />

variar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo, <strong>en</strong> tanto <strong>que</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l trabajo es<br />

un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción a partir <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar el tiempo efectivo <strong>de</strong><br />

trabajo”<br />

(UNAM México).<br />

También Klein <strong>en</strong> 1965 <strong>de</strong>finió <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> como: “La re<strong>la</strong>ción <strong>que</strong> existe<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> meta lograda y los recursos gastados con ese fin” (<strong>de</strong>finanzas.com, 2009)<br />

y como último autor revisado, Jhon G. Belcher, <strong>en</strong> su libro La Productividad<br />

total, <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine como “…<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>que</strong> existe <strong>en</strong>tre lo <strong>que</strong> se produce <strong>en</strong> una<br />

2


organización y los recursos re<strong>que</strong>ridos para tal producción” (Omaña & García,<br />

2008).<br />

De otro <strong>la</strong>do, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>finiciones <strong>que</strong> se manejan<br />

fr<strong>en</strong>te al concepto <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, por algunas instituciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n<br />

mundial y nacional. Para tal efecto, <strong>la</strong> OIT (Organización Internacional <strong>de</strong>l<br />

Trabajo), <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine como “Los productos son fabricados como resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

integración <strong>de</strong> cuatro elem<strong>en</strong>tos principales: tierra, capital, trabajo y organización. La<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos elem<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> producción es una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>”<br />

(revistaespacios: Vol. 29 Ed. 1, 2008).<br />

La EPA (Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>de</strong> Productividad), expresa <strong>que</strong>:<br />

“Productividad es el grado <strong>de</strong> utilización efectiva <strong>de</strong> cada elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

producción. Es sobre todo una actitud m<strong>en</strong>tal. Busca <strong>la</strong> constante mejora <strong>de</strong><br />

lo <strong>que</strong> existe ya. Está basada sobre <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> <strong>que</strong> uno pue<strong>de</strong> hacer<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> cosas mejor hoy <strong>que</strong> ayer, y mejor mañana <strong>que</strong> hoy. Requiere esfuerzos<br />

continuados para adaptar <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s económicas a <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones<br />

cambiantes y aplicar nuevas técnicas y métodos. Es <strong>la</strong> firme cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

progreso humano”.<br />

(revistaespacios: Vol. 29 Ed. 1, 2008).<br />

Por su parte, el DANE afirma <strong>que</strong> <strong>productividad</strong> “Se refiere al mejor<br />

aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad humana y física insta<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong><br />

cuanto aum<strong>en</strong>tar su capacidad <strong>de</strong> producción con un capital y trabajo fijos, mediante<br />

el proceso <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> calidad a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntada por <strong>la</strong> empresa” (DANE, 2011).<br />

De acuerdo a estas <strong>de</strong>finiciones, se infiere <strong>que</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> está<br />

asociada como el modo y uso <strong>de</strong> los factores productivos <strong>que</strong> se emplean <strong>en</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios; <strong>de</strong> este modo se<br />

3


<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong>l capital, <strong>de</strong>l trabajo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, y todos<br />

a<strong>que</strong>llos elem<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> <strong>en</strong>marcan los m<strong>en</strong>cionados factores.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, si <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> está re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

eficacia, <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong>l capital se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> utilización eficaz y<br />

efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tiempo, espacio y capacidad insta<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquinaria y los<br />

recursos monetarios como tal. Por analogía, se emplearía <strong>la</strong> misma <strong>de</strong>finición<br />

para <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong>l trabajo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. Cuando todos los recursos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran eficaz y efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te utilizados, se ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> dichos factores<br />

son empleados efectivam<strong>en</strong>te, y por tanto <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> es total.<br />

El concepto <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> obliga a revisar algunos <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos,<br />

premisas y elem<strong>en</strong>tos básicos vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ésta materia. En este s<strong>en</strong>tido, es<br />

c<strong>la</strong>ro <strong>que</strong> no existe un concepto único <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, por el contrario,<br />

difer<strong>en</strong>tes autores propon<strong>en</strong> reconocer<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te según sus<br />

diversos <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s.<br />

Ahora para este trabajo y como un hecho categórico <strong>que</strong> permite al final<br />

proponer <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo responsable y sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong> (<strong>que</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos ir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> estas líneas preliminares<br />

proponiéndo<strong>la</strong>) <strong>que</strong> <strong>de</strong>seamos abordar, toma unas fu<strong>en</strong>tes vitales tales como<br />

La Encuesta <strong>de</strong> Desarrollo tecnológico e Innovación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l<br />

sector servicios <strong>de</strong> Bogotá, el Docum<strong>en</strong>to Metodológico Encuesta <strong>de</strong><br />

Desarrollo e Innovación Tecnológica <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> servicios, el trabajo<br />

<strong>de</strong> Innovación y Desarrollo Tecnológico <strong>en</strong> dicho sector y <strong>la</strong> investigación<br />

Innovation, R&D, Investm<strong>en</strong>t and productivity, Estudios <strong>de</strong>l Banco<br />

Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID), <strong>en</strong>tre otros 1 . Fu<strong>en</strong>tes <strong>que</strong> igual permit<strong>en</strong><br />

1 Innovation, R&D, Investm<strong>en</strong>t and productivity, Estudios <strong>de</strong>l Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo<br />

(BID).<br />

ACIAMERICAS, 2010. Luis Alberto Mor<strong>en</strong>o, director <strong>de</strong>l BID.<br />

4


al trabajo estructurar un <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>que</strong> permit<strong>en</strong> hacer un análisis cualitativo y<br />

cualitativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>.<br />

El trabajo recalca, <strong>que</strong> esta fusión ya es un valor agregado, c<strong>la</strong>ro está <strong>que</strong> no<br />

solo se vale <strong>de</strong> esta fu<strong>en</strong>te (también se toman otras preliminares <strong>que</strong> a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l estudio se verán) sino <strong>que</strong> estos soportes nos dan luces para<br />

asumir el riesgo <strong>de</strong> valorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>. Hecha esta ac<strong>la</strong>ración <strong>la</strong><br />

propuesta se acoge a <strong>la</strong> “Encuesta <strong>de</strong> Desarrollo tecnológico e Innovación<br />

<strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> Bogotá y Cundinamarca”, <strong>la</strong> cual fue<br />

realizada por el Observatorio colombiano <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología junto con<br />

<strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Bogotá <strong>en</strong> el año 2009; instrum<strong>en</strong>to <strong>que</strong> permite<br />

ilustrar un mapa <strong>que</strong> sintetiza el recorrido <strong>de</strong> indagación, y expone los cinco<br />

“Soportes Categóricos” <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, los cuales se m<strong>en</strong>cionan a<br />

continuación: <strong>la</strong> inversión, investigación, tecnología, innovación y <strong>la</strong><br />

formación; <strong>que</strong> correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada I+D, (Investigación + <strong>de</strong>sarrollo,<br />

estos soportes categóricos están consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los “Enfo<strong>que</strong>s” <strong>de</strong><br />

niveles <strong>de</strong> precio, difer<strong>en</strong>ciación y velocidad <strong>de</strong> respuesta.<br />

DANE. (Junio <strong>de</strong> 2011). Docum<strong>en</strong>to Metodológico Encuesta <strong>de</strong> Desarrollo e Innovación Tecnológica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> industria manufacturera EDIT. Bogotá, Colombia.<br />

DANE; DNP; DACIyT. (Mayo <strong>de</strong> 2005). Innovación y Desarrollo Tecnológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Industria<br />

Manufacturera Colombia 2003 - 2004. Bogotá D.C.<br />

Yukavetsky, G. (Febrero <strong>de</strong> 2007). UPRH: tecnología. Recuperado<br />

Lorino, P. (1993). EL CONTROL DE GESTION ESTRATEGICO. Marcombo S.A.<br />

Porter, M. (1980). Estrategia Competitiva. (<strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s)<br />

5


Ilustración 1.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Datos tomados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta E<strong>la</strong>boración propia.<br />

1.1. INVESTIGACIÓN Y DESARROLLO (I + D)<br />

Para interpretar los soportes categóricos, es necesario asumirlos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Investigación y el Desarrollo (I+D), don<strong>de</strong> <strong>la</strong> I+D se constituye<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> base fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los pluricitados cinco soportes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> y sus <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s. El Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo (BID),<br />

6


ha v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una serie <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>nominados “Innovation,<br />

R&D, Investm<strong>en</strong>t and productivity”, los cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por objeto mostrar los<br />

avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> para los difer<strong>en</strong>tes países<br />

Latinoamericanos. Para el caso colombiano, el informe <strong>en</strong> su resum<strong>en</strong><br />

expone lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

“Este docum<strong>en</strong>to trata <strong>de</strong> establecer una re<strong>la</strong>ción formal <strong>en</strong>tre innovación y<br />

<strong>productividad</strong>, con base <strong>en</strong> información a nivel <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>en</strong> Colombia.<br />

Se <strong>en</strong>contró <strong>que</strong> producir nuevos bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>en</strong> una empresa y para<br />

el mercado interno mejora <strong><strong>la</strong>s</strong> v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa por trabajador.<br />

Asimismo se <strong>en</strong>contró <strong>que</strong> introducir bi<strong>en</strong>es y servicios innovadores al<br />

mercado internacional, estimu<strong>la</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> v<strong>en</strong>tas y <strong>la</strong> Productividad Total <strong>de</strong><br />

Factores (PTF). A<strong>de</strong>más se <strong>en</strong>contró <strong>que</strong> <strong>la</strong> innovación <strong>de</strong> los procesos<br />

también mejora <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> y <strong><strong>la</strong>s</strong> v<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas. Igualm<strong>en</strong>te se<br />

<strong>en</strong>contró <strong>que</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> Investigación y Desarrollo para innovar <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

áreas <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o y ger<strong>en</strong>cia aum<strong>en</strong>ta <strong><strong>la</strong>s</strong> v<strong>en</strong>tas por trabajador y mejora <strong>la</strong><br />

PTF. Finalm<strong>en</strong>te, se estudiaron los factores <strong>que</strong> <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> invertir <strong>en</strong> innovación, así como <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad y el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dicha inversión”<br />

(BID, 2011)<br />

Obsérvese <strong>que</strong> es c<strong>la</strong>ro el argum<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> el <strong>que</strong> expone el BID <strong>que</strong> <strong>la</strong><br />

inversión <strong>en</strong> capital <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos es c<strong>la</strong>ve para mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas; sin embargo, se precisa <strong>que</strong> es <strong>la</strong> inversión y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> dirig<strong>en</strong> el capital humano <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización a estar presto a<br />

<strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> procesos y productos, <strong>la</strong> <strong>que</strong> conduce a los <strong>en</strong>tes<br />

territoriales a mejorar su <strong>productividad</strong>, situación <strong>que</strong> <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no implica<br />

formación y capacitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>la</strong>boral, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los re<strong>que</strong>rimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías <strong>de</strong> información y producción. Para complem<strong>en</strong>tar<br />

lo expuesto anteriorm<strong>en</strong>te, se trae a continuación lo manifestado por el<br />

doctor Luis Alberto Mor<strong>en</strong>o, director <strong>de</strong>l BID para el año 2010, qui<strong>en</strong> a<br />

7


manera <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>dación para los países <strong>la</strong>tinoamericanos m<strong>en</strong>cionó: “Tras<br />

haber conseguido los equilibrios macroeconómicos, el gran reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región "se<br />

c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> atacar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología, y<br />

haci<strong>en</strong>do más atractivo el ingreso a los sectores formales <strong>de</strong> trabajo"<br />

(ACIAMERICAS, 2010)<br />

De otro <strong>la</strong>do, el DANE y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n estatal, expon<strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> I + D <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n interno, <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales<br />

se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como: “Trabajos sistemáticos <strong>de</strong> creación llevados a cabo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

empresa con el fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y su utilización para<br />

i<strong>de</strong>ar bi<strong>en</strong>es, servicios, ó procesos nuevos ó mejorados” (DANE, 2011), con el fin<br />

<strong>de</strong> mejorar sus productos y procesos <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> calidad y <strong>productividad</strong>. De<br />

este modo, se g<strong>en</strong>eran proyectos <strong>de</strong> Investigación y <strong>de</strong>sarrollo, <strong>que</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nar <strong>en</strong> resultados <strong>de</strong> optimización <strong>que</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como: “… el<br />

trabajo creativo empr<strong>en</strong>dido sistemáticam<strong>en</strong>te para increm<strong>en</strong>tar el acervo <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos, y el uso <strong>de</strong> este conocimi<strong>en</strong>to para concebir nuevas aplicaciones.<br />

Pue<strong>de</strong>n incluir el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> prototipos y p<strong>la</strong>ntas piloto. Un proyecto <strong>de</strong> I+D pue<strong>de</strong><br />

ser <strong>de</strong> investigación básica, aplicada o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo experim<strong>en</strong>tal” (DANE; DNP;<br />

DACIyT, 2005)<br />

De modo <strong>la</strong> investigación y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> conllevan a<br />

g<strong>en</strong>erar procesos <strong>de</strong> innovación, tecnificación, formación y <strong>de</strong>más<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> se constituyan <strong>en</strong> avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> para<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, son <strong>la</strong> base principal y punto <strong>de</strong> partida para dar inicio a un<br />

proceso <strong>de</strong> solidificación <strong>de</strong> los ejes categóricos <strong>que</strong> conduc<strong>en</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas a mejorar los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los factores productivos y <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia a los <strong>en</strong>tes territoriales al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

1.2. SOPORTES CATEGÓRICOS DE LA PRODUCTIVIDAD<br />

1.2.1. Inversión<br />

8


La inversión <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, es tratada como <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>stinar unos recursos a activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y Desarrollo (I + D), por<br />

parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas. Este eje categórico, observado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> Keynes, es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como:<br />

“El stock <strong>de</strong> capital es el valor total <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital (p<strong>la</strong>nta, equipo,<br />

vivi<strong>en</strong>da y exist<strong>en</strong>cias) localizados <strong>en</strong> una economía <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to dado.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, el nivel <strong>de</strong> inversión se <strong>de</strong>fine como el gasto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

<strong>en</strong> nuevos bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital para increm<strong>en</strong>tar el stock <strong>de</strong> capital dado o bi<strong>en</strong><br />

para remp<strong>la</strong>zar el equipo <strong>que</strong> se ha <strong>de</strong>preciado. Los bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> capital ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

como característica básica ser durables y proveer un servicio por un periodo<br />

<strong>de</strong> varios años. La inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía está <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

retorno <strong>de</strong> los proyectos y ésta a su vez está influ<strong>en</strong>ciada por factores tales<br />

como <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés, <strong><strong>la</strong>s</strong> expectativas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio y el capital exist<strong>en</strong>te”.<br />

(Roca, 2009)<br />

Des<strong>de</strong> luego, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> inversión, como lo m<strong>en</strong>ciona el doctor Roca, a<br />

partir <strong>de</strong> los postu<strong>la</strong>dos keynesianos, está <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> expectativas <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio y el capital exist<strong>en</strong>te; por tanto, correspon<strong>de</strong> al<br />

sector público, g<strong>en</strong>erar políticas <strong>que</strong> inc<strong>en</strong>tiv<strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> I + D, con el<br />

propósito <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar alternativas <strong>de</strong> producción <strong>que</strong> elev<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> expectativas<br />

<strong>de</strong> los empresarios, al punto <strong>que</strong> <strong>de</strong>cidan y vean con mayor favorabilidad,<br />

<strong>de</strong>stinar recursos propios <strong>de</strong>l capital a mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

organizaciones.<br />

Des<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cu<strong>en</strong>tas nacionales, se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> inversión como: “… el monto <strong>de</strong><br />

gasto <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> nuevos equipos <strong>de</strong> producción y nuevas<br />

construcciones productivas, medido <strong>en</strong> forma apropiada a precios constantes. La<br />

explicación <strong>de</strong> por qué <strong>la</strong> inversión alcanza un nivel <strong>de</strong>terminado y no otro ha sido<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> distintas hipótesis <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría económica” (Bour, 2002). De este modo,<br />

9


<strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, <strong>de</strong>be constituirse y conceptualizarse como una<br />

cu<strong>en</strong>ta contable real <strong>que</strong> apunta a mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones, anu<strong>la</strong>ndo el mito expresado <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>la</strong> inversión reduce el<br />

nivel <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, gráficam<strong>en</strong>te como se expresa a<br />

continuación, se asume como tiempo cero a<strong>que</strong>l <strong>en</strong> el <strong>que</strong> se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong><br />

utilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> empresa, es <strong>de</strong>cir luego <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma, a partir <strong>de</strong> allí, si <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> I + D a principio <strong>de</strong> este<br />

tiempo cero, el nivel <strong>de</strong> utilidad <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> al punto A, y al finalizar este<br />

periodo, probablem<strong>en</strong>te no se logre el nivel <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s <strong>que</strong> se conseguiría<br />

sino se hubies<strong>en</strong> hecho inversiones ((Punto (t1,u1) Línea roja <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />

línea ver<strong>de</strong>).<br />

U<br />

u 3<br />

u 2<br />

u 1<br />

0<br />

A<br />

Gráfica 1. R<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> I + D<br />

t 1 t 2 t 3<br />

Si <strong><strong>la</strong>s</strong> inversiones se sigu<strong>en</strong> realizando periódicam<strong>en</strong>te, a inicios <strong>de</strong>l periodo<br />

2 (Punto B) <strong><strong>la</strong>s</strong> utilida<strong>de</strong>s con inversión y sin inversión se cruzan, y para el<br />

final <strong>de</strong> dicho periodo (Punto C), el nivel <strong>de</strong> utilida<strong>de</strong>s con inversión supera<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> utilida<strong>de</strong>s sin esta, <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales empiezan a <strong>de</strong>crecer, por cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada<br />

al mercado <strong>de</strong> nuevas tecnologías, y nuevos métodos <strong>de</strong> producción;<br />

situación <strong>que</strong> se hace aun más grave, si <strong>la</strong> empresa no ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>preciación <strong>de</strong>l equipo, para ser remp<strong>la</strong>zado al m<strong>en</strong>os por <strong>la</strong> tecnología<br />

utilizada <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te, aun <strong>que</strong> ya sea obsoleta.<br />

B<br />

C<br />

10<br />

t<br />

Línea roja: Nivel <strong>de</strong> utilidad sin<br />

inversión. Línea ver<strong>de</strong>:<br />

Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad<br />

con inversiones periódicas.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.


Es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>que</strong> dada <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los cinco<br />

elem<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>cionados como ejes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong><br />

empresarial, <strong>la</strong> inversión a <strong>la</strong> <strong>que</strong> se hace refer<strong>en</strong>cia, es a<strong>que</strong>l<strong>la</strong> <strong>que</strong> va<br />

dirigida a investigación, innovación, tecnología y formación; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego,<br />

cada una <strong>de</strong> estas incluye <strong>la</strong> tecnificación como resultado paralelo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

innovación para el <strong>de</strong>sarrollo.<br />

1.2.2. Innovación<br />

En inicio es importante t<strong>en</strong>er c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición e interpretación <strong>de</strong> lo <strong>que</strong> es y<br />

no es innovación. Al respecto, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al término, el DANE <strong>en</strong> su<br />

“docum<strong>en</strong>to metodológico <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e innovación tecnológica<br />

<strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> servicios EDIT”, expresa:<br />

“La innovación y su tipología son dos conceptos ampliam<strong>en</strong>te estudiados, <strong>en</strong><br />

los cuales se m<strong>en</strong>ciona <strong>de</strong> manera común <strong>la</strong> novedad y <strong>la</strong> aplicación; <strong>de</strong> este<br />

modo, una inv<strong>en</strong>ción o i<strong>de</strong>a creativa no se convierte <strong>en</strong> innovación sino hasta<br />

cuando s e utiliza para cubrir una necesidad concreta… La innovación<br />

consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación comercial <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a, es convertir i<strong>de</strong>as <strong>en</strong><br />

productos, procesos o servicios, nuevos o mejorados, <strong>que</strong> el mercado<br />

valora”.<br />

(DANE, 2011)<br />

En este s<strong>en</strong>tido, es importante difer<strong>en</strong>ciar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> innovación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inv<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> cual es s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un nuevo producto o<br />

proceso productivo, sin <strong>de</strong>mostrarse aún <strong>que</strong> aporte al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> y <strong>que</strong> responda <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, a una necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización; Así el DANE expresa: “La inv<strong>en</strong>ción es <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a<br />

pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios comerciales, pero no necesariam<strong>en</strong>te<br />

11


ealizada <strong>de</strong> forma concreta <strong>en</strong> productos, procesos o servicios; por lo tanto, <strong>la</strong><br />

inv<strong>en</strong>ción no es <strong>de</strong>l todo innovación” (DANE, 2011).<br />

Ent<strong>en</strong>dida <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> como <strong>la</strong> optimización <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> los recursos y<br />

factores productivos con el fin <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> producción a<br />

m<strong>en</strong>or costo, y los <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong><br />

manejado para el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, es c<strong>la</strong>ro como se muestra a<br />

continuación, <strong>que</strong> el concepto y <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas, es c<strong>la</strong>ve para lograr el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> regiones <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Por tanto <strong>la</strong> innovación <strong>de</strong>be ser el<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> bús<strong>que</strong>da incansable por mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas a través <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>que</strong> se<br />

<strong>de</strong>spliegu<strong>en</strong> al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> conceptualización, al<br />

respecto el DANE expresa:<br />

“Las empresas incorporan <strong>la</strong> innovación <strong>de</strong> formas muy diversas; lo pue<strong>de</strong>n<br />

hacer para obt<strong>en</strong>er una mayor calidad <strong>en</strong> sus productos o servicios, disminuir<br />

costos, ofrecer una mayor gama <strong>de</strong> productos o servicios, o ser más rápidas<br />

<strong>en</strong> su introducción al mercado. Cualquiera <strong>que</strong> sea el caso, su única<br />

exig<strong>en</strong>cia es imp<strong>la</strong>ntar el cambio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización”.<br />

(DANE, 2011)<br />

Las innovaciones, se dirig<strong>en</strong> a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r dos tipos <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> primer<br />

lugar <strong>la</strong> <strong>que</strong> se dirige a satisfacer al cli<strong>en</strong>te (producto o servicio), y <strong>en</strong><br />

segunda medida <strong>la</strong> <strong>que</strong> se <strong>en</strong>foca a satisfacer <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

empresa (proceso <strong>de</strong> producción), esta apreciación se ampara <strong>en</strong> el texto<br />

<strong>que</strong> se muestra a continuación, extraído <strong>de</strong>l “docum<strong>en</strong>to metodológico<br />

<strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo e innovación tecnológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria<br />

manufacturera EDIT”.<br />

12


“… existe un doble punto <strong>de</strong> vista a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar y valorar <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

innovaciones: <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> son nuevas para <strong>la</strong> sociedad y <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> son nuevas<br />

para <strong>la</strong> organización <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> realiza. Conforme a <strong><strong>la</strong>s</strong> pautas conceptuales<br />

trazadas por <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Cooperación y Desarrollo Económico –<br />

OCDE-, a través <strong>de</strong>l Manual <strong>de</strong> Oslo (guía para <strong>la</strong> recogida e interpretación<br />

<strong>de</strong> datos sobre innovación, edición <strong>de</strong> 2005), <strong>la</strong> innovación se pres<strong>en</strong>ta como<br />

todo bi<strong>en</strong> o servicio nuevo o significativam<strong>en</strong>te mejorado introducido <strong>en</strong> el<br />

mercado, o todo proceso nuevo o significativam<strong>en</strong>te mejorado introducido <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> empresa, o todo método organizativo nuevo o significativam<strong>en</strong>te mejorado<br />

introducido <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa, o toda técnica <strong>de</strong> comercialización nueva o<br />

significativam<strong>en</strong>te mejorada introducida <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa”.<br />

(DANE, 2011)<br />

En este or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, el DANE tipifica <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> innovación, c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificándo<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong> empresas innovadoras<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, innovadoras <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido amplio, pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

innovadoras y no innovadoras (DANE, 2011).<br />

Con <strong><strong>la</strong>s</strong> apreciaciones pres<strong>en</strong>tadas, <strong>que</strong>da c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te expresa <strong>la</strong> razón por<br />

<strong>la</strong> cual se expone a <strong>la</strong> innovación, como uno <strong>de</strong> los ejes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> empresarial, <strong>en</strong>focada hacía el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

organizaciones y <strong><strong>la</strong>s</strong> regiones.<br />

1.2.3. Tecnología<br />

El término como tal, vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l griego technologuía, <strong>de</strong> téchne, arte, y logos,<br />

tratado. A partir <strong>de</strong> esto, se pres<strong>en</strong>ta un conjunto <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones, <strong>que</strong><br />

permit<strong>en</strong> conceptualizar lo <strong>que</strong> implica “tecnología” y cual su participación <strong>en</strong><br />

los procesos productivos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones. En este or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>la</strong><br />

Dra. Yukavetsky expone lo sigui<strong>en</strong>te, fr<strong>en</strong>te a lo <strong>que</strong> es tecnología:<br />

13


El estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> leyes g<strong>en</strong>erales <strong>que</strong> rig<strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> transformación.<br />

Conjunto <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos propios <strong>de</strong> un oficio mecánico o arte industrial.<br />

Tratado <strong>de</strong> los medios y procedimi<strong>en</strong>tos empleados por el hombre<br />

para transformar los productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>en</strong> objetos usuales.<br />

Aprovechami<strong>en</strong>to sistemático <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y prácticas.<br />

Una manera <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> conducir <strong>la</strong> acción, una forma <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar y<br />

contro<strong>la</strong>r el proceso operativo.<br />

El conjunto <strong>de</strong> todos los conocimi<strong>en</strong>tos, a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te organizados y<br />

necesarios para <strong>la</strong> producción y comercialización <strong>de</strong> un bi<strong>en</strong> o <strong>de</strong> un servicio.<br />

Técnicas para organizar lógicam<strong>en</strong>te cosas, activida<strong>de</strong>s o funciones <strong>de</strong> manera<br />

<strong>que</strong> puedan ser sistemáticam<strong>en</strong>te observadas, compr<strong>en</strong>didas u transmitidas.<br />

(Yukavetsky, 2007)<br />

En este or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong><br />

aplicación, y estas se adquier<strong>en</strong> por parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones, para<br />

mejorar los índices <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas, y lograr mayor cobertura<br />

<strong>de</strong> mercados, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> fronteras <strong>de</strong> producción. Una<br />

c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías, consi<strong>de</strong>rada importante para el pres<strong>en</strong>te<br />

docum<strong>en</strong>to, es <strong>la</strong> realizada por el profesor <strong>de</strong> tecnología y ci<strong>en</strong>cias Jorge<br />

Jiménez Arias, qui<strong>en</strong> expresa <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías se c<strong><strong>la</strong>s</strong>ifican <strong>en</strong>:<br />

Tecnologías c<strong>la</strong>ves, tecnologías <strong>de</strong> racionalización, tecnologías g<strong>en</strong>éricas,<br />

tecnologías <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> fabricación, tecnologías industriales,<br />

tecnologías alternativas y tecnologías <strong>de</strong> punta. (Jím<strong>en</strong>ez, 2009)<br />

Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> tecnología y su calificación, se infiere <strong>que</strong> estas<br />

están <strong>en</strong>caminadas a facilitar los procesos <strong>de</strong> producción y a mejorar el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los factores productivos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones. A<strong>de</strong>más, es<br />

c<strong>la</strong>ro <strong>que</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> investigación riguroso, <strong>que</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> importantes hal<strong>la</strong>zgos para <strong>la</strong> humanidad, <strong>de</strong> hecho como<br />

expresa <strong>la</strong> editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista <strong>de</strong>l PNUMA, “<strong>la</strong> tecnología es una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas<br />

14


<strong>que</strong> separan a los seres humanos <strong>de</strong> los animales, y <strong>que</strong> últimam<strong>en</strong>te ha<br />

configurado cada vez más el mundo <strong>en</strong> <strong>que</strong> vivimos” (PNUMA, 2007).<br />

No obstante, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología como inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, <strong>la</strong><br />

r<strong>en</strong>ovación o actualización <strong>de</strong> ésta también es indisp<strong>en</strong>sable para mant<strong>en</strong>er<br />

a <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> su punto máximo <strong>de</strong> competitividad, el DANE <strong>de</strong>fine <strong>la</strong><br />

actualización tecnológica como: “La base tecnológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> término<br />

<strong>de</strong> productos y procesos <strong>de</strong> última g<strong>en</strong>eración con el fin <strong>de</strong> mejorar su <strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los competidores” (DANE, 2011).<br />

Cuando una tecnología es incorporada a <strong>la</strong> empresa como resultado <strong>de</strong> uno<br />

o varios procesos <strong>de</strong> investigación, y se convierte <strong>en</strong> parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l<br />

transcurso productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, implica <strong>que</strong> cumple con <strong><strong>la</strong>s</strong> expectativas<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y costo <strong>de</strong>l empresario; por tanto se pue<strong>de</strong>n incorporar<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te a <strong><strong>la</strong>s</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> capital y como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esto, inician a<br />

hacer parte <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión y el punto <strong>de</strong><br />

contraste fr<strong>en</strong>te a otras alternativas <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas.<br />

Al respecto el DANE expresa: “Tecnologías Incorporadas al Capital:<br />

Incorporación a <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> conceptos, i<strong>de</strong>as y métodos, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra<br />

<strong>de</strong> maquinaria y equipo con <strong>de</strong>sempeño tecnológico mejorado (incluso software<br />

integrado) vincu<strong>la</strong>do con <strong><strong>la</strong>s</strong> innovaciones implem<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> empresa. Conforma<br />

lo <strong>que</strong> se conoce como cambio técnico “incorporado”. Esto constituye nuevos<br />

conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos a través <strong>de</strong>l análisis y uso <strong>de</strong> nuevos procesos mecánicos,<br />

materiales <strong>de</strong> partes y piezas y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> nuevos conceptos e i<strong>de</strong>as<br />

incorporadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> maquinaria” (DANE, 2011).<br />

De este modo, es c<strong>la</strong>ro <strong>que</strong> <strong>la</strong> tecnología hace parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

organizaciones, cuando se quiere mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong><br />

producción. El stock tecnológico, <strong>de</strong>be ser el resultado <strong>de</strong> importantes<br />

procesos <strong>de</strong> investigación, <strong>que</strong> <strong>de</strong>sembocan <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición o innovación<br />

15


<strong>de</strong> maquinarias y equipos <strong>que</strong> permit<strong>en</strong> posicionar productos y servicios <strong>en</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes mercados <strong>de</strong> consumo, y <strong>que</strong> a<strong>de</strong>más impactan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, a través <strong>de</strong> uno o varios <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>que</strong><br />

se pres<strong>en</strong>tan más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

1.2.4. Formación<br />

La formación ti<strong>en</strong>e dos puntos <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>. Un primero se da al mom<strong>en</strong>to <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

personas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adquirir una cultura innovadora e investigativa; Esta<br />

concepción se inicia <strong>en</strong> los hogares y todos los niveles <strong>de</strong> educación, al<br />

referido <strong>la</strong> Dra. Ana Patricia Botín, presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> Banesto, expresa <strong>que</strong> se<br />

<strong>de</strong>be fom<strong>en</strong>tar una cultura empresarial innovadora “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación básica<br />

hasta <strong>la</strong> universitaria, como elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para lograr <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong><br />

y <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pyme europea” (Botín, 2006).<br />

Una segunda fase se pres<strong>en</strong>ta, cuando los altos ejecutivos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>cidir<br />

fr<strong>en</strong>te a cuanto y <strong>en</strong> <strong>que</strong> invertir los recursos <strong>de</strong> investigación para<br />

innovación y <strong>de</strong>sarrollo; a<strong>de</strong>más <strong><strong>la</strong>s</strong> personas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar inquietud y cuestionami<strong>en</strong>to, por<strong>que</strong> <strong>de</strong> allí part<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> hipótesis<br />

<strong>que</strong> originan estudios <strong>de</strong> investigación <strong>que</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nan <strong>en</strong> innovación<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo.<br />

A partir <strong>de</strong> esto, como exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática, Joaquín Vilá expresa:<br />

“Una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> razones <strong>de</strong>l tímido avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> innovar <strong>de</strong> muchas<br />

empresas e instituciones es <strong>que</strong> <strong>la</strong> innovación repres<strong>en</strong>ta un problema<br />

apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te complejo para los altos ejecutivos <strong>que</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> iniciar y li<strong>de</strong>rar los<br />

cambios <strong>que</strong> una innovación robusta requiere” (Vilá, 2009). De modo <strong>que</strong> se<br />

observa una fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> el espíritu innovador <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a su cargo <strong>la</strong><br />

dirección <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas.<br />

16


En este or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, se i<strong>de</strong>ntifican dos tipos <strong>de</strong> formación para <strong>la</strong><br />

innovación, <strong>la</strong> investigación y el <strong>de</strong>sarrollo En primera medida una formación<br />

especializada, <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>fine por el DANE como: “Formación a nivel <strong>de</strong><br />

maestría y doctorado, y capacitación <strong>que</strong> involucra un grado <strong>de</strong> complejidad<br />

significativo (requiere <strong>de</strong> un personal capacitador altam<strong>en</strong>te especializado). Se<br />

incluye <strong>la</strong> realizada mediante financiación con recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> impartida<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa” (DANE, 2011). En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong><br />

formación especializada para <strong>la</strong> investigación y el <strong>de</strong>sarrollo, excluye <strong>de</strong><br />

cierta forma a los niveles <strong>de</strong> educación básica, media, técnica, tecnológica,<br />

<strong>de</strong> pregrado, y algunas veces <strong>de</strong> especialización; razón por <strong>la</strong> cual <strong>en</strong> un<br />

país, don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> familias inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> educación <strong>de</strong> acuerdo a su ingreso, y<br />

una proporción importante <strong>de</strong> el<strong>la</strong> es <strong>de</strong> bajos recursos, <strong>la</strong> brecha social se<br />

amplia a partir <strong>de</strong> este punto, y <strong><strong>la</strong>s</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

naci<strong>en</strong>tes pymes se ve reducida.<br />

Gráfica 2. Bogotá. Variación <strong>de</strong> los principales grupos <strong>de</strong> gasto, por<br />

niveles <strong>de</strong> ingreso 2010<br />

De este modo, <strong><strong>la</strong>s</strong> familias <strong>de</strong> bajos recursos, cuyas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

increm<strong>en</strong>tar su nivel <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su ingreso, son mayoritarias <strong>en</strong><br />

Colombia y Bogotá D.C., se v<strong>en</strong> relegadas a integrar el grupo <strong>de</strong> mano <strong>de</strong><br />

17


obra calificada sin altos niveles <strong>de</strong> formación, y su capacitación se dirige al<br />

manejo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías, como lo <strong>de</strong>fine el DANE a continuación:<br />

Capacitación Tecnológica: Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> capacitación <strong>en</strong> temas<br />

estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías c<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> el proceso<br />

productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Estas tecnologías pue<strong>de</strong>n ser “b<strong>la</strong>ndas” (gestión y<br />

administración) o “duras” (tecnología <strong>de</strong> procesos productivos), <strong>que</strong><br />

involucran un grado <strong>de</strong> complejidad significativo (no evi<strong>de</strong>nte) <strong>que</strong> requiere<br />

<strong>de</strong> un personal capacitador altam<strong>en</strong>te especializado.<br />

(DANE; DNP; DACIyT, 2005)<br />

De este modo, gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, se ve<br />

interrumpida <strong>en</strong> sus cortos <strong>de</strong>seos por indagar <strong>en</strong> los procesos productivos<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas y <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus productos, y se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong><br />

manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tecnologías e innovaciones <strong>que</strong> una muy frágil y pe<strong>que</strong>ña<br />

porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción 2 g<strong>en</strong>era.<br />

1.3. TRES ENFOQUES DE PRODUCTIVIDAD: PRECIO,<br />

DIFERENCIACIÓN Y CAPACIDAD DE RESPUESTA<br />

Para esto los mercados se divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> tres c<strong><strong>la</strong>s</strong>es, <strong>de</strong> acuerdo con los<br />

<strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s re<strong>que</strong>ridos para lograr mayor <strong>productividad</strong>: “i) a<strong>que</strong>llos <strong>que</strong> priman<br />

los <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>de</strong> costo-precio, ii) <strong>en</strong> los <strong>que</strong> son prepon<strong>de</strong>rantes los <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>ciación, y iii) <strong>en</strong> los <strong>que</strong> resulta <strong>de</strong> singu<strong>la</strong>r importancia <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong><br />

respuesta”. (Lorino, 1993) (Porter, 1980). En este or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo empresarial, ti<strong>en</strong>e tres <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s. En primera medida<br />

se dice <strong>que</strong> una empresa es productiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> precios,<br />

don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> principales <strong>que</strong> inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> dicha <strong>de</strong>terminación, son el<br />

costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra, el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia prima, el nivel <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

2 Pob<strong>la</strong>ción fon formación especializada.<br />

18


<strong>la</strong> actividad productiva conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> costos maximizando<br />

b<strong>en</strong>eficios (economías a esca<strong>la</strong>) y el nivel <strong>de</strong> tecnificación.<br />

En segunda medida, <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas se pue<strong>de</strong> dar por <strong>la</strong><br />

vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación, es <strong>de</strong>cir, a<strong>que</strong>llos factores <strong>que</strong> hac<strong>en</strong> <strong>que</strong> un<br />

producto o servicio t<strong>en</strong>ga un amplio mercado, y <strong>que</strong> a<strong>de</strong>más este conserve<br />

una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te con el trasegar <strong>de</strong>l tiempo. Las <strong>variables</strong> <strong>que</strong><br />

<strong>explican</strong> esta difer<strong>en</strong>ciación son principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> calidad, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong><br />

funcionalidad, <strong>la</strong> confiabilidad, <strong>la</strong> durabilidad y el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l producto o<br />

servicio.<br />

Por último, <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> empresarial se da por el camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad<br />

<strong>de</strong> respuesta, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z con <strong>que</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios<br />

pue<strong>de</strong> satisfacer los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta o <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l mercado <strong>en</strong> el<br />

<strong>que</strong> compite, y <strong><strong>la</strong>s</strong> principales <strong>variables</strong> <strong>que</strong> <strong>explican</strong> esta capacidad <strong>de</strong><br />

respuesta, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> flexibilidad <strong>de</strong> los procesos, el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

producción, el manejo <strong>de</strong> los inv<strong>en</strong>tarios y <strong>la</strong> logística <strong>de</strong> transporte. De este<br />

modo, es c<strong>la</strong>ro <strong>que</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar cualquiera <strong>de</strong> los tres<br />

caminos expuestos, o ir por dos o tres al tiempo; sin embargo, sea cual sea<br />

el <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>, estos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er como base <strong>de</strong> soli<strong>de</strong>s <strong>la</strong> inversión, <strong>la</strong><br />

investigación, <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong>l recurso<br />

humano.<br />

Como se m<strong>en</strong>cionó al inicio <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te acápite, para el pres<strong>en</strong>te<br />

docum<strong>en</strong>to se manejaran tres <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, los cuales part<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> optimización <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> los factores productivos, para g<strong>en</strong>erar tres<br />

focos <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> <strong>que</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> a continuación, junto con sus <strong>variables</strong><br />

explicativas.<br />

1.3.1. Nivel De Precios<br />

19


Des<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> los tiempos, el mundo económico se ha movido por <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> servicios y mercancías, y difer<strong>en</strong>tes mecanismos <strong>de</strong> otorgar<br />

valor a dichos productos; sea por su comparación re<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

horas empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, como lo manifestaba Adam Smith, o por<br />

<strong>la</strong> valoración económica <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> una moneda legalm<strong>en</strong>te constituida.<br />

Sin embargo, el verda<strong>de</strong>ro problema, es <strong>que</strong> pocas veces se pue<strong>de</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a ci<strong>en</strong>cia cierta cual es el precio <strong>que</strong> vacía dicho mercado y <strong>que</strong><br />

permite a los productores obt<strong>en</strong>er un b<strong>en</strong>eficio justo, junto con <strong>la</strong> satisfacción<br />

total <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes. Los estudios <strong>de</strong> mercado <strong>que</strong> realizan los analistas a un<br />

<strong>de</strong>terminado producto, part<strong>en</strong> <strong>de</strong> supuestos y <strong>en</strong> ocasiones datos construidos<br />

a partir <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias particu<strong>la</strong>res, esto conlleva a <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

fracas<strong>en</strong> por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> malos cálculos <strong>en</strong> el precio <strong>de</strong> oferta dado <strong>que</strong> no se<br />

logra <strong>en</strong> tiempo pru<strong>de</strong>ncial, obt<strong>en</strong>er un nivel <strong>de</strong> equilibrio soportable para <strong>la</strong><br />

superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas.<br />

En re<strong>la</strong>ción al concepto <strong>de</strong> precio, interpretación y <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>, <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia Expresa lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

La económica: Consi<strong>de</strong>rada como <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> un bi<strong>en</strong> para satisfacer unas<br />

necesida<strong>de</strong>s.<br />

La <strong>de</strong> intercambio: Si<strong>en</strong>do el valor <strong>de</strong> un producto o servicio <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su<br />

capacidad para el intercambio.<br />

La productiva: Tomada como el reflejo <strong>de</strong> los costes <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción o<br />

producción <strong>de</strong> un bi<strong>en</strong> o servicio.<br />

(Universia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, 2006)<br />

También se pue<strong>de</strong>n re<strong>la</strong>cionar algunos sinónimos para el concepto <strong>de</strong> precio,<br />

como <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> se pres<strong>en</strong>tan a continuación:<br />

20


Tab<strong>la</strong> 1. Sinónimos <strong>de</strong>l término precio<br />

SINÓNIMO USO<br />

Comisión Trabajo <strong>de</strong> un v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor o <strong>de</strong> un intermediario<br />

Cuotas Para po<strong>de</strong>r pert<strong>en</strong>ecer a algún tipo <strong>de</strong> asociación<br />

Inc<strong>en</strong>tivo Para el pago a un esfuerzo adicional<br />

Interés En operaciones financieras<br />

Sa<strong>la</strong>rio Por el trabajo manual<br />

Soborno Pago por actos no están <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> legalidad<br />

Sueldo Por el trabajo administrativo directivo<br />

Alquiler Por el uso o disfrute <strong>de</strong> algún bi<strong>en</strong><br />

Honorarios Por el uso <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> un profesional<br />

Fu<strong>en</strong>te: Construcción propia con base al diccionario <strong>de</strong> sinónimos<br />

Algunos autores expresan <strong>que</strong> los factores <strong>que</strong> <strong>de</strong>terminan el nivel <strong>de</strong><br />

precios, hac<strong>en</strong> significativo el nivel <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s y países <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Por ejemplo, para Philip<br />

Kotler y Gary Armstrong, autores <strong>de</strong>l libro "Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Marketing", “el<br />

precio es "(<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido más estricto) <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> dinero <strong>que</strong> se cobra por un<br />

producto o servicio. En términos más amplios, el precio es <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> los valores<br />

<strong>que</strong> los consumidores dan a cambio <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er o usar el producto o<br />

servicio” (Kotler & Armstron, 2003, pág. 353)<br />

Patricio Bonta y Mario Farber, autores <strong>de</strong>l libro "199 Preguntas Sobre<br />

Marketing y Publicidad", <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el precio como:<br />

"<strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> un valor. El valor <strong>de</strong> un producto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>que</strong><br />

percibe el consumidor. Por ejemplo, una margarina <strong>de</strong>l tipo light ti<strong>en</strong>e un<br />

costo m<strong>en</strong>or <strong>que</strong> el <strong>de</strong> una margarina común; sin embargo, los consumidores<br />

percib<strong>en</strong> cualquier producto "bu<strong>en</strong>o para <strong>la</strong> salud" como algo <strong>de</strong> valor<br />

superior. El consumidor consi<strong>de</strong>ra más coher<strong>en</strong>te este mix: mayor valor<br />

adjudicado al producto <strong>en</strong> cuestión, mayor precio. (Por tanto), una margarina<br />

light más barata (<strong>que</strong> <strong>la</strong> común) no sería creíble”.<br />

(Bonta & Farber, 2002)<br />

21


En conclusión, el precio es un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mundo<br />

competitivo, dado <strong>que</strong> todas personas se muev<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un mejor<br />

po<strong>de</strong>r adquisitivo. Tomar el producto cuyo precio es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> el mercado,<br />

les implica a <strong><strong>la</strong>s</strong> personas un mayor po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> compra <strong>en</strong> su p<strong>la</strong>neación<br />

económica.<br />

1.3.1.1. Variables <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> precios<br />

Observando <strong>la</strong> ilustración <strong>que</strong> abre el capitulo <strong>en</strong> tratami<strong>en</strong>to, se observa <strong>que</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> <strong>que</strong> se consi<strong>de</strong>ran <strong>de</strong>terminantes para el nivel <strong>de</strong> precios están<br />

dadas por el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra, el costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia prima, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

economías a esca<strong>la</strong> y el nivel <strong>de</strong> tecnificación.<br />

Ilustración 2. Variables explicativas <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> precios<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Expresando esto a través <strong>de</strong> una función algebraica, se ti<strong>en</strong>e lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

Don<strong>de</strong>, P ≡ Nivel <strong>de</strong> precios, CMAO ≡ Costo <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, CMP ≡ Costo<br />

<strong>de</strong> materia prima, EE ≡ Economías a esca<strong>la</strong> y NT ≡ Nivel <strong>de</strong> tecnificación.<br />

Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> costos <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra y materia prima, no implica <strong>que</strong> solo estos<br />

sean los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> un producto y/o servicio, es c<strong>la</strong>ro <strong>que</strong><br />

22


contablem<strong>en</strong>te se establece todo un sistema <strong>de</strong> costos, y por tanto estos<br />

también hac<strong>en</strong> parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> precios 3 .<br />

Ilustración 3. Sistema <strong>de</strong> costos <strong>de</strong>l proceso productivo<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Igualm<strong>en</strong>te los costos se c<strong><strong>la</strong>s</strong>ifican:<br />

3 Sistema <strong>de</strong> Costos <strong>de</strong> un Proceso Productivo:<br />

Costos directos: son todos a<strong>que</strong>llos costos <strong>que</strong> están re<strong>la</strong>cionados directam<strong>en</strong>te con los productos o<br />

servicios <strong>que</strong> se produc<strong>en</strong> o v<strong>en</strong><strong>de</strong>n, tanto <strong>en</strong> su forma final como <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> van asumi<strong>en</strong>do durante<br />

el proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración. Sólo los productores o fabricantes y los operadores <strong>de</strong>l servicio ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

costos <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>que</strong> se pue<strong>de</strong>n incluir <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los costos directos. Los costos directos<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser fáciles <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>que</strong> ser significativos, <strong>de</strong> lo contrario se incluirán <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />

costos indirectos.<br />

Costos indirectos: también l<strong>la</strong>mados ‘gastos g<strong>en</strong>erales’, son a<strong>que</strong>llos costos <strong>que</strong> no participan<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> o servicio: alquileres, teléfono, <strong>de</strong>preciación, intereses,<br />

electricidad, etc. En cuanto a los costos <strong>de</strong> los recursos humanos, es importante recordar <strong>que</strong>, si el<br />

sa<strong>la</strong>rio <strong>que</strong> se paga no está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> producción (v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor, secretaria, etc.),<br />

<strong>en</strong>tonces se trata <strong>de</strong> un costo indirecto. Los costos indirectos <strong>de</strong> un negocio <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser divididos y<br />

compartidos por cada producto o servicio <strong>que</strong> el negocio e<strong>la</strong>bore o v<strong>en</strong>da.<br />

Costos fijos: son los <strong>que</strong> no cambian con el volum<strong>en</strong> producido. Ejemplo: alquileres, <strong>de</strong>preciaciones,<br />

pago <strong>de</strong> <strong>de</strong>udas a los bancos, pago <strong>de</strong> intereses por préstamos, servicios básicos <strong>de</strong> agua, luz,<br />

teléfono, sueldo <strong>de</strong>l dueño, sueldo <strong>de</strong>l personal estable.<br />

Costos <strong>variables</strong>: varían con el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l producto. Ejemplo: materias<br />

primas, insumos para el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> equipos y maquinarias, sueldos o mano <strong>de</strong> obra<br />

directam<strong>en</strong>te asociado al proceso productivo, comisiones <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta, subcontrataciones. (Apaza &<br />

Mor<strong>en</strong>o, 2008)<br />

23


Ilustración 4. C<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación <strong>de</strong> los costos<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

En cualquiera <strong>de</strong> los costos ilustrados <strong>en</strong> el cuadro anterior, se <strong>en</strong>contraran<br />

costos fijos, <strong>variables</strong>, directos e indirectos <strong>en</strong> el proceso productivo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas. El mismo docum<strong>en</strong>to citado para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación <strong>de</strong> los<br />

costos <strong>en</strong> un macro-grupo, expone lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

1.3.1.1.1. Costos De Producción<br />

Son todos a<strong>que</strong>llos costos re<strong>la</strong>cionados con los procesos productivos <strong>en</strong><br />

forma directa o indirecta. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, son los costos <strong>de</strong> “Materias primas,<br />

Mano <strong>de</strong> obra directa, Mano <strong>de</strong> obra indirecta, Materiales indirectos,<br />

Insumos, Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y reparación y Depreciación y amortización”.<br />

(Apaza & Mor<strong>en</strong>o, 2008) 4<br />

1.3.1.1.2. Costos <strong>de</strong> administración<br />

Son todos a<strong>que</strong>llos costos <strong>que</strong> se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> <strong>la</strong> conducción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l<br />

negocio o empresa y se c<strong><strong>la</strong>s</strong>ifican como se pres<strong>en</strong>ta a continuación:<br />

“Gestión y Apoyo financiero y administrativo”. (Apaza & Mor<strong>en</strong>o, 2008) 5<br />

4 El citado autor <strong>de</strong>fine cada uno <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> costos pres<strong>en</strong>tados.<br />

5 íbid<br />

COSTOS<br />

24<br />

Costos <strong>de</strong> producción<br />

Costos <strong>de</strong> administración<br />

Costos <strong>de</strong> comercialización


1.3.1.1.3. Costos <strong>de</strong> comercialización<br />

Son todos a<strong>que</strong>llos costos <strong>que</strong> implica el proceso <strong>de</strong> promoción y v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l<br />

producto. Por ejemplo: “Costos <strong>de</strong> gestión y ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes,<br />

Costos <strong>de</strong> negociación con cli<strong>en</strong>tes y comisiones <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas y Costos <strong>de</strong> distribución<br />

y <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>l producto”. (Apaza & Mor<strong>en</strong>o, 2008)<br />

1.3.1.1.4. Economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong><br />

Las economías a esca<strong>la</strong> se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> prácticam<strong>en</strong>te con el acto <strong>de</strong> producir<br />

más a m<strong>en</strong>or costo, lo <strong>que</strong> <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no conduce a <strong>la</strong> optimización <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong><br />

recursos <strong>que</strong>dando directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> marginal<br />

<strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> producción 6 .<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong><strong>la</strong>s</strong> economías a esca<strong>la</strong> están directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados<br />

con los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas y por <strong>en</strong><strong>de</strong> es importante introducir <strong>en</strong><br />

este ítem <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> “r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos a esca<strong>la</strong>” pres<strong>en</strong>tada por Nicholson<br />

<strong>en</strong> su obra “Microeconomía aplicada”: “Dado <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> funciones <strong>de</strong> producción<br />

repres<strong>en</strong>tan métodos reales <strong>de</strong> producción, los economistas prestan bastante<br />

6<br />

Según el diccionario <strong>de</strong> términos económicos, se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> economías a esca<strong>la</strong> cuando se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes hechos:<br />

Las economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> exist<strong>en</strong> cuando los aum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el tamaño <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta o <strong>en</strong> los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

producción van acompañados con increm<strong>en</strong>tos proporcionalm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong> los Costos totales <strong>de</strong><br />

producción, lo <strong>que</strong> hace <strong>que</strong> los Costos medios sean <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>tes. Se c<strong><strong>la</strong>s</strong>ifican <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

manera:<br />

Economías internas: ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar cuando se expan<strong>de</strong> una forma individual, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> otras empresas <strong>de</strong>l mismo rubro o Industria. Pue<strong>de</strong>n surgir <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

indivisibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los Factores <strong>de</strong> Producción, vale <strong>de</strong>cir, a razones técnicas <strong>que</strong> impi<strong>de</strong>n utilizar <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

maquinarias o <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> producción por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> una cantidad mínima.<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> una Empresa agríco<strong>la</strong> es imposible utilizar <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> un tractor; y <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria<br />

automotriz no es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te insta<strong>la</strong>r una p<strong>la</strong>nta para producir sólo 50 unida<strong>de</strong>s al año. Otra causa<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> economías internas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> especialización y división <strong>de</strong>l Trabajo.<br />

Economías externas: ocurr<strong>en</strong> cuando los Costos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas individuales disminuy<strong>en</strong> al aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> empresas <strong>que</strong> pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> misma rama productiva o<br />

Industria. (Sepúlveda, 2004, pág. 76)<br />

25


at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> dichas funciones. La forma y <strong><strong>la</strong>s</strong> propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> función<br />

producción <strong>de</strong> una empresa son importantes por distintas causas. La empresa,<br />

basándose <strong>en</strong> esta información, podría <strong>de</strong>cidir <strong>que</strong> una forma mejor <strong>de</strong> gastar sus<br />

fondos para investigación es <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r mejoras técnicas. De otra parte, los<br />

congresistas podrían estudiar <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> funciones <strong>de</strong> producción para<br />

argum<strong>en</strong>tar <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> leyes <strong>que</strong> prohíb<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas a gran esca<strong>la</strong> afectan <strong>la</strong><br />

efici<strong>en</strong>cia económica” (Nicholson, 2006)<br />

De este modo, <strong><strong>la</strong>s</strong> economías a esca<strong>la</strong> se incluy<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>que</strong> se<br />

le da a <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> a partir <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> precios. Dado <strong>que</strong> cuando una<br />

economía empieza a pres<strong>en</strong>tar empresas con producción a gran esca<strong>la</strong>, <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> mejorar un posicionami<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> precios<br />

es bastante alta, logrando con esto un crecimi<strong>en</strong>to continúo a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mercado.<br />

1.3.2. Difer<strong>en</strong>ciación<br />

La <strong>productividad</strong> vista <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los factores difer<strong>en</strong>ciadores, se da cuando se<br />

logra posicionar un producto <strong>que</strong> se hace difer<strong>en</strong>cial fr<strong>en</strong>te a los sustitutos<br />

<strong>de</strong>l mismo. De hecho, una difer<strong>en</strong>ciación real es a<strong>que</strong>l<strong>la</strong> <strong>que</strong> se pat<strong>en</strong>ta y<br />

<strong>que</strong> logra establecerse como sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>l tiempo por periodos<br />

prolongados, y sus remp<strong>la</strong>zos son dados por <strong>la</strong> misma empresa <strong>que</strong> <strong>la</strong>nzó <strong>la</strong><br />

propuesta inicial.<br />

Ilustración 5. Variables explicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

26


Algunos autores se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

forma:<br />

“No todos los productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma c<strong><strong>la</strong>s</strong>e son iguales. La difer<strong>en</strong>ciación es,<br />

una estrategia <strong>de</strong> marketing <strong>que</strong> trata <strong>de</strong> resaltar <strong><strong>la</strong>s</strong> características <strong>de</strong>l<br />

producto, sustanciales o simplem<strong>en</strong>te accesorias, <strong>que</strong> contribuyan a <strong>que</strong> sea<br />

visto como único, se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar el producto como distinto y <strong>de</strong>jar<br />

c<strong>la</strong>ro <strong>que</strong> no hay otro igual. En términos coloquiales es buscar <strong>la</strong> manera <strong>de</strong><br />

exaltar un producto para <strong>que</strong> este sea más atractivo a <strong>la</strong> sociedad. No se<br />

pue<strong>de</strong> caer <strong>en</strong> el error <strong>de</strong> confundir difer<strong>en</strong>ciación y segm<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>ciación se refiere a <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> separar o distinguir <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propia empresa <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación se refiere a <strong>la</strong><br />

subdivisión <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes reales y pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> grupos<br />

homogéneos.<br />

(G<strong>en</strong>ero, edad, ubicación geográfica)” (Bustamante, 2008, pág. 33).<br />

De este modo, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir <strong>que</strong> algebraicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación se<br />

expresa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

Don<strong>de</strong>, DIF ≡ Difer<strong>en</strong>ciación.<br />

1.3.2.1. Variables <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>tarán <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> <strong>que</strong> <strong>explican</strong><br />

el <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación hacía <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas.<br />

1.3.2.1.1. Calidad<br />

Citando algunos autores <strong>que</strong> <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s,<br />

se trae a co<strong>la</strong>ción por ejemplo a W. Edwards Deming, qui<strong>en</strong> indica <strong>que</strong>: "El<br />

27


control <strong>de</strong> Calidad no significa alcanzar <strong>la</strong> perfección. Significa conseguir una<br />

efici<strong>en</strong>te producción con <strong>la</strong> calidad <strong>que</strong> espera obt<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el mercado". (M<strong>en</strong><strong>de</strong>z,<br />

2008), Phil Crosby (Crosby, 1979) expresa <strong>que</strong> calidad es: “Ajustarse a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

especificaciones o conformidad <strong>de</strong> unos requisitos” (M<strong>en</strong><strong>de</strong>z, 2008)<br />

De otro <strong>la</strong>do, Feig<strong>en</strong>baum (Feig<strong>en</strong>baum, 1990), afirma <strong>que</strong> calidad son “todas<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> características <strong>de</strong>l producto y servicio prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Merca<strong>de</strong>o, Ing<strong>en</strong>iería<br />

Manufactura y Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>que</strong> estén re<strong>la</strong>cionadas directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong><br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te, son consi<strong>de</strong>radas calidad” (M<strong>en</strong><strong>de</strong>z, 2008), y Joseph<br />

Jurán (Jurán, 1993) <strong>de</strong>fine calidad como: “A<strong>de</strong>cuado para el uso, satisfaci<strong>en</strong>do<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te” (M<strong>en</strong><strong>de</strong>z, 2008).<br />

Las <strong>de</strong>finiciones anteriores coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>la</strong> calidad se vislumbra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

satisfacción <strong>de</strong> los re<strong>que</strong>rimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes, <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales cada vez<br />

abarcan más aristas y por lo tanto se vuelv<strong>en</strong> más exig<strong>en</strong>tes.<br />

1.3.2.1.2. Pres<strong>en</strong>tación<br />

C<strong>la</strong>ro esta el refrán <strong>que</strong> indica <strong>que</strong>: “Todo <strong>en</strong>tra por los ojos”, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> un producto, <strong>de</strong>ja al consumidor mucho <strong>que</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> su funcionalidad,<br />

calidad y <strong>de</strong>sempeño. Si una empresa se empeña <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus productos fr<strong>en</strong>te a los competidores, seguram<strong>en</strong>te<br />

logrará niveles <strong>de</strong> producción <strong>que</strong> le permitirán ingresar al mundo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

economías a esca<strong>la</strong>, tray<strong>en</strong>do con esto los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>que</strong><br />

se han v<strong>en</strong>ido citando durante el pres<strong>en</strong>te trabajo.<br />

1.3.2.1.3. Funcionalidad<br />

Cuando un producto se <strong>la</strong>nza al mercado, qui<strong>en</strong> lo produce <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er c<strong>la</strong>ro<br />

el nivel <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes. Cuanto más contribuya un producto, a<br />

28


solucionar los problemas y necesida<strong>de</strong>s cotidianos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas, mayor<br />

acogida t<strong>en</strong>drá y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>contrará un factor difer<strong>en</strong>ciador, <strong>que</strong> lo pondrá<br />

ante un increm<strong>en</strong>to significativo <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>.<br />

1.3.2.1.4. Durabilidad<br />

Actualm<strong>en</strong>te, es bastante discutida <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> hacer bi<strong>en</strong>es durables.<br />

Pues esto supone precios <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta altos, y <strong>la</strong> visita <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te será bastante<br />

ais<strong>la</strong>da. De otro <strong>la</strong>do, cuando un producto es bastante durable, como se ha<br />

dicho es g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te costoso, lo <strong>que</strong> le da cabida a <strong><strong>la</strong>s</strong> imitaciones a m<strong>en</strong>or<br />

costo, y una mayor rotación <strong>de</strong> productos <strong>en</strong> el mercado “pirata”, situación<br />

<strong>que</strong> relega a <strong>la</strong> empresa productora inicial. No obstante, aún son bastantes<br />

los consumidores <strong>que</strong> prefier<strong>en</strong> <strong>la</strong> durabilidad a cualquier costo.<br />

1.3.2.1.5. Confiabilidad y <strong>de</strong>sempeño<br />

Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ampliam<strong>en</strong>te ligadas, <strong><strong>la</strong>s</strong> personas se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> satisfechas<br />

cuando adquier<strong>en</strong> un producto <strong>que</strong> les brinda confianza, y esta confianza se<br />

logra cuando el producto sobrepasa los límites <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes<br />

sin disminuir su <strong>de</strong>sempeño.<br />

De este modo, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación es uno <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s más importantes <strong>en</strong><br />

el mundo globalizado, y hace <strong>que</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con<br />

mayores niveles <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, <strong>que</strong> a<strong>que</strong>llos <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

1.3.3. Velocidad De Respuesta<br />

La velocidad <strong>de</strong> respuesta es el proceso investigativo con el cual una<br />

empresa es capaz <strong>de</strong> incursionar <strong>en</strong> un mercado nuevo <strong>de</strong> tal manera <strong>que</strong> le<br />

29


permita cumplir con <strong><strong>la</strong>s</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mismo, y respon<strong>de</strong>r a los cambios <strong>que</strong><br />

se puedan g<strong>en</strong>erar <strong>de</strong> manera inesperada.<br />

Ilustración 6. Variables explicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> respuesta<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Las nuevas exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los mercados hac<strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas t<strong>en</strong>gan <strong>que</strong><br />

cambiar frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sus procesos, con el fin <strong>de</strong> dar control a los<br />

inv<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> Materia prima, productos <strong>en</strong> proceso y productos terminados.<br />

Estos cambios se hac<strong>en</strong> con el fin <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> empresarial y<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> competitividad. La velocidad <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> una empresa esta<br />

dada por <strong>la</strong> capacidad insta<strong>la</strong>da y <strong>la</strong> habilidad <strong>que</strong> posea para respon<strong>de</strong>r <strong>en</strong><br />

un periodo pru<strong>de</strong>ncial a <strong><strong>la</strong>s</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mercado. También esta <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura vial <strong>que</strong> t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> ciudad para po<strong>de</strong>r llegar a los cli<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> los tiempos estimados, evitando <strong>de</strong>moras exageradas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>tregas,<br />

<strong>que</strong> puedan perjudicar <strong><strong>la</strong>s</strong> negociaciones. De otro <strong>la</strong>do un factor <strong>que</strong> influye<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mal<strong>la</strong> vial es el par<strong>que</strong> automotor y <strong>la</strong> manera como se contro<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

logística <strong>de</strong> distribución.<br />

De esta forma, se finaliza el pres<strong>en</strong>te acápite <strong>de</strong>jando c<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong> y los ejes categóricos <strong>que</strong> se han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para<br />

continuar el recorrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación.<br />

30


2. ANALISIS CUANTITATIVO DEL AMBITO INTERNO Y EXTERNO<br />

(SOPORTES CATEGORICOS Y ENFOQUES) EN MATERIA DE<br />

PRODUCTIVIDAD DE LAS EMPRESAS DEL SECTOR SERVICIOS 7 DE<br />

BOGOTÁ - 2009.<br />

El pres<strong>en</strong>te capitulo <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>za los soportes y <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>que</strong> <strong>en</strong>cierra <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> con el territorio, territorio <strong>que</strong> pue<strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r <strong>la</strong> ciudad, el<br />

municipio o cualquier <strong>en</strong>te territorial <strong>de</strong>l país. Así mismo para com<strong>en</strong>zar el<br />

acápite, sin per<strong>de</strong>r los soportes y <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s, el capitulo precisa el concepto<br />

productivo <strong>que</strong> abarca el ámbito interno y externo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones. Por<br />

analogía con <strong>la</strong> administración territorial <strong>de</strong>l país, el ámbito se equipara con<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los municipios, el cual como su nombre lo indica,<br />

es el <strong>de</strong>sarrollo promovido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los mismos, a partir <strong>de</strong>l<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to y formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas participativas, don<strong>de</strong> se<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong><strong>la</strong>s</strong> autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n judicial,<br />

ejecutivo y legis<strong>la</strong>tivo, todos <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> causa, el bi<strong>en</strong>estar común.<br />

Es así como el ámbito interno <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

forma <strong>en</strong> <strong>que</strong> se articu<strong>la</strong>n los difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones<br />

(administrativos, financieros, operativos, comerciales, etc.) para formu<strong>la</strong>r<br />

estrategias <strong>que</strong> conduzcan a un solo fin, <strong>que</strong> para el caso <strong>en</strong> cuestión es el<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> vía hacia <strong>la</strong><br />

competitividad y el <strong>de</strong>sarrollo.<br />

De otro <strong>la</strong>do, el ámbito externo se refiere a <strong>la</strong> forma con <strong>que</strong> todo el aparato<br />

productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, indistintam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los sectores empresariales y el<br />

7 Para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, se ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> EDIT II para el sector servicios<br />

2009, dado <strong>que</strong> para <strong>la</strong> fecha <strong>en</strong> <strong>que</strong> se <strong>de</strong>sarrolló este capitulo, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong>l DANE pres<strong>en</strong>taba<br />

problemas con <strong><strong>la</strong>s</strong> EDIT <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> comercio y manufactura. De esta forma, para simplificar el<br />

análisis, se asume <strong>que</strong> el sector <strong>de</strong> servicios, pue<strong>de</strong> mostrar una aproximación al comportami<strong>en</strong>to<br />

empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá D.C.<br />

32


tamaño <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones, se articu<strong>la</strong>n para promover el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> forma global, y conducir a <strong>la</strong> ciudad hacia el <strong>de</strong>sarrollo<br />

socio – económico.<br />

Así <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, se esboza a continuación <strong>la</strong> ruta <strong>que</strong> permite establecer <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas 8 <strong>en</strong> los ámbitos <strong>en</strong> cuestión, y <strong>que</strong> se explicará<br />

como un mecanismo <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong>.<br />

Ilustración 7. Variables explicativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito<br />

externo e interno<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Como se ha explicado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>en</strong> torno a <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, ti<strong>en</strong>e sus raíces <strong>en</strong> cinco soportes<br />

categóricos: inversión, investigación, tecnología, <strong>de</strong>sarrollo y formación. De<br />

tal manera, <strong>que</strong> si <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones <strong>en</strong>focan esfuerzos y recursos a dichas<br />

p<strong>la</strong>taformas, esto se verá reflejado <strong>en</strong> el ámbito interno, g<strong>en</strong>erando una<br />

8 Como se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>la</strong> nota anterior, si bi<strong>en</strong> es cierto el acápite se refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> EDIT <strong>de</strong>l sector<br />

servicios, el es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> análisis se aplica por analogía a cualquier sector empresarial.<br />

33


optimización <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> los procesos productivos, <strong>que</strong> permite a los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos administrativos, operativos, comerciales, financiero y jurídicos<br />

hacer bu<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> los factores y recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, g<strong>en</strong>erando con<br />

esto una mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> total interna <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones.<br />

De igual forma, si <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, se esmeran por<br />

lograr un alto nivel <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> individual, se <strong>en</strong>contrarán con <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> realizar alianzas y conv<strong>en</strong>ios con el fin <strong>de</strong> satisfacer <strong>de</strong> manera<br />

efectiva <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, <strong>en</strong>contrando <strong>que</strong> al igual <strong>que</strong> los países, <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

cu<strong>en</strong>tan con difer<strong>en</strong>cias <strong>que</strong> g<strong>en</strong>eran v<strong>en</strong>tajas re<strong>la</strong>tivas y absolutas <strong>en</strong>tre sí,<br />

<strong>que</strong> pue<strong>de</strong>n y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser aprovechadas mejorando el nivel <strong>de</strong> <strong>productividad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

De este modo, tomando como punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>que</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> empresarial, se ampara <strong>en</strong> los cinco soportes m<strong>en</strong>cionados, a<br />

continuación se proce<strong>de</strong>rá a exponer <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

bogotanas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a estos aspectos, recordando <strong>que</strong> ninguno <strong>de</strong> ellos<br />

actúa <strong>en</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te cuando se apunta a mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong><br />

<strong>de</strong> una empresa o <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad; todos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>rse, <strong>de</strong>bido a <strong>que</strong> ellos<br />

se corre<strong>la</strong>cionan formando <strong>la</strong> base significativam<strong>en</strong>te sólida <strong>que</strong> se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

y <strong>que</strong> ha sido expuesta.<br />

2.1. AMBITO INTERNO<br />

2.1.1. Inversión, Investigación, Desarrollo, Tecnificación Y Formación.<br />

Los datos y gráficas <strong>que</strong> se pres<strong>en</strong>tan, fueron obt<strong>en</strong>idas a partir <strong>de</strong>l análisis<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, innovación y tecnología – EDIT II para<br />

el sector servicios - 2009, a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntada por el DANE y pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> 2010.<br />

Esta <strong>en</strong>cuesta, permite medir los niveles <strong>de</strong> competitividad y <strong>productividad</strong> <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> regiones <strong>de</strong> Colombia incluy<strong>en</strong>do su ciudad capital, cuyos datos<br />

34


cuantitativos, se obtuvieron a partir <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> infer<strong>en</strong>cia estadística,<br />

con niveles <strong>de</strong> confianza superiores al 90% y marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> error <strong>de</strong>l 5%.<br />

2.1.1.1. Inversión<br />

2.1.1.1.1. Distribución De La Inversión En I + D Realizada Por Las<br />

Empresas Bogotanas<br />

El cuadro <strong>que</strong> se pres<strong>en</strong>ta a continuación, ilustra <strong>que</strong> el 41% <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

inversiones <strong>que</strong> realizan <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas bogotanas <strong>de</strong>l sector servicios, <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> innovación, se dirig<strong>en</strong> a mejorar los procesos <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong><br />

servicios; <strong>en</strong>tre tanto el 37% a nuevos métodos <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to interno, y<br />

el restante 23% a g<strong>en</strong>erar e implem<strong>en</strong>tar nuevas técnicas <strong>de</strong><br />

comercialización. De igual forma permite inferir <strong>que</strong> para <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

bogotanas, fue más importante invertir <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo para los procesos <strong>de</strong> prestación, <strong>que</strong> para los mismos servicios.<br />

Gráfica 3. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> inversión por tipo <strong>de</strong> innovación <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. - 2009.<br />

Ab. %<br />

Métodos <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios, <strong>de</strong><br />

producción, distribución, <strong>en</strong>trega ó sistema<br />

logísticos; nuevos o significativam<strong>en</strong>te<br />

mejorados<br />

Nuevos métodos organizativos<br />

implem<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el funcionami<strong>en</strong>to interno<br />

Nuevas técnicas <strong>de</strong> comercialización<br />

A 41%<br />

B 37%<br />

C 23%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> inversiones <strong>que</strong> realizaron <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector<br />

servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C., <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo, se<br />

<strong>en</strong>caminaron a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> maquinaria y equipo (43.02%); seguida <strong>de</strong><br />

35<br />

PORCENTAJE DE INVERSIÓN POR TIPO DE INNOVACIÓN<br />

EN LAS EMPRESAS DE BOGOTÁ D.C.<br />

37%<br />

23%<br />

A B C<br />

40%


<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información (21,3%); el merca<strong>de</strong>o <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

innovaciones (10,9%) y <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica y <strong>de</strong> consultoría (6,61%).<br />

Gráfica 4. Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> I + D, por activida<strong>de</strong>s<br />

(Empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009)<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

2.1.1.1.2. Impacto De Las Inversiones Realizadas Por Las Empresas<br />

Bogotanas En I + D – 2009<br />

La tab<strong>la</strong> <strong>que</strong> continua, permitirá exponer <strong>de</strong> forma breve y c<strong>la</strong>ra, lo <strong>que</strong><br />

manifestaron los empresarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital colombiana, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al impacto<br />

<strong>que</strong> ha g<strong>en</strong>erado sobre sus compañías, el hecho <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas.<br />

De este modo, se pres<strong>en</strong>tará un cuadro <strong>que</strong> conti<strong>en</strong>e los ítems t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta por el DANE, para obt<strong>en</strong>er un análisis significativo sobre <strong>la</strong> situación<br />

competitiva y productiva <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> economías regionales. Dicha tab<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> nulo, medio y alto, el nivel <strong>de</strong> impacto <strong>que</strong> g<strong>en</strong>eraron sus<br />

innovaciones <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> se<br />

36<br />

Ab. % <strong>de</strong> inversión<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> I+D<br />

Internas<br />

A 9,89%<br />

Adquisición <strong>de</strong> I+D<br />

externa<br />

B 3,16%<br />

Adquisición <strong>de</strong><br />

maquinaria y equipo<br />

Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

C 43,02%<br />

Informacion y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

Telecomunicaciones<br />

D 21,30%<br />

Merca<strong>de</strong>o <strong>de</strong><br />

innovaciones<br />

E 10,90%<br />

Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

tecnología<br />

F 0,82%<br />

Asist<strong>en</strong>cia tecnica y<br />

consultoría<br />

G 6,61%<br />

Ing<strong>en</strong>iería y diseño<br />

industrial<br />

Formación y<br />

H 1,40%<br />

capacitación<br />

especializada<br />

I 1,78%<br />

Biotecnología J 1,12%


formu<strong>la</strong>ron procesos <strong>de</strong> I + D, <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales se compon<strong>en</strong> <strong>de</strong>: área <strong>de</strong> producto,<br />

área <strong>de</strong> Mercado, área <strong>de</strong> proceso y otros impactos.<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Impacto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> I+D sobre <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

En re<strong>la</strong>ción al producto, el 48% <strong>de</strong> los empresarios coinci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>que</strong> el<br />

impacto <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo sobre los bi<strong>en</strong>es y<br />

servicios producidos, ha sido alto. Dichas activida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>focaron hacía el<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los productos exist<strong>en</strong>tes, o <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto, a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

nuevos bi<strong>en</strong>es y/o servicios; aun<strong>que</strong> <strong>en</strong> esta ultima, el impacto se reparte <strong>de</strong><br />

forma simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre el nivel alto y medio.<br />

37<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

Mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> servicios o bi<strong>en</strong>es 59% 28% 14%<br />

Ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gama <strong>de</strong> servicios o bi<strong>en</strong>es<br />

ofrecidos<br />

38% 33% 29%<br />

TOTAL 48% 31%<br />

Mercado<br />

21%<br />

Ha mant<strong>en</strong>ido su participación <strong>en</strong> el mercado<br />

geográfico <strong>de</strong> su empresa<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

51% 32% 17%<br />

Ha ingresado a un mercado geográfico nuevo 21% 29% 50%<br />

TOTAL 36% 31%<br />

Proceso<br />

34%<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> 43% 38% 18%<br />

Reducción costos <strong>la</strong>borales 13% 39% 48%<br />

Reducción consumo <strong>de</strong> materias primas 12% 35% 53%<br />

Reducción consumo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergia 8% 29% 63%<br />

Reducción consumo <strong>de</strong> agua 7% 24% 69%<br />

TOTAL 17% 33% 50%<br />

Otros impactos<br />

Mejora <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ciones,<br />

normas y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos técnicos<br />

Producto<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

32% 25% 43%<br />

Aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> residuos <strong>de</strong>l proceso<br />

productivo<br />

13% 20% 67%<br />

TOTAL 23% 22% 55%


Gráfica 5. Impacto inversión (I + D), <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

Bogotanas – 2009 (<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do)<br />

70%<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

59%<br />

51%<br />

38%<br />

33%<br />

28%<br />

PRODUCTO<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> el mercado, se <strong>de</strong>duce <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> compañías bogotanas, tuvieron <strong>en</strong> 2009 un<br />

impacto significativo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a mant<strong>en</strong>er el mercado exist<strong>en</strong>te; pero el<br />

efecto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> inversiones <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>caminadas a p<strong>en</strong>etrar nuevos<br />

mercados, fue nulo <strong>en</strong> 50%.<br />

De otro <strong>la</strong>do, una parte importante para <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas son los procesos <strong>de</strong><br />

producción, como se ha manifestado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inversión <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

bogotanas, se <strong>en</strong>caminó al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los procesos productivos; sin<br />

embargo, resulta poco satisfactorio, <strong>en</strong>contrar <strong>que</strong> aproximadam<strong>en</strong>te el 50%<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas manifiesta <strong>que</strong> los efectos <strong>de</strong> dichas inversiones <strong>en</strong> el<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los procesos fue nulo.<br />

14%<br />

29%<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

21%<br />

32%<br />

29%<br />

MERCADO<br />

17%<br />

50%<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

Mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

servicios o bi<strong>en</strong>es<br />

Ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> gama <strong>de</strong><br />

servicios o bi<strong>en</strong>es<br />

ofrecidos<br />

Ha mant<strong>en</strong>ido su<br />

participación <strong>en</strong> el<br />

mercado geográfico <strong>de</strong> su<br />

empresa<br />

Ha ingresado a un<br />

mercado geográfico<br />

nuevo<br />

38<br />

80%<br />

70%<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

80%<br />

70%<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

48%<br />

43%<br />

38% 39%<br />

18%<br />

13% 12%<br />

PROCESO<br />

35%<br />

53%<br />

29%<br />

63%<br />

8% 7%<br />

Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reducción Reducción Reducción<br />

<strong>productividad</strong> costos <strong>la</strong>borales consumo <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong><br />

materias primas <strong>en</strong>ergia<br />

32%<br />

13%<br />

OTROS IMPACTOS<br />

25%<br />

20%<br />

43%<br />

67%<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

24%<br />

69%<br />

Reducción<br />

consumo <strong>de</strong><br />

agua<br />

Alta<br />

Media<br />

Nu<strong>la</strong><br />

Mejora <strong>en</strong> el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

regu<strong>la</strong>ciones, normas y<br />

reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos técnicos<br />

Aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

residuos <strong>de</strong>l proceso<br />

productivo


La crítica situación m<strong>en</strong>cionada <strong>en</strong> el párrafo anterior, trae como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>que</strong> cerca <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> los empresarios <strong>en</strong>cuestados <strong>en</strong> 2009,<br />

hayan expresado <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>caminadas al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

normatividad vig<strong>en</strong>te y al aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> residuos <strong>de</strong> procesos<br />

productivos, sea media y nu<strong>la</strong> principalm<strong>en</strong>te.<br />

Gráfica 6. Impacto inversión (I + D), <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

Bogotanas – 2009 (global)<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

48%<br />

IMPACTO DE LAINVERSIÓN EN I-D BOGOTÁ D.C.<br />

36%<br />

31% 31%<br />

21%<br />

34%<br />

Producto Mercado Proceso Otros impactos<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

En conclusión, el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión goza <strong>de</strong> algo <strong>de</strong> efectividad <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> productos, pero es aún bastante <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

cuanto a conquista <strong>de</strong> nuevos mercados, innovación <strong>de</strong> productos a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> optimización <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> factores, y aún más insufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

normatividad y aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> residuos <strong>en</strong> los procesos productivos.<br />

2.1.1.1.3. Fu<strong>en</strong>te De Recursos De Inversión En I + D Para Las Empresas<br />

De Bogotá D.C. - 2009<br />

Como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica y tab<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te, cerca <strong>de</strong>l 97% <strong>de</strong> los<br />

recursos <strong>que</strong> inviert<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas bogotanas <strong>en</strong> inversión y <strong>de</strong>sarrollo son<br />

<strong>de</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia nacional y el restante 3% provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes extranjeras.<br />

39<br />

17%<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

33%<br />

50%<br />

23%<br />

22%<br />

55%


De igual forma, más <strong>de</strong>l 75% <strong>de</strong> los recursos invertidos <strong>en</strong> 2009 por <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

organizaciones bogotanas, se originó al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas con recursos<br />

propios, cerca <strong>de</strong> un 12% se solicitó a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> banca privada y tan solo<br />

el 6% aproximadam<strong>en</strong>te, surgió <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales <strong>de</strong>l sector público.<br />

Esta situación es consecu<strong>en</strong>te con los obstáculos <strong>que</strong> manifestaron <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

organizaciones, y <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong>l capitulo I, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al mito exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> compañías, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo y el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas. De lo anterior se<br />

concluye <strong>que</strong> <strong>en</strong> Bogotá D.C. <strong><strong>la</strong>s</strong> compañías <strong>que</strong> quieran innovar no cu<strong>en</strong>tan<br />

con inc<strong>en</strong>tivos financieros y poco m<strong>en</strong>os legales, para lograr <strong><strong>la</strong>s</strong> metas<br />

esperadas <strong>de</strong> cada proceso <strong>de</strong> investigación.<br />

80,00%<br />

70,00%<br />

60,00%<br />

50,00%<br />

40,00%<br />

30,00%<br />

20,00%<br />

10,00%<br />

0,00%<br />

Gráfica GESTIÓN 7. Y FUENTES Gestión DE RECURSOS y fu<strong>en</strong>tes DE INVERSIÓN <strong>de</strong> EN I+D recursos 2009 - <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> I+ D 2009 –<br />

BOGOTA D.C. Bogotá D.C.<br />

75,12%<br />

NACIONAL EXTRANJERO<br />

Recursos propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa 75,12%<br />

Recursos <strong>de</strong> otras empresas <strong>de</strong>l<br />

grupo<br />

0,93%<br />

Recursos Públicos 6,25%<br />

11,55%<br />

NACIONAL<br />

EXTRANJERO<br />

Recursos <strong>de</strong> banca privada<br />

Recursos <strong>de</strong> otras empresas<br />

11,55%<br />

0,85%<br />

2,14%<br />

0,07%<br />

6,25%<br />

0,93%<br />

Recursos Recursos <strong>de</strong> Recursos<br />

propios <strong>de</strong> otras Públicos<br />

0,85% 0,81% 1,61%<br />

2,14%<br />

0,07% 0,35% 0,32%<br />

Recursos <strong>de</strong> Recursos <strong>de</strong> Recursos <strong>de</strong> Recursos <strong>de</strong><br />

banca otras capital cooperación<br />

Recursos <strong>de</strong> capital<br />

Recursos <strong>de</strong> cooperación o<br />

donaciones<br />

0,81%<br />

1,61%<br />

0,35%<br />

0,32%<br />

<strong>la</strong> empresa empresas<br />

<strong>de</strong>l grupo<br />

privada empresas<br />

o<br />

donaciones<br />

TOTAL 97,12% 2,88%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Aun<strong>que</strong> los recursos <strong>en</strong>tregados a <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas bogotanas, por parte <strong>de</strong>l<br />

estado para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo, fueron<br />

bastante bajos <strong>en</strong> participación, bi<strong>en</strong> vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a revisar cuales fueron <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n estatal, <strong>que</strong> contribuyeron <strong>en</strong> mayor medida a fom<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> I + D, <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital colombiana. A continuación se pres<strong>en</strong>ta esta<br />

información.<br />

40


Gráfica 8. Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos par I + D empresarial <strong>en</strong> Bogotá D.C. –<br />

2009<br />

50,00%<br />

45,00%<br />

40,00%<br />

35,00%<br />

30,00%<br />

25,00%<br />

20,00%<br />

15,00%<br />

10,00%<br />

5,00%<br />

0,00%<br />

2,63% 1,04%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

En consecu<strong>en</strong>cia con lo anterior, obsérvese <strong>que</strong> para el año 2009, <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> recursos públicos para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> investigación y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas bogotanas, provinieron <strong>de</strong> los fondos públicos <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y<br />

tecnología, seguidos por el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y Colci<strong>en</strong>cias<br />

universidad.<br />

FUENTE DE RECURSOS PARA I+D EMPREARIAL EN<br />

BOGOTÁ 2009<br />

13,39%<br />

2.1.1.2. Formación<br />

2,62%<br />

30,95%<br />

0,78% 1,04%<br />

2.1.1.2.1. Nivel De Formación De La P<strong>la</strong>nta Laboral De Las Empresas<br />

Bogotanas - 2009<br />

Como se ha manifestado durante el transcurso <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, otra<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> bases importantes para el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> competitividad, es <strong>la</strong><br />

formación. Por tal razón a continuación se pres<strong>en</strong>tan los niveles <strong>de</strong> formación<br />

académica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas <strong>que</strong> <strong>la</strong>boraron <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas bogotanas<br />

analizadas, para el periodo <strong>de</strong> 2009.<br />

41<br />

47,56%<br />

A B C D E F G H<br />

Total líneas <strong>de</strong> confinación 50,62%<br />

Total líneas <strong>de</strong><br />

crédito 1,82%<br />

Total otras<br />

líneas<br />

47,56%<br />

Fu<strong>en</strong>te<br />

FOMIPYME (Línea <strong>de</strong> innovación,<br />

Ab. % <strong>de</strong> Inversión<br />

<strong>de</strong>sarrollo y transfer<strong>en</strong>cia<br />

tecnológica)<br />

SENA (Programa Innovación y<br />

A 2,63%<br />

Desarrollo Tecnológico - Ley<br />

344/96)<br />

B 1,04%<br />

COLCIENCIAS Universidad CIA-<br />

CDT-Empresa<br />

C 13,39%<br />

COLCIENCIAS Riesgo tecnológico<br />

compartido (Empresa)<br />

MINISTERIO DE AGRICULTURA Y<br />

DESARROLLO RURAL (Programa<br />

<strong>de</strong> investigación, <strong>de</strong>sarrollo<br />

tecnológico e innovación por<br />

ca<strong>de</strong>nas productivas)<br />

BANCOLDEX (Programa <strong>de</strong> apoyo<br />

a <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> y competitividad -<br />

aProgresar)<br />

BANCOLDEX-COLCIENCIAS-<br />

Inc<strong>en</strong>tivo a <strong>la</strong> innovación (Crédito<br />

para proyectos empresariales <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong>, innovación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo tecnológico)<br />

Fondos públicos <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y<br />

Tecnología<br />

D 2,62%<br />

E 30,95%<br />

F 0,78%<br />

G 1,04%<br />

H 47,56%


Gráfica 9. Nivel NIVEL educativo EDUCATIVO DE LOS empleados EMPLEADOS DE empresas LAS EMPRESAS DE <strong>de</strong> BOGOTÁ Bogotá D.C. POR D.C. por área<br />

<strong>de</strong> ÁREA formación DE FORMACIÓN – - 2009<br />

60,00%<br />

50,00%<br />

40,00%<br />

30,00%<br />

20,00%<br />

10,00%<br />

0,00%<br />

Ci<strong>en</strong>cias<br />

Exactas<br />

Ci<strong>en</strong>cias<br />

Naturales<br />

Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Salud<br />

Ing<strong>en</strong>iería,<br />

Arquitectura,<br />

Urbanismo y<br />

Afines<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

La gráfica anterior, muestra <strong>que</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios<br />

<strong>en</strong> Bogotá D.C., <strong>en</strong>cuestadas por el DANE, predomina el nivel <strong>de</strong> formación<br />

profesional y técnico/tecnológico con cerca <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>la</strong>boral. Así<br />

mismo se ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> tan solo un 6% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l recurso humano <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, ost<strong>en</strong>ta un nivel <strong>de</strong> formación al grado <strong>de</strong> magister y cerca <strong>de</strong>l<br />

1% ti<strong>en</strong>e titulo <strong>de</strong> doctorado. De igual forma, se observa <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> áreas <strong>de</strong><br />

formación <strong>que</strong> más emplearon g<strong>en</strong>te pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales,<br />

humanas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud; <strong><strong>la</strong>s</strong> ing<strong>en</strong>ierías y arquitectura, así como <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

profesiones re<strong>la</strong>cionadas con el agro.<br />

Agronomía,<br />

Veterinaria y<br />

afines<br />

42<br />

Ci<strong>en</strong>cias<br />

Sociales<br />

Ci<strong>en</strong>cias<br />

Humanas y<br />

Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> Artes<br />

Doctorado<br />

Maestría<br />

Especialización<br />

Profesional<br />

Técnico /Tecnólogo<br />

Doctorado Maestría Especialización Profesional<br />

Técnico<br />

/Tecnólogo<br />

Ci<strong>en</strong>cias Exactas 0,93% 4,05% 11,20% 38,46% 45,36%<br />

Ci<strong>en</strong>cias Naturales 4,40% 13,37% 22,35% 36,20% 23,67%<br />

Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud 0,35% 1,56% 17,26% 32,80% 48,03%<br />

Ing<strong>en</strong>iería, Arquitectura,<br />

Urbanismo y Afines<br />

0,36% 2,88% 11,26% 43,72% 41,78%<br />

Agronomía, Veterinaria y<br />

afines<br />

2,20% 7,80% 12,00% 47,86% 30,15%<br />

Ci<strong>en</strong>cias Sociales 0,38% 2,67% 12,45% 44,38% 40,12%<br />

Ci<strong>en</strong>cias Humanas y<br />

Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> Artes<br />

1,00% 10,52% 17,41% 44,10% 26,97%<br />

PROMEDIO 1,37% 6,12% 14,85% 41,08% 36,58%


Gráfica 10. Distribución DISTRIBUCIÓN DEL PERSONAL <strong>de</strong>l personal OCUPADO POR ocupado ÁREA DE TRABAJO por área Y NIVEL <strong>de</strong> trabajo y<br />

nivel educativo EDUCATIVO <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> EN LAS empresas EMPRESAS DE BOGOTÁ <strong>de</strong> Bogotá D.C. - 2009D.C.<br />

– 2009<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Las personas empleadas por <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones bogotanas <strong>de</strong>l sector<br />

servicios <strong>en</strong> 2009, se <strong>de</strong>sempeñaron principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el área <strong>de</strong><br />

producción, si<strong>en</strong>do indifer<strong>en</strong>te esto al nivel <strong>de</strong> formación. Los especialistas,<br />

profesionales y técnicos/tecnólogos, se <strong>la</strong>boraron especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el área<br />

<strong>de</strong> producción como se m<strong>en</strong>cionó anteriorm<strong>en</strong>te, pero también tuvieron una<br />

participación importante <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> áreas <strong>de</strong> administración g<strong>en</strong>eral y merca<strong>de</strong>o y<br />

v<strong>en</strong>tas.<br />

60,00%<br />

50,00%<br />

40,00%<br />

30,00%<br />

20,00%<br />

10,00%<br />

0,00%<br />

Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral<br />

Administración<br />

G<strong>en</strong>eral<br />

Merca<strong>de</strong>o y<br />

V<strong>en</strong>tas<br />

Producción Contable y<br />

Financiera<br />

Entre tanto, los profesionales con titulo <strong>de</strong> magister y doctorado, tuvieron<br />

gran participación <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> áreas <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo, administración<br />

g<strong>en</strong>eral, y <strong>la</strong> dirección g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones.<br />

43<br />

Investigación y<br />

Desarrollo<br />

Doctorado Maestría Especialización Profesional<br />

Doctorado<br />

Maestría<br />

Especialización<br />

Profesional<br />

Técnico / Tecnólogo<br />

Técnico /<br />

Tecnólogo<br />

Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral<br />

16,88% 9,41% 7,94% 5,87% 2,31%<br />

Administración<br />

G<strong>en</strong>eral<br />

6,89% 12,90% 19,76% 28,21% 17,09%<br />

Merca<strong>de</strong>o y<br />

V<strong>en</strong>tas<br />

1,12% 3,57% 7,87% 14,74% 16,80%<br />

Producción 44,76% 52,80% 53,83% 38,85% 56,27%<br />

Contable y<br />

Financiera<br />

0,91% 1,88% 5,15% 7,41% 5,72%<br />

Investigación y<br />

Desarrollo<br />

29,43% 19,45% 5,45% 4,93% 1,80%


70,00%<br />

60,00%<br />

50,00%<br />

40,00%<br />

30,00%<br />

20,00%<br />

10,00%<br />

0,00%<br />

Gráfica PORCENTAJE DE 11. EMPLEADOS Porc<strong>en</strong>taje DESTINADOS A I + <strong>de</strong> D POR empleados NIVEL EDUCATIVO EN LAS <strong>de</strong>stinados a I + D por nivel<br />

educativo EMPRESAS DE <strong>en</strong> BOGOTÁ <strong><strong>la</strong>s</strong> D.C. empresas 2009 <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009<br />

Nivel educativo % I + D<br />

57,96%<br />

Doctorado 57,96%<br />

Maestría 25,57%<br />

Especialización 12,19%<br />

Profesional 9,03%<br />

25,57%<br />

Tecnólogo 7,15%<br />

Técnico 5,76%<br />

12,19%<br />

9,03%<br />

7,15% 5,76%<br />

3,08% 3,23%<br />

5,89%<br />

3,44%<br />

Educación secundaria<br />

Educación primaria<br />

3,08%<br />

3,23%<br />

Trabajador calificado 5,89%<br />

Otro 3,44%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Esta gráfica permite apreciar con mayor severidad <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l nivel<br />

educativo <strong>de</strong> los empleados <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios <strong>de</strong> Bogotá<br />

D.C., <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntadas por <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

mismas organizaciones.<br />

En primera medida es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el hecho <strong>de</strong> <strong>que</strong> tan solo el<br />

6,32% <strong>de</strong> los empleados <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> servicios capitalinas,<br />

participaron <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo para <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas.<br />

De este modo, observando <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> gráfica anterior, es c<strong>la</strong>ra una<br />

re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre el nivel <strong>de</strong> formación académica y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación. De tal manera <strong>que</strong> el 58%<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los doctores empleados, el 26% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

los magister y el 12% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los especialistas, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />

<strong>en</strong> 2009 activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas. Luego <strong>en</strong><br />

44<br />

Total personal 6,32%


m<strong>en</strong>or proporción se tuvieron los profesionales, tecnólogos, técnicos y<br />

<strong>de</strong>más niveles m<strong>en</strong>cionados.<br />

Es importante también resaltar, <strong>que</strong> cerca <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> los doctores, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ubicado <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación;<br />

situación <strong>que</strong> <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no conduce a un nicho <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> Colombia.<br />

Gráfica 12. Porc<strong>en</strong>taje PORCENTAJE DE EMPLEADOS <strong>de</strong> QUE empleados RECIBIERON ALGÚN TIPO <strong>que</strong> recibieron algún tipo <strong>de</strong><br />

DE FORMACIÓN POR PARTE DE LAS EMPRESAS DE BOGOTÁ<br />

formación por parte D.C. <strong>de</strong> 2009<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009<br />

120,00%<br />

% DE PERSONAS<br />

100,00%<br />

80,00%<br />

60,00%<br />

40,00%<br />

20,00%<br />

0,00%<br />

1,47%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica anterior, también es importante observar el hecho <strong>de</strong><br />

<strong>que</strong> algunas empresas ofrecieron programas <strong>de</strong> formación para sus<br />

empleados durante el año 2009. Sin embargo, se pue<strong>de</strong> inferir <strong>que</strong> dichos<br />

procesos <strong>de</strong> formación se conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> capacitación especializada como:<br />

diplomados, cursos y seminarios.<br />

Entre tanto, <strong><strong>la</strong>s</strong> ayudas y apoyos por parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas para brindar<br />

procesos <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> profesional y superiores, fueron<br />

realm<strong>en</strong>te escasos, tan solo un 2,83% <strong>de</strong> los trabajadores recibieron<br />

formación a nivel profesional, especialista o maestría, y el 1,47%<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> doctorado.<br />

2,83%<br />

DOCTORADO PROFESION,<br />

ESPECIALIZACIÓN O<br />

MAESTRIA<br />

95,70%<br />

CAPACITACIÓN<br />

ESPECIALIZADA<br />

De esta información se concluye básicam<strong>en</strong>te, <strong>que</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l<br />

sector servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C. ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más apoyo para llevar a cabo<br />

investigación y <strong>de</strong>sarrollo, a<strong>que</strong>l<strong><strong>la</strong>s</strong> personas <strong>que</strong> hayan t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> fortuna y <strong>la</strong><br />

45<br />

DOCTORADO 1,47%<br />

PROFESION,<br />

ESPECIALIZACIÓN<br />

O MAESTRIA<br />

CAPACITACIÓN<br />

ESPECIALIZADA<br />

2,83%<br />

95,70%


posibilidad <strong>de</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar estudios iguales o superiores al nivel <strong>de</strong> magister;<br />

<strong>en</strong>tre tanto, si<strong>en</strong>do <strong>que</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra se establece <strong>en</strong><br />

los grados <strong>de</strong> profesional y técnico/tecnólogo, son estos los <strong>que</strong> m<strong>en</strong>os<br />

probabilidad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación.<br />

2.1.1.2.2. Orig<strong>en</strong> De Las I<strong>de</strong>as De Innovación Y Desarrollo Al Interior De<br />

Las Empresas De Servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C.<br />

A continuación, se dará inicio a un análisis interno <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> iniciativas<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá D.C.<br />

120,00%<br />

100,00%<br />

80,00%<br />

60,00%<br />

40,00%<br />

20,00%<br />

0,00%<br />

Gráfica 13. Proporción <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> nacional y extranjero <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> I + D <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Este gráfico permite observar <strong>de</strong> don<strong>de</strong> surg<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> innovación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> servicios <strong>en</strong> Bogotá D.C. En este<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> información suministrada por <strong>la</strong> EDIT - 2009, muestra <strong>que</strong> algunas<br />

(pocas) empresas, cu<strong>en</strong>tan con oficinas <strong>en</strong> el extranjero, <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales<br />

también recib<strong>en</strong> información para llevar a cabo activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

PROPORCIÓN DEL ORIGEN NACIONAL Y EXTRANJERO DE LAS ACTIVIDADES DE<br />

I + D EN LAS EMPRESAS DE BOGOTÁ D.C. - 2009<br />

46<br />

Nacional<br />

Extranjero<br />

Departam<strong>en</strong>to interno<br />

<strong>de</strong> I+D<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Producción<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

V<strong>en</strong>tas y Merca<strong>de</strong>o<br />

Otro <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> empresa<br />

Grupos<br />

Interdisciplinarios<br />

Directivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Empresa<br />

Otra empresa<br />

re<strong>la</strong>cionada<br />

TOTAL ACT I + D/DPTO<br />

Nacional Extranjero<br />

90,80% 9,20%<br />

92,56% 7,44%<br />

94,94% 5,06%<br />

96,34% 3,66%<br />

92,77% 7,23%<br />

95,85% 4,15%<br />

86,32% 13,68%<br />

Casa matriz 55,61% 44,39%<br />

PROMEDIO 88,15% 11,85%


En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo ti<strong>en</strong>e<br />

orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n nacional, exaltando <strong>que</strong> fueran los directivos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas, los principales impulsadores <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> innovación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do participación también el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> producción y<br />

<strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas y merca<strong>de</strong>o, y sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

2.2. AMBITO EXTERNO<br />

2.2.1. Investigación<br />

Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por el DANE y tratada <strong>en</strong> el<br />

pres<strong>en</strong>te acápite, se proce<strong>de</strong>rá a pres<strong>en</strong>tar un análisis sobre el ámbito<br />

externo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> innovación <strong>de</strong> los<br />

procesos. Para esto se dará inicio al pres<strong>en</strong>te apartado, con el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

forma con <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas proteg<strong>en</strong> el resultado <strong>de</strong> sus investigaciones, a<br />

través <strong>de</strong> registros y pat<strong>en</strong>tes, así como <strong>la</strong> certificación a los procesos <strong>de</strong><br />

calidad <strong>que</strong> se implem<strong>en</strong>taron.<br />

2.2.1.1. Registros De Propiedad Intelectual<br />

El registro a <strong>la</strong> propiedad intelectual, es un medio eficaz para medir <strong>la</strong><br />

respuesta intelectual <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo a los cambios<br />

exigidos por el mundo globalizado. Es así como los datos compi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el<br />

cuadro sigui<strong>en</strong>te, expresan <strong>que</strong> <strong>de</strong>l 100% <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector<br />

servicios <strong>en</strong> Bogotá D.C. tan solo el 8,53% <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> registraron <strong>en</strong> 2009<br />

productos bajo <strong>la</strong> norma <strong>de</strong> protección a <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad intelectual.<br />

47


Tab<strong>la</strong> 3. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> empresas con registro <strong>en</strong> Bogotá D.C. – 2009<br />

% Antes <strong>de</strong> revisar a fondo <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

Empresas <strong>que</strong> t<strong>en</strong>ían<br />

registros vig<strong>en</strong>tes a<br />

diciembre <strong>de</strong> 2009<br />

5,06%<br />

tab<strong>la</strong>, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>que</strong><br />

durante el periodo 2005 – 2008, se<br />

Empresas <strong>que</strong> obtuvieron<br />

registros durante 2005-2009<br />

3,47%<br />

reportó el 68% <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong><br />

marcas y pat<strong>en</strong>tes exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Bogotá<br />

TOTAL 8,53% D.C. por parte <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> servicios.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>, se muestra el tipo <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> registro <strong>que</strong><br />

predominaron <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios bogotanas <strong>que</strong> así lo<br />

hicieron, y <strong>de</strong> este modo se pue<strong>de</strong> revisar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> innovaciones.<br />

Tab<strong>la</strong> 4. Registros <strong>de</strong> protección intelectual más importantes realizados<br />

por <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009.<br />

REGISTRO DE I + D<br />

IMPORTANTES POR<br />

EMPRESAS<br />

Pat<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>ción 1,08%<br />

Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> utilidad 0,30%<br />

Derecho <strong>de</strong> autor 20,80%<br />

Registros <strong>de</strong> Software 12,76%<br />

Registro <strong>de</strong> diseños<br />

industriales<br />

1,37%<br />

Registro <strong>de</strong> Signos distintivos<br />

y Marcas<br />

63,44%<br />

Certificados <strong>de</strong> Obt<strong>en</strong>or <strong>de</strong><br />

Varieda<strong>de</strong>s Vegetales<br />

0,25%<br />

TOTAL 100,00%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Realm<strong>en</strong>te el registro <strong>de</strong> pat<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>ción y diseños industriales, son<br />

<strong>de</strong>masiado bajos, lo <strong>que</strong> indica <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pocas empresas <strong>de</strong> servicios<br />

capitalinas <strong>que</strong> registran productos para protegerlos, lo hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al<br />

diseño <strong>de</strong> marquil<strong><strong>la</strong>s</strong> para sus servicios.<br />

%<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información suministrada por <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>, se <strong>de</strong>duce <strong>que</strong> el 63,44% <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to llevadas a<br />

cabo por <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> servicios<br />

bogotanas, correspondieron a registro <strong>de</strong><br />

signos, distintivos y marcas; seguida con<br />

m<strong>en</strong>or importancia el registro <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

autor y los registros <strong>de</strong> software.<br />

48


Tab<strong>la</strong> 5. Modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> registro a <strong>la</strong> propiedad intelectual, realizados<br />

por <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C. <strong>en</strong> 2009.<br />

MODALIDAD DE REGISTRO % Otras modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> protección a los<br />

Secreto industrial<br />

Alta complejidad <strong>en</strong> el<br />

10,15%<br />

6,54%<br />

resultados <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

innovación y <strong>de</strong>sarrollo, se <strong>en</strong>marcan<br />

diseño<br />

Acuerdos o contratos <strong>de</strong><br />

confi<strong>de</strong>ncialidad con otras<br />

empresas<br />

37,69%<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l secreto y confi<strong>de</strong>ncialidad con<br />

los trabajadores, otras empresas y el<br />

Acuerdos o contratos <strong>de</strong><br />

nuevo pero conocido registro <strong>de</strong> secreto<br />

confi<strong>de</strong>ncialidad con los<br />

empleados<br />

45,61%<br />

industrial.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Otro punto importante, <strong>que</strong> permite (<strong>en</strong> teoría) abrir espacio a <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

para interre<strong>la</strong>cionarse con el ámbito nacional e internacional, son los<br />

procesos <strong>de</strong> producción con calidad certificada. Actualm<strong>en</strong>te son diversas <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

metodologías y sistemas <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> calidad <strong>que</strong> implem<strong>en</strong>tan <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas, con el fin <strong>de</strong> optimizar el uso <strong>de</strong> sus recursos y g<strong>en</strong>erar mayores<br />

b<strong>en</strong>eficios para sus organizaciones. En este s<strong>en</strong>tido, a continuación se<br />

muestra el proceso <strong>de</strong> certificación <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector<br />

servicios <strong>en</strong> Bogotá D.C.<br />

2.2.1.2. Certificaciones De Calidad<br />

Tab<strong>la</strong> 6. Distribución <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> certificaciones <strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

<strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009<br />

Certificaciones <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> Proceso obt<strong>en</strong>idas<br />

Certificaciones <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> Producto obt<strong>en</strong>idas<br />

No. Empresas No. Certificaciones<br />

76,08% 71,77%<br />

23,92% 28,23%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

En materia <strong>de</strong> certificaciones <strong>de</strong><br />

excel<strong>en</strong>cia, predominaron<br />

ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te los registros a <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> los procesos sobre los servicios.<br />

49


Tab<strong>la</strong> 7. Impacto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> certificaciones <strong>de</strong> calidad y Registros <strong>de</strong><br />

propiedad intelectual<br />

Las empresas <strong>de</strong>l sector<br />

servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C.,<br />

manifestaron <strong>que</strong> t<strong>en</strong>er<br />

NIVEL DE IMPORTANCIA DE LAS CERTIFICACIONES<br />

Alta Media Nu<strong>la</strong><br />

G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as para<br />

14,24% 15,56% 12,98%<br />

innovar<br />

certificaciones <strong>de</strong> calidad, es Productividad 20,81% 14,77% 6,88%<br />

importante para <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> y el acceso a<br />

mercados nacionales. Entre<br />

Accesos a mercados<br />

nacionales<br />

Accesos a mercados<br />

internacionales<br />

20,26%<br />

8,36%<br />

12,21%<br />

9,35%<br />

10,19%<br />

25,80%<br />

tanto, parece un mito <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> conquistar<br />

Actualización tecnológia<br />

Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tecnología<br />

hacia <strong>la</strong> empresa<br />

13,24%<br />

9,16%<br />

16,84%<br />

14,72%<br />

12,66%<br />

19,23%<br />

mercados internacionales con<br />

dichas certificaciones.<br />

Re<strong>la</strong>ción con otras<br />

empresas <strong>de</strong>l sector<br />

13,94% 16,54% 12,24%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Así mismo, <strong><strong>la</strong>s</strong> compañías manifestaron <strong>que</strong> <strong>en</strong> mediana proporción, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

certificaciones <strong>de</strong> calidad afectan positivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>la</strong><br />

actualización tecnológica y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas, así como <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

re<strong>la</strong>ciones con otras empresas <strong>de</strong>l sector.<br />

2.2.1.3. Fu<strong>en</strong>tes De Información Externas Para A<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar Investigación De<br />

I + D En Las Empresas De Bogotá D.C. – 2009.<br />

Las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información para llevar a cabo cualquier tipo <strong>de</strong> investigación,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>en</strong> lo posible primarias, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se rescate el hecho observado<br />

<strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>que</strong> se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> estudiar, solucionar, mejorar o anu<strong>la</strong>r, y <strong>en</strong><br />

cualquier caso, lo más importante es <strong>que</strong> sea confiable y contun<strong>de</strong>nte. Con<br />

esto se garantiza <strong>la</strong> robustez <strong>de</strong> los resultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría, y el éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

praxis.<br />

50


El cuadro <strong>que</strong> se pres<strong>en</strong>ta a continuación, <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> dos primeras<br />

columnas, el hecho <strong>de</strong> <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas acudan a internet <strong>en</strong> alta<br />

proporción, para llevar a cabo procesos <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo; pues<br />

este punto podría poner <strong>en</strong> te<strong>la</strong> <strong>de</strong> juicio, <strong>la</strong> confiabilidad <strong>de</strong> los datos <strong>que</strong> se<br />

obt<strong>en</strong>gan a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> web. En contraste produce<br />

curiosidad el hecho <strong>de</strong> no <strong>en</strong>contrar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> fu<strong>en</strong>tes, el tratami<strong>en</strong>to a<br />

profundidad <strong>de</strong> oríg<strong>en</strong>es primarios como cli<strong>en</strong>tes y proveedores.<br />

Tab<strong>la</strong> 8. Carácter y orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> investigaciones para I + D, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector<br />

servicios <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

En el ámbito interinstitucional internacional, <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas acu<strong>de</strong>n <strong>en</strong> su<br />

mayoría a empresas <strong>de</strong>l sector, proveedores, ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> feria internacional,<br />

internet, libros, normas y bases <strong>de</strong> datos ci<strong>en</strong>tíficos. Así lo muestra el cuadro<br />

a continuación.<br />

FUENTES EXTERNAS DE I + D FUENTES / ORIGEN<br />

Nacional Extranjero Nacional Extranjero<br />

Departam<strong>en</strong>to I+D <strong>de</strong> otra empresa 2,14% 2,49% 79,57% 20,43%<br />

Competidores u otras empresas <strong>de</strong>l<br />

sector<br />

5,78% 5,36% 83,03% 16,97%<br />

Cli<strong>en</strong>tes 9,79% 4,41% 90,98% 9,02%<br />

Proveedores 8,18% 7,11% 83,93% 16,07%<br />

Empresas <strong>de</strong> otro sector 3,26% 1,70% 89,71% 10,29%<br />

Agremiaciones y/o asociaciones<br />

sectoriales<br />

3,91% 1,17% 93,82% 6,18%<br />

Cámaras <strong>de</strong> Comercio 3,26% 0,27% 98,24% 1,76%<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Desarrollo Tecnológico<br />

(CDT)<br />

1,27% 1,17% 83,21% 16,79%<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación 1,24% 0,80% 87,60% 12,40%<br />

Incubadoras <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong> Base<br />

Tecnológica (IEBT)<br />

0,47% 0,32% 86,96% 13,04%<br />

Par<strong>que</strong>s Tecnológicos 0,82% 0,37% 90,91% 9,09%<br />

C<strong>en</strong>tros Regionales <strong>de</strong> Productividad 0,70% 0,00% 100,00% 0,00%<br />

Universida<strong>de</strong>s 3,81% 2,92% 85,56% 14,44%<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación o Tecnopar<strong>que</strong>s<br />

SENA<br />

2,27% 0,00% 100,00% 0,00%<br />

Consultores o expertos 6,83% 5,68% 84,52% 15,48%<br />

Ferias y exposiciones 4,93% 8,33% 72,88% 27,12%<br />

Seminarios y confer<strong>en</strong>cias 6,80% 7,38% 80,72% 19,28%<br />

Libros, revistas o catálogos 6,47% 12,26% 70,54% 29,46%<br />

Sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong><br />

propiedad industrial<br />

0,99% 1,43% 75,89% 24,11%<br />

Sistemas <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> autor<br />

1,24% 1,17% 82,81% 17,19%<br />

Internet 9,59% 19,32% 69,26% 30,74%<br />

Bases <strong>de</strong> datos ci<strong>en</strong>tíficas y<br />

tecnológicas<br />

3,57% 7,38% 68,69% 31,31%<br />

Normas y reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos técnicos<br />

Instituciones Públicas (Ministerios,<br />

7,45% 7,54% 81,77% 18,23%<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadas,<br />

secretarías)<br />

5,24% 1,43% 94,32% 5,68%<br />

PROMEDIO 84,79% 15,21%<br />

51


Tab<strong>la</strong> 9. Principales aliados <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> servicios bogotanas,<br />

para a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar investigaciones <strong>que</strong> contribuyan a <strong>la</strong> I + D – 2009<br />

ALIADOS %<br />

COLCIENCIAS 5,23%<br />

SENA 13,48%<br />

ICONTEC 10,59%<br />

Superint<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Industria y<br />

Comercio<br />

Dirección Nacional <strong>de</strong> Derechos<br />

<strong>de</strong> Autor<br />

6,63%<br />

3,22%<br />

Ministerios 11,53%<br />

Universida<strong>de</strong>s 11,01%<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Desarrollo Tecnologico<br />

(CDT)<br />

3,63%<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Investigación 3,03%<br />

Incubadoras <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong><br />

Base Tecnológica (IEBT)<br />

1,51%<br />

Par<strong>que</strong>s Tecnológicos 2,26%<br />

C<strong>en</strong>tros regionales <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong><br />

Consejos Departam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología (CODECyT)<br />

Comisiones regionales <strong>de</strong><br />

competitividad<br />

Agremiaciones sectoriales y<br />

Cámaras <strong>de</strong> comercio<br />

Consultores <strong>en</strong> Innovación y<br />

Desarrollo Tecnológico<br />

1,49%<br />

1,82%<br />

2,01%<br />

10,35%<br />

8,61%<br />

PROEXPORT 3,60%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Tab<strong>la</strong> 10. Objetivos <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios<br />

<strong>en</strong> Bogotá D.C. – 2009<br />

I+D<br />

La pres<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong>, permite observar a don<strong>de</strong><br />

acu<strong>de</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> alianzas<br />

estratégicas <strong>que</strong> les permita llevar a cabo <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación y <strong>de</strong>sarrollo p<strong>la</strong>neadas.<br />

En este or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas concurr<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> mayor medida al SENA, Ministerios,<br />

Universida<strong>de</strong>s, ICONTEC, agremiaciones<br />

sectoriales, consultores <strong>en</strong> innovación y <strong>la</strong><br />

superint<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Industria y comercio.<br />

Entre tanto, Colci<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong>l<br />

tema <strong>en</strong> Colombia, es poco acogida por los<br />

empresarios.<br />

Maquinaria y<br />

Equipo<br />

TIC Merca<strong>de</strong>o Transfer<strong>en</strong>cia<br />

Tecnológica<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> EDIT II (DANE, 2010)<br />

Las empresas <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno, se reún<strong>en</strong> <strong>en</strong> marcos <strong>de</strong> cooperación para<br />

lograr metas y objetivos conjuntos, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> maquinaria<br />

52<br />

Asist<strong>en</strong>cia técnica<br />

Ing<strong>en</strong>iería y<br />

diseño<br />

Formación y<br />

Capacitación<br />

Otras empresas <strong>de</strong> su mismo grupo 15,32% 14,44% 17,82% 16,00% 14,31% 13,87% 13,97% 13,82%<br />

Proveedores 9,26% 50,00% 29,70% 19,43% 18,89% 20,26% 21,40% 17,54%<br />

Cli<strong>en</strong>tes 11,81% 9,57% 11,03% 25,33% 11,64% 10,48% 13,54% 10,80%<br />

Competidores 4,57% 2,89% 5,09% 8,38% 4,77% 3,29% 4,37% 4,30%<br />

Consultores 15,96% 9,39% 15,84% 12,19% 14,50% 26,45% 20,96% 17,65%<br />

Universida<strong>de</strong>s 19,04% 5,96% 8,49% 8,00% 12,79% 10,88% 12,66% 18,47%<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tecnológico 5,43% 1,44% 2,69% 2,48% 5,73% 3,29% 3,49% 4,07%<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación 7,34% 1,44% 2,12% 2,29% 5,53% 3,19% 3,06% 3,72%<br />

Par<strong>que</strong>s Tecnologicos 2,45% 1,08% 2,12% 1,52% 3,24% 1,60% 1,75% 1,28%<br />

C<strong>en</strong>tros Regionales <strong>de</strong> Productividad 2,13% 0,54% 0,85% 1,33% 1,53% 1,30% 1,75% 2,21%<br />

Organizaciones Internacionales 6,70% 3,25% 4,24% 3,05% 7,06% 5,39% 3,06% 6,16%


y equipo, tecnologías <strong>de</strong> información y comunicación – TIC y merca<strong>de</strong>o. Para<br />

lograr estos propósitos conjuntos, <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas part<strong>en</strong> <strong>de</strong> realizar alianzas<br />

principalm<strong>en</strong>te con otras empresas <strong>de</strong>l mismo grupo, proveedores, cli<strong>en</strong>tes,<br />

consultores y universida<strong>de</strong>s. En materia <strong>de</strong> capacitación, se dirig<strong>en</strong><br />

principalm<strong>en</strong>te a universida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros regionales <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>.<br />

2.2.2. Infraestructura Y Transporte Para La Movilidad De Factores<br />

Conoci<strong>en</strong>do <strong>que</strong> <strong>la</strong> infraestructura es una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sub - <strong>variables</strong><br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, <strong>en</strong> especial cuando <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

respuesta se trata, a continuación se pres<strong>en</strong>tará <strong>en</strong> resum<strong>en</strong>, los resultados<br />

principales pres<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong> Cámara <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Bogotá – CCB, <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> infraestructura y movilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

“Bogotá ti<strong>en</strong>e 15.327 kilómetros carril <strong>de</strong> vías (solo el 6% (855 Km. carril)<br />

está <strong>de</strong>dicado al Subsistema <strong>de</strong> Transporte, <strong>de</strong> esos, 4.873 kilómetros están<br />

pavim<strong>en</strong>tados y 2.092 están sin pavim<strong>en</strong>tar e incluso <strong>en</strong> construcción.<br />

Disponer <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> par<strong>que</strong> automotriz es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> logística <strong>de</strong> transporte<br />

<strong>que</strong> requier<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas para po<strong>de</strong>r cumplir con los tiempos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega y<br />

lograr satisfacer el cli<strong>en</strong>te y lograr su fi<strong>de</strong>lidad; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego mant<strong>en</strong>er dicho<br />

inv<strong>en</strong>tario automotor, requiere <strong>de</strong> una infraestructura vial parale<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

condiciones. Bogotá cu<strong>en</strong>ta con:<br />

22 mil buses <strong>de</strong> servicio público (distribuidos <strong>en</strong> 639 rutas) transportan a un 19<br />

por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y 850 mil vehículos particu<strong>la</strong>res movilizan a otro 72<br />

por ci<strong>en</strong>to.<br />

En total se muev<strong>en</strong> diariam<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> siete millones <strong>de</strong> personas y realizan<br />

5.705.000 viajes.<br />

La velocidad promedio <strong>de</strong>l tránsito <strong>en</strong> horas pico es <strong>de</strong> 10 kilómetros por hora.<br />

La ciudad cu<strong>en</strong>ta con cerca <strong>de</strong> 50.000 taxis, <strong>que</strong> realizan 343.000 viajes<br />

diariam<strong>en</strong>te. La tarifa <strong>de</strong>l servicio esta <strong>de</strong>terminada por unida<strong>de</strong>s, actualm<strong>en</strong>te<br />

53


una unidad cuesta 51 pesos. Cada 100 metros, el taxímetro <strong>de</strong> los vehículos va<br />

sumando una unidad.<br />

En total se muev<strong>en</strong> más 1 millón <strong>de</strong> vehículos por día <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, los cuales<br />

transportan tan sólo el 20% <strong>de</strong> los viajes <strong>que</strong> se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Mi<strong>en</strong>tras<br />

<strong>que</strong> el 64% <strong>de</strong> los viajes es servido por el transporte público colectivo, mediante<br />

22.000 vehículos aproximadam<strong>en</strong>te y el 16% restante <strong>en</strong>tre el Sistema <strong>de</strong><br />

transporte masivo Transmil<strong>en</strong>io y el transporte público individual.<br />

(CCB, 2010)<br />

A manera <strong>de</strong> conclusión, Bogotá D.C. es una ciudad <strong>que</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito<br />

interno y externo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, está bastante atrasada <strong>en</strong> inversión,<br />

investigación, tecnificación, <strong>de</strong>sarrollo y formación. El aparato productivo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad se basa <strong>en</strong> una mano <strong>de</strong> obra calificada con niveles <strong>de</strong> formación<br />

técnicos, tecnológicos y profesionales <strong>en</strong> su mayoría, los cuales se<br />

<strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> producción, merca<strong>de</strong>o y administración intermedia.<br />

El punto impactante <strong>que</strong> se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te capítulo,<br />

es <strong>que</strong> tan solo el 6% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra, realiza<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo; para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

conseguir recursos para innovar es bastante complicado, <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones<br />

realizan aportes muy bajos a estas activida<strong>de</strong>s y por tanto, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

organizaciones aportan aproximadam<strong>en</strong>te el 90% <strong>de</strong> los recursos utilizados<br />

para investigación.<br />

A parte <strong>de</strong> lo m<strong>en</strong>cionado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>que</strong> se arriesgan a<br />

realizar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación, <strong>que</strong> realm<strong>en</strong>te son pocas (4.5%<br />

aproximadam<strong>en</strong>te), no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los resultados <strong>que</strong> esperan al mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus investigaciones, <strong>la</strong> mayoría pi<strong>en</strong>sa <strong>que</strong> esta actividad les<br />

proporciona <strong>la</strong> medida sufici<strong>en</strong>te para mant<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong>l mercado actual,<br />

54


pero <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ampliar su base <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes nacionales a partir <strong>de</strong><br />

investigación, es poca e internacionalm<strong>en</strong>te nu<strong>la</strong>.<br />

De otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> producción resultante <strong>de</strong> innovaciones <strong>en</strong> procesos<br />

productivos y estrategias <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te terminan <strong>en</strong><br />

certificaciones <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> mayor proporción a los procesos productivos y<br />

administrativos (75% aprox.) <strong>que</strong> a los productos como tal (25% aprox.). En<br />

consecu<strong>en</strong>cia con esto, el 90% aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong><br />

propiedad intelectual realizados por <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios <strong>en</strong><br />

Bogotá D.C., correspon<strong>de</strong>n al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> marquil<strong><strong>la</strong>s</strong> y logotipos, y a<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor, situación <strong>que</strong> <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no <strong>de</strong>ja <strong><strong>la</strong>s</strong> innovaciones tecnológicas<br />

y <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información, relegadas a un estrecham<strong>en</strong>te distribuido 10%<br />

aproximadam<strong>en</strong>te.<br />

De igual forma, se pue<strong>de</strong> inferir, <strong>que</strong> <strong>la</strong> fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> investigación, se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

información para dichos estudios es el internet, <strong><strong>la</strong>s</strong> revistas y publicaciones y<br />

ev<strong>en</strong>tos nacionales e internacionales como seminarios, diplomados,<br />

simposios y <strong>de</strong>más simi<strong>la</strong>res. Finalm<strong>en</strong>te, se estableció <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> alianzas para<br />

formu<strong>la</strong>r objetivos conjuntos <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> empresarial,<br />

se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> baja medida con universida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> apoyo para <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong>.<br />

55


3. DIAGNOSTICO Y COMPARACIÓN DE LAS VARIABLES QUE<br />

EXPLICAN EL COMPORTAMIENTO DE LA PRODUCTIVIDAD DE LA<br />

CIUDAD DE BOGOTÁ D.C. FRENTE AL CONTEXTO NACIONAL E<br />

INTERNACIONAL<br />

En el pres<strong>en</strong>te capitulo, se mostrará un análisis <strong>de</strong>l contexto nacional e<br />

internacional <strong>de</strong> Bogotá D.C. <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>productividad</strong> como un conjunto<br />

empresarial 9 . Es <strong>de</strong>cir, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l capitulo anterior, <strong>en</strong> el actual no se<br />

observará <strong>la</strong> empresa bogotana, sino a <strong>la</strong> ciudad como medio para<br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas.<br />

3.1. CONTEXTO NACIONAL<br />

3.1.1. Inversión De Bogotá D.C. En Materia De Investigación Para La<br />

Innovación Y El Desarrollo<br />

Al igual <strong>que</strong> el capital invertido por <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas y el manejo <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>ntas<br />

<strong>de</strong> personal para llevar a cabo procesos <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo, es<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te analizar también <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> un contexto global, para contrastar<br />

dicha información con <strong>la</strong> expuesta por los empresarios <strong>en</strong> el acápite anterior.<br />

Tomando como base los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gráfica sigui<strong>en</strong>te, y haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> una<br />

herrami<strong>en</strong>ta estadística, conocida como “prueba <strong>de</strong> hipótesis para <strong>la</strong> media<br />

<strong>de</strong> una muestra con varianza y <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>sconocida” 10 se logró establecer<br />

con un nivel <strong>de</strong> confianza <strong>de</strong>l 92% aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>que</strong> el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l<br />

9 Si bi<strong>en</strong> es cierto <strong>en</strong> el capitulo anterior se hizo refer<strong>en</strong>cia a <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas bogotanas <strong>de</strong>l sector<br />

servicios, el pres<strong>en</strong>te apartado se argum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> cifras <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá D.C. <strong>en</strong> forma global.<br />

Esto asumi<strong>en</strong>do como supuesto, <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> exposiciones macro <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> I + D <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad se<br />

distribuy<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera proporcional a su nivel <strong>de</strong> aporte productivo <strong>en</strong>tre los sectores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />

servicios.<br />

10 La prueba <strong>de</strong> hipótesis es un procedimi<strong>en</strong>to basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

probabilida<strong>de</strong>s, usada para <strong>de</strong>terminar si <strong>la</strong> hipótesis es una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración razonable y no <strong>de</strong>be ser<br />

rechazada, o es irrazonables y <strong>de</strong>be ser rechazada. (Ruíz, 2011)<br />

56


PIB <strong>de</strong>stinado por el gobierno distrital a <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> Bogotá D.C.,<br />

correspon<strong>de</strong> al 0,42% <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital.<br />

Gráfica 14. Evolución inversión gobierno c<strong>en</strong>tral (I+D), según áreas <strong>de</strong><br />

ci<strong>en</strong>cia y tecnología OCDE<br />

Es así como se observa a<strong>de</strong>más, <strong>que</strong> los recursos <strong>que</strong> se invirtieron <strong>en</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> I + D <strong>en</strong> Bogotá D.C., se dirigieron g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> rama<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias agríco<strong><strong>la</strong>s</strong>, ing<strong>en</strong>iería y tecnología, ci<strong>en</strong>cias exactas y <strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales.<br />

3.1.2. Innovación, Investigación Y Desarrollo En Bogotá D.C.<br />

A continuación se revisará <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> Bogotá D.C. <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong><br />

investigación, <strong>la</strong> innovación y el <strong>de</strong>sarrollo, esto t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>que</strong><br />

como se ha dicho, estos aspectos son los motores <strong>de</strong> una empresa y una<br />

ciudad productiva.<br />

Para realizar este análisis, <strong><strong>la</strong>s</strong> gráficas y tab<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> se pres<strong>en</strong>tan a<br />

continuación, fueron tomadas <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to “Indicadores <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y<br />

tecnología 2010”, pres<strong>en</strong>tado por el observatorio colombiano <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y<br />

tecnología.<br />

57


Gráfica 15. Grupos <strong>de</strong> investigación según <strong>en</strong>tidad territorial 2000 – 2009<br />

Cuando se revisa y analiza <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> investigación<br />

registrados ante Colci<strong>en</strong>cias, se pue<strong>de</strong> inferir <strong>que</strong> para el año 2009, tan solo<br />

cinco (5) <strong>de</strong> treinta y cuatro (34) <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>que</strong> compon<strong>en</strong> el país,<br />

conc<strong>en</strong>traban el 70% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todos los grupos <strong>de</strong> investigación<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Colombia; sin embargo, Bogotá D.C. poseía <strong>la</strong> mayor<br />

proporción <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> investigación inactivos (cerca <strong>de</strong>l 55%), mi<strong>en</strong>tras<br />

<strong>que</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos tubo un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> grupos <strong>en</strong> inactividad,<br />

cercanos al 30%. Adicional a esto, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>que</strong><br />

Bogotá D.C. conc<strong>en</strong>tró aproximadam<strong>en</strong>te el 45% <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong><br />

investigación activos e inactivos <strong>de</strong>l país para el año <strong>en</strong> observación.<br />

En <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> investigación, pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te, se ratifica <strong>que</strong> Colombia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y Bogotá D.C. <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

son realm<strong>en</strong>te jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> investigación, dado <strong>que</strong> tan solo el 3%<br />

aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los grupos activos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> categoría A1, el<br />

10% <strong>en</strong> categoría A, 18% <strong>en</strong> categoría B, 22% <strong>en</strong> categoría C, 35% <strong>en</strong><br />

categoría D, y el 18% aproximadam<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sin c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificar.<br />

58


Gráfica 16. Número <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> investigación por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to,<br />

según el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong> categorías <strong>de</strong> Colci<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> OCyT – 2008.<br />

El argum<strong>en</strong>to, para indicar <strong>que</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Bogotá D.C. es reci<strong>en</strong>te, es <strong>que</strong> cada una <strong>de</strong> estas c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificaciones requiere<br />

un tiempo <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia 11 ; <strong>de</strong> aquí <strong>que</strong> <strong>la</strong> mayoría (65% aprox.) <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el país, se llevaron a cabo a<br />

partir <strong>de</strong>l año 2005.<br />

Así mismo, se <strong>de</strong>duce <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones llevadas a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

hasta el año 2009, no tuvieron gran robustez, dado <strong>que</strong> cada una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

11 Grupos Categoría A: Índice Sci<strong>en</strong>tiCol mayor o igual a 8 y t<strong>en</strong>er al m<strong>en</strong>os cinco años <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia;<br />

Grupos Categoría B: Índice Sci<strong>en</strong>tiCol mayor o igual a 5 y t<strong>en</strong>er al m<strong>en</strong>os tres años <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia;<br />

Grupos Categoría C: Índice Sci<strong>en</strong>tiCol mayor o igual a 2 y t<strong>en</strong>er al m<strong>en</strong>os dos años <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia.<br />

(Uninorte, 2009)<br />

59


categorías, exige una producción específica y su calidad y funcionalidad,<br />

<strong>de</strong>be ser coher<strong>en</strong>te con el tiempo <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dichos grupos 12 .<br />

De otro <strong>la</strong>do, se muestra a continuación datos <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es integran los grupos<br />

<strong>de</strong> investigación.<br />

Gráfica 17. Investigadores activos según <strong>en</strong>tidad territorial, 2000 - 2009<br />

En correspon<strong>de</strong>ncia con los grupos <strong>de</strong> investigación, Bogotá D.C. conc<strong>en</strong>tra<br />

aproximadam<strong>en</strong>te el 38% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> investigadores registrados <strong>en</strong> el país,<br />

sin embargo está situación permite observar <strong>que</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>en</strong>tes<br />

territoriales <strong>de</strong> Colombia, se está preocupando por increm<strong>en</strong>tar su número <strong>de</strong><br />

investigadores, pero aún no existe coalición <strong>en</strong>tre ellos para formar grupos<br />

12 Productos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to: 85%; Productos <strong>de</strong> formación 15%; y Productos <strong>de</strong> apropiación <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to 5% (Uninorte, 2009)<br />

60


interdisciplinarios <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo, <strong>que</strong> se consoli<strong>de</strong>n <strong>en</strong> grupos<br />

<strong>de</strong> investigación como tal.<br />

De otro <strong>la</strong>do, existe una correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre los cinco <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>que</strong><br />

conc<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> Colombia, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>que</strong> cerca <strong>de</strong>l 50%<br />

<strong>de</strong> ellos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> inactividad.<br />

Gráfica 18. Revistas in<strong>de</strong>xadas <strong>en</strong> publin<strong>de</strong>x según <strong>en</strong>tidad territorial <strong>de</strong><br />

institución editora, 2001 – 2009<br />

En re<strong>la</strong>ción al número <strong>de</strong> revistas in<strong>de</strong>xadas, estas se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los tres<br />

<strong>en</strong>tes territoriales más importantes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> investigación para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> el país, dicho grupo <strong>de</strong> predominancia, esta<br />

integrado por los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>: Valle <strong>de</strong>l cauca, Atlántico y el Distrito<br />

capital, los cuales pose<strong>en</strong> cerca <strong>de</strong>l 85% <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> revistas in<strong>de</strong>xadas <strong>en</strong> el todo<br />

el territorio nacional.<br />

Es importante recordar, <strong>que</strong> estas publicaciones conti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> los<br />

resultados <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> investigación y se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>te<br />

importante <strong>de</strong> consulta para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> innovación y<br />

<strong>productividad</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, como se observó <strong>en</strong> el análisis interno y<br />

externo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas.<br />

61


3.1.3. Nivel Académico De Los Investigadores Bogotanos, En Re<strong>la</strong>ción Al<br />

Resto Del País<br />

Conoci<strong>en</strong>do <strong>que</strong> Bogotá D.C. conc<strong>en</strong>tra cerca <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong><br />

investigación registrados <strong>en</strong> Colombia, y <strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ncia con lo<br />

analizado <strong>en</strong> capitulo <strong>de</strong> análisis interno y externo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los investigadores se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> educación <strong>de</strong><br />

doctorado y maestría (cerca <strong>de</strong>l 75%); Aun<strong>que</strong> <strong>la</strong> mujer a cobrado<br />

importancia <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, para el año 2009, tan solo<br />

conformaba el 38% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> investigadores activos <strong>en</strong><br />

el país.<br />

Gráfica 19. Investigadores activos, según <strong>en</strong>tidad territorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución principal a<br />

<strong>la</strong> <strong>que</strong> pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>, 2009<br />

3.1.4. Activida<strong>de</strong>s De Cooperación Entre Bogotá D.C. Y El Resto Del País<br />

Para Desarrol<strong>la</strong>r Activida<strong>de</strong>s De I + D<br />

De igual forma, como es importante revisar <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación<br />

<strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong> Bogotá D.C., es igualm<strong>en</strong>te relevante observar <strong>la</strong><br />

62


cooperación <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Colombia, y concluir <strong>de</strong> esto, <strong>en</strong> <strong>que</strong><br />

medida <strong>la</strong> capital se sirve <strong>de</strong> investigaciones realizadas <strong>en</strong> otros<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y viceversa.<br />

Gráfica 20. Artículos <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, publicados<br />

<strong>en</strong> revistas in<strong>de</strong>xadas <strong>en</strong> SCI-EXPANDED, 2001 – 2008<br />

En este tema, se observa <strong>en</strong> el gráfico <strong>de</strong> dispersión, <strong>que</strong> Bogotá D.C. es el<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> acopio <strong>de</strong> información investigativa más importante junto con<br />

Antioquia. De tal forma <strong>que</strong> es poco lo <strong>que</strong> le aportan los <strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país, a los procesos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

innovación y <strong>de</strong>sarrollo a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados <strong>en</strong> <strong>la</strong> capital colombiana.<br />

3.1.5. Infraestructura Para La Movilidad De Bi<strong>en</strong>es Y Servicios Originados<br />

En Bogotá D.C. - 2009<br />

A pesar <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s atrasos al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

inversión, innovación, <strong>de</strong>sarrollo, investigación y educación; Bogotá D.C.<br />

sigue si<strong>en</strong>do el foco <strong>de</strong> comercialización <strong>de</strong> Colombia; esto se verifica<br />

63


analizando el gráfico pres<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, don<strong>de</strong> se observa <strong>que</strong> para<br />

el año 2009, los empresarios <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> 10 ciuda<strong>de</strong>s principales <strong>de</strong> Colombia,<br />

realizaron <strong>en</strong> promedio el 50% <strong>de</strong> sus compras <strong>en</strong> Bogotá D.C.; esto se <strong>de</strong>be<br />

a <strong>que</strong> <strong>la</strong> estructura económica y empresarial <strong>de</strong> Bogotá se ha fortalecido y<br />

hoy ti<strong>en</strong>e el mayor número <strong>de</strong> empresas <strong>de</strong> Colombia, con más <strong>de</strong> 248.000,<br />

“…el 21% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos registrados <strong>en</strong> todo el<br />

país...” (Bogotá Va A<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, 2011)<br />

Gráfica 21. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> compras <strong>de</strong> los empresarios colombianos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá D.C. – 2009<br />

El panorama actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>en</strong> el Distrito obe<strong>de</strong>ce a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política <strong>que</strong> se han tomado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y tecnología.<br />

Mi<strong>en</strong>tras países como Israel, Suecia y Corea inviert<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 4% <strong>de</strong>l<br />

PIB <strong>en</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong> Colombia este porc<strong>en</strong>taje ap<strong>en</strong>as<br />

alcanza el 0,16 por ci<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> meta es aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> y llegar al 0,5 por ci<strong>en</strong>to<br />

para el año el 2014.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los empresarios bogotanos, mostrada <strong>en</strong> el<br />

capítulo anterior, el distrito afirma <strong>que</strong> Bogotá D.C. ha ganado<br />

reconocimi<strong>en</strong>to nacional e internacional como una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

América Latina más importantes para ubicar activida<strong>de</strong>s productivas, vivir y<br />

hacer negocios. Este ha sido el resultado <strong>de</strong> un esfuerzo <strong>que</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />

más <strong>de</strong> diez años vi<strong>en</strong><strong>en</strong> haci<strong>en</strong>do tanto el sector público como el privado, <strong>en</strong><br />

64


<strong>la</strong> p<strong>la</strong>neación estratégica a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad; “el Distrito Capital a<br />

pasado <strong>de</strong> ubicarse <strong>en</strong> el nov<strong>en</strong>o lugar (9) <strong>en</strong> 2011, a <strong>la</strong> quinta (5) posición<br />

<strong>en</strong> 2012 <strong>en</strong> el ranking <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s más atractivas para invertir” (Universidad<br />

<strong>de</strong>l Rosario, 2011).<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista geográfico, <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> Bogotá D.C., así como<br />

sus conexiones aéreas, hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad un lugar i<strong>de</strong>al para hacer<br />

negocios. A<strong>de</strong>más, “…<strong>la</strong> capital colombiana cu<strong>en</strong>ta con una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> terminales<br />

aéreas <strong>de</strong> mayor actividad <strong>en</strong> Suramérica: el segundo <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pasajeros y<br />

el tercero <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> carga. La terminal aérea goza <strong>de</strong> una localización<br />

estratégica <strong>en</strong> el ámbito mundial, a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> seis horas por avión <strong>de</strong> cualquier<br />

capital <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te y a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> nueve horas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> principales ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

mundo” (CCB, 2010, pág. 9).<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> mal<strong>la</strong> vial, el Distrito cu<strong>en</strong>ta con una ubicación <strong>de</strong> privilegio<br />

por su localización <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Colombia <strong>que</strong> le permite estar cerca <strong>de</strong><br />

otras economías importantes <strong>de</strong>l país, tales como Cali a 440 Km, Me<strong>de</strong>llín a<br />

414 Km y barranquil<strong>la</strong> a 948 Km 13 . Sin embargo, <strong>la</strong> difícil topografía y <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> una infraestructura a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> transporte, le resta competitividad a los<br />

productos <strong>que</strong> moviliza Bogotá <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong>l país. Estos sobrecostos por<br />

transporte hac<strong>en</strong> <strong>que</strong> los productos se vean seriam<strong>en</strong>te afectados al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> precios, capacidad <strong>de</strong><br />

respuesta y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>.<br />

Estos problemas <strong>de</strong> infraestructura, se observan a diario <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> noticias<br />

nacionales y regionales, cuando hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a trayectos como el <strong>de</strong><br />

Cajamarca – Arm<strong>en</strong>ia, el cual es paso obligado durante el recorrido Bogotá –<br />

Bu<strong>en</strong>av<strong>en</strong>tura, ubicándose <strong>en</strong> esta ultima, el principal puerto <strong>de</strong> llegada <strong>de</strong><br />

13 Distancias tomadas <strong>de</strong>: (INVIAS, 2009)<br />

65


<strong><strong>la</strong>s</strong> importaciones colombianas y el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> acopio <strong>de</strong> productos para<br />

exportación más importante <strong>de</strong>l país.<br />

Gráfica 22. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> productos colombianos adquiridos <strong>en</strong> Bogotá<br />

D.C. por parte <strong>de</strong> los empresarios colombianos – 2009.<br />

Aun con <strong><strong>la</strong>s</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> infraestructura vial expresadas <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te<br />

capitulo, los empresarios <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> 10 ciuda<strong>de</strong>s más importantes <strong>de</strong>l país, se<br />

prove<strong>en</strong> <strong>de</strong> materias primas prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Bogotá D.C. <strong>en</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te un 95% promedio.<br />

3.2. CONTEXTO INTERNACIONAL<br />

3.2.1. Investigación En Bogotá Y Colombia Como Porc<strong>en</strong>taje Del PIB<br />

A continuación se mostrarán datos <strong>que</strong> permitirán inferir sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>en</strong> Bogotá D.C. fr<strong>en</strong>te al contexto internacional. En este or<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, para el año 2008, 97 <strong>de</strong> 244 países, analizados por el banco<br />

mundial, reportaron información sobre el monto <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> investigación<br />

como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l PIB. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los 97 países <strong>que</strong> pusieron a disposición<br />

sus datos, Colombia se ubicaba <strong>en</strong> el puesto No. 85. Lo <strong>que</strong> implica <strong>que</strong> aún<br />

el país se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra alejado <strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> investigación <strong>que</strong> estimule <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> como se hace <strong>en</strong> otras naciones y <strong>en</strong> promedio <strong>en</strong> el mundo.<br />

66


Gráfica 23. Veinte primeros países <strong>en</strong> inversión <strong>en</strong> I + D como<br />

20 PRIMEROS PAÍSES EN INVERSIÓN EN I+ D COMO % DEL PIB, SEGÚN EL BANCO MUNDIALporc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong>l 2008 PIB – 2009<br />

Colombia<br />

Luxemburgo<br />

Noruega<br />

Eslov<strong>en</strong>ia<br />

Reino Unido<br />

Canadá<br />

Bélgica<br />

Francia<br />

Mundo<br />

Australia<br />

Is<strong>la</strong>ndia<br />

Singapur<br />

Austria<br />

Alemania<br />

Estados Unidos<br />

Dinamarca<br />

Suiza<br />

Corea, República <strong>de</strong><br />

Japón<br />

Suecia<br />

Fin<strong>la</strong>ndia<br />

Israel<br />

0,2%<br />

1,6%<br />

1,6%<br />

1,7%<br />

1,8%<br />

1,8%<br />

2,0%<br />

2,1%<br />

2,1%<br />

2,3%<br />

2,6%<br />

2,7%<br />

2,7%<br />

2,7%<br />

2,8%<br />

2,9%<br />

3,0%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>: (Banco Mundial, 2011)<br />

Para observar un poco más a fondo <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> Colombia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

inversión <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo para <strong>la</strong> innovación,<br />

obsérvese el gráfico sigui<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te se vislumbra <strong>que</strong> el nivel <strong>de</strong><br />

inversión <strong>que</strong> realiza Colombia <strong>en</strong> este tema es <strong>de</strong>masiado inferior, incluso al<br />

realizado <strong>en</strong> promedio por los países <strong>de</strong> ingreso medio – bajo <strong>en</strong> el mundo,<br />

<strong>en</strong> términos porc<strong>en</strong>tuales, estos países inviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> I + D, 5,32 veces más<br />

<strong>que</strong> Colombia, y los países con ingreso alto, inviert<strong>en</strong> 12 veces más.<br />

INVERSIÓN EN I + D COMO PORCENAJE DEL PIB EN EL<br />

Gráfica 24. Inversión MUNDO <strong>en</strong> I + POR D como NIVELES porc<strong>en</strong>taje DE INGRESO- <strong>de</strong>l 2008<br />

PIB <strong>en</strong> el mundo por<br />

niveles <strong>de</strong> ingreso<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>: (Banco Mundial, 2011)<br />

67<br />

3,4%<br />

3,4%<br />

3,7%<br />

3,7%<br />

0,0% 0,5% 1,0% 1,5% 2,0% 2,5% 3,0% 3,5% 4,0% 4,5% 5,0%<br />

Colombia<br />

Ingreso mediano y bajo<br />

Ingreso mediano<br />

Ingreso mediano alto<br />

Mundo<br />

Ingreso alto<br />

0,2%<br />

1,07%<br />

1,07%<br />

1,10%<br />

2,15%<br />

2,44%<br />

0,00% 0,50% 1,00% 1,50% 2,00% 2,50% 3,00%<br />

4,7%


Importante a<strong>de</strong>más es t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>que</strong> estas re<strong>la</strong>ciones se obtuvieron<br />

<strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> proporciones <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> naciones, lo <strong>que</strong> implica <strong>que</strong> si se<br />

calcu<strong>la</strong>ran con los montos <strong>de</strong> inversión, <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones podrían ser mucho<br />

más altas.<br />

A continuación se pres<strong>en</strong>ta un análisis para América Latina, no obstante, es<br />

importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> nota <strong>que</strong> se expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> gráfica (*), dado <strong>que</strong><br />

<strong>la</strong> información <strong>de</strong> Colombia está disponible para 2009, <strong>en</strong>tre tanto <strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

países sucesores se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con periodos anteriores, lo <strong>que</strong> podría llevar<br />

a <strong>que</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> Colombia <strong>en</strong> Latinoamérica sea un poco más baja.<br />

INVERSIÓN EN I + D EN AMERICA LATINA COMO<br />

Gráfica 25. Inversión PROPORCIÓN DEL <strong>en</strong> PIB I + - 2009* D <strong>en</strong> América Latina, como proporción <strong>de</strong>l<br />

PIB – 2009<br />

Honduras*<br />

Nicaragua*<br />

Paraguay*<br />

Guatema<strong>la</strong>*<br />

El Salvador*<br />

Perú*<br />

Colombia<br />

Panamá<br />

Ecuador<br />

Bolivia<br />

México<br />

Chile<br />

Costa Rica<br />

Cuba<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

América Latina y el Caribe<br />

Uruguay<br />

Brasil<br />

Brasil es el país <strong>que</strong> más invierte parte <strong>de</strong> su PIB (1,08%) <strong>en</strong> investigación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo para <strong>la</strong> innovación; América Latina <strong>en</strong> promedio invierte el 0,65%<br />

<strong>en</strong> I + D.<br />

0,04%<br />

0,05%<br />

0,06%<br />

0,06%<br />

0,11%<br />

0,15%<br />

0,15%<br />

0,21%<br />

0,26%<br />

0,28%<br />

0,37%<br />

0,39%<br />

0,40%<br />

0,49%<br />

0,52%<br />

0,65%<br />

0,66%<br />

68<br />

1,08%<br />

0,00% 0,20% 0,40% 0,60% 0,80% 1,00% 1,20%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia<br />

con datos <strong>de</strong>: (Banco<br />

Mundial, 2011).<br />

* Información disponible<br />

para periodos anteriores a<br />

2008 sobre Honduras, Perú:<br />

2007; Guatema<strong>la</strong>,<br />

Honduras: 2004; El salvador<br />

y Nicaragua: 2002.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y Puerto Rico no<br />

registran información.


3.2.2. Infraestructura Y Productividad<br />

La ubicación geográfica <strong>de</strong> Bogotá es estratégica ya <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te a cinco horas <strong>en</strong> avión <strong>de</strong> Nueva York, Ciudad <strong>de</strong><br />

México y Sao Paulo y cu<strong>en</strong>ta con una excel<strong>en</strong>te conectividad aérea, con<br />

numerosos vuelos directos diarios hacia <strong><strong>la</strong>s</strong> principales ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América.<br />

Gracias a su ubicación y a sus conexiones aéreas, muchas empresas han<br />

escogido a Bogotá como se<strong>de</strong> <strong>de</strong> sus oficinas regionales, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

servicios compartidos y c<strong>en</strong>tros logísticos, para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a América Latina.<br />

(Isackson, 2010)<br />

Actualm<strong>en</strong>te Colombia ocupa el puesto número 85 <strong>en</strong> el esca<strong>la</strong>fón <strong>de</strong><br />

infraestructura <strong>que</strong> realiza el Foro Económico Mundial <strong>en</strong>tre 142 países, lo<br />

<strong>que</strong> reve<strong>la</strong> <strong>que</strong> Colombia aún ti<strong>en</strong>e mucho por hacer para alcanzar una<br />

verda<strong>de</strong>ra competitividad a nivel internacional, el país pres<strong>en</strong>ta un atraso <strong>en</strong><br />

infraestructura vial, petrolera, minera y tecnológica (Revista Carga Pesada,<br />

2012). El transporte <strong>en</strong> Colombia es regu<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> funciones <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Transporte y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s como el Instituto Nacional <strong>de</strong> Vías<br />

(INVIAS) <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Nacional <strong>de</strong> Rutas, <strong>la</strong> aeronáutica civil,<br />

<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong>l transporte aéreo civil y aeropuertos, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral<br />

Marítima (DIMAR), y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Puertos y<br />

Transporte. En el país exist<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 150.000 kilómetros <strong>de</strong><br />

carreteras, pero ap<strong>en</strong>as el 20% se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran pavim<strong>en</strong>tadas.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, tan sólo exist<strong>en</strong> 1.000 kilómetros <strong>de</strong> dobles calzadas, según<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara Colombiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Infraestructura, CCI.<br />

(COLOMBIAYA, 2009)<br />

69


Gráfica 26. Composición <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> mercancías <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

economía colombiana<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>l DANE y Fe<strong>de</strong>sarrollo periodo 2000-2009<br />

En <strong>la</strong> grafica anterior se observa <strong>que</strong> el transporte terrestre es el más<br />

utilizado como medio <strong>de</strong> movilización <strong>de</strong> mercancías para <strong>la</strong><br />

comercialización, con una participación total <strong>de</strong>l 73% sobre los movimi<strong>en</strong>tos<br />

realizados <strong>en</strong> el país, <strong>en</strong>tre tanto por vía aérea se transporta tan solo el 12%<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mercancías comercializadas <strong>en</strong> Colombia a nivel nacional e<br />

internacional. Es importante resaltar <strong>que</strong> el sistema aéreo se esta<br />

proyectando como una pot<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> competitividad empresarial,<br />

mejorando los tiempos <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega y <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong> respuesta, esto se <strong>de</strong>be<br />

a <strong>que</strong> los costos y tasas aeroportuarias cada vez son más razonables y <strong>de</strong><br />

fácil acceso para po<strong>de</strong>r dar uso con mayor frecu<strong>en</strong>cia.<br />

Gráfica 27. Kilómetros pavim<strong>en</strong>tados por trabajador<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>l banco <strong>de</strong> <strong>la</strong> republica 2005-2010<br />

70


En el caso <strong>de</strong>l transporte como una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>de</strong> infraestructura<br />

productiva, según el banco <strong>de</strong>l republica el país pres<strong>en</strong>ta uno <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>ores<br />

indicadores <strong>en</strong> términos <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> kilómetros <strong>de</strong> vías pavim<strong>en</strong>tadas por<br />

trabajador (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1 km , superado levem<strong>en</strong>te por países como Per y<br />

Guatema<strong>la</strong> (1.1 kms), por Chile y Brasil (con cerca <strong>de</strong> 2.5 kms), por<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (con 3.6 kms) y superado también por Ma<strong><strong>la</strong>s</strong>ia con 5.2 kms y<br />

Arg<strong>en</strong>tina con 5.9 kms. (Pérez G. , 2005)<br />

De lo anterior se concluye <strong>que</strong> Colombia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra bastante atrasada <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> movilidad, y esta situación no es aj<strong>en</strong>a a su capital como principal<br />

fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía nacional.<br />

3.2.3. Índices De Refer<strong>en</strong>cia Que Permit<strong>en</strong> Inferir Sobre Productividad<br />

Como se <strong>de</strong>finió al principio <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> es el acto<br />

<strong>de</strong> producir más a m<strong>en</strong>or costo, optimizando el uso <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong><br />

producción y g<strong>en</strong>erando un mejorami<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

personas, procurando garantizar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te. En<br />

concordancia con esto, un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> g<strong>en</strong>era<br />

mejorami<strong>en</strong>tos competitivos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> regiones.<br />

En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> <strong>que</strong> se muestra a continuación se pres<strong>en</strong>tan cifras <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>que</strong> permitirán corroborar <strong>en</strong> gran medida lo expresado <strong>en</strong> el párrafo anterior.<br />

Nótese <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cifras <strong>en</strong> color rojo, indican <strong><strong>la</strong>s</strong> posiciones <strong>de</strong> a<strong>que</strong>l<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

economías <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja fr<strong>en</strong>te a Colombia. De este<br />

modo, <strong>la</strong> columna <strong>que</strong> hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> por trabajador<br />

(<strong>de</strong>recha), pone al país como una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> naciones con peor <strong>productividad</strong> <strong>en</strong><br />

América Latina y fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, m<strong>en</strong>os Perú. El PIB per-cápita es el más bajo<br />

<strong>en</strong>tre los países revisados.<br />

71


Tab<strong>la</strong> 11. Posición <strong>de</strong> Colombia fr<strong>en</strong>te al mundo, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong><br />

competitividad<br />

Cuando se revisan <strong><strong>la</strong>s</strong> cifras <strong>de</strong> competitividad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, tales como<br />

facilidad para hacer negocios, libertad económica y <strong>de</strong>más, el país se ubica<br />

<strong>en</strong> lugares privilegiados. Esta situación corrobora <strong>que</strong> Colombia es vista por<br />

el mundo como una p<strong>la</strong>za atractiva para hacer negocios, más no para<br />

fom<strong>en</strong>tar empresa dada <strong>la</strong> baja <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> los factores utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

producción, esto pue<strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer simplem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ubicación geográfica <strong>de</strong>l<br />

país.<br />

Aun<strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> posiciones <strong>que</strong> pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> anterior, correspon<strong>de</strong>n al índice<br />

<strong>de</strong> competitividad, <strong>que</strong> está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con el asunto <strong>en</strong><br />

tratami<strong>en</strong>to, más no hace parte integral <strong>de</strong> esta investigación, si se pue<strong>de</strong><br />

extraer información <strong>que</strong> resultará <strong>de</strong> bastante utilidad para revisar <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>de</strong>l país.<br />

72


Tab<strong>la</strong> 12. Ubicación (/55 países) <strong>de</strong> Colombia <strong>en</strong> los factores y subfactores<br />

<strong>que</strong> mi<strong>de</strong>n <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> acuerdo al indicador <strong>de</strong>l IMD<br />

En re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong>sempeño económico, se <strong>de</strong>staca el hecho <strong>de</strong> <strong>que</strong> Colombia<br />

para el año 2008 perdió 12 puestos <strong>en</strong> esta materia ubicándose <strong>en</strong> el puesto<br />

52 <strong>en</strong>tre 55 países analizados. Y <strong>de</strong> otro <strong>la</strong>do, se verifica <strong>la</strong> crítica situación<br />

<strong>de</strong>l país <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> infraestructura, indicando <strong>que</strong> si bi<strong>en</strong> es cierto se<br />

pres<strong>en</strong>tó una leve mejora <strong>en</strong> temas re<strong>la</strong>cionados con <strong><strong>la</strong>s</strong> áreas ci<strong>en</strong>tíficas, <strong>de</strong><br />

salud y medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> infraestructura básica, tecnológica y<br />

educativa, el país perdió posiciones, ubicándose <strong>en</strong> los últimos lugares <strong>de</strong>l<br />

ranking analizado.<br />

De acuerdo a <strong><strong>la</strong>s</strong> exposiciones <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te capitulo, asumi<strong>en</strong>do <strong>que</strong> Bogotá<br />

D.C. es <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Colombia <strong>que</strong> le g<strong>en</strong>era mayor economía al país, el<br />

atraso <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> investigación, investigadores, infraestructura y marcos<br />

<strong>de</strong> cooperación para el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, <strong>en</strong> el contexto<br />

internacional; ti<strong>en</strong>e como resultado índices <strong>de</strong> baja <strong>productividad</strong> y poca<br />

73


estabilidad empresarial <strong>en</strong> especial hacia <strong>la</strong> pe<strong>que</strong>ña, mediana y micro<br />

empresa. Esto permite <strong>de</strong>ducir <strong>que</strong> el país y <strong>la</strong> ciudad, están optando por<br />

ampliar <strong><strong>la</strong>s</strong> fronteras <strong>de</strong> comercialización, pero poco le están <strong>de</strong>dicando al<br />

hecho <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios atractivos para<br />

nuevos nichos <strong>de</strong> mercado.<br />

74


4. COMPORTAMIENTO E IMPACTO MACROECONÓMICO Y SOCIAL<br />

MERCED A LAS VARIABLES FUNDAMENTALES DE LA<br />

PRODUCTIVIDAD EN BOGOTÁ D.C.<br />

En el pres<strong>en</strong>te apartado realiza un análisis <strong>de</strong> doble vía <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong><br />

macroeconómicas y sociales <strong>que</strong> <strong>de</strong> cierta forma mi<strong>de</strong>n el nivel <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, observado <strong>en</strong> un todo, <strong><strong>la</strong>s</strong> bases <strong>que</strong> permit<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>erar <strong>productividad</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas.<br />

Ilustración 8. Mecanismo <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> hacia<br />

algunas <strong>variables</strong> macroeconómicas <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n social y económico<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia<br />

La ilustración pres<strong>en</strong>tada, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> mostrar cómo a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> bases <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> expresadas <strong>en</strong> inversión, investigación, tecnología, <strong>de</strong>sarrollo y<br />

formación, exist<strong>en</strong> tres <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>que</strong> permit<strong>en</strong> explicar dicho nivel <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong> y <strong>que</strong> se trataron al <strong>de</strong>talle <strong>en</strong> el capítulo I. De esta forma,<br />

cuando se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>l óptimo uso <strong>de</strong> recursos y factores, como camino hacia<br />

75


<strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, dicha optimización no se refiere a <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong>smedida<br />

<strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l aparato productivo, por el contrario, hace alusión al<br />

uso racional <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad total <strong>de</strong> los mismos, con una remuneración<br />

proporcional a <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos.<br />

De este modo, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>que</strong> los factores básicos <strong>de</strong> producción son <strong>la</strong><br />

tierra, el capital y el trabajo. Para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar este proceso es necesario<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>que</strong> el capital ti<strong>en</strong>e retribución por medio <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> utilidad y<br />

los tipos <strong>de</strong> interés pagados por su uso, <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra no <strong>de</strong>be verse<br />

afectada <strong>en</strong> su remuneración por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un exceso <strong>de</strong> plusvalía.<br />

De este modo, el sistema capitalista ha mostrado sus fal<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

ciclicida<strong>de</strong>s económicas, <strong>en</strong>contrando con ello periodos <strong>de</strong> auge y periodos<br />

<strong>de</strong> crisis. El punto se refleja <strong>en</strong> <strong>que</strong> cuando los factores han sido retribuidos<br />

<strong>en</strong> especie por su utilización, los periodos <strong>de</strong> auge <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abonar a los<br />

periodos críticos y con esto se logra establecer procesos economías<br />

sost<strong>en</strong>ibles.<br />

Con el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l párrafo anterior, <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> <strong>que</strong> <strong>explican</strong> el<br />

comportami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal, social, <strong>la</strong>boral y empresarial <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> guardar una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia directa con el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

cuando esta sea positiva y levem<strong>en</strong>te positiva o estable cuando <strong>la</strong><br />

producción este <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>do por causas internas o externas. A continuación<br />

se pres<strong>en</strong>tarán algunas gráficas <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>que</strong> permitirán corroborar lo<br />

expresado <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te capítulo.<br />

4.1. VARIABLE DE PRODUCCIÓN<br />

Es importante ac<strong>la</strong>rar <strong>que</strong> producción no es sinónimo <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, para<br />

el análisis <strong>que</strong> se sigue, funciona como una variable <strong>que</strong> permite obt<strong>en</strong>er<br />

76


información valiosa para ser conjugada con otras <strong>variables</strong> e inferir sobre <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> optimización <strong>de</strong> recursos productivos.<br />

Gráfica 28. PIB <strong>de</strong> Bogotá D.C. A precios constantes <strong>de</strong> 2005<br />

120.000<br />

100.000<br />

80.000<br />

60.000<br />

40.000<br />

20.000<br />

PIB DE BOGOTÁ D.C. A PRECIOS CONSTANTES DE 2005<br />

AÑO PIB<br />

2000 71.845<br />

2001 73.554<br />

2002 76.494<br />

2003 80.231<br />

2004 84.505<br />

2005 88.871<br />

2006 95.760<br />

2007 101.912<br />

2008 105.664<br />

0<br />

2009 107.059<br />

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2010 110.343<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>l DANE.<br />

El PIB <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital, pres<strong>en</strong>tó un comportami<strong>en</strong>to creci<strong>en</strong>te durante el<br />

periodo analizado (2000 – 2009), no obstante, a partir <strong>de</strong>l año 2006, el<br />

producto interno bruto creció, pero <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida <strong>que</strong> durante los años<br />

anteriores. Para observar <strong>de</strong> una forma más c<strong>la</strong>ra lo expuesto <strong>en</strong> esta gráfica<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncial, se hace necesario estudiar <strong><strong>la</strong>s</strong> variaciones <strong>de</strong>l PIB para dichos<br />

periodos, y con ello se pue<strong>de</strong> inferir sobre <strong>la</strong> severidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> variaciones <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />

Gráfica 29. Variación <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong> <strong>de</strong> Bogotá Bogotá D. C.<br />

D.C.<br />

AÑO VARIACIÓN<br />

PIB<br />

2001 2,4<br />

2002 4,0<br />

2003 4,9<br />

2004 5,3<br />

2005 5,2<br />

2006 7,8<br />

2007 6,4<br />

2008 3,7<br />

2009 1,3<br />

2010 3,1<br />

9,0<br />

8,0<br />

7,0<br />

6,0<br />

5,0<br />

4,0<br />

3,0<br />

2,0<br />

1,0<br />

0,0<br />

2,4<br />

4,0<br />

4,9<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>l DANE.<br />

De acuerdo a <strong>la</strong> información pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te<br />

docum<strong>en</strong>to, el leve crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB durante el año 2009, precedido por<br />

77<br />

5,3 5,2<br />

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

7,8<br />

6,4<br />

3,7<br />

1,3<br />

3,1


<strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>tos consecutivos a partir <strong>de</strong> 2007, se explica por <strong>la</strong> crisis<br />

económica mundial <strong>que</strong> se vivió a finales <strong>de</strong> 2007 <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> caida <strong>de</strong>l<br />

sector financiero <strong>en</strong> Estados Unidos, por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> burbujas inmobiliarias<br />

y <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción amparada <strong>en</strong> <strong>la</strong> emisión indiscriminada <strong>de</strong> “futuros” 14 .<br />

4.2. VARIABLES DE ORDEN SOCIAL<br />

De este modo el periodo analizado, permite c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te vislumbrar para el<br />

periodo 2006- 2010, cual fue <strong>la</strong> reacción o el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong><br />

<strong>de</strong> or<strong>de</strong>n social, empresarial, <strong>la</strong>boral y ambi<strong>en</strong>tal, fr<strong>en</strong>te a este mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

crisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad. Es importante recordar, <strong>que</strong> los factores <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> conseguir una retribución acor<strong>de</strong> a su <strong>productividad</strong>, sin embargo, no<br />

m<strong>en</strong>os relevante sería remitirse a a<strong>que</strong>l pasaje <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>esis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

santa biblia católica, <strong>en</strong> el <strong>que</strong> se m<strong>en</strong>ciona el tema <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> “hambrunas” (7<br />

años <strong>de</strong> abundancia y 7 años <strong>de</strong> escases) 15 . En concecu<strong>en</strong>cia con lo<br />

expresado anteriorm<strong>en</strong>te, el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ción fue<br />

el sigui<strong>en</strong>te:<br />

4.2.1. Mercado Laboral<br />

Los indicadores <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral, son los <strong>que</strong> permit<strong>en</strong> observar como ha<br />

sido <strong>la</strong> retribución <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas han hecho a <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra como<br />

factor <strong>de</strong> producción. Admás <strong>que</strong> esta ha <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong> vital<br />

14 Un contrato futuro es muy simi<strong>la</strong>r a un forward, con <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>que</strong> el futuro se negocia con<br />

contratos estándares para todas <strong><strong>la</strong>s</strong> operaciones <strong>que</strong> prevean los mismos términos contractuales y <strong>la</strong><br />

suscripción <strong>de</strong> éstos se lleva a cabo <strong>en</strong> bolsas organizadas y no directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre dos contrapartes.<br />

(Banca Fácil, 2007)<br />

15 Fr<strong>en</strong>te al citado pasaje biblico, igual importancia cobra el consejo <strong>que</strong> se dio al faraón <strong>de</strong>l antiguo<br />

Egipto para el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los hechos: “guardar <strong>en</strong> <strong>la</strong> abundancia para t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> escasez”; <strong>de</strong> igual<br />

forma, si los factores han sido bi<strong>en</strong> retribuidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> cosecha, seguram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> crisis, existirá un punto <strong>de</strong> comp<strong>en</strong>sación <strong>que</strong> permita mant<strong>en</strong>er los niveles <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y<br />

sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> economías.<br />

78


importancia, sin <strong>de</strong>smeritar el carácter relevante <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más factores<br />

productivos, dado <strong>que</strong> el capital recibe su retribución a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra, así como <strong>la</strong> tierra lo hace a partir <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong> el<strong>la</strong> se b<strong>en</strong>efician con algún tipo <strong>de</strong> lucro.<br />

Gráfica 30. Tasa global <strong>de</strong> participación, ocupación y <strong>de</strong>sempleo,<br />

Bogotá D.C. 2001 - 2010<br />

Fu<strong>en</strong>te: (DANE, 2011)<br />

De <strong>en</strong>trada se observa, <strong>que</strong> para el periodo <strong>de</strong> crisis (2006 – 2009), <strong>la</strong> tasa<br />

global <strong>de</strong> participación 16 , pres<strong>en</strong>tó una fuerte caida principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2007, y<br />

para 2008 y años sigui<strong>en</strong>tes exhibió crecimi<strong>en</strong>to. Básicam<strong>en</strong>te lo <strong>que</strong> esto<br />

indica es <strong>que</strong> para el año 2006, cerca <strong>de</strong>l 64% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong><br />

trabajar 17 , se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong>borando o buscando empleo, sin embargo, no se<br />

establece <strong>que</strong> proporción <strong>de</strong> estas personas realm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>boraban y <strong>que</strong><br />

porc<strong>en</strong>taje buscaba trabajo, <strong>que</strong> es como se <strong>de</strong>fine por el DANE, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

económicam<strong>en</strong>te activa.<br />

16 Es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción porc<strong>en</strong>tual <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong><br />

trabajar. Este indicador refleja <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sobre el mercado <strong>la</strong>boral. (DANE, 2011)<br />

17 Este segm<strong>en</strong>to está constituido por <strong><strong>la</strong>s</strong> personas <strong>de</strong> 12 años y más <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> zonas urbanas y 10 años y<br />

más <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> zonas rurales. Se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción económicam<strong>en</strong>te activa y pob<strong>la</strong>ción<br />

económicam<strong>en</strong>te inactiva. (DANE, 2011)<br />

79


En el int<strong>en</strong>to por resolver el cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l párrafo anterior, se estima<br />

<strong>que</strong> el mejor camino es observar <strong><strong>la</strong>s</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ocupación, <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> subempleo 18 , y adicional a esto, <strong>que</strong> tipo <strong>de</strong><br />

ocupación ejerc<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ocupadas. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> gráfica anterior contrasta el comportami<strong>en</strong>to t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

tasas <strong>de</strong> ocupados y <strong>de</strong>sempleados, mostrando <strong>que</strong> para el periodo<br />

observado, <strong>la</strong> ocupación <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad tuvo un comportami<strong>en</strong>to ciclico,<br />

creci<strong>en</strong>do por cerca <strong>de</strong> dos años consecutivos y <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>do al año<br />

sigui<strong>en</strong>te. De <strong>en</strong>trada podría parecer <strong>que</strong> para el periodo <strong>de</strong> crisis, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

ocupación mantuvo su comportami<strong>en</strong>to, pero <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>socupados <strong>que</strong><br />

v<strong>en</strong>ía disminuy<strong>en</strong>do, se increm<strong>en</strong>to para el periodo 2008 – 2009, lo <strong>que</strong> se<br />

podría interpretar como los efectos tardíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis mundial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad y<br />

<strong>que</strong> a<strong>de</strong>mas permite inferir, <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas capitalinas, no tuvieron <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er los niveles <strong>de</strong> empleo <strong>que</strong> v<strong>en</strong>ían sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do.<br />

De esta forma se podría p<strong>en</strong>sar <strong>que</strong> el mercado <strong>la</strong>boral no fue muy golpeado<br />

por <strong>la</strong> crisis económica <strong>de</strong> 2006 -2010, sin embargo, es c<strong>la</strong>ro <strong>que</strong> <strong>la</strong><br />

reducción <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y subempleo y el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa<br />

<strong>de</strong> ocupación, se correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong><br />

participación, como se muestra a continuación especialm<strong>en</strong>te al final <strong>de</strong>l<br />

periodo <strong>de</strong> análisis. De esta forma es sabido <strong>que</strong> si bi<strong>en</strong> es cierto el<br />

subempleo es preferido al <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, implica el subempleo <strong>la</strong> insatisfacción <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es<br />

compon<strong>en</strong> dicho grupo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a sus capacida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> contraste<br />

con su <strong>la</strong> actividad propiam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sempeñada.<br />

18 Son los ocupados <strong>que</strong> quier<strong>en</strong> y pue<strong>de</strong>n trabajar más tiempo por<strong>que</strong>: a) Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una jornada <strong>de</strong><br />

trabajo inferior a 2/3 partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada legal; b) Consi<strong>de</strong>ran <strong>que</strong> sus ingresos no son sufici<strong>en</strong>tes<br />

para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus gastos normales: c) Juzgan <strong>que</strong> <strong>la</strong> ocupación <strong>que</strong> están <strong>de</strong>sempeñando no está <strong>de</strong><br />

acuerdo con su profesión o <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, por lo cual pue<strong>de</strong>n estar t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una baja<br />

<strong>productividad</strong>.<br />

80


%<br />

Gráfica 31. Tasa global <strong>de</strong> participación y tasas <strong>de</strong> ocupación,<br />

<strong>de</strong>sempleo y subempleo para Bogotá D.C. 2001 – 2010<br />

Tasa global <strong>de</strong> participación y tasas <strong>de</strong> ocupación, <strong>de</strong>semplo y subempleo<br />

para Bogotá D.C. 2001 - 2010<br />

80,0<br />

70,0<br />

60,0<br />

50,0<br />

40,0<br />

30,0<br />

20,0<br />

10,0<br />

0,0<br />

66,2 67 68<br />

53,9<br />

29,1<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>l DANE.<br />

Es así, como se aprecia <strong>en</strong> el gráfico anterior <strong>que</strong> los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis<br />

tardaron <strong>en</strong> llegar, pero se reflejan c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te para el periodo 2009 – 2010,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong> participación se increm<strong>en</strong>tó 2 puntos al igual <strong>que</strong> <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> ocupación, sin embargo, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> subempleo se increm<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> 8<br />

puntos y el <strong>de</strong>sempleo se sostuvo. Esto podría conducir, a <strong>que</strong> algunas<br />

personas se vieron abocadas a realizar cualquier tipo <strong>de</strong> actividad económica<br />

<strong>en</strong> busca <strong>de</strong> su superviv<strong>en</strong>cia.<br />

55<br />

18,7 18<br />

35 33<br />

66 66 66<br />

Obsérvese <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> el gráfico sigui<strong>en</strong>te, <strong>que</strong> <strong>la</strong>bores realizan <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

personas <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>traban “ocupadas”.<br />

81<br />

64<br />

56 56 58 58 57<br />

17<br />

32<br />

15<br />

34<br />

13<br />

32 31<br />

65<br />

12 10 10<br />

67<br />

59 59<br />

29<br />

24<br />

69<br />

61<br />

32<br />

11 11<br />

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

TGP TO TD TSUB


Gráfica 32. Bogotá D.C., Distribución y <strong>de</strong> ocupados según actividad -<br />

2010<br />

Fu<strong>en</strong>te: (DANE, 2011)<br />

Observesé <strong>que</strong> el 50% <strong>de</strong> los ocupados aproximamadam<strong>en</strong>te, ejerció como<br />

partícu<strong>la</strong>r 19 , el 34,2% <strong>la</strong>boró por cu<strong>en</strong>ta propia 20 , y sin remuneración se<br />

<strong>en</strong>contraba empleado el 2,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ocupada, es <strong>de</strong>cir, <strong>que</strong> cerca<br />

<strong>de</strong>l 37% <strong>de</strong> dicha pob<strong>la</strong>ción, no tuvo conocimi<strong>en</strong>to a ci<strong>en</strong>cia cierta <strong>de</strong> su nivel<br />

<strong>de</strong> ingresos, ni una estabilidad <strong>la</strong>boral.<br />

Tab<strong>la</strong> 13. Bogotá, Inactivos 2006 - 2010<br />

19 persona <strong>que</strong> trabaja para un empleador privado <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> asa<strong>la</strong>riado. Aquí se incluy<strong>en</strong> los<br />

<strong>que</strong> trabajan <strong>en</strong> organizaciones <strong>de</strong> servicio social, sindical, iglesias y otras organizaciones sin fines <strong>de</strong><br />

lucro. (DANE, 2008)<br />

20 Personas <strong>que</strong> explotan su propia empresa económica, o <strong>que</strong> ejerce por su cu<strong>en</strong>ta una profesión u<br />

oficio con ayuda o no <strong>de</strong> familiares, pero sin utilizar ningún trabajador (empleado u obrero)<br />

remunerado. Pue<strong>de</strong> trabajar solo o <strong>en</strong> asocio <strong>de</strong> otras personas <strong>en</strong> igual condición…<br />

82


En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción inactiva 21 , para <strong>la</strong> época <strong>de</strong> crisis, 2006 – 2009, el<br />

número <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>dicadas a oficios <strong>de</strong>l hogar pres<strong>en</strong>tó un increm<strong>en</strong>to,<br />

así como el número <strong>de</strong> estudiantes.<br />

De este modo, al re<strong>la</strong>cionar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción con los<br />

indicadores <strong>la</strong>borales, se ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> es poco probable inferir <strong>que</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Bogotá D.C. se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, pues <strong>de</strong> otro<br />

modo no se t<strong>en</strong>drían <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes situaciones hipoteticas:<br />

Tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y subempleo, lo <strong>que</strong> implica <strong>que</strong> no hay un<br />

óptimo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra, el capital y <strong>la</strong> tierra.<br />

La retribución <strong>que</strong> han recibido los factores <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> auge<br />

económico, no ha sido sufici<strong>en</strong>te para mant<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong><br />

utilización y producción <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis.<br />

Los factores han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> justa retribución <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alta<br />

producción, pero no existe una cultura <strong>de</strong> ahorro al interior <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

empresas, <strong>que</strong> les permita mant<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong> producción y<br />

utilización <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>en</strong> época <strong>de</strong> crisis, lo <strong>que</strong> <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no nos<br />

introduce a un problema <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación profesional <strong>de</strong> los<br />

ger<strong>en</strong>tes.<br />

21 Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> a todas <strong><strong>la</strong>s</strong> personas <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar <strong>que</strong> no participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />

y servicios por<strong>que</strong> no necesitan, no pue<strong>de</strong>n o no están interesadas <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er actividad remunerada. A<br />

este grupo pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s: estudiantes, amas <strong>de</strong> casa, p<strong>en</strong>sionados, jubi<strong>la</strong>dos,<br />

r<strong>en</strong>tistas, inválidos, personas <strong>que</strong> no les l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción o cre<strong>en</strong> <strong>que</strong> no vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a trabajar,<br />

trabajadores familiares sin remuneración <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>borando m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 15 horas<br />

semanales.<br />

83


4.2.2. Indicadores <strong>de</strong> pobreza y NBI<br />

Los indicadores sociales, permit<strong>en</strong> inferir acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas produc<strong>en</strong> con los recursos<br />

disponibles, y a<strong>de</strong>más permite analizar <strong>en</strong> perspectiva, el horizonte <strong>que</strong><br />

<strong>de</strong>para el camino hacía <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>en</strong> el distrito capital <strong>de</strong> Colombia.<br />

La tab<strong>la</strong> y <strong>la</strong> gráfica <strong>que</strong> se pres<strong>en</strong>tan a continuación, permit<strong>en</strong> observar <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>en</strong> cuanto al comportami<strong>en</strong>to t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

proporción <strong>de</strong> personas <strong>que</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza y<br />

pobreza extrema, así como el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> gini, permite observar <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong>l ingreso <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción capitalina.<br />

En este s<strong>en</strong>tido observese <strong>que</strong> si bi<strong>en</strong> es cierto, <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> personas<br />

<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza ha disminuido obst<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te pasando <strong>de</strong>l 31,7%<br />

<strong>en</strong> 2002 al 13,1% <strong>en</strong> 2011, así como <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> pobreza<br />

extrema pasó <strong>de</strong>l 7,1% <strong>en</strong> 2002 al 2% <strong>en</strong> 2011, según el dane, <strong>la</strong> distribución<br />

<strong>de</strong>l ingresos medida a partir <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> gini 22 , aún es preocupante; ya<br />

<strong>que</strong> no ha podido bajar <strong>de</strong> 0,5, es <strong>de</strong>cir aún gran parte <strong>de</strong>l ingreso <strong>que</strong><br />

g<strong>en</strong>era al producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> pocas manos.<br />

Gráfica 33. Pobreza, pobreza extrema y coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini para Bogotá<br />

D.C. 2002 – 2011<br />

POBREZA, POBREZA EXTREMA Y COEFICIENTE DE GINI<br />

Dominio 2002 2003 2004 2005 2008 2009 2010 2011<br />

POBREZA 31,7% 32,0% 28,8% 26,6% 19,6% 18,3% 15,5% 13,1%<br />

POBREZA EXTREMA 7,1% 7,0% 6,0% 4,7% 3,4% 3,2% 2,6% 2,0%<br />

GINI 0,571 0,546 0,558 0,557 0,531 0,526 0,526 0,522<br />

22 Mi<strong>de</strong> el grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta (o <strong>de</strong>l consumo) <strong>en</strong>tre los individuos <strong>de</strong> un país con<br />

respecto a una distribución con perfecta igualdad. (Economy weblog, 2007)<br />

84


50,0%<br />

45,0%<br />

40,0%<br />

35,0%<br />

30,0%<br />

25,0%<br />

20,0%<br />

15,0%<br />

10,0%<br />

5,0%<br />

0,0%<br />

POBREZA, POBREZA EXTREA Y GINI PARA BOGOTÁ D.C.<br />

2002 -2011<br />

0,571<br />

31,7%<br />

7,1%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>l DANE.<br />

En concecu<strong>en</strong>cia con lo expuesto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> medidas<br />

<strong>de</strong> pobreza, pobreza extrema y distribución (Gini), <strong>de</strong> igual forma, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

necesida<strong>de</strong>s básicas insatisfechas (NBI), también son indicador <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

social <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y <strong>que</strong> más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se mostrará <strong>de</strong> <strong>que</strong> forma se<br />

re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>.<br />

Gráfica 34. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> NBI y miseria <strong>en</strong> Bogotá D.C.<br />

2002 – 2009<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong>l DANE<br />

85<br />

0,522<br />

13,1%<br />

2,0%<br />

2002 2003 2004 2005 2008 2009 2010 2011<br />

POBREZA POBREZA EXTREMA GINI<br />

2002 2003 2004 2005 2007 2008 2009<br />

NBI 9,1 9,2 8,3 7,2 8,1 7,0 6,6<br />

MISERIA 1,1 2,7 0,9 0,4 1,1 0,5 0,7<br />

10,0<br />

8,0<br />

6,0<br />

4,0<br />

2,0<br />

0,0<br />

PORCENTAJE DE PERSONAS EN NBI Y MESERIA EN BOGOTÁ D.C.<br />

2002 - 2009<br />

9,1<br />

1,1<br />

2002 2003 2004 2005 2007 2008 2009<br />

NBI MISERIA<br />

6,6<br />

0,7<br />

0,580<br />

0,570<br />

0,560<br />

0,550<br />

0,540<br />

0,530<br />

0,520<br />

0,510<br />

0,500<br />

0,490


D<strong>en</strong>otese <strong>que</strong> el indicador <strong>de</strong> NBI para Bogotá D.C. según el DANE, ha<br />

pres<strong>en</strong>tando simi<strong>la</strong>r comportami<strong>en</strong>to a los indicadores sociales pres<strong>en</strong>tados<br />

anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> pobreza extrema.<br />

De <strong><strong>la</strong>s</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> pobreza y miseria, se concluye<br />

<strong>que</strong> si bi<strong>en</strong> es cierto se ha mejorado <strong>en</strong> estos aspectos, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l<br />

ingreso aun sigue si<strong>en</strong>do un problema, y mi<strong>en</strong>tras esto este ocurri<strong>en</strong>do, no<br />

se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> optimización <strong>en</strong> el uso y distribución <strong>de</strong> recursos, y si no<br />

se pue<strong>de</strong> validar este importante aspecto, no se pue<strong>de</strong> ni se <strong>de</strong>be hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong> <strong>en</strong> una ciudad. Dado <strong>que</strong> los factores productivos no estan<br />

si<strong>en</strong>do optimizados <strong>en</strong> su utilización, y <strong>la</strong> remuneración <strong>que</strong> recib<strong>en</strong> por su<br />

explotación es bastante <strong>de</strong>sigual.<br />

4.3. INDICADORES EMPRESARIALES<br />

Los indicadores empresariales, permit<strong>en</strong> observar <strong>la</strong> estabilidad <strong>que</strong> ofrece <strong>la</strong><br />

ciudad para g<strong>en</strong>erar empresa <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus tamaños, así como<br />

establece un nivel <strong>de</strong> confianza para todos a<strong>que</strong>llos <strong>que</strong> pret<strong>en</strong>dan invertir <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> capital, con el fin <strong>de</strong> hacer<strong>la</strong> más productiva y competitiva.<br />

Tab<strong>la</strong> 14. Empresas constituidas y liquidadas <strong>en</strong> <strong>bogotá</strong> d.c. (2003 – 2010)<br />

2003 2004 2005<br />

TOTAL<br />

2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS 14.371 15.692 14.755 15.574 16.912 18.014 17.933 21.818<br />

LIQUIDADAS 2.872 2.738 3.172 3.788<br />

GRANDES<br />

3.675 3.503 3.566 3.826<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS 12 16 18 47 43 27 26 37<br />

LIQUIDADAS 25 35 21 37<br />

MEDIANAS<br />

26 25 29 74<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS 45 48 37 135 76 65 91 138<br />

LIQUIDADAS 104 134 112 158 130 103 118 177<br />

2003 2004 2005<br />

MICROEMPRESAS<br />

2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS 13.891 15.144 14.146 14.790 16.159 17.291 17.174 20.841<br />

LIQUIDADAS 2.256 2.108 2.599 3.133<br />

PEQUEÑAS<br />

3.090 2.995 3.001 3.223<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS 423 484 554 602 634 631 642 802<br />

LIQUIDADAS 487 461 440 460 429 380 418 352<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> (DANE, 2010)<br />

86


La tab<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tada, permite observar y analizar los sigui<strong>en</strong>tes situaciones:<br />

La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>que</strong> mantuvo el registro empresarial <strong>en</strong> Bogotá fue<br />

creci<strong>en</strong>te para el periodo analizado (2003 – 2010).<br />

Que tipo <strong>de</strong> empresa; gran<strong>de</strong> 23 , mediana 24 , micro 25 o pe<strong>que</strong>ña 26 ,<br />

predominó <strong>en</strong> dicho periodo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bogotá D.C., el cual <strong>en</strong><br />

promedio es ocupado por <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> microempresas <strong>en</strong> un 96%<br />

aproximadam<strong>en</strong>te.<br />

De igual forma, permite <strong>de</strong>ducir cuales son <strong><strong>la</strong>s</strong> modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

empresa <strong>que</strong> más se liquidan para cada año. Situación <strong>que</strong> se pue<strong>de</strong><br />

observar <strong>en</strong> valroes re<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> forma más c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te tab<strong>la</strong><br />

y su respectivo análisis.<br />

Tab<strong>la</strong> 15. Proporción <strong>en</strong>tre empresas constituidas y liquidadas <strong>en</strong><br />

Bogotá D.C. para el periodo 2003 - 2010<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

TOTAL 19,98% 17,45% 21,50% 24,32% 21,73% 19,45% 19,89% 17,54%<br />

GRANDES 208,33% 218,75% 116,67% 78,72% 60,47% 92,59% 111,54% 200,00%<br />

MEDIANAS 231,11% 279,17% 302,70% 117,04% 171,05% 158,46% 129,67% 128,26%<br />

MICROEMPRESAS 16,24% 13,92% 18,37% 21,18% 19,12% 17,32% 17,47% 15,46%<br />

PEQUEÑAS 115,13% 95,25% 79,42% 76,41% 67,67% 60,22% 65,11% 43,89%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> (DANE, 2010)<br />

23 Se consi<strong>de</strong>ra GRANDE EMPRESA, a<strong>que</strong>l<strong>la</strong> cuya p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> personal supere los 201 trabajadores,<br />

ajuste <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> UVT, superior a los 610.000 UVT. (Secretaría <strong>de</strong>l S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Republica <strong>de</strong> Colombia, 2004)<br />

24 Se consi<strong>de</strong>ra MEDIANA EMPRESA, a<strong>que</strong>l<strong>la</strong> cuya p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> personal <strong>en</strong>tre cincu<strong>en</strong>ta y uno (51) y<br />

dosci<strong>en</strong>tos (200) trabajadores, o Ajuste <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios mínimos <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> UVT por el artículo 51 <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ley 1111 <strong>de</strong> 2006. El texto con el nuevo término es el sigui<strong>en</strong>te:> Activos totales por valor <strong>en</strong>tre<br />

100.000 a 610.000 UVT. (Secretaría <strong>de</strong>l S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica <strong>de</strong> Colombia, 2004)<br />

25 Se consi<strong>de</strong>ra MICROEMPRESA, a<strong>que</strong>l<strong>la</strong> cuya p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> personal no superior a los diez (10)<br />

trabajadores o, Activos totales excluida <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da por valor inferior a quini<strong>en</strong>tos (500) sa<strong>la</strong>rios<br />

mínimos m<strong>en</strong>suales legales vig<strong>en</strong>tes. (Secretaría <strong>de</strong>l S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica <strong>de</strong> Colombia, 2004)<br />

26 Se consi<strong>de</strong>ra PEQUEÑA EMPRESA, a<strong>que</strong>l<strong>la</strong> cuya p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> personal <strong>en</strong>tre once (11) y cincu<strong>en</strong>ta (50)<br />

trabajadores, o Activos totales por valor <strong>en</strong>tre quini<strong>en</strong>tos uno (501) y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> cinco mil (5.000)<br />

sa<strong>la</strong>rios mínimos m<strong>en</strong>suales legales vig<strong>en</strong>tes. (Secretaría <strong>de</strong>l S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica <strong>de</strong> Colombia,<br />

2004)<br />

87


Al re<strong>la</strong>cionar el número <strong>de</strong> empresas liquidadas con el número <strong>de</strong> empresas<br />

constituidas para cada uno <strong>de</strong> los años analizados, se pue<strong>de</strong> concluir lo<br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

En promedio, el 20% <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas constituidas por año, se<br />

liquidan durante el mismo periodo (No implica esto, <strong>que</strong> dicho 20%<br />

corresponda solo a <strong><strong>la</strong>s</strong> creadas <strong>en</strong> ese mismo periodo, el ejercicio<br />

se hace <strong>de</strong> esta forma, para simplicar el análisis).<br />

Aun<strong>que</strong> <strong>la</strong> mediana empresa, ha v<strong>en</strong>ido pres<strong>en</strong>tando mejoría <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

proporción analizada, aún se liquidaban más empresas medianas<br />

por año, <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> se constituian. De continuar esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia,<br />

<strong>en</strong> un tiempo dado, este tipo <strong>de</strong> empresa ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>saparecer.<br />

La gran<strong>de</strong> empresa, logró a partir <strong>de</strong> 2006, poner por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> empresas liquidadas, el número <strong>de</strong> empresas constituidas, sin<br />

embargo, a partir <strong>de</strong> 2008, nuevam<strong>en</strong>te fueron más <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

gran<strong>de</strong>s liquidadas <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> constituidas por año.<br />

Tab<strong>la</strong> 16. Proporción PROPORCIÓN <strong>en</strong>tre empresas ENTRE EMPRESAS liquidadas LIQUIDADAS y constituidas Y según<br />

tamaño CONSTITUIDAS – Bogotá SEGÚN D.C. TAMAÑO 2003 - BOGOTÁ -2010 D.C.<br />

350,00%<br />

300,00%<br />

250,00%<br />

200,00%<br />

150,00%<br />

100,00%<br />

50,00%<br />

0,00%<br />

231,11%<br />

208,33%<br />

115,13%<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con datos <strong>de</strong> (DANE, 2010)<br />

La pe<strong>que</strong>ña empresa, muestra <strong>que</strong> aproximadam<strong>en</strong>te el 50% <strong>de</strong> estas<br />

se liquidan por año.<br />

43,89%<br />

19,98% 17,54%<br />

16,24% 15,46%<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

TOTAL GRANDES MEDIANAS MICROEMPRESAS PEQUEÑAS<br />

88<br />

200,00%<br />

128,26%


La microempresa, a<strong>que</strong>l<strong>la</strong> <strong>que</strong> ocupa el 96% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> empresas constituidas y registradas <strong>en</strong> camara y comercio,<br />

pres<strong>en</strong>tan unas tasas <strong>de</strong> liquidación <strong>en</strong> contraste con <strong><strong>la</strong>s</strong> constituidas,<br />

muy simi<strong>la</strong>r al total <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Situación <strong>que</strong> es obvia si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> participación m<strong>en</strong>cionada.<br />

El gráfico <strong>que</strong> se muestra a continuación, permite observar lo expresado<br />

anteriorm<strong>en</strong>te, por medio <strong>de</strong> lineas <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia para cada grupo <strong>de</strong><br />

empresas según tamaño. Es pertin<strong>en</strong>te hacer c<strong>la</strong>ridad <strong>que</strong> <strong>la</strong> información<br />

cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te capitulo, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong><strong>la</strong>s</strong> cifras <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas<br />

bogotanas, hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia al conjunto <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />

servicios, por tanto se continua con el supuesto <strong>de</strong> simplificación, <strong>en</strong> el <strong>que</strong><br />

se asume <strong>que</strong> los comportami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> cada sector se distribuy<strong>en</strong> <strong>en</strong> forma<br />

proporcional al aporte <strong>que</strong> realizan <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> producción a <strong>la</strong> ciudad,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>que</strong> acor<strong>de</strong> a los ingresos g<strong>en</strong>erados por <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas,<br />

así mismo pose<strong>en</strong> mayor capacidad <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> I + D.<br />

Gráfica 35. Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el número <strong>de</strong> empresas constituidas y<br />

liquidadas según tamaño <strong>en</strong> Bogotá D.C. para el periodo 2003 – 2010<br />

89


25.000<br />

20.000<br />

15.000<br />

10.000<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

De esta forma, el análisis pres<strong>en</strong>tado sobre indicadores empresariales, <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital <strong>de</strong> Colombia, permite concluir<br />

lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

-<br />

5.000<br />

-<br />

25.000<br />

20.000<br />

15.000<br />

10.000<br />

5.000<br />

-<br />

EMPRESAS CONSTITUIDAS Vs EMPRESAS LIQUIDADADAS EN BOGOTÁ D.C.<br />

14.371<br />

2.872<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

EMPRESAS CONSTITUIDAS Vs<br />

EMPRESAS LIQUIDADADAS EN<br />

BOGOTÁ D.C. - GRANDES<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS LIQUIDADAS<br />

EMPRESAS CONSTITUIDAS Vs<br />

EMPRESAS LIQUIDADADAS EN<br />

BOGOTÁ D.C. - MICRO<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS LIQUIDADAS<br />

Es poco probable hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, cuando <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

participación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización económica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad es tan baja.<br />

La <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad se ve fuertem<strong>en</strong>te afectada, cuando se<br />

ti<strong>en</strong>e una liquidación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> y mediana empresa tan alta, pues<br />

el<strong><strong>la</strong>s</strong> son <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> más ingresos g<strong>en</strong>eran al fisco por concepto <strong>de</strong><br />

matricu<strong><strong>la</strong>s</strong> mercantíles.<br />

CONSTITUIDAS LIQUIDADAS<br />

90<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

-<br />

1.000<br />

800<br />

600<br />

400<br />

200<br />

-<br />

EMPRESAS CONSTITUIDAS Vs<br />

EMPRESAS LIQUIDADADAS EN<br />

BOGOTÁ D.C. - MEDIANAS<br />

21.818<br />

3.826<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS LIQUIDADAS<br />

EMPRESAS CONSTITUIDAS Vs<br />

EMPRESAS LIQUIDADADAS EN<br />

BOGOTÁ D.C. - PEQUEÑA<br />

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />

CONSTITUIDAS LIQUIDADAS


No se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>productividad</strong>, cuando <strong><strong>la</strong>s</strong> curvas t<strong>en</strong><strong>de</strong>nciales<br />

expresan <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s y medianas empresas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

<strong>de</strong>saparecer, pues cada año se liquidan más estab<strong>la</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los<br />

<strong>que</strong> se matricu<strong>la</strong>n.<br />

La vida económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad gira <strong>en</strong> torno a <strong><strong>la</strong>s</strong> micro y pe<strong>que</strong>ñas<br />

empresas, <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales por su capital <strong>de</strong> trabajo no g<strong>en</strong>eran un número<br />

<strong>de</strong> empleo importante, y a<strong>de</strong>más ofrec<strong>en</strong> poca estabilidad y<br />

proyección <strong>la</strong>boral a qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> se <strong>de</strong>sempeñan.<br />

Las micro y pe<strong>que</strong>ña empresa, no <strong>de</strong>manda una mano <strong>de</strong> obra<br />

altam<strong>en</strong>te calificada, y tampoco <strong>de</strong>mandan mayor uso <strong>de</strong> capital<br />

repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> tecnificación, por tanto <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> no es un<br />

punto <strong>de</strong> alta preocuación para sus propietarios.<br />

91


5. ESTRATEGIA DE DESARROLLO RESPONSABLE Y SOSTENIBLE DE<br />

PRODUCTIVIDAD ESTRUCTURADA EN SOPORTES Y ENFOQUES<br />

PRODUCTIVOS<br />

Este apartado propone (sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>que</strong> sea <strong>la</strong> única) una estrategia<br />

es<strong>que</strong>mática y teórica -<strong>que</strong> <strong>de</strong> alguna manera se vi<strong>en</strong>e construy<strong>en</strong>do y<br />

p<strong>la</strong>nteando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> primeras letras <strong>de</strong> este trabajo- estructura <strong>en</strong> los<br />

soportes categóricos y <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>que</strong> <strong>en</strong>cierra <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> con un valor<br />

agregado, proponer una <strong>productividad</strong> responsable y sost<strong>en</strong>ible con <strong>la</strong><br />

empresa, <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong> sociedad.<br />

Ilustración 9. Es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> efici<strong>en</strong>te y eficaz<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Con este contexto no solo <strong>de</strong>l anterior párrafo sino con el cont<strong>en</strong>ido holístico<br />

<strong>que</strong> bor<strong>de</strong>a el trabajo; <strong>la</strong> Productividad Efici<strong>en</strong>te y Eficaz <strong>de</strong>be primero, estar<br />

inscrita al uso responsable y sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> producción<br />

empleados <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios. La<br />

Productividad se obliga a establecer una re<strong>la</strong>ción solidaria (1) con el<br />

ambi<strong>en</strong>te y (2) con un alto s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> responsabilidad social asía su misma<br />

empresa, <strong>la</strong> ciudad y con <strong>la</strong> sociedad, para así lograr no solo los propositivos<br />

92


<strong>de</strong>seados <strong>en</strong> materia económico sino también <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y<br />

<strong>de</strong>sarrollo. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s como soportes asum<strong>en</strong> su compromiso con el<br />

ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> responsabilidad social, don<strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> producción junto<br />

con sus costos, precios y con <strong>la</strong> I+D t<strong>en</strong>ga profunda sinergia con los logros<br />

macroeconómicas y sociales.<br />

La I+D expresada <strong>en</strong> sus cinco (5) soportes: inversión, investigación,<br />

tecnología, innovación y capacitación <strong>de</strong>be impulsar el <strong>de</strong>sarrollo con calidad<br />

<strong>de</strong> vida, no solo para <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabaja interna sino <strong>que</strong> esta innovación <strong>de</strong><br />

producir nuevos bi<strong>en</strong>es y servicios para el mercado interno e internacional,<br />

irrigue <strong>de</strong>sarrollo, bi<strong>en</strong>estar social y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal para al complejo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong> sociedad.<br />

Ilustración 10. Es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>la</strong> responsabilidad social y<br />

ambi<strong>en</strong>tal con miras al <strong>de</strong>sarrollo con calidad <strong>de</strong> vida<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

5.1. Inversión, Investigación, Tecnología, Innovación y Capacitación<br />

(I+D) Para el Desarrollo con Calidad <strong>de</strong> Vida Responsable y<br />

Sost<strong>en</strong>ible Con el Medio.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> Inversión está <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> interés, <strong><strong>la</strong>s</strong> expectativas <strong>de</strong><br />

b<strong>en</strong>eficio y el capital exist<strong>en</strong>te, le correspon<strong>de</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas y al sector<br />

público diseñar políticas sost<strong>en</strong>ibles, responsables y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>que</strong><br />

inc<strong>en</strong>tiv<strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> I + D <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

93


organizaciones y <strong>la</strong> ciudad. La Investigación no solo <strong>de</strong>be proporcionar<br />

utilida<strong>de</strong>s a <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, este proceso riguroso <strong>de</strong> <strong>la</strong> bús<strong>que</strong>da <strong>de</strong> mejores<br />

producciones, merca<strong>de</strong>os, administrativos ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> <strong>en</strong>focarse <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

proporcionar calidad <strong>de</strong> vida para sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

La Innovación como un proceso <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es o servicio nuevo y significativo<br />

introducido <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa, es c<strong>la</strong>ve para lograr el <strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ible y<br />

<strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral. La Tecnología <strong>que</strong> constituye nuevos conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos e<br />

i<strong>de</strong>as incorporadas no pue<strong>de</strong> estar a g<strong>en</strong>a a este proceso.<br />

La Formación no solo <strong>de</strong>be <strong>en</strong>caminarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> una cultura<br />

innovadora e investigativa <strong>en</strong> función <strong>la</strong>teral <strong>de</strong> capacitar <strong>en</strong> mejorar todos<br />

los procesos internos <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa como <strong>en</strong> sus procesos logísticos<br />

externo. La formación se obliga a cont<strong>en</strong>er <strong>en</strong> sus cont<strong>en</strong>idos teóricos y <strong>de</strong><br />

praxis una gran dosis <strong>de</strong> responsable social y sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal,<br />

don<strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficio no únicam<strong>en</strong>te este ligado a <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y eficacia <strong>de</strong> los<br />

procesos administrativos, productivos, logísticos, etc., <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, sino<br />

<strong>que</strong> también se compartan responsablem<strong>en</strong>te con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ciudad y<br />

<strong>de</strong> sus habitantes.<br />

5.2. Enfo<strong>que</strong>s <strong>de</strong> Productividad <strong>en</strong> Pro <strong>de</strong>l Desarrollo Con Calidad <strong>de</strong><br />

Vida Responsable y Sost<strong>en</strong>ible Con el Medio.<br />

Como se p<strong>la</strong>nteo <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> empresarial se pue<strong>de</strong> facilitar a través <strong>de</strong><br />

tres <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>que</strong> pue<strong>de</strong>n aplicarse todos y/o utilizar dos o uno, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

características <strong>de</strong> empresa y <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno. Para nuestro caso estos <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s<br />

se obligan a ost<strong>en</strong>tar un compromiso con el <strong>de</strong>sarrollo, lo social y lo<br />

ambi<strong>en</strong>tal. La empresa <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> no pue<strong>de</strong> echar a <strong>la</strong><br />

borda lo ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> responsabilidad social, estos legados son pr<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

94


garantía para sost<strong>en</strong>erse hoy <strong>en</strong> el mercado y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, no asumirlos<br />

son un riesgo para sobreviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>que</strong><br />

alberga estos <strong>en</strong>tes territoriales.<br />

Ilustración 11. Es<strong>que</strong>ma <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> hacia el<br />

<strong>de</strong>sarrollo con calidad <strong>de</strong> vida<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.<br />

Con esta impronta <strong>en</strong> pro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo con calidad <strong>de</strong> vida estos tres<br />

<strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s <strong>que</strong> se manifiestan tanto <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> (1) Precios, <strong>en</strong> el cual <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>variables</strong> cardinales son el costo <strong>de</strong>: mano <strong>de</strong> obra y materia prima; <strong>de</strong><br />

esca<strong>la</strong> <strong>que</strong> reduce costos y maximiza b<strong>en</strong>eficios (economías a esca<strong>la</strong>) y el <strong>de</strong><br />

tecnificación; (2) <strong>de</strong> Difer<strong>en</strong>ciación, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización efici<strong>en</strong>te y eficaz <strong>de</strong><br />

los factores logre calidad, funcionalidad, confiabilidad, durabilidad y<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l producto <strong>en</strong> el mercado y <strong>en</strong> el tiempo y (3) <strong>de</strong> Velocidad <strong>de</strong><br />

Respuesta, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> flexibilidad <strong>de</strong> los<br />

procesos, el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> producción, el manejo <strong>de</strong> los inv<strong>en</strong>tarios y <strong>la</strong><br />

logística <strong>de</strong> transporte con <strong>que</strong> <strong>la</strong> empresa satisface los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta<br />

o <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l mercado.<br />

Enfo<strong>que</strong>s estos <strong>de</strong> Precio, Difer<strong>en</strong>ciación y Velocidad <strong>de</strong> Respuesta les<br />

correspon<strong>de</strong> establecer una re<strong>la</strong>ción amable con el ambi<strong>en</strong>te y responsable<br />

95


con lo social, aspectos importante <strong>que</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso productivo<br />

permit<strong>en</strong> augurar un fin loables hacia el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> ciudad.<br />

Unos Precios justos y éticos una Difer<strong>en</strong>ciación responsable con el ambi<strong>en</strong>te<br />

y una velocidad <strong>de</strong> respuesta <strong>que</strong> g<strong>en</strong>ere calidad <strong>de</strong> vida, son impronta <strong>que</strong><br />

hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia y <strong>que</strong> impulsan nuevos y mejores procesos <strong>de</strong> inversión,<br />

investigación, tecnología, innovación y capacitación, <strong>que</strong> <strong>en</strong> ultimas redunda<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> I+D <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> ciudad.<br />

5.3. Impacto Macroeconómico y Social Merced Productividad En<br />

Bogotá D.C.<br />

Todo el proceso productivo responsable y sost<strong>en</strong>ible ti<strong>en</strong>e <strong>que</strong> t<strong>en</strong>er un fin el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad junto con sus g<strong>en</strong>tes y pob<strong>la</strong>dores.<br />

Ilustración 12. Interacción <strong>de</strong> los ejes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> y <strong>la</strong> macroeconomía social<br />

con vía al <strong>de</strong>sarrollo económico con calidad <strong>de</strong> vida.<br />

Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia<br />

Las bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l óptimo uso <strong>de</strong> recursos y<br />

factores, se compromete bajo <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> no alterar los ecosistemas y si<br />

se intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>be permitirles su r<strong>en</strong>ovación <strong>en</strong> el tiempo. Igualm<strong>en</strong>te, así<br />

96


como el capital ti<strong>en</strong>e su retribución por medio <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> utilidad y los tipos<br />

<strong>de</strong> interés pagados por su uso, <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra no <strong>de</strong>be verse afectada <strong>en</strong><br />

su remuneración por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un exceso <strong>de</strong> plusvalía.<br />

De este modo se logra establecer <strong>productividad</strong> y producción sust<strong>en</strong>tables 27<br />

y sost<strong>en</strong>ibles 28 . El comportami<strong>en</strong>to productivo, <strong>la</strong>boral y empresarial <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

ciuda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>be guardar una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia directa con <strong>la</strong> responsabilidad social,<br />

<strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad ambi<strong>en</strong>tal y el <strong>de</strong>sarrollo con calidad <strong>de</strong> vida.<br />

27 El flujo físico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> fu<strong>en</strong>tes naturales, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y <strong>de</strong> vuelta a los sumi<strong>de</strong>ros<br />

naturales, no <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>clinante. Más exactam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l ecosistema <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tar esos<br />

flujos no <strong>de</strong>be disminuir. El capital natural <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>erse intacto. El futuro será al m<strong>en</strong>os tan<br />

bu<strong>en</strong>o como el pres<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> su acceso a los recursos biofísicos y a los servicios provistos<br />

por el ecosistema. (Daly, 2008)<br />

28 se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por economía sost<strong>en</strong>ible un patrón <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>que</strong> concilie el <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico, social y ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> una economía productiva y competitiva, <strong>que</strong> favorezca el empleo<br />

<strong>de</strong> calidad, <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> cohesión social, y <strong>que</strong> garantice el respeto ambi<strong>en</strong>tal y<br />

el uso racional <strong>de</strong> los recursos naturales, <strong>de</strong> forma <strong>que</strong> permita satisfacer <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes sin comprometer <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>l futuro para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus propias<br />

necesida<strong>de</strong>s. (CRUE, 2009)<br />

97


CONCLUSIONES<br />

Tomando como punto <strong>de</strong> partida los cinco soportes categóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>productividad</strong> (inversión, investigación, tecnología, innovación y formación;<br />

<strong>que</strong> correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada I+D, (Investigación + <strong>de</strong>sarrollo)),<br />

expuestos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación, y <strong><strong>la</strong>s</strong> rutas<br />

<strong>de</strong>terminadas como <strong>en</strong>fo<strong>que</strong>s o caminos hacia <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, tales como:<br />

nivel <strong>de</strong> precios, difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> productos y velocidad <strong>de</strong> respuesta, cada<br />

uno tomado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>variables</strong> <strong>de</strong> costo <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, costo <strong>de</strong> materia<br />

prima, economías a esca<strong><strong>la</strong>s</strong>, tecnificación, calidad, pres<strong>en</strong>tación,<br />

funcionalidad, confiabilidad, durabilidad, <strong>de</strong>sempleo, flexibilidad <strong>de</strong> procesos,<br />

volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> producción, manejo <strong>de</strong> inv<strong>en</strong>tarios y logística <strong>de</strong> transporte; se<br />

pres<strong>en</strong>tan <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes conclusiones:<br />

El aparato productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad se basa <strong>en</strong> una mano <strong>de</strong> obra<br />

calificada con niveles <strong>de</strong> formación técnicos, tecnológicos y<br />

profesionales <strong>en</strong> su mayoría, los cuales se <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong><br />

producción, merca<strong>de</strong>o y administración intermedia.<br />

Tan solo el 6% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra, realiza<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas conseguir recursos para innovar es<br />

bastante complicado, <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones realizan aportes muy bajos a<br />

estas activida<strong>de</strong>s y por tanto, <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones aportan<br />

aproximadam<strong>en</strong>te el 90% <strong>de</strong> los recursos utilizados para investigación.<br />

Las empresas <strong>que</strong> se arriesgan a realizar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación,<br />

<strong>que</strong> realm<strong>en</strong>te son pocas (4.5% aproximadam<strong>en</strong>te), no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los<br />

resultados <strong>que</strong> esperan al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus<br />

investigaciones, <strong>la</strong> mayoría pi<strong>en</strong>sa <strong>que</strong> esta actividad les proporciona<br />

<strong>la</strong> medida sufici<strong>en</strong>te para mant<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong>l mercado actual, pero<br />

98


<strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ampliar su base <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes nacionales a partir <strong>de</strong><br />

investigación, es poca e internacionalm<strong>en</strong>te e incluso nu<strong>la</strong>.<br />

La producción resultante <strong>de</strong> innovaciones <strong>en</strong> procesos productivos y<br />

estrategias <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>o, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te terminan <strong>en</strong> certificaciones <strong>de</strong><br />

calidad <strong>en</strong> mayor proporción a los procesos productivos y<br />

administrativos (75% aprox.) <strong>que</strong> a los productos y/o servicios como<br />

tal (25% aprox.).<br />

El 90% aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong> propiedad intelectual<br />

realizados por <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l sector servicios <strong>en</strong> Bogotá D.C.,<br />

correspon<strong>de</strong>n al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> marquil<strong><strong>la</strong>s</strong> y logotipos, y a<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autor, situación <strong>que</strong> <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no <strong>de</strong>ja <strong><strong>la</strong>s</strong> innovaciones<br />

tecnológicas y <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información, relegadas a un<br />

estrecham<strong>en</strong>te distribuido 10% aproximadam<strong>en</strong>te.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información compi<strong>la</strong>da y analizada, se pue<strong>de</strong> inferir, <strong>que</strong><br />

<strong>la</strong> fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> investigación, se<br />

conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>que</strong> <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información para dichos<br />

estudios es el internet, medio <strong>que</strong> como es conocido si bi<strong>en</strong> es cierto<br />

cu<strong>en</strong>ta con fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información relevantes, también se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

contaminado por información <strong>de</strong> baja confiabilidad.<br />

También se logró establecer <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> alianzas para formu<strong>la</strong>r objetivos<br />

conjuntos <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> empresarial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad, se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> baja medida con universida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

apoyo para <strong>la</strong> <strong>productividad</strong>, los cuales por su <strong>en</strong>fo<strong>que</strong> <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong><br />

campo, consigu<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er información catalogada como <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te<br />

primaria y por tanto dichas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong>n ofrecer mayor soporte a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones.<br />

Se aprecia un fuerte atraso <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> investigación,<br />

investigadores, infraestructura y marcos <strong>de</strong> cooperación para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> <strong>en</strong> el contexto internacional; situación <strong>que</strong><br />

muestra como resultado índices <strong>de</strong> baja <strong>productividad</strong> y poca<br />

99


estabilidad empresarial <strong>en</strong> especial hacia <strong>la</strong> pe<strong>que</strong>ña, mediana y micro<br />

empresa.<br />

La tasa <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s empresas <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />

económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad es preocupantem<strong>en</strong>te baja.<br />

La <strong>productividad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad se ve fuertem<strong>en</strong>te afectada, cuando se<br />

ti<strong>en</strong>e una liquidación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> y mediana empresa tan alta, pues<br />

el<strong><strong>la</strong>s</strong> son <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>que</strong> más ingresos g<strong>en</strong>eran al fisco por concepto <strong>de</strong><br />

matricu<strong><strong>la</strong>s</strong> mercantíles.<br />

Las curvas t<strong>en</strong><strong>de</strong>nciales expresan <strong>que</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s y medianas<br />

empresas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a <strong>de</strong>saparecer, pues cada año se liquidan más<br />

estab<strong>la</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los <strong>que</strong> se matricu<strong>la</strong>n.<br />

La vida económica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad gira <strong>en</strong> torno a <strong><strong>la</strong>s</strong> micro y pe<strong>que</strong>ñas<br />

empresas, <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales por su capital <strong>de</strong> trabajo no g<strong>en</strong>eran un número<br />

<strong>de</strong> empleo importante, y a<strong>de</strong>más ofrec<strong>en</strong> poca estabilidad y<br />

proyección <strong>la</strong>boral a qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> se <strong>de</strong>sempeñan.<br />

La micro y pe<strong>que</strong>ña empresa, no <strong>de</strong>manda una mano <strong>de</strong> obra<br />

altam<strong>en</strong>te calificada, y tampoco <strong>de</strong>mandan mayor uso <strong>de</strong> capital<br />

repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> tecnificación, por tanto <strong>la</strong> <strong>productividad</strong> no es un<br />

punto <strong>de</strong> alta preocuación para sus propietarios.<br />

para el periodo 2009 – 2010 (pos-crisis), <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong> participación<br />

se increm<strong>en</strong>tó 2 puntos al igual <strong>que</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> ocupación, sin<br />

embargo, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> subempleo se increm<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> 8 puntos y el<br />

<strong>de</strong>sempleo se sostuvo. Esto podría conducir, a <strong>que</strong> algunas personas<br />

se vieron abocadas a realizar cualquier tipo <strong>de</strong> actividad económica <strong>en</strong><br />

busca <strong>de</strong> su superviv<strong>en</strong>cia.<br />

Para el año 2010, el 50% <strong>de</strong> los ocupados aproximamadam<strong>en</strong>te,<br />

ejerció como partícu<strong>la</strong>r, el 34,2% <strong>la</strong>boró por cu<strong>en</strong>ta propia, y sin<br />

remuneración se <strong>en</strong>contraba empleado el 2,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

ocupada, es <strong>de</strong>cir, <strong>que</strong> cerca <strong>de</strong>l 37% <strong>de</strong> dicha pob<strong>la</strong>ción, no tuvo<br />

100


conocimi<strong>en</strong>to a ci<strong>en</strong>cia cierta <strong>de</strong> su nivel <strong>de</strong> ingresos, ni una<br />

estabilidad <strong>la</strong>boral.<br />

A <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l pl<strong>en</strong>o empleo <strong>de</strong> factores, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y subempleo <strong>en</strong> cifras <strong>de</strong> dos digitos, implica <strong>que</strong><br />

no hay un óptimo uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra, el capital y <strong>la</strong> tierra.<br />

La retribución <strong>que</strong> han recibido los factores <strong>en</strong> épocas <strong>de</strong> auge<br />

económico, no ha sido sufici<strong>en</strong>te para mant<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong> utilización<br />

y producción <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis.<br />

Los factores <strong>que</strong> han t<strong>en</strong>ido una retribución aceptable <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> alta producción, pero no existe una cultura <strong>de</strong> ahorro al interior <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, <strong>que</strong> les permita mant<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong> producción y<br />

utilización <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>en</strong> época <strong>de</strong> crisis, lo <strong>que</strong> <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no nos<br />

introduce a un problema <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación profesional <strong>de</strong> los ger<strong>en</strong>tes.<br />

Si bi<strong>en</strong> es cierto, se ha logrado un mejorami<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> pobreza e indig<strong>en</strong>cia según datos <strong>de</strong>l DANE, aun es a<strong>la</strong>rmante el<br />

tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> ingresos medida por el coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Gini,<br />

el cual no ha podido bajar <strong>de</strong> 0,5, es <strong>de</strong>cir aún gran parte <strong>de</strong>l ingreso<br />

<strong>que</strong> g<strong>en</strong>eran los factores <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

pocas manos.<br />

De este modo se confirma <strong>la</strong> hipótesis <strong>que</strong> expone <strong>que</strong> Bogotá D.C. es una<br />

ciudad <strong>que</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito interno y externo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas, está bastante<br />

atrasada <strong>en</strong> inversión, investigación, tecnificación, <strong>de</strong>sarrollo y formación.<br />

Esto se ampara <strong>en</strong> el hecho c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> <strong>que</strong> no se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>productividad</strong>, cuando <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s y medianas empresas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />

<strong>de</strong>saparecer, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre creación y liquidación <strong>de</strong><br />

empresas, situación <strong>que</strong> solo es explicada por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> eficacia <strong>de</strong> los<br />

ag<strong>en</strong>tes económicos para g<strong>en</strong>erar organizaciones sost<strong>en</strong>ibles y sust<strong>en</strong>tables.<br />

101


RECOMENDACIONES<br />

La primera recom<strong>en</strong>dación <strong>que</strong> se pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, está dirigida<br />

al gobierno nacional y distrital, qui<strong>en</strong> es el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas<br />

públicas <strong>que</strong> actú<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera eficaz y efici<strong>en</strong>te para integrar a los ag<strong>en</strong>tes<br />

económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y el país <strong>en</strong> pro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico con<br />

responsabilidad social y ambi<strong>en</strong>tal. Para esto se sugiere <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

políticas difer<strong>en</strong>ciales, <strong>que</strong> se dirijan a los sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tes <strong>de</strong> manera<br />

especial:<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> formación educativa <strong>en</strong> todos los niveles: Son los<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> inculcar <strong>en</strong> los futuros graduandos <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> investigar<br />

e innovar <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y/o servicios, responsabilidad social y<br />

ambi<strong>en</strong>tal, comercio justo, <strong>productividad</strong>, competitividad, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Empresas públicas, privadas y mixtas: A través <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

canalizar los recursos para financiar <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> I + D, y se <strong>de</strong>be<br />

promover <strong>la</strong> responsabilidad social y ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> aras <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Pero sin duda alguna, como se expresó al inicio <strong>de</strong> estas recom<strong>en</strong>daciones,<br />

son los gobiernos <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n nacional y distrital, los <strong>que</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> trabajar<br />

mancomunadam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> materialización <strong>de</strong> una estrategia igual o simi<strong>la</strong>r a<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, <strong>que</strong> permita a los ag<strong>en</strong>tes económicos<br />

interactuar <strong>en</strong> pro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo con calidad <strong>de</strong> vida.<br />

Dichas medidas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar <strong>en</strong>caminadas a <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l<br />

analfabetismo, a <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra, a <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> nuevas<br />

tecnologías, al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l espíritu innovador e investigador <strong>en</strong> los<br />

ciudadanos <strong>de</strong> todos los estratos y a <strong>la</strong> redistribución <strong>de</strong> los ingresos y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s.<br />

102


BIBLIOGRAFÍA<br />

revistaespacios: Vol. 29 Ed. 1. (2008). Recuperado el 7 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.revistaespacios.com:<br />

http://www.revistaespacios.com/a08v29n01/08290903.html<br />

ACIAMERICAS. (20 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 2010). aciamericas: BID. Recuperado el 16 <strong>de</strong> Febrero<br />

<strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.aciamericas.coop: http://www.aciamericas.coop/BID-insta-a-<br />

Latinoamerica-a<br />

Alcaldía Local <strong>de</strong> K<strong>en</strong>nedy. (24 <strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> 2009). bogota.gov: libreria. Recuperado el<br />

15 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.bogota.gov.co:<br />

http://www.bogota.gov.co/portel/libreria/php/x_frame_<strong>de</strong>talle.php?id=37325<br />

Apaza, R., & Mor<strong>en</strong>o, S. (2008). Programa eurosocial: PDF. Recuperado el 22 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong><br />

2012, <strong>de</strong> www.biblioteca.programaeurosocial.eu:<br />

http://biblioteca.programaeurosocial.eu/PDF/Empleo/modulo6.pdf<br />

Aspitia, M. (2010). Responsabilidad ambi<strong>en</strong>tal y daño ecológico. Pánama: Eco<strong>la</strong>tina.<br />

Banca Fácil. (2007). bancafacil: cont<strong>en</strong>ido. Recuperado el 12 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.bancafacil.cl:<br />

http://www.bancafacil.cl/bancafacil/servlet/Cont<strong>en</strong>ido?indice=1.2&idPublicacion=400<br />

0000000000109&idCategoria=9<br />

Banco Mundial. (2011). bancomundial: datos. Recuperado el 10 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.bancomundial.org:<br />

http://datos.bancomundial.org/indicador/GB.XPD.RSDV.GD.ZS/countries?disp<strong>la</strong>y=<strong>de</strong><br />

fault<br />

BANCOLDEX. (2006). LA RESPONSABILIDAD SOCIAL DE LAS EMPRESAS, Herrami<strong>en</strong>ta<br />

para lograr v<strong>en</strong>ajas competitivas. Bogotá D.C.: A progresar gestión empresarial.<br />

BID. (Agosto <strong>de</strong> 2010). iadb: Investigación. Recuperado el 15 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.iadb.org: http://www.iadb.org/es/investigacion-y-datos/<strong>de</strong>talles-<strong>de</strong>publicacion,3169.html?pub_id=idb-wp-191<br />

BID. (Mayo <strong>de</strong> 2011). iadb: investigación. Recuperado el 15 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.iadb.org: http://www.iadb.org/es/investigacion-y-datos/<strong>de</strong>talles-<strong>de</strong>publicacion,3169.html?pub_id=idb-wp-251<br />

Bogotá Va A<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. (2011). bogotavaa<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.gov.co: Artículos. Recuperado el Noviembre<br />

<strong>de</strong> 2011, <strong>de</strong> www.bogotavaa<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.gov.co:<br />

http://www.bogotavaa<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.gov.co/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&view=article&id<br />

=115:bogota-pres<strong>en</strong>to-<strong>la</strong>-politica-distrital-<strong>de</strong>-<strong>productividad</strong>-competitividad-y<strong>de</strong>sarrollo-socioeconomico&catid=39:proceso-al-dia<br />

Bonta, P., & Farber, M. (2002). 199 preguntas sobre Marketing y Publicidad. Bogotá D.C.:<br />

Norma.<br />

Botín, A. (1 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2006). terranoticias: artículo. Recuperado el 15 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong><br />

2012, <strong>de</strong> www.terranoticias.es:<br />

http://terranoticias.terra.es/articulo/html/av2714452.htm<br />

Bour, E. A. (2002). ebour: pdf. Recuperado el 17 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.ebour.com.ar:<br />

http://ebour.com.ar/pdfs/Teoria%20<strong>de</strong>%20<strong>la</strong>%20inversion.pdf<br />

Bustamante, W. (2008). Rimisp: User files. (C<strong>en</strong>tro Latinoamericano para el <strong>de</strong>sarrollo rural,<br />

Ed.) Recuperado el 14 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.rimisp.org:<br />

103


http://www.rimisp.org/FCKeditor/UserFiles/File/docum<strong>en</strong>tos/docs/pdf/El%20acceso%<br />

20a%20mercados%20<strong>de</strong>%20pe<strong>que</strong>nos%20productores.pdf<br />

CCB. (2010). ccb: docum<strong>en</strong>tos. Recuperado el 7 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.camara.ccb.org.co:<br />

http://camara.ccb.org.co/docum<strong>en</strong>tos/5289_ba<strong>la</strong>nce_<strong>de</strong>_<strong>la</strong>_internacionalizacion_200<br />

8___2009_parte__3.pdf<br />

Colm<strong>en</strong>ares, O. (5 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 2007). Gestiopolis: Economía. Recuperado el 11 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong><br />

2012, <strong>de</strong> www.gestiopolis.com: http://www.gestiopolis.com/economia/<strong>productividad</strong>y-<strong>la</strong>-medicion-<strong>de</strong>-<strong>la</strong>-<strong>productividad</strong>.htm<br />

COLOMBIAYA. (2009). colombiaya: infraestructura. Recuperado el 21 <strong>de</strong> Enero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.colombiaya.com: http://www.colombiaya.com/seccioncolombia/infraestructura.html<br />

CRUE. (30 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 2009). crue: legis<strong>la</strong>ción. Recuperado el 14 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012,<br />

<strong>de</strong> www.crue.org:<br />

http://www.crue.org/export/sites/Crue/legis<strong>la</strong>cion/Borradores_y_Anteproyectos/09_11<br />

_30_LEY_ECONOMIA_SOSTENIBLE_x2x.pdf<br />

Daly, H. (15 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2008). inti: aportes. (I. N. Industrial, Ed.) Recuperado el 19 <strong>de</strong><br />

Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.inti.gov.ar: http://www.inti.gov.ar/pdf/aportes7.pdf<br />

DANE. (2008). dane: docum<strong>en</strong>tos. Recuperado el 4 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.dane.gov.co:<br />

http://suamox03.dane.gov.co:7778/imgcurso/mettran/docum<strong>en</strong>to4.html<br />

DANE. (2010). dane: económicas, economía regional. Recuperado el 12 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2012,<br />

<strong>de</strong> www.dane.gov.co:<br />

http://www.dane.gov.co/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&view=article&id=382&Itemid<br />

=74<br />

DANE. (2010). dane: in<strong>de</strong>x. Recuperado el 17 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.dane.gov.co:<br />

http://www.dane.gov.co/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&view=article&id=104&Itemid<br />

=61<br />

DANE. (29 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 2011). dane: files. Recuperado el 18 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.dane.gov.co:<br />

http://www.dane.gov.co/files/investigaciones/boletines/ech/juv<strong>en</strong>tud/Boletin_<strong>de</strong>p_10.<br />

pdf<br />

DANE. (2011). dane: flies. Recuperado el 3 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.dane.gov.co:<br />

http://www.dane.gov.co/files/faqs/faq_ech.pdf<br />

DANE. (Junio <strong>de</strong> 2011). Docum<strong>en</strong>to Metodológico Encuesta <strong>de</strong> Desarrollo e Innovación<br />

Tecnológica <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria manufacturera EDIT. Bogotá, Colombia.<br />

DANE; DNP; DACIyT. (Mayo <strong>de</strong> 2005). Innovación y Desarrollo Tecnológico <strong>en</strong> <strong>la</strong> Industria<br />

Manufacturera Colombia 2003 - 2004. Bogotá D.C.<br />

<strong>de</strong>finanzas.com. (25 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2009). <strong>de</strong>finanzas: conceptos. Recuperado el 11 <strong>de</strong> Mayo<br />

<strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.<strong>de</strong>finanzas.com: http://<strong>de</strong>finanzas.com/concepto-<strong>de</strong>-<strong>productividad</strong>/<br />

Economy weblog. (7 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2007). economy: archives. Recuperado el 15 <strong>de</strong> Marzo<br />

<strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.economy.blogs.ie.edu:<br />

http://economy.blogs.ie.edu/archives/2007/02/<strong>que</strong>_es_<strong>la</strong>_curva.php<br />

Ethos. (2 <strong>de</strong> Diciembre <strong>de</strong> 2003). <strong>la</strong>coctelera: post. Recuperado el 22 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012,<br />

<strong>de</strong> www.<strong>la</strong>coctelera.net:<br />

http://rosab<strong>la</strong>nca21.<strong>la</strong>coctelera.net/post/2010/02/12/responsabilidad-socialempresarial-y-gestion-ambi<strong>en</strong>tal<br />

104


Felsinger, E., & Runza, P. (Septiembre <strong>de</strong> 2002). ucema: Posgrado-download. Recuperado<br />

el 11 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.ucema.edu.ar: http://www.ucema.edu.ar/posgradodownload/tesinas2002/Felsinger_MADE.pdf<br />

INVIAS. (25 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 2009). invias: programas. Recuperado el 14 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.cumbia.invias.gov.co:<br />

http://cumbia.invias.gov.co/programas/sat/DISTANCIA%20DE%20BOGOTA%20A%<br />

20CAPITALES%20-%2025%20JUL.pdf<br />

Isackson, V. B. (11 <strong>de</strong> Agosto <strong>de</strong> 2010). investinbogota: archivos. Recuperado el 17 <strong>de</strong><br />

Enero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.investinbogota.org:<br />

http://www.investinbogota.org/archivos/file/news_about_invest/atraccion-<strong>en</strong>-elc<strong>en</strong>tro-semanaregioncapital-ib-2010.pdf<br />

Jím<strong>en</strong>ez, J. (19 <strong>de</strong> Septiembre <strong>de</strong> 2009). scribd: docum<strong>en</strong>ts. Recuperado el 16 <strong>de</strong> Febrero<br />

<strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.scribd.com: http://es.scribd.com/doc/19716407/Los-Difer<strong>en</strong>testipos-<strong>de</strong>-Tecnologias<br />

KMU FORSCHUNG AUSTRIA . (2007). csr: downloads. Recuperado el 18 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong><br />

2012, <strong>de</strong> www.csr-in-smes.eu: http://www.csr-insmes.eu/downloads/brochure_spanish.pdf<br />

Kotler, P., & Armstron, G. (2003). Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Marketing. México: Pearson Educación.<br />

lORINO, P. (1993). El control <strong>de</strong> gestion estrategico. Marcombo s.a.<br />

Lorino, P. (1993). EL CONTROL DE GESTION ESTRATEGICO. Marcombo S.A.<br />

M<strong>en</strong><strong>de</strong>z, S. G. (2008). ud<strong>la</strong>p: docum<strong>en</strong>tos. Recuperado el 10 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.ud<strong>la</strong>p.mx:<br />

http://catarina.ud<strong>la</strong>p.mx/u_dl_a/tales/docum<strong>en</strong>tos/lhr/m<strong>en</strong><strong>de</strong>z_s_g/capitulo2.pdf<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacional. (s.f.). Estadísticas: M<strong>en</strong>. Recuperado el 5 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong><br />

2011, <strong>de</strong> M<strong>en</strong>:<br />

http://201.234.245.149/seguimi<strong>en</strong>to/estadisticas/principal.php?begin=1&seccion=14&<br />

id_categoria=1&dpto=11&mun=&ins=&se<strong>de</strong>=<br />

Omaña, P., & García, J. (26 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2008). sli<strong>de</strong>share: docum<strong>en</strong>tos. Recuperado el 9<br />

<strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.sli<strong>de</strong>share.net:<br />

http://www.sli<strong>de</strong>share.net/jrmoncho/<strong>productividad</strong>-y-competitividad<br />

Páez, O. (Mayo <strong>de</strong> 2005). repositorio: bitstream. Recuperado el 12 <strong>de</strong> Enero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.repositorio.edu.ec:<br />

http://repositorio.ute.edu.ec/bitstream/123456789/11153/1/26063_1.pdf<br />

Pérez, G. (Octubre <strong>de</strong> 2005). banrep: docum<strong>en</strong>tos. Recuperado el 15 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012,<br />

<strong>de</strong> www.banrep.gov.co:<br />

http://www.banrep.gov.co/docum<strong>en</strong>tos/publicaciones/pdf/DTSER-64.pdf<br />

Pérez, P. (21 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2011). DANE: Estadísticas. Recuperado el 12 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012,<br />

<strong>de</strong> www.dane.gov.co:<br />

http://bl169w.blu169.mail.live.com/<strong>de</strong>fault.aspx#!/mail/InboxLight.aspx?n=122263528<br />

5!n=2121115540&view=1<br />

Philippe, L. (1993). El control <strong>de</strong> gestión Estrategico. Marcombo S.A.<br />

PNUMA. (2007). unep: pdf. Recuperado el 14 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.unep.org:<br />

http://www.unep.org/pdf/tunza/Tunza_5.3_Spanish.pdf<br />

Porter, M. (1980). Estratgia Competitiva.<br />

Revista Carga Pesada. (13 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2012). revistacargapesada: maquinaria.<br />

Recuperado el 22 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.revistacargapesada.com:<br />

http://revistacargapesada.com/maquinaria/?p=713<br />

105


Roca, R. (2009). unmsm: doc<strong>en</strong>tes. Recuperado el 21 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.unmsm.edu.pe: http://economia.unmsm.edu.pe/Doc<strong>en</strong>tes/RRocaG/publi/Roca-<br />

Macro1-04-Casas-TeoriaKeynesiana.pdf<br />

Ruíz, A. (11 <strong>de</strong> Agosto <strong>de</strong> 2011). sli<strong>de</strong>share: lexoriuz. Recuperado el 6 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012,<br />

<strong>de</strong> www.sli<strong>de</strong>share.net: http://www.sli<strong>de</strong>share.net/lexoruiz/pruebas-<strong>de</strong>-hiptesis-parauna-muestra<br />

Secretaría <strong>de</strong>l S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Republica <strong>de</strong> Colombia. (2 <strong>de</strong> Agosto <strong>de</strong> 2004).<br />

secretarias<strong>en</strong>ado: s<strong>en</strong>ado, ley. Recuperado el 2 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.secretarias<strong>en</strong>ado.gov.co:<br />

http://www.secretarias<strong>en</strong>ado.gov.co/s<strong>en</strong>ado/basedoc/ley/2004/ley_0905_2004.html<br />

Sepúlveda, C. (2004). Diccionario <strong>de</strong> Términos Económicos (Undécima ed.). Chile:<br />

UNIVERSITARIA S.A.<br />

UNAM México. (s.f.). progloco<strong>de</strong>: System. Recuperado el 11 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.progloco<strong>de</strong>.unam.edu.mx:<br />

http://www.progloco<strong>de</strong>.unam.mx/system/files/Marx,%20K.,%20El%20Capital,%20To<br />

mo%20I,%20Vol.%203.pdf<br />

Uninorte. (4 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2009). uninorte: noticias. Recuperado el 14 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.uninorte.edu.co:<br />

http://www.uninorte.edu.co/noticias_uninorte/secciones.asp?id=22<br />

Universia <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. (2006). uv.es: cim. Recuperado el 10 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong> www.uv.es:<br />

http://www.uv.es/cim/pyp-<strong>de</strong>m/<strong>de</strong>scarga/tema001a.pdf<br />

Universidad <strong>de</strong>l Rosario. (2011). Ranking <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas para <strong>la</strong> atracción <strong>de</strong><br />

inversiones. Bogotá D.C.: CEPEC.<br />

Vilá, J. (Marzo <strong>de</strong> 2009). bbva: article. Recuperado el 17 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012, <strong>de</strong><br />

www.bbvaop<strong>en</strong>mind.com: http://www.bbvaop<strong>en</strong>mind.com/article/cultura-innovadoravalores-principios-y-practicas-<strong>de</strong>-primeros-ejecutivos-<strong>en</strong>-empresas-altam<strong>en</strong>teinnovadoras/<br />

Yukavetsky, G. (Febrero <strong>de</strong> 2007). uprh: tecnología. Recuperado el 15 <strong>de</strong> Febrero <strong>de</strong> 2012,<br />

<strong>de</strong> www.uprh.edu:<br />

http://www1.uprh.edu/gloria/Tecnologia%20Ed/Lectura_1%20.html<br />

106

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!