La enfermería británica y postbritánica en el hospital de Riotinto ...
La enfermería británica y postbritánica en el hospital de Riotinto ...
La enfermería británica y postbritánica en el hospital de Riotinto ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
<strong>La</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong> <strong>británica</strong> y post<strong>británica</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>hospital</strong> <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> (1873-1983)<br />
The british nurses and post<strong>británica</strong> in the <strong>hospital</strong> <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong><br />
(1873-1983)<br />
O britânicas <strong>en</strong>fermeiras e post<strong>británica</strong> no <strong>hospital</strong> <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong><br />
(1873-1983)<br />
Diego José Feria Lor<strong>en</strong>zo 1 , José Eug<strong>en</strong>io Guerra González 2<br />
1 Enfermero, Lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> Historia, Profesor Titular <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Hu<strong>el</strong>va.<br />
2 Enfermero, Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> Valme, Sevilla.<br />
Cómo citar este artículo <strong>en</strong> edición digital: Feria Lor<strong>en</strong>zo, D.J; Guerra González, J.E.. (2012) <strong>La</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong> <strong>británica</strong> y post<strong>británica</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> (1873-1983). Cultura <strong>de</strong> los Cuidados. (Edición digital) 16, 32. Disponible <strong>en</strong>: http://dx.doi.<br />
org/10.7184/cuid.2012.32.07<br />
Correspond<strong>en</strong>cia: Facultad <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Hu<strong>el</strong>vaMurillo nº 20 Aljaraque, 21110 Hu<strong>el</strong>va. diego.feria@<br />
d<strong>en</strong>f.uhu.es (667660610). José Eug<strong>en</strong>io Guerra González, Enfermero, Hospital G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Nuestra Señora <strong>de</strong> Valme, Sevilla.<br />
E-mail: ppguerra30@hotmail.com.<br />
Recibido: 11/10/2011 - Aceptado: 22/02/2012<br />
ABSTRACT<br />
Since the purchase of the <strong>Riotinto</strong> mines<br />
by the Rio Tinto Rio Company Limited in<br />
1873, the region actually became a British<br />
colony until 1954. The creation of a <strong>hospital</strong> to<br />
att<strong>en</strong>d the English people was an example of its<br />
organization, although as time w<strong>en</strong>t by its staff<br />
would be Spanish. Some of the main targets of<br />
this study are to id<strong>en</strong>tify the British and the<br />
Spanish nurses who worked at the <strong>hospital</strong>,<br />
as w<strong>el</strong>l as to find out the kind of nursery craft<br />
and its influ<strong>en</strong>ce on the Spanish professionals<br />
who worked there. By the mom<strong>en</strong>t we have<br />
id<strong>en</strong>tified not less than 36 British nurses (1873-<br />
1954), 13 male nurses and 11 Spanish female<br />
nurses (1954-1983). It seems that the Spanish<br />
nursery was not really in contact with its<br />
British preced<strong>en</strong>t in the <strong>hospital</strong>, mucho more<br />
advanced as for organization and compet<strong>en</strong>ce,<br />
but not for that its professional prestige was<br />
lower.<br />
Keywords: English nurse, <strong>hospital</strong> <strong>Riotinto</strong>,<br />
English <strong>hospital</strong>, health mines.<br />
RESUMO<br />
Após a compra das minas <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> p<strong>el</strong>a<br />
Rio Tinto Rio Limited Companhia em 1873, a<br />
região torna-se <strong>de</strong> facto uma colônia britânica<br />
até 1954. A criação <strong>de</strong> um <strong>hospital</strong> para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
o povo da Inglaterra foi um exemplo da sua organização,<br />
mas <strong>de</strong>pois o pessoal <strong>de</strong>sta instituição<br />
passou ser espanhol. Alguns dos principais<br />
objetivos <strong>de</strong>ste estudo são id<strong>en</strong>tificar as <strong>en</strong>fermeiras<br />
britânicas e as espanholas que trabalharon<br />
no <strong>hospital</strong>, assim como <strong>de</strong>terminar o<br />
tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeria praticada e a sua influ<strong>en</strong>ça<br />
nos professionais espanhóis que trabalharon<br />
li. Até agora temos id<strong>en</strong>tificado não m<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />
36 <strong>en</strong>fermeiras britânicas (1873-1954), 13 <strong>en</strong>fermeiros<br />
e 11 <strong>en</strong>fermeiras espanholas (1954-<br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32 59
60<br />
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
1983). Parece que a <strong>en</strong>fermeria espanhola não<br />
teve contacto com a preced<strong>en</strong>te britânica no<br />
<strong>hospital</strong>, muito mais avançada a respeito <strong>de</strong><br />
organização e capacida<strong>de</strong>, mais não por isto o<br />
seu prestígio professional foi m<strong>en</strong>or.<br />
Palavras-chave: <strong>en</strong>fermeira Inglês, Inglês<br />
<strong>hospital</strong>, <strong>Riotinto</strong> <strong>hospital</strong>, minas <strong>de</strong> saú<strong>de</strong>.<br />
RESUMEN<br />
Des<strong>de</strong> que la Rio Tinto Company Limited<br />
adquirió las minas <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> <strong>en</strong> 1873, esta región<br />
se convirtió factualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una colonia<br />
inglesa hasta 1954. <strong>La</strong> creación <strong>de</strong> un <strong>hospital</strong><br />
para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a la población inglesa fue un<br />
ejemplo <strong>de</strong> su organización, si bi<strong>en</strong> pasando <strong>el</strong><br />
tiempo su plantilla pasaría a ser española. Algunos<br />
<strong>de</strong> los principales objetivos <strong>de</strong> este estudio<br />
son id<strong>en</strong>tificar a las <strong>en</strong>fermeras inglesas y a<br />
las españolas que trabajaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong>, así<br />
como conocer <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong> practicada<br />
y su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los profesionales españoles<br />
que trabajaban allí. Hasta ahora hemos id<strong>en</strong>tificado<br />
a 36 <strong>en</strong>fermeras inglesas (1873-1954),<br />
13 practicantes y 11 <strong>en</strong>fermeras españolas<br />
(1954-1983). Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, la <strong><strong>en</strong>fermería</strong><br />
española no tuvo contacto con la inglesa que la<br />
precedió <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong>, mucho más avanzada<br />
<strong>en</strong> cuanto a organización y compet<strong>en</strong>cia, pero<br />
no por <strong>el</strong>lo su prestigio profesional fue m<strong>en</strong>or.<br />
Palabras clave: <strong><strong>en</strong>fermería</strong> inglesa, <strong>hospital</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong>, <strong>hospital</strong> inglés, sanidad minera.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
<strong>La</strong> atracción que la riqueza minera <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong><br />
ha g<strong>en</strong>erado a lo largo <strong>de</strong> la historia se ha<br />
hecho pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> II- III mil<strong>en</strong>io a. <strong>de</strong> C.,<br />
a juzgar por la profusión <strong>de</strong> vestigios humanos<br />
r<strong>el</strong>acionados con esta actividad que aparec<strong>en</strong><br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32<br />
<strong>en</strong> la comarca. El poblado d<strong>el</strong> Chinflón <strong>en</strong><br />
Zalamea la Real datado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Broce Final, Tartesos<br />
con perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las técnicas y<br />
fundición <strong>de</strong> plata, etc., son algunos ejemplos.<br />
Pero fue con <strong>el</strong> imperialismo <strong>de</strong> Roma cuando<br />
la extracción se realizó a gran escala.<br />
<strong>La</strong> compra <strong>de</strong> la mina (92 millones <strong>de</strong> pesetas)<br />
y su explotación por la Rio Tinto Company<br />
Limited <strong>en</strong> 1873, dirigida por Hugh Matheson<br />
convirtió la región <strong>en</strong> una colonia inglesa hasta<br />
1954, <strong>en</strong> la que <strong>de</strong> nuevo, y <strong>de</strong>bido a la bajada<br />
<strong>de</strong> los precios d<strong>el</strong> cobre, fue v<strong>en</strong>dida a empresas<br />
españolas (PÉREZ LÓPEZ, 2008: 19 y ss) .<br />
Estos 81 años <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia inglesa <strong>en</strong> la zona<br />
marcarán una impronta que aún hoy pue<strong>de</strong><br />
adivinarse al conocer la ciudad y observar <strong>el</strong><br />
barrio victoriano que se construyó para los dirig<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> la empresa, vedado a los españoles,<br />
y con edificios que aún perviv<strong>en</strong>. Los ingleses<br />
organizaron una colonia aislada d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong><br />
los habitantes y municipios <strong>de</strong> la zona, aunque<br />
<strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los servicios creados se carecía<br />
<strong>en</strong> la España <strong>de</strong> la época y se b<strong>en</strong>eficiarán, no<br />
<strong>en</strong> la misma medida, las poblaciones cercanas<br />
a los yacimi<strong>en</strong>tos mineros.<br />
Uno <strong>de</strong> los servicios creados durante la<br />
ocupación inglesa <strong>en</strong> las minas <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong><br />
(1873-1954), fue <strong>el</strong> servicio sanitario. Como<br />
nos r<strong>el</strong>ata Avery, uno <strong>de</strong> los mayores éxitos <strong>de</strong><br />
la compañía fueron los servicios <strong>de</strong> cirugía y<br />
medicina prev<strong>en</strong>tiva, que proporcionaron “un<br />
mayor bi<strong>en</strong>estar humano <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong><br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> las minas” (AVERY, 1985: 382-<br />
383). <strong>La</strong> creación <strong>de</strong> un <strong>hospital</strong> para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
a los posibles heridos <strong>en</strong> la actividad extractora<br />
<strong>de</strong> mineral, y sobre todo al Staff inglés, que<br />
progresivam<strong>en</strong>te fue as<strong>en</strong>tándose <strong>en</strong> la comarca<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> la actividad <strong>de</strong> la empresa minera<br />
fue uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.<br />
Pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> estas páginas un avance<br />
<strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> un trabajo más amplio que se
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra aún <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> realización, ya que<br />
la docum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>contrada es muy amplia<br />
y aún estamos <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> exploración y análisis.<br />
<strong>La</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeras inglesas<br />
<strong>de</strong>splazadas hacia <strong>el</strong> lugar para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los<br />
ingresados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong>, así como acercarnos<br />
a la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la <strong><strong>en</strong>fermería</strong> practicada y<br />
su influ<strong>en</strong>cia, si la hubo, <strong>en</strong> la española constituye<br />
una <strong>de</strong> las metas <strong>de</strong> este estudio.<br />
Con la reversión <strong>de</strong> la Compañía a manos<br />
españolas <strong>el</strong> 12 <strong>de</strong> Agosto <strong>de</strong> 1954 y efecto <strong>de</strong><br />
1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> ese año, autorizada por la Junta<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Accionistas <strong>en</strong> Londres (AVERY,<br />
1985: 380), <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a partir <strong>de</strong><br />
esta fecha <strong>en</strong> cuanto a organización y recursos<br />
materiales y humanos <strong>de</strong> España. <strong>La</strong>s <strong>en</strong>fermeras<br />
y practicantes que prestaron servicio <strong>en</strong><br />
esta institución también pasan a ser objetivo <strong>de</strong><br />
nuestro estudio; así como los cuidados practicados<br />
tras la marcha <strong>de</strong> la <strong><strong>en</strong>fermería</strong> inglesa;<br />
la consi<strong>de</strong>ración que t<strong>en</strong>ían los profesionales<br />
d<strong>el</strong> cuidado, ya que las inglesas se <strong>en</strong>contraban<br />
d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> Staff <strong>de</strong> la empresa; si existieron difer<strong>en</strong>cias;<br />
si <strong>el</strong> contacto profesional significó<br />
alguna adquisición positiva <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> ambos s<strong>en</strong>tidos, <strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeras inglesas<br />
a las españolas o viceversa.<br />
<strong>La</strong>s fu<strong>en</strong>tes utilizadas para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> la<br />
información han sido, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las bibliográficas<br />
<strong>en</strong> un principio, <strong>el</strong> Archivo Histórico<br />
Minero <strong>de</strong> la Fundación Río Tinto, concretam<strong>en</strong>te<br />
los Staff Books, (libros nº 1 al 5), <strong>en</strong> los<br />
que hemos localizado los expedi<strong>en</strong>tes personales<br />
<strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeras inglesas; y <strong>el</strong> Archivo<br />
Histórico d<strong>el</strong> Colegio Oficial <strong>de</strong> Enfermería<br />
<strong>de</strong> Hu<strong>el</strong>va, que ha <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañado información<br />
<strong>de</strong> los practicantes y <strong>en</strong>fermeras que trabajaron<br />
<strong>en</strong> dicho <strong>hospital</strong> y que estaban colegiados.<br />
Para utilizar otra visión metodológica que<br />
completara nuestro estudio optamos por las<br />
fu<strong>en</strong>tes orales, hemos contactado con una <strong>de</strong><br />
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
las <strong>en</strong>fermeras que trabajó <strong>en</strong> la institución, la<br />
Sra. Doña Carm<strong>en</strong> V<strong>el</strong>a, a la que hemos realizado<br />
una <strong>en</strong>trevista para po<strong>de</strong>r componer una<br />
historia <strong>de</strong> vida profesional. <strong>La</strong> única profesional<br />
d<strong>el</strong> cuidado que permanece jubilada <strong>de</strong><br />
aqu<strong>el</strong>la época, ti<strong>en</strong>e 79 años y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con<br />
pl<strong>en</strong>as faculta<strong>de</strong>s int<strong>el</strong>ectuales. Su testimonio<br />
nos ha aportado información valiosísima d<strong>el</strong><br />
periodo español, que abarcó hasta <strong>el</strong> año 1982-<br />
83 aproximadam<strong>en</strong>te, ya que <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> actual<br />
<strong>de</strong> la ciudad pert<strong>en</strong>ece a la red sanitaria d<strong>el</strong><br />
Servicio Andaluz <strong>de</strong> Salud y abrió sus puertas<br />
a principios d<strong>el</strong> año 1984. Los objetivos planteados<br />
<strong>en</strong> la <strong>en</strong>trevista a la Sra. V<strong>el</strong>a fueron:<br />
• Conocer su formación básica.<br />
• Describir <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> los practicantes y<br />
<strong>en</strong>fermeras españolas.<br />
• Conocer la consi<strong>de</strong>ración que t<strong>en</strong>ían d<strong>en</strong>tro<br />
d<strong>el</strong> <strong>hospital</strong> tanto las <strong>en</strong>fermeras inglesas<br />
como las españolas y si existieron difer<strong>en</strong>cias.<br />
• Enumerar las r<strong>el</strong>aciones con las <strong>en</strong>fermeras<br />
inglesas.<br />
• Incidir <strong>en</strong> la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> las r<strong>el</strong>aciones<br />
con otros profesionales sanitarios: practicantes<br />
españoles, médicos, etc.<br />
El periodo inglés <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> <strong>de</strong> la colonia<br />
<strong>británica</strong> <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> (1873-1954).<br />
Una vez que la compañía minera organizó<br />
la extracción <strong>de</strong> mineral <strong>en</strong> la comarca, se<br />
inicia la llegada y establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ingleses<br />
y paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te comi<strong>en</strong>zan a funcionar los<br />
servicios sanitarios <strong>en</strong> un pequeño <strong>hospital</strong><br />
exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar. Posteriorm<strong>en</strong>te se crearon<br />
otros edificios con unos mejores servicios.<br />
El inicio <strong>de</strong> la at<strong>en</strong>ción <strong>hospital</strong>aria marca la<br />
llegada <strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeras <strong>británica</strong>s para la<br />
asist<strong>en</strong>cia sanitaria <strong>de</strong> la colonia, <strong>en</strong> términos<br />
utilizados <strong>en</strong> la empresa, d<strong>el</strong> Staff o miembros<br />
ingleses <strong>de</strong> la compañía.<br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32 61
62<br />
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
TABLA I: ESTANCIA DE LAS ENFERMERAS INGLESAS EN LOS HOSPITALES DE LA<br />
RIO TINTO COMPANY LIMITED (1873-1954)<br />
Fu<strong>en</strong>te: Archivo Histórico Minero <strong>de</strong> la Fundación Río Tinto. Staff Books nº 1 al 5. Elaboración propia.<br />
<strong>La</strong> primera <strong>de</strong> <strong>el</strong>las <strong>en</strong> llegar fue Agnes<br />
Glass (Mrs. Roxbourgh), <strong>en</strong> 1882. En total se<br />
han id<strong>en</strong>tificado a 37 <strong>en</strong>fermeras (Tabla I),<br />
que prestaron servicio tanto <strong>en</strong> esta institución<br />
como <strong>en</strong> la creada también por la Compañía<br />
<strong>en</strong> Hu<strong>el</strong>va capital, para los miembros que vi-<br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32<br />
vían <strong>en</strong> <strong>el</strong>la. No olvi<strong>de</strong>mos que aunque <strong>en</strong> esta<br />
última ciudad la colonia no fue tan rígida y<br />
cerrada, también se creó un barrio inglés <strong>de</strong><br />
estilo victoriano (barrio <strong>de</strong> la Reina Victoria),<br />
como <strong>el</strong> <strong>de</strong> B<strong>el</strong>lavista <strong>en</strong> <strong>Riotinto</strong> y que aún<br />
pervive.
<strong>La</strong>s <strong>británica</strong>s llevaron <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> la organización<br />
<strong>en</strong>fermera, <strong>de</strong> la estricta higi<strong>en</strong>e que<br />
impusieron e incluso <strong>de</strong> la creación <strong>de</strong> un cuerpo<br />
auxiliar llamado “mozas <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong>”, al<br />
modo <strong>de</strong> las actuales “auxiliares <strong>de</strong> clínica”. Su<br />
carácter profesional estricto les llevó a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />
con médicos españoles por manipular<br />
apósitos <strong>de</strong> heridas sin <strong>el</strong> importante lavado<br />
<strong>de</strong> manos previo, como nos r<strong>el</strong>ata <strong>de</strong> Vega Ruiz<br />
(1997: 119) <strong>en</strong> su libro sobre la Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />
medicina <strong>británica</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> S. O. <strong>de</strong> España.<br />
Como po<strong>de</strong>mos apreciar <strong>en</strong> la Tabla I,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1882 a 1955 las <strong>en</strong>fermeras <strong>británica</strong>s<br />
que trabajaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> han t<strong>en</strong>ido difer<strong>en</strong>tes<br />
categorías d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la estructura profesional<br />
<strong>de</strong> su país y como tales han <strong>de</strong>sempeñado<br />
su labor gestionando <strong>en</strong> estos <strong>hospital</strong>es<br />
ingleses. Así las llamadas “matrons”, como S.<br />
M. Ferrier, E. G. Maitland y Daysi Saun<strong>de</strong>r,<br />
estas dos últimas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> <strong>de</strong> la Compañía<br />
<strong>en</strong> Hu<strong>el</strong>va, fundado <strong>en</strong> 1889 (VEGA<br />
RUIZ, 1997: 52), <strong>de</strong>t<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> máximo grado<br />
al que podía acce<strong>de</strong>r la <strong><strong>en</strong>fermería</strong> inglesa.<br />
Sería como una directora <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong> actual,<br />
pero con amplios conocimi<strong>en</strong>tos tanto<br />
<strong>en</strong> gestión como <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia. Si nos acercamos<br />
a la bibliografía consultada, apreciamos<br />
que ya <strong>en</strong> los planes <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> 1923 <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Reino Unido, se reconoce <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la doc<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> médicos, pero también es muy importante<br />
la que realizan las propias <strong>en</strong>fermeras<br />
con las alumnas <strong>en</strong> formación, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las<br />
<strong>de</strong> las d<strong>en</strong>ominadas matrons: “pero conce<strong>de</strong><br />
gran importancia a las confer<strong>en</strong>cias y a la <strong>en</strong>señanza<br />
dada por las mismas <strong>en</strong>fermeras para<br />
conseguir una formación completa: matrons,<br />
<strong>en</strong>fermeras tutoras y <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> sala”<br />
(BRADSHAW, 2000: 322). <strong>La</strong> formación <strong>de</strong><br />
las <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong>bía incluir conocimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> anatomía, fisiología, higi<strong>en</strong>e, bacteriología,<br />
saneami<strong>en</strong>to, ginecología, materia médi-<br />
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
ca, dietética, y <strong><strong>en</strong>fermería</strong> médico quirúrgica.<br />
<strong>La</strong>s candidatas t<strong>en</strong>ían que pasar un exam<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> todas las materias incluidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa<br />
emitido por <strong>el</strong> Consejo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Enfermería,<br />
órgano creado <strong>en</strong> 1919 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Reino<br />
Unido. Este exam<strong>en</strong> constaba <strong>de</strong> tres partes:<br />
una escrita, un exam<strong>en</strong> oral y otra <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong><br />
práctica (BRADSHAW, 2000: 322).<br />
<strong>La</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong> española <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> minero<br />
<strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> (1954-1974).<br />
Vega Ruiz (1997: 54-55) <strong>en</strong>umera <strong>el</strong> Reglam<strong>en</strong>to<br />
d<strong>el</strong> Practicantes, <strong>de</strong> 1894, <strong>de</strong> régim<strong>en</strong><br />
interno y <strong>de</strong> obligado cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los<br />
<strong>hospital</strong>es <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> y Hu<strong>el</strong>va, y afirma que<br />
la <strong><strong>en</strong>fermería</strong> <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros reseñados es muy<br />
apreciada y con un alto grado <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia:<br />
1. “El practicante asistirá a todas las operaciones<br />
y hará todas las curas <strong>en</strong> las salas y<br />
gabinetes <strong>de</strong> cirugía.<br />
2. Será responsable <strong>de</strong> que los instrum<strong>en</strong>tos<br />
y <strong>de</strong>más aparatos quirúrgicos estén limpios<br />
y <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado.<br />
3. T<strong>en</strong>drá a su cargo la limpieza, aseo y<br />
<strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> los jardines, corral, <strong>de</strong>pósito<br />
<strong>de</strong> cadáveres, cuadra, excusados, orinales y <strong>de</strong>más<br />
accesorios, m<strong>en</strong>os <strong>el</strong> lava<strong>de</strong>ro.<br />
4. T<strong>en</strong>drá cuidado <strong>de</strong> que <strong>el</strong> carro <strong>de</strong> la<br />
basura se vacíe con la <strong>de</strong>bida frecu<strong>en</strong>cia, para<br />
evitar olores of<strong>en</strong>sivos y <strong>de</strong> los caños que conduzcan<br />
aguas sucias, etc., así como que la casilla<br />
d<strong>el</strong> carro se mant<strong>en</strong>gan limpios.<br />
5. Cuidará <strong>de</strong> que haya siempre <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>pósito<br />
sufici<strong>en</strong>te carbón y leña partida. Será<br />
responsable <strong>de</strong> que la cantidad recibida sea<br />
siempre igual a la pedida y <strong>de</strong> que nunca falte<br />
carbón <strong>en</strong> las cajas <strong>de</strong> las habitaciones d<strong>el</strong> edificio,<br />
surtiéndolas cuando sea necesario.<br />
6. T<strong>en</strong>drá la responsabilidad <strong>de</strong> la limpieza<br />
<strong>de</strong> los quinqués y mecheros <strong>de</strong> gas, cuidando<br />
que se use <strong>el</strong> petróleo <strong>en</strong> <strong>de</strong>bida forma. Tam-<br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32 63
64<br />
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
bién t<strong>en</strong>drá a su cargo la llave <strong>de</strong> don<strong>de</strong> estos<br />
efectos se guar<strong>de</strong>.<br />
7. Se <strong>en</strong>cargará <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> los criados,<br />
mandándolos al almacén, plaza o cualquier<br />
otro sitio, cuidando <strong>de</strong> que vu<strong>el</strong>van <strong>de</strong><br />
los mandados con la m<strong>en</strong>or tardanza.<br />
8. Será responsable d<strong>el</strong> bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> las<br />
v<strong>en</strong>tanas, puertas, v<strong>en</strong>tiladores, estufas, etc.”<br />
Basándonos <strong>en</strong> esta normativa interna<br />
interpretamos que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las funciones<br />
asist<strong>en</strong>ciales técnicas, al practicante se le pedía<br />
gestión y administración <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con la higi<strong>en</strong>e<br />
y dotación d<strong>el</strong> <strong>hospital</strong>, y estaba a cargo<br />
<strong>de</strong> los criados, etc.<br />
Los practicantes fueron 13 (Tabla II) y las<br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32<br />
<strong>en</strong>fermeras españolas un total <strong>de</strong> 11 (Tabla<br />
III). Es necesario <strong>de</strong>stacar que <strong>en</strong> un primer<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> <strong>de</strong> Hu<strong>el</strong>va la r<strong>el</strong>ación<br />
<strong>en</strong>tre <strong>en</strong>fermeras <strong>británica</strong>s (Blacka<strong>de</strong>r<br />
y Ferrie), <strong>el</strong> practicante Bartolessi y dos <strong>en</strong>fermeras<br />
españolas citadas <strong>en</strong> un escrito d<strong>el</strong><br />
Dr. Pedro Seras <strong>en</strong> <strong>La</strong> Gaceta Médica Catalana<br />
<strong>en</strong> 1893 era bastante bu<strong>en</strong>a, pues <strong>de</strong>scribe<br />
que todos “llevan las historias clínicas <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermos con un cuidado exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te” (VEGA<br />
RUIZ, 1997: 51). D<strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que<br />
la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre estos profesionales era como<br />
mínimo cordial y <strong>de</strong> una colaboración <strong>en</strong>tre<br />
<strong>el</strong>los importante hacia <strong>el</strong> objetivo común que<br />
era la at<strong>en</strong>ción al <strong>en</strong>fermo.<br />
TABLA II: PRACTICANTES ESPAÑOLES EN LOS HOSPITALES DE LA RIO TINTO<br />
COMPANY LIMITED EN RIOTINTO Y HUELVA (1873-1954)<br />
Fu<strong>en</strong>te: Archivo Histórico Minero <strong>de</strong> la Fundación Río Tinto y Archivo Histórico d<strong>el</strong> Colegio Oficial <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Hu<strong>el</strong>va.<br />
Elaboración propia.
Para <strong>de</strong>scribir la última etapa d<strong>el</strong> hospi-<br />
tal <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> hemos optado por la historia<br />
oral como metodología, para reconstruir la<br />
organización y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> la <strong><strong>en</strong>fermería</strong> <strong>en</strong><br />
dicha institución. <strong>La</strong> <strong>en</strong>trevista creada para<br />
construir una historia profesional y la puesta<br />
<strong>en</strong> valor <strong>de</strong> unos hechos se convierte <strong>en</strong> un<br />
instrum<strong>en</strong>to muy <strong>de</strong>stacado para recuperar<br />
memorias y experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> episodios vividos.<br />
Según Halbwachs, “la memoria <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve<br />
una r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre la repetición y la rememoración.<br />
Cabe resaltar que, al analizar la repetición<br />
<strong>de</strong> las memorias, Halbwachs observó<br />
que <strong>el</strong>la ocurre juntam<strong>en</strong>te con su revisión.<br />
“Al investigar las imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> las cuales los<br />
actores históricos repres<strong>en</strong>tan su mundo, los<br />
historiadores pued<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar las estructuras<br />
<strong>de</strong> la imaginación colectiva y <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r d<strong>el</strong><br />
grupo social que las creó” (FERREIRA, 2002:<br />
9). Como afirma Jackson (2010) los r<strong>el</strong>atos<br />
personales ayudan a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor a los<br />
individuos que los g<strong>en</strong>eran y sus motivos <strong>en</strong><br />
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
TABLA III: ENFERMERAS ESPAÑOLAS EN LOS HOSPITALES DE RIOTINTO Y HUELVA<br />
(1950-1983)<br />
Fu<strong>en</strong>te: Archivo Histórico Minero <strong>de</strong> la Fundación Río Tinto y Archivo Histórico d<strong>el</strong> Colegio Oficial <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Hu<strong>el</strong>va.<br />
Elaboración propia.<br />
<strong>el</strong> pasado, más que la observación <strong>de</strong> los mismos<br />
hechos ocurridos.<br />
Carm<strong>en</strong> V<strong>el</strong>a estudió <strong>en</strong> Sevilla <strong>en</strong> <strong>el</strong> Hospital<br />
<strong>de</strong> las Cinco Llagas, se<strong>de</strong> actual d<strong>el</strong> parlam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Andalucía:<br />
“De la doc<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>cargaban los médicos.<br />
No existían <strong>en</strong>fermeras doc<strong>en</strong>tes, sí monjas que<br />
eran qui<strong>en</strong>es la organizaban. Pert<strong>en</strong>ecían a las<br />
Hermanas <strong>de</strong> la Caridad. Estuve <strong>en</strong> distintas<br />
Salas d<strong>el</strong> Hospital: la <strong>de</strong> San Cosme y la <strong>de</strong> San<br />
Damián (<strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> TBC), Sala <strong>de</strong> Pi<strong>el</strong>, etc.<br />
Hacía v<strong>en</strong>das <strong>de</strong> yeso, ponía inyecciones <strong>de</strong> oro,<br />
actuaba <strong>de</strong> voluntaria <strong>en</strong> ginecología porque<br />
hasta los 18 años no me podía pres<strong>en</strong>tar”.<br />
Finalizó los estudios <strong>en</strong> 1952 (Título <strong>de</strong><br />
Practicante), a<strong>de</strong>más realizó estudios <strong>de</strong> Diplomada<br />
<strong>en</strong> Seguridad e Higi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> Trabajo<br />
por la Facultad <strong>de</strong> Granada y la OMS. El trabajo<br />
<strong>de</strong>sempeñado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong> era<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te técnico:<br />
“No había <strong>en</strong>fermeras, yo era practicante,<br />
era Jefa, creé <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> Auxiliares <strong>de</strong> Clínica.<br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32 65
66<br />
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
Los practicantes estaban <strong>en</strong> otro sitio, <strong>el</strong>los llevaban<br />
sus r<strong>el</strong>evos y sus cosas, yo no t<strong>en</strong>ía nada<br />
que ver. Aunque al principio sí, yo <strong>en</strong>tré <strong>de</strong> practicante.<br />
Después me pusieron con <strong>el</strong> Dr. Vega,<br />
instrum<strong>en</strong>taba y ayudaba a operar, hasta que<br />
me hice ayudante <strong>de</strong> mesa <strong>de</strong> operaciones. Yo<br />
era la Jefa <strong>de</strong> las auxiliares y la organización <strong>de</strong><br />
los practicantes la llevaba Manolo Mor<strong>en</strong>o”.<br />
El trabajo <strong>de</strong> los practicantes era:<br />
“Su obligación era <strong>el</strong> Servicio <strong>de</strong> r<strong>el</strong>evo mañana<br />
y noche, trabajaban únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> urg<strong>en</strong>cias.<br />
Manolo Mor<strong>en</strong>o pasaba visita conmigo y<br />
con <strong>el</strong> Dr. Vega. Si había una interv<strong>en</strong>ción muy<br />
gran<strong>de</strong> se ponía conmigo, también curaban a los<br />
paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> planta, las auxiliares no tocaban<br />
a los <strong>en</strong>fermos para curarlos, estas hacían sus<br />
camas, ayudaban a los practicantes, le daban<br />
la comida y la higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos (ni los<br />
practicantes ni las <strong>en</strong>fermeras lavaban a los <strong>en</strong>fermos).<br />
Manolo Duran estaba siempre <strong>en</strong> Rx”.<br />
Respecto a la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> la <strong><strong>en</strong>fermería</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong> afirma Carm<strong>en</strong> que t<strong>en</strong>ían<br />
todos un alto estatus e incluso <strong>el</strong>la era la que<br />
prestaba cuidados <strong>en</strong> <strong>el</strong> corredor inglés, don<strong>de</strong><br />
ingresaban los miembros d<strong>el</strong> Staff que quedaban<br />
<strong>en</strong> la institución. En este último periodo<br />
d<strong>el</strong> <strong>hospital</strong> las <strong>en</strong>fermeras españolas no tuvieron<br />
contacto con las inglesas, pues ya no quedaba<br />
ninguna. No hubo conflictos <strong>en</strong>tre los<br />
practicantes, ni <strong>de</strong> estos con los médicos:<br />
“Conmigo nunca hubo problemas. Yo hacía<br />
los reconocimi<strong>en</strong>tos médicos y realizaba los informes.<br />
Todo lo sabía por <strong>el</strong> Dr. Antonio <strong>de</strong> la<br />
Villa y <strong>el</strong> Dr. José Suárez, me <strong>en</strong>señó lo que era<br />
silicosis <strong>de</strong> primer y segundo grado, silicosis <strong>en</strong><br />
cáscara <strong>de</strong> huevo, silico-tuberculosis y nosotros<br />
dos <strong>de</strong>terminábamos si los t<strong>en</strong>íamos que sacar<br />
<strong>de</strong> la mina o no”.<br />
<strong>La</strong> visión y <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> la <strong><strong>en</strong>fermería</strong> era<br />
<strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación biomédica, a juzgar por las pa-<br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32<br />
labras <strong>de</strong> la Sra. V<strong>el</strong>a, pr<strong>el</strong>udio <strong>de</strong> los planes <strong>de</strong><br />
estudio <strong>de</strong> la formación <strong>de</strong> Ayudante Técnico<br />
Sanitario <strong>de</strong> 1953.<br />
CONCLUSIONES<br />
Es necesario poner <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve, ahora que<br />
llegamos al apartado <strong>de</strong> las conclusiones y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que aportamos <strong>en</strong> esta publicación<br />
un avance <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> un trabajo<br />
más amplio, que nos faltaría revisar más<br />
a fondo los expedi<strong>en</strong>tes personales, tanto <strong>de</strong><br />
las <strong>en</strong>fermeras inglesas como los <strong>de</strong> los practicantes<br />
y <strong>en</strong>fermeras españolas. Una figura importante<br />
que nos gustaría <strong>de</strong>scubrir y estudiar<br />
son los d<strong>en</strong>ominados topiqueros, individuos<br />
adiestrados <strong>en</strong> técnicas sanitarias que bajaban<br />
a poner tratami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la misma mina. <strong>La</strong><br />
labor <strong>de</strong> las mozas y <strong>de</strong> las auxiliares <strong>de</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong>,<br />
los registros <strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermas inglesas,<br />
etc. Todo un campo <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva que aún está<br />
por explorar.<br />
Pero lo que si po<strong>de</strong>mos ad<strong>el</strong>antar es que la<br />
formación y cuidados <strong>de</strong> la <strong><strong>en</strong>fermería</strong> inglesa<br />
estaban <strong>en</strong> un ámbito superior <strong>en</strong> cuanto a formación,<br />
organización y compet<strong>en</strong>cia. <strong>La</strong> <strong><strong>en</strong>fermería</strong><br />
española tuvo contacto con la inglesa<br />
<strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to, aunque no po<strong>de</strong>mos<br />
aún precisar si existió algún tipo <strong>de</strong> intercambios<br />
profesionales. En <strong>el</strong> periodo español,<br />
y según se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>ato <strong>de</strong> Carm<strong>en</strong><br />
V<strong>el</strong>a, no hubo r<strong>el</strong>ación alguna con las <strong>en</strong>fermeras<br />
inglesas, aunque siguieron organizando<br />
los cuidados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>hospital</strong>. Contaron con un<br />
gran prestigio tanto unas como otras/os, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do<br />
una labor principalm<strong>en</strong>te técnica <strong>en</strong><br />
lo que se refiere a los profesionales españoles.<br />
<strong>La</strong>bor que hacía presagiar los cambios <strong>en</strong> la<br />
formación <strong>de</strong> año 1953 (ATS), ori<strong>en</strong>tados hacia<br />
una <strong><strong>en</strong>fermería</strong> técnica y hacia una figura<br />
<strong>de</strong> auxiliar d<strong>el</strong> médico.
FUENTES Y BIBLIOGRAFÍA<br />
- Archivo Histórico d<strong>el</strong> Colegio Oficial <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong><br />
Hu<strong>el</strong>va.<br />
- Archivo Histórico Minero <strong>de</strong> la Fundación Río Tinto.<br />
Staff Books nº 1 al nº 5 (docum<strong>en</strong>tación digitalizada,<br />
consultada in situ).<br />
- AVERY, D. (1985). Nunca <strong>en</strong> <strong>el</strong> cumpleaños <strong>de</strong> la reina<br />
Victoria. Historia <strong>de</strong> las minas <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong>. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Editorial <strong>La</strong>bor.<br />
- BRADSHAW, A. (2000). Compet<strong>en</strong>ce and British nursing:<br />
a view from history. [Review]. Journal of Clinical<br />
Nursing(9), 321-329.<br />
• (Pág. 7) “[…] but attached great importance to<br />
lectures and teaching being giv<strong>en</strong> by fully trained<br />
nurses: matrons, sister tutors, ward sisters and so<br />
on”<br />
• (Pág. 7-8) “Secondly, that the subjects for examination<br />
should inclu<strong>de</strong> anatomy, physiology,<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tary sci<strong>en</strong>ce (including hygi<strong>en</strong>e, bacteriology,<br />
sanitation), first aid, gynaecology, materia<br />
medica, dietetics, surgical nursing and medical<br />
nursing. Candidates were required to pass an<br />
examination in all these subjects inclu<strong>de</strong>d in the<br />
syllabus issued by the Council. The State Examination<br />
was concerned with writt<strong>en</strong> papers, a viva<br />
voce examination and an examination in practical<br />
nursing (GNC, 1921; pp. 187±189)”.<br />
- FERREIRA, M. (2002). Historia oral: una brújula para<br />
los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> la historia. Historia, Antropología y<br />
Fu<strong>en</strong>tes orales: esc<strong>en</strong>arios migratorios. Barc<strong>el</strong>ona, nº28,<br />
p.141-152 .<br />
- JACKSON, Áng<strong>el</strong>a (2010). <strong>La</strong>s mujeres <strong>británica</strong>s <strong>en</strong> la<br />
Guerra Civil española. Publicaciones <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia.<br />
- PÉREZ LÓPEZ, J. M. (2008). Guía e instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>scripción d<strong>el</strong> Archivo Histórico Minero Fundación<br />
Río Tinto. Sevilla: Fundación Rio Tinto y Consejería <strong>de</strong><br />
Cultura <strong>de</strong> la Junta <strong>de</strong> Andalucía. .<br />
- VEGA RUIZ, T. (1997). Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la medicina <strong>británica</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> suroeste <strong>de</strong> España. Historia <strong>de</strong> los servicios<br />
médicos <strong>de</strong> <strong>Riotinto</strong>. San Juan d<strong>el</strong> Puerto (Hu<strong>el</strong>va): Teodoro<br />
<strong>de</strong> Vega Ruiz.<br />
Cultura <strong>de</strong> los Cuidados<br />
1 er . Cuatrimestre 2012 • Año XVI - N.° 32 67