29.06.2013 Views

La asimilación de la novela policial cubana en Roberto Ampuero

La asimilación de la novela policial cubana en Roberto Ampuero

La asimilación de la novela policial cubana en Roberto Ampuero

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ANALES DE LITERATURA CHILENA<br />

Año 3, Diciembre 2002, Número 3, 89-105<br />

LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA<br />

EN ROBERTO AMPUERO<br />

Clem<strong>en</strong>s A. Frank<strong>en</strong> K.<br />

Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> Chile<br />

<strong>La</strong> obra literaria <strong>de</strong> <strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong>, uno <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes más relevantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> negra chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> última década, está marcada, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>cisiva,<br />

por sus veinte años <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el extranjero, ante todo, <strong>en</strong> Cuba y Alemania. Este<br />

<strong>la</strong>rgo tiempo <strong>de</strong> exilio voluntario le otorga a sus nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es un marcado carácter<br />

internacional e intercultural, que se manifiesta no solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> su<br />

protagonista, el <strong>de</strong>tective cubano-chil<strong>en</strong>o Cayetano Brulé, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> trama,<br />

que suele <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse tanto <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios chil<strong>en</strong>os como extranjeros.<br />

<strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong> Espinoza nace <strong>en</strong> Valparaíso <strong>en</strong> 1953 y realiza sus estudios<br />

secundarios <strong>en</strong> el Colegio Alemán <strong>de</strong> dicha ciudad. Según su nove<strong>la</strong> autobiográfica<br />

Nuestros años <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> olivo (Santiago: P<strong>la</strong>neta Chil<strong>en</strong>a, 1999), se hace tempranam<strong>en</strong>te<br />

militante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Juv<strong>en</strong>tu<strong>de</strong>s Comunistas, contra <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> su padre, “masón<br />

<strong>de</strong> principios social<strong>de</strong>mócratas, que conocía a Salvador All<strong>en</strong><strong>de</strong>” (184), y <strong>de</strong> su<br />

madre que “profesaba i<strong>de</strong>as conservadoras y católicas” (186). En 1972 ingresa al<br />

Instituto Pedagógico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Chile a estudiar Antropología Social y<br />

Literatura Hispanoamericana. Debido al golpe <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> 1973, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> marcharse<br />

a Alemania Ori<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> mejores horizontes, porque no quería estudiar <strong>en</strong><br />

una universidad que estaba contro<strong>la</strong>da por militares y no le parecía el mejor mom<strong>en</strong>to<br />

para vivir <strong>en</strong> Chile.<br />

Luego <strong>de</strong> casi veinte años <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos Alemanias y <strong>en</strong> Cuba (1974-79),<br />

<strong>Ampuero</strong> <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>, <strong>en</strong> 1992, volver a Chile y radicarse <strong>en</strong> Viña <strong>de</strong>l Mar, lugar <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> dirige una firma <strong>de</strong> construcciones. Según sus propias pa<strong>la</strong>bras, este próspero<br />

negocio le permite <strong>de</strong>dicarse profesionalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> literatura.<br />

Al año <strong>de</strong> su retorno salta a <strong>la</strong> fama <strong>en</strong> Chile cuando obti<strong>en</strong>e el prestigioso<br />

premio literario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Libros a <strong>la</strong> mejor nove<strong>la</strong> inédita por ¿Quién mató a<br />

Cristián Kustermann? (Santiago: P<strong>la</strong>neta Chil<strong>en</strong>a, 1993). Debido al éxito <strong>de</strong> esta<br />

nove<strong>la</strong> y al <strong>de</strong> su protagonista, el <strong>de</strong>tective cubano-chil<strong>en</strong>o Cayetano Brulé, publica


90 CLEMENS A. FRANKEN K.<br />

<strong>en</strong> 1994 y <strong>en</strong> 1996 dos nove<strong>la</strong>s más con el mismo protagonista que se titu<strong>la</strong>n Boleros<br />

<strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana (Santiago: P<strong>la</strong>neta Chil<strong>en</strong>a) y El alemán <strong>de</strong> Atacama (Santiago: P<strong>la</strong>neta<br />

Chil<strong>en</strong>a). <strong>La</strong>s tres nove<strong>la</strong>s han t<strong>en</strong>ido tal éxito <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta, que ya cu<strong>en</strong>tan a su<br />

haber varias ediciones y traducciones a diversos idiomas, lo que convierte a <strong>Ampuero</strong><br />

<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los autores más leídos <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta.<br />

Hasta ahora, <strong>la</strong> crítica literaria ha señalizado casi únicam<strong>en</strong>te su <strong>asimi<strong>la</strong>ción</strong><br />

creativa <strong>de</strong> autores <strong>de</strong> nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es <strong>de</strong> <strong>en</strong>igma (Conan Doyle) y negras (Georges<br />

Sim<strong>en</strong>on, Patricia Highsmith y Manuel Vázquez Montalbán), pero poco <strong>de</strong> autores<br />

<strong>de</strong> nove<strong>la</strong>s <strong>de</strong> espionaje (Graham Gre<strong>en</strong>e y John Le Carré) y prácticam<strong>en</strong>te para<br />

nada <strong>la</strong> <strong>de</strong> los autores cubanos Luis Rogelio Nogueras, Guillermo Rodríguez Rivera<br />

y Daniel Chavarría. Según lo que <strong>Ampuero</strong> reve<strong>la</strong> a Sergio R. Fu<strong>en</strong>tealba, a <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> estos escritores hay que agregar, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l cine cubano:<br />

[…]lo que más me ‘marcó’ fue el cine cubano <strong>de</strong> los años 60. Antes <strong>de</strong> viajar a<br />

Europa, estuve unos años <strong>en</strong> Cuba y allí vi una serial fantástica que se l<strong>la</strong>maba<br />

‘El sil<strong>en</strong>cio ha t<strong>en</strong>ido que ser’, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> una pelícu<strong>la</strong> soviética tan estup<strong>en</strong>da<br />

como ‘Veinte instantes <strong>de</strong> una primavera’. Esos elem<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> lo que antes era<br />

Occi<strong>de</strong>nte, porque ahora casi todo el mundo lo es, me llevaron a emplearlos <strong>en</strong><br />

forma inconsci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que estaba escribi<strong>en</strong>do. El paso rápido <strong>de</strong> una esc<strong>en</strong>a<br />

a otra, el corte abrupto que luego continúa y el vincu<strong>la</strong>r lo <strong>policial</strong> con lo político<br />

y lo social, son elem<strong>en</strong>tos que apr<strong>en</strong>dí a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r a partir <strong>de</strong> esa forma <strong>de</strong><br />

ver pelícu<strong>la</strong>s (7).<br />

El <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vivir caribeña fue <strong>de</strong>cisivo para su futuro <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano y artístico. A pesar <strong>de</strong> su c<strong>la</strong>ro rechazo <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> castrista <strong>en</strong> Cuba,<br />

se nota su pasión por el Caribe. En una <strong>en</strong>trevista con María Teresa Cár<strong>de</strong>nas 1 ,<br />

<strong>Ampuero</strong> dice lo sigui<strong>en</strong>te respecto a esta región:<br />

Me fascina ese p<strong>la</strong>cer y ese gusto <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> vida. Su s<strong>en</strong>sualidad, su<br />

psicología <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los problemas. Un chil<strong>en</strong>o muchas<br />

veces se vi<strong>en</strong>e abajo fr<strong>en</strong>te a una contrariedad. El caribeño es capaz <strong>de</strong> superar<br />

<strong>la</strong>s situaciones más graves a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> música, <strong>de</strong>l colorido, <strong>de</strong> su contacto<br />

con los <strong>de</strong>más. Y eso asombra. El caribeño ti<strong>en</strong>e una visión <strong>de</strong> corto p<strong>la</strong>zo que<br />

le permite ser muy feliz día a día. El chil<strong>en</strong>o ti<strong>en</strong>e una visión <strong>de</strong> mediano-<strong>la</strong>rgo<br />

p<strong>la</strong>zo, don<strong>de</strong> si bi<strong>en</strong> es capaz <strong>de</strong> celebrar el día, vive angustiado por el futuro.<br />

Hay que lograr un equilibrio <strong>en</strong>tre esas dos actitu<strong>de</strong>s (E4).<br />

1 Cár<strong>de</strong>nas, María Teresa. “<strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong>: ‘Me interesa ser <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>ido’ ”. El Mercurio,<br />

Santiago, Revista <strong>de</strong> Libros, Nº 296 (8 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1995): E1, 4-5.


LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA EN R. AMPUERO 91<br />

Los cinco años vividos <strong>en</strong> Cuba hac<strong>en</strong> que <strong>Ampuero</strong> se consi<strong>de</strong>re, incluso,<br />

“chil<strong>en</strong>o y cubano, por mita<strong>de</strong>s”, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia alemana <strong>de</strong> trece años<br />

“[d]e alguna manera está asimi<strong>la</strong>da a [su] parte chil<strong>en</strong>a. Estuv[o] doce años <strong>en</strong> el<br />

Colegio Alemán. En [él] tal vez lo alemán se confun<strong>de</strong> con lo chil<strong>en</strong>o…” (citado <strong>en</strong>:<br />

Capital 149). A<strong>de</strong>más, confiesa que le resulta más fácil hacer amistad con un alemán<br />

o un cubano que con un chil<strong>en</strong>o y que, <strong>de</strong> hecho, ti<strong>en</strong>e muchos amigos cubanos,<br />

ante todo, <strong>en</strong> Miami.<br />

Los tres autores cubanos ya m<strong>en</strong>cionados, junto con el cine cubano, serán, sin<br />

duda, <strong>la</strong> apropiación más <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> su futura creación <strong>de</strong> ficción <strong>policial</strong>. <strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te,<br />

por razones <strong>de</strong>l ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to político y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> caribeña, este<br />

aporte <strong>de</strong>cisivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> narrativa <strong>policial</strong> <strong>cubana</strong> a <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> R. <strong>Ampuero</strong> es prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sconocido.<br />

De hecho, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1971 surgió <strong>en</strong> Cuba, y con un vigor y una amplitud<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te observable <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, una nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> que, según José Antonio<br />

Portuondo,<br />

manti<strong>en</strong>e los rasgos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l género, pero trae este s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> justicia y legalidad socialista y, sobre todo, el concepto <strong>de</strong> realización<br />

colectiva, como auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l nuevo or<strong>de</strong>n social revolucionario (citado <strong>en</strong>:<br />

Rodríguez 62-63) 2 .<br />

En los años set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> inglesa y norteamericana<br />

experim<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> Cuba una <strong>asimi<strong>la</strong>ción</strong> creativa <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to marxista,<br />

cuya antropología consi<strong>de</strong>ra al hombre más bi<strong>en</strong> como un producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstancias<br />

económicas, políticas y sociales y, por lo tanto, rechaza al típico <strong>de</strong>tective al<br />

marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los órganos <strong>policial</strong>es qui<strong>en</strong> resuelve los problemas gracias a su intelig<strong>en</strong>cia<br />

personal. Los autores cubanos lo reemp<strong>la</strong>zan por un investigador que<br />

pert<strong>en</strong>ece a un cuerpo <strong>policial</strong>, lo repres<strong>en</strong>ta, y su sagacidad y astucia no actúan<br />

<strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, apoyadas sólo por su experi<strong>en</strong>cia e intuición, sino <strong>en</strong><br />

coordinación con <strong>la</strong>s organizaciones políticas y <strong>de</strong> masas, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

con los Comités <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución (Rodríguez 62).<br />

Otra difer<strong>en</strong>cia consiste <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es <strong>cubana</strong>s<br />

el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong><br />

2 Rodríguez Coronel, Rogelio. Nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución y otros temas. <strong>La</strong> Habana: Editorial<br />

Letras Cubanas, 1983.


92 CLEMENS A. FRANKEN K.<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad prerrevolucionaria, es un reman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

anterior y como tal <strong>de</strong>be ser combatido. El <strong>de</strong>lito, más que un at<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong><br />

moral, es un reto a <strong>la</strong> nueva sociedad, <strong>de</strong> ahí que <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s se<br />

vincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia común a <strong>la</strong> contrarrevolución (Ibíd.)<br />

Esta literatura <strong>policial</strong> y <strong>de</strong> contraespionaje <strong>cubana</strong>, que fue fom<strong>en</strong>tada y también<br />

c<strong>en</strong>surada oficialm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> premios literarios anuales otorgados por el<br />

Ministerio <strong>de</strong>l Interior <strong>de</strong> Cuba, tuvo durante varios años una gran divulgación y<br />

numerosos lectores, pero <strong>la</strong> ya arriba m<strong>en</strong>cionada excesiva i<strong>de</strong>ologización y<br />

esquematización provocaron un creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sinterés <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta. Ante todo,<br />

<strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l muro <strong>de</strong> Berlín y su sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>en</strong>canto <strong>en</strong> el mundo socialista ‘obligaron’<br />

a un excel<strong>en</strong>te escritor cubano revolucionario como Daniel Chavarría, qui<strong>en</strong> no<br />

quería ser ‘una rata que abandona el barco que se hun<strong>de</strong>’, a <strong>de</strong>jar el tema cubano<br />

para evitar <strong>de</strong> ser tildado <strong>de</strong> castrista. Sus sigui<strong>en</strong>tes nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es o <strong>de</strong> contraespionaje<br />

<strong>la</strong>s sitúa, por ejemplo, <strong>en</strong> Grecia (El ojo <strong>de</strong> Ciméni<strong>de</strong>s) o <strong>en</strong> Madrid (Aquel<br />

año <strong>en</strong> Madrid). Sin embargo, el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> su última nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> El rojo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pluma <strong>de</strong>l loro (2000) es nuevam<strong>en</strong>te Cuba y <strong>la</strong> temática es tanto <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos durante <strong>la</strong>s dictaduras <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Uruguay como el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución <strong>en</strong> Cuba.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> D. Chavarría (1933), el segundo autor cubano <strong>de</strong> nove<strong>la</strong>s<br />

<strong>policial</strong>es que se <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> los nov<strong>en</strong>ta, Leonardo Padura Fu<strong>en</strong>tes (1955), es una<br />

g<strong>en</strong>eración más jov<strong>en</strong> y un escritor más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantado y posmo<strong>de</strong>rno, por lo<br />

tanto, ti<strong>en</strong>e más valor para criticar fuertem<strong>en</strong>te los <strong>la</strong>dos oscuros <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación<br />

<strong>cubana</strong> <strong>en</strong> su tetralogía <strong>policial</strong> Pasado perfecto (1995), Vi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cuaresma (1996),<br />

Máscaras (1997) 3 y Pasaje <strong>de</strong> otoño (1998). De esta forma, se ha convertido <strong>en</strong> un<br />

premiado y <strong>de</strong>stacado repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> narrativa <strong>policial</strong> iberoamericana.<br />

3 En esta tercera nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> su tetralogía <strong>policial</strong>, Padura logra, por ejemplo, una interesante<br />

profundidad psicológica <strong>de</strong> los personajes y un agudo análisis crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>cubana</strong>,<br />

comparables perfectam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es <strong>de</strong> un M. Vázquez Montalbán, un Paco<br />

Taibo II o un O. Soriano. Su <strong>de</strong>tective Mario Con<strong>de</strong> es un lobo solitario <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong><br />

Philip Marlowe, Pepe Carvalho y Heredia, con su adicción al alcohol, a los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros furtivos<br />

con <strong>la</strong>s mujeres, a los recuerdos nostálgicos <strong>de</strong>l pasado y el culto <strong>de</strong> <strong>la</strong> amistad. Su crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s político-culturales <strong>cubana</strong>s se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> “el hachazo brutal <strong>de</strong> <strong>la</strong> intolerancia y <strong>la</strong><br />

incompr<strong>en</strong>sión” (Máscaras 108), que frustró muchas vocaciones artísticas. En este caso concreto<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> un dramaturgo homosexual que <strong>en</strong> los inicios <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta es eliminado <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario<br />

artístico cubano a través <strong>de</strong> una interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> carácter i<strong>de</strong>ológico y con<strong>de</strong>nado al sil<strong>en</strong>cio. El<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te Mario Con<strong>de</strong>, apoyado por el policía Manolo, se hace amigo <strong>de</strong> este frustrado artista<br />

y <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> logra superar sus propios prejuicios respecto a <strong>la</strong> homosexualidad


LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA EN R. AMPUERO 93<br />

En 2000, <strong>en</strong> su <strong>en</strong>sayo “Mo<strong>de</strong>rnidad y posmo<strong>de</strong>rnidad: <strong>La</strong> nove<strong>la</strong> policiaca<br />

<strong>en</strong> Iberoamérica” 4 , resume su postura crítica respecto a <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> <strong>cubana</strong> <strong>de</strong><br />

los set<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma:<br />

Si <strong>en</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> policiaca <strong>de</strong> los otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua se imponían una actitud<br />

<strong>de</strong>sacralizadora ante el género, y se asumían los cambios <strong>de</strong> <strong>la</strong> posmo<strong>de</strong>rnidad<br />

–artística y social– con una perspectiva audaz, aunque crítica y participativa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> función <strong>de</strong> sus cont<strong>en</strong>idos, los policiacos cubanos –que <strong>en</strong> su mayoría <strong>de</strong>butan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura a través <strong>de</strong>l género– se <strong>la</strong>nzaron a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una literatura<br />

apologética, esquemática, permeada por concepciones <strong>de</strong> un realismo socialista<br />

que t<strong>en</strong>ía mucho <strong>de</strong> socialista pero poco <strong>de</strong> realismo. Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

personajes hasta <strong>la</strong>s situaciones funcionaban como <strong>en</strong>telequias fijas, lo que se<br />

hizo más evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l ‘héroe’ –g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te colectivo, pues se<br />

consi<strong>de</strong>raba un hal<strong>la</strong>zgo <strong>la</strong> ‘superación’ <strong>de</strong>l investigador solitario–, que respondió<br />

más a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos policiacos que a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

dramáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad novelesca, más al discurso político oficial que a <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> conflictos humanos. Mi<strong>en</strong>tras tanto, el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>te<br />

o <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te foráneo ap<strong>en</strong>as tuvo espacio <strong>en</strong> esta novelística, que los <strong>de</strong>finió<br />

por simple negatividad política, obviando su valiosa complejidad dramática<br />

(153-54).<br />

<strong>Ampuero</strong> coinci<strong>de</strong> pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te con esta apreciación <strong>de</strong> Padura y confiesa luego<br />

que llegó al género <strong>policial</strong> gracias a su estadía <strong>en</strong> el extranjero, ante todo, <strong>en</strong><br />

Cuba:<br />

y dar con el asesino que ya no es un contrarrevolucionario, sino un miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta jerarquía<br />

política <strong>de</strong>l país, un embajador <strong>de</strong> Cuba <strong>en</strong> el extranjero, y, al mismo tiempo, el padre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

víctima que no pudo soportar nunca el hecho que su hijo fuera maricón y travesti. A través <strong>de</strong><br />

una profunda p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong> <strong>la</strong> psique tanto <strong>de</strong>l hijo travesti como <strong>de</strong>l padre autoritario e<br />

intolerante, Padura logra superar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus antecesores y mostrarnos aspectos<br />

reales e interesantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>cubana</strong> <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta. Junto con Daniel Chavarría<br />

pert<strong>en</strong>ece, sin duda, a los mejores repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> narrativa <strong>policial</strong> iberoamericana.<br />

El hecho que un autor como Padura pue<strong>de</strong> escribir esta visión crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>cubana</strong><br />

comprueba que <strong>en</strong> Cuba <strong>la</strong> c<strong>en</strong>sura i<strong>de</strong>ológica ha disminuido <strong>en</strong> los últimos años. Durante mi<br />

estadía <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana el mes <strong>de</strong> julio <strong>de</strong>l año pasado pu<strong>de</strong> corroborar esta impresión.<br />

4 Padura F., Leonardo. “Mo<strong>de</strong>rnidad y posmo<strong>de</strong>rnidad: <strong>La</strong> nove<strong>la</strong> policiaca <strong>en</strong> Iberoamérica”,<br />

<strong>en</strong> Mo<strong>de</strong>rnidad, posmo<strong>de</strong>rnidad y nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong>. <strong>La</strong> Habana: Ediciones Unión, 2000: 117-<br />

157.


94 CLEMENS A. FRANKEN K.<br />

A mí me <strong>de</strong>jó muy impresionado <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> <strong>cubana</strong>, don<strong>de</strong> hay magníficos<br />

autores que, <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te, están <strong>de</strong>terminados por el marco i<strong>de</strong>ológico.<br />

Pero técnica y literariam<strong>en</strong>te, hay tipos extraordinarios, como Luis Rogelio<br />

Nogueras, que murió muy jov<strong>en</strong>, Daniel Chavarría… Ellos pres<strong>en</strong>tan el asunto<br />

<strong>policial</strong> <strong>de</strong> una forma muy fresca. Para mí fue un <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to, porque había<br />

leído nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> <strong>de</strong> otro tipo, más europea (Cár<strong>de</strong>nas E5).<br />

<strong>Ampuero</strong> se refiere aquí, ante todo, a <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es <strong>cubana</strong>s El cuarto<br />

círculo (1976) 5 , <strong>de</strong> Luis Rogelio Nogueras y Guillermo Rodríguez Rivera, según<br />

el <strong>de</strong>stacado crítico literario cubano Rogelio Rodríguez Coronel, “el producto<br />

más acabado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones que impone esta forma novelesca” (65) 6<br />

5 Nogueras, Luis Rogelio y Rodríguez Rivera, Guillermo. El cuarto círculo. <strong>La</strong> Habana:<br />

Editorial Arte y Literatura, 1976.<br />

6 Rodríguez Coronel hace un significativo aporte a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y contextualización<br />

histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> y/o <strong>de</strong> contraespionaje <strong>cubana</strong> al aportar antece<strong>de</strong>ntes acerca <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje y al situar<strong>la</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l “<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestros servicios [cubanos]<br />

<strong>de</strong> Seguridad <strong>de</strong>l Estado, con el apoyo <strong>de</strong> todo el pueblo, por una parte, y <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong><br />

Intelig<strong>en</strong>cia (CIA) <strong>de</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica, por <strong>la</strong> otra” (69). <strong>La</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

espionaje surge, según él,<br />

[…] <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Guerra Mundial y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l clima <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra fría. Su<br />

difusión <strong>en</strong> el área capitalista ha t<strong>en</strong>ido como propósito principal servir a <strong>la</strong> lucha<br />

i<strong>de</strong>ológica diversionista <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los estados socialistas, <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l comunismo<br />

y, sobre todo, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Soviética.<br />

Por su temática –el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los servicios <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos naciones<br />

o <strong>de</strong> dos sistemas sociales–, es una nove<strong>la</strong> es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te política, lo cual repres<strong>en</strong>ta<br />

una difer<strong>en</strong>ciación básica con respecto a <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

común. Precisam<strong>en</strong>te por esta connotación política, <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje burguesa<br />

se distancia <strong>de</strong>l realismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> tergiversación <strong>de</strong>l mundo que pres<strong>en</strong>ta, ya que<br />

es, por su naturaleza, una narrativa don<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong>l escritor se manifiesta con<br />

particu<strong>la</strong>r niti<strong>de</strong>z. Des<strong>de</strong> este ángulo, <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje está siempre al servicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no i<strong>de</strong>ológico y mant<strong>en</strong>drá su pl<strong>en</strong>a vig<strong>en</strong>cia<br />

mi<strong>en</strong>tras existan socieda<strong>de</strong>s antagónicas (68-69).<br />

Según los teóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje Gabriel Veraldi (<strong>La</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje.<br />

Traducción: Marcos <strong>La</strong>ra. México: FCE, 1986) y Juan Antonio <strong>de</strong> B<strong>la</strong>s (<strong>La</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espías y<br />

los espías <strong>de</strong> nove<strong>la</strong>. Barcelona: Montesinos Editor, S.A., 1991) los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

espionaje ya se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Biblia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua Grecia:<br />

Judith es <strong>la</strong> primera ag<strong>en</strong>te secreta que llega al Servicio <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su<br />

marido e inaugura <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> viudas románticas que trabajan por v<strong>en</strong>ganza. […]<br />

En el Antiguo Testam<strong>en</strong>to están todas <strong>la</strong>s variaciones que se pue<strong>de</strong>n dar <strong>en</strong> el tema


LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA EN R. AMPUERO 95<br />

<strong>de</strong>l espionaje: información, contrainformación, turismo, intoxicación, eliminación,<br />

acoso (B<strong>la</strong>s 16).<br />

Luego <strong>de</strong> pasar por <strong>la</strong> literatura griega y también romana, B<strong>la</strong>s hace un gran salto y afirma<br />

que “[l]a literatura <strong>de</strong> espionaje mo<strong>de</strong>rno nace con un c<strong>la</strong>ro matiz imperialista, <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> lo<br />

establecido y con unos protagonistas que se sacrifican, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte, para<br />

salvaguardar a <strong>la</strong> civilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> barbarie” (26). <strong>La</strong> primera nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espías correspon<strong>de</strong>,<br />

según él, “a James F<strong>en</strong>imore Cooper”, qui<strong>en</strong> publica <strong>en</strong> 1821 <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> El espía. Como un<br />

antece<strong>de</strong>nte histórico muy importante <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el espionaje, B<strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ciona luego el<br />

hecho que<br />

Francia creó <strong>en</strong> 1871 <strong>la</strong> Securité Nationale con un organismo especial, el<br />

‘Deuxièmme Bureau’, <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong>l espionaje militar. Esta segunda oficina va a<br />

ser <strong>la</strong> primera <strong>en</strong> organizar un escándalo nacional, implicando a <strong>la</strong> opinión pública<br />

y llevando sus intrigas hasta tal extremo que Francia bor<strong>de</strong>ará <strong>la</strong> guerra civil. Es el<br />

affaire Dreyfus, conocido por el nombre <strong>de</strong>l capitán judío <strong>de</strong>l Estado Mayor al que<br />

se achacó un <strong>de</strong>lito <strong>de</strong> espionaje a favor <strong>de</strong> Alemania (27).<br />

En Ing<strong>la</strong>terra, por su parte, se organizó, <strong>en</strong> 1883, <strong>la</strong> Special Branch, que t<strong>en</strong>ía como misión<br />

especial el impedir que se at<strong>en</strong>tase contra <strong>la</strong> reina Victoria. De este primer servicio nacería, <strong>en</strong><br />

1905, el Servicio Militar <strong>de</strong> Información MI, que más tar<strong>de</strong> se dividiría <strong>en</strong> MI5, contraespionaje,<br />

y MI6, información militar (29).<br />

Otros antece<strong>de</strong>ntes literarios son, según B<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> 1901, <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje Kim, <strong>de</strong><br />

Rudyard Kipling, y cinco años más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong> Joseph Conrad titu<strong>la</strong>da El ag<strong>en</strong>te secreto. “Con<br />

Kipling y Conrad se inaugura <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espías que se gana <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica literaria.<br />

Pero <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espías se hará popu<strong>la</strong>r con Chil<strong>de</strong>rs, un escritor […] ir<strong>la</strong>ndés [que] [e]n 1903<br />

publicó […] El misterio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ar<strong>en</strong>as” (34).<br />

Para Gabriel Viraldi, según el cual “<strong>la</strong> ficción guerrera” (32) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l<br />

siglo XIX es <strong>la</strong> precursora <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje, <strong>la</strong> primera nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje propiam<strong>en</strong>te<br />

tal mo<strong>de</strong>rna fue escrita por William Le Queux, un “reporter free<strong>la</strong>nce”, qui<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>ba varios<br />

idiomas y viajó mucho por Europa. “<strong>La</strong> nove<strong>la</strong> y el reportaje <strong>de</strong>l Le Queux sobre los ambi<strong>en</strong>tes<br />

revolucionarios rusos atrajeron <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> lord Roberts. Esta co<strong>la</strong>boración […] daría<br />

nacimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje. […] [Ante todo], <strong>la</strong> segunda [nove<strong>la</strong>], El peligro <strong>de</strong><br />

Ing<strong>la</strong>terra (1899), hace pasar el espionaje a primer p<strong>la</strong>no” (41).<br />

Según Manuel Vázquez Montalbán, <strong>en</strong> el “Prólogo” <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> B<strong>la</strong>s, hasta ahora se trataría<br />

<strong>de</strong> “espía[s] al servicio <strong>de</strong> un imperialismo <strong>de</strong> ocupación territorial”, al que había que agregar<br />

<strong>en</strong> el siglo XX<br />

el espía <strong>de</strong> <strong>en</strong>treguerras que mueve los hilos <strong>de</strong> catástrofes que le trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

(Ambler) y el espionaje convertido <strong>en</strong> un saber y una acción estabilizados, <strong>en</strong> los<br />

sótanos <strong>de</strong>l edificio <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res oficiales, espionaje <strong>de</strong> trinchera <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra fría,<br />

todos los espías <strong>en</strong> nómina, con quinqu<strong>en</strong>ios, burócratas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo que cabe y


96 CLEMENS A. FRANKEN K.<br />

y Joy (1977) 7 , <strong>de</strong> Daniel Chavarría, reconocidas como <strong>la</strong>s dos mejores <strong>de</strong> los años<br />

set<strong>en</strong>ta. En sus propias nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es, <strong>Ampuero</strong> trata ahora <strong>de</strong> transmitir “el<br />

goce <strong>de</strong> vivir, que <strong>en</strong> el Caribe llega a su máxima expresión” y el que percibió <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

m<strong>en</strong>cionadas nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es <strong>cubana</strong>s. Por eso, sosti<strong>en</strong>e que sus nove<strong>la</strong>s “tra<strong>en</strong> un<br />

colorido que no es ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to nacido <strong>en</strong> Chile” (citado <strong>en</strong> Cár<strong>de</strong>nas E5).<br />

héroes ocasionales como resultado indirecto <strong>de</strong> jugadas que ellos no contro<strong>la</strong>n (Le<br />

Carré). El espía <strong>de</strong> Kipling es un colonizador, el <strong>de</strong> Ambler un av<strong>en</strong>turero y el <strong>de</strong><br />

Le Carré un funcionario […] (10).<br />

A estos nombres <strong>de</strong> autores <strong>de</strong> nove<strong>la</strong>s <strong>de</strong> espionaje había que agregar, por lo m<strong>en</strong>os,<br />

aquellos <strong>de</strong> John Buchan, Ian Fleming, Fre<strong>de</strong>ric Forsyth, Graham Gre<strong>en</strong>e, D<strong>en</strong>nis Whestley,<br />

L<strong>en</strong> Deighton, y Pierre Nord, “[e]l padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje francesa” (Viraldi 186).<br />

Según confiesa <strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong>, cinco escritores <strong>de</strong> ficción <strong>de</strong> espionaje (Forsyth, Gre<strong>en</strong>e,<br />

Le Carré y los cubanos Nogueras / Rodríguez Rivera y Chavarría) influyeron <strong>en</strong> su creación <strong>de</strong><br />

nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> negra, mi<strong>en</strong>tras que <strong>de</strong> los autores <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> negra norteamericana clásica<br />

solo suele m<strong>en</strong>cionar a Hammett y Chandler. Queda comprobado, así, por lo m<strong>en</strong>os<br />

numéricam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mayor importancia <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje para <strong>la</strong> narrativa<br />

<strong>policial</strong> político-social <strong>de</strong> <strong>Ampuero</strong>.<br />

7 Chavarría, Daniel. Joy. <strong>La</strong> Habana: Editorial Arte y Literatura, 1977.<br />

Esta nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> tematiza <strong>la</strong> perpetración, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> CIA, <strong>de</strong> un sabotaje <strong>en</strong> gran<br />

esca<strong>la</strong> contra <strong>la</strong> industria citríco<strong>la</strong> <strong>cubana</strong>. El autor nos introduce, según Armando Cristóbal<br />

Pérez, <strong>en</strong> el complejo mundo <strong>de</strong>l espionaje o contraespionaje <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha<br />

<strong>en</strong>tre órganos especializados <strong>de</strong> países capitalistas y socialistas.[…]<br />

-Se utiliza <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia popu<strong>la</strong>r expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ayuda a los órganos especializados<br />

para su <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia común y/o a <strong>la</strong> contrarrevolución.<br />

-Se muestra una variada gama <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia y simbiosis <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia<br />

común (reman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l pasado) y <strong>la</strong> contrarrevolución (que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> el<br />

retorno <strong>de</strong> ese pasado).<br />

-Se sustituye el esquema clásico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el género policiaco: Policía<br />

vrs. Detective privado (0 Aficionado) y Delincu<strong>en</strong>te, por uno nuevo <strong>en</strong>raizado <strong>en</strong><br />

nuestras circunstancias y caracterizado así: Órganos especializados + Pueblo vrs.<br />

Delincu<strong>en</strong>te (11-12).<br />

En su <strong>en</strong>sayo sobre esta nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chavarría, “Joy: algo más que un perfume”, Luis Rogelio<br />

Nogueras (Por <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong>. <strong>La</strong> Habana: Ediciones Unión, 1982: 59-64), parte <strong>de</strong> confirmar<br />

lo expuesto por el crítico literario cubano Rodríguez Coronel acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción i<strong>de</strong>ológica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> espionaje, sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un<br />

Ian Fleming y otros, han servido, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te, para calumniar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura<br />

a los países socialistas, para justificar <strong>la</strong> carrera armam<strong>en</strong>tista <strong>de</strong>l imperialismo y


LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA EN R. AMPUERO 97<br />

Esto está a <strong>la</strong> vista, ante todo, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> su <strong>de</strong>tective Cayetano<br />

Brulé, cubano <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y chil<strong>en</strong>o por adoptación 8 . Sus rasgos físicos no se asemejan<br />

para nada a los <strong>de</strong> su creador, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>scribe así su perfil físico y psicológico:<br />

Es un tipo gordito, cubano, bu<strong>en</strong> vividor, con un trem<strong>en</strong>do bigotazo, muy miope,<br />

pe<strong>la</strong>dito, con mucho humor y amistoso, que ve <strong>la</strong> vida y trata <strong>de</strong> vivir<strong>la</strong><br />

bi<strong>en</strong>. […]<br />

Quizá lo que ti<strong>en</strong>e Cayetano Brulé <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>r conmigo es que es un hombre que<br />

observa estos dos polos [Cuba y Chile; C.F.], los integra <strong>en</strong> sí mismo, los quiere<br />

y sabe que <strong>en</strong> el complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ambas sicologías está quizá una forma <strong>de</strong> ser<br />

feliz. (citado <strong>en</strong> <strong>La</strong> Estrel<strong>la</strong> 21) 9 .<br />

Por esta razón, Cayetano Brulé sabe, <strong>en</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos, actuar como<br />

chil<strong>en</strong>o y como caribeño. A<strong>de</strong>más, por ser cosmopolita con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> haber<br />

vivido <strong>en</strong> otros países, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una visión distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas y criticar a los<br />

chil<strong>en</strong>os.<br />

Cayetano Brulé nació <strong>en</strong> Cuba y su familia “[h]abía abandonado <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong>l cincu<strong>en</strong>ta, seis años antes <strong>de</strong> que Fi<strong>de</strong>l Castro y sus guerrilleros ver<strong>de</strong><br />

olivo asumieran el po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre el ap<strong>la</strong>uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, harta ya <strong>de</strong> <strong>la</strong> tiranía <strong>de</strong><br />

para sembrar <strong>en</strong> los consumidores <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte un subliminal terror a <strong>la</strong> URSS y un<br />

irracional odio al comunismo. […]<br />

Salvando, pues, una doc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> excepciones (algunas obras <strong>de</strong> Gr<strong>en</strong>ne [sic] o <strong>de</strong><br />

Eric Ambler), podría afirmarse que toda <strong>la</strong> narrativa <strong>de</strong> espionaje producida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s metrópolis ha <strong>de</strong>scargado su artillería m<strong>en</strong>daz contra el socialismo […]<br />

(59).<br />

Luego Nogueras sosti<strong>en</strong>e que “<strong>la</strong> literatura <strong>de</strong> contraespionaje <strong>cubana</strong> (…) pue<strong>de</strong> jugar un<br />

papel <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as que se libra hoy <strong>en</strong> el mundo […]” (61). Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte<br />

sigue su análisis <strong>de</strong> esta nove<strong>la</strong> y <strong>de</strong>staca algo fundam<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> narrativa <strong>policial</strong> <strong>de</strong> <strong>Ampuero</strong>:<br />

“<strong>La</strong> atmósfera cosmopolita y <strong>la</strong> alta tecnología (cosas, ambas, que puso <strong>de</strong> moda <strong>la</strong> literatura<br />

<strong>policial</strong> <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte), unida a un interés visible por el realismo […]” (62).<br />

Especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> atmósfera internacional, al igual que <strong>la</strong> lucha i<strong>de</strong>ológica y <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

política ya antes m<strong>en</strong>cionadas por Rodríguez Coronel, fueron asimi<strong>la</strong>das por <strong>Ampuero</strong> <strong>en</strong> su<br />

narrativa <strong>policial</strong> <strong>en</strong> forma más int<strong>en</strong>sa que, por ejemplo, <strong>la</strong> crítica a una c<strong>la</strong>se social tan<br />

característico para <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> negra clásica y tan importante para Díaz Eterovic.<br />

8 Según R. <strong>Ampuero</strong>, el apellido le fue propuesto por su esposa que le sugirió tomar el<br />

segundo apellido <strong>de</strong> su padre.<br />

9 AA. “<strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong> E. pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> Santiago ‘El alemán <strong>de</strong> Atacama’ ”. <strong>La</strong> Estrel<strong>la</strong>.<br />

Valparaíso. Suplem<strong>en</strong>to Crónica, (9 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1996):21.


98 CLEMENS A. FRANKEN K.<br />

Fulg<strong>en</strong>cio Batista” (Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 13). En Kay West, el jov<strong>en</strong> Cayetano<br />

“fue testigo <strong>de</strong>l arribo <strong>de</strong> los miles <strong>de</strong> compatriotas que huían <strong>de</strong> los barbudos” (Boleros<br />

<strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 14). En los años <strong>de</strong> su juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> los EE.UU. “había pert<strong>en</strong>ecido<br />

a <strong>la</strong>s fuerzas armadas norteamericanas estacionadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cercanías <strong>de</strong>l aeropuerto<br />

<strong>de</strong> Francfort” (¿Quién mató a Cristián Kustermann 107). En 1971 se <strong>en</strong>amoró<br />

<strong>de</strong> Ánge<strong>la</strong> Undurraga, una chil<strong>en</strong>a burguesa revolucionaria que estudiaba <strong>en</strong> Miami<br />

y que lo hizo abandonar “su insignificante trabajo como auxiliar <strong>de</strong> mecánico <strong>de</strong><br />

motores fuera <strong>de</strong> borda” (Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 4) y lo llevó ese mismo año a Chile,<br />

don<strong>de</strong> el<strong>la</strong> lo abandonará <strong>en</strong> 1975.<br />

El frustrado y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantado Cayetano Brulé, fumador empe<strong>de</strong>rnido (Lucky<br />

Strike) <strong>de</strong> siempre cincu<strong>en</strong>ta años, a qui<strong>en</strong> le “gusta <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a comida, los bu<strong>en</strong>os<br />

vinos y los bu<strong>en</strong>os tragos” (Rodríguez París A6) 10 , se consue<strong>la</strong> ahora con <strong>la</strong> compañía<br />

<strong>de</strong> Esperanza, una perrita b<strong>la</strong>nca, sin raza, recogida <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle, y escucha boleros.<br />

Consi<strong>de</strong>rándose un pobre diablo y per<strong>de</strong>dor, al igual que Marlowe y Heredia, se<br />

si<strong>en</strong>te abrumado por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> casos que afrontaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hacía meses <strong>en</strong> su<br />

pieza <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tretecho <strong>de</strong>l edificio Turri, convertida hace poco <strong>en</strong> una oficinita <strong>de</strong><br />

investigación privada. Siempre se ha <strong>de</strong>dicado a casos m<strong>en</strong>ores y, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

esto, se consi<strong>de</strong>ra “un proletario <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>policial</strong>” (¿Quién mató a Cristián<br />

Kustermann? 97).<br />

Inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l abandono por Ange<strong>la</strong>,<br />

[l]a etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> dictadura le resultó particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te sombría. Para los militares<br />

era sospechoso por ser cubano <strong>de</strong> <strong>La</strong> Habana, para los izquierdistas por ser<br />

cubano <strong>de</strong> Miami. Entonces, <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> una pasmosa soledad, sólo paliada<br />

por el afable Bernardo Suzuki, dueño <strong>de</strong>l Kamikaze, un timbiriche <strong>de</strong> fritangas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l puerto, había int<strong>en</strong>tado subsistir con un mo<strong>de</strong>sto taller mecánico,<br />

que terminó reducido a escombros y c<strong>en</strong>izas durante uno <strong>de</strong> los voraces inc<strong>en</strong>dios<br />

que asue<strong>la</strong>n regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a Valparaíso.<br />

Sólo <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to cayó <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que disponía <strong>de</strong> un diploma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>tective <strong>de</strong> un instituto <strong>de</strong> estudios a <strong>la</strong> distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Florida (Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong><br />

Habana 15).<br />

<strong>Ampuero</strong>, consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te y al contrario <strong>de</strong> Díaz Eterovic, le baja el perfil<br />

intelectual y profesional a su <strong>de</strong>tective, “qui<strong>en</strong> no se atorm<strong>en</strong>ta con problemas filosóficos,<br />

ni exist<strong>en</strong>ciales, s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te vive <strong>de</strong> sus investigaciones; a veces gana<br />

dinero, a veces no” (Rodríguez París A6). En <strong>la</strong> conversación con Coté, <strong>en</strong> su tercera<br />

10 Rodríguez París, Antonieta. “Cayetano Brulé”. El L<strong>la</strong>nquihue, Puerto Montt, (10 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 1997):A6.


LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA EN R. AMPUERO 99<br />

nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong>, Cayetano Brulé le confiesa que “[le] resulta totalm<strong>en</strong>te indifer<strong>en</strong>te<br />

lo que cada cual haga con su vida privada” (El alemán <strong>de</strong> Atacama 52). Y cuando<br />

el<strong>la</strong> le pregunta si “es izquierdista”, él contesta: “–Yo no creo <strong>en</strong> esas etiquetas que<br />

financian los políticos para mant<strong>en</strong>er votos cautivos” (El alemán <strong>de</strong> Atacama 53).<br />

En forma parecida, contesta al <strong>La</strong>lo, que observa que hay países, como Chile, por<br />

ejemplo, “don<strong>de</strong> los crím<strong>en</strong>es nunca se esc<strong>la</strong>rec<strong>en</strong>: –Deja tu filosofía para el water,<br />

mejor–” (¿Quién mató a Cristián Kustermann? 58). Hasta aquí, Cayetano Brulé<br />

rechaza cualquier interpretación política marcadam<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad chil<strong>en</strong>a.<br />

Sin embargo, estando ya <strong>en</strong> Cuba, “no sólo critica a los chil<strong>en</strong>os exiliados que,<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, han hecho causa común con Cuba” (Canales y Tropa 206) 11 , y<br />

reve<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te conversación con <strong>la</strong> <strong>cubana</strong> Magali, <strong>la</strong> ex esposa <strong>de</strong> Cristián<br />

Kustermann, algo más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te su postura política:<br />

-Siempre le rogué que no volviera a Chile, que lo iban a matar.<br />

-¿Quién lo iba a matar?<br />

-<strong>La</strong> dictadura.<br />

-En Chile ya no hay dictadura –rec<strong>la</strong>mó Brulé–, hay un gobierno <strong>de</strong>mocrático<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace más <strong>de</strong> tres años.<br />

Magali soltó una risita escéptica mezc<strong>la</strong>da con el humo.<br />

–No hable <strong>de</strong> lo que pica el pollo –advirtió. Brulé percibió con c<strong>la</strong>ridad su<br />

ac<strong>en</strong>to habanero–. Todos sab<strong>en</strong> que los militares sigu<strong>en</strong> mandando <strong>en</strong> Chile<br />

(¿Quién mató a Cristián Kustermann 184).<br />

Aquí, <strong>en</strong> su primera nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong>, estamos probablem<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te al punto<br />

<strong>en</strong> el que se percibe con más niti<strong>de</strong>z <strong>la</strong> postura política <strong>de</strong> Brulé. Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte,<br />

Cayetano logra i<strong>de</strong>ntificar a Silvio Guerra, alias Kollmann, como lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> un grupo<br />

terrorista y asesino <strong>de</strong> Cristián Kustermann y <strong>de</strong> Samuel L<strong>en</strong>iz por ser ellos dirig<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l Fr<strong>en</strong>te que “querían integrarse a <strong>la</strong> vida legal y pasar el movimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> vida<br />

política” (¿Quién mató a Cristián Kustermann? 237). A <strong>la</strong> pregunta <strong>de</strong> Silvio, “¿Quién<br />

me <strong>de</strong><strong>la</strong>tó?”, respon<strong>de</strong> Brulé, a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> Sherlock Holmes al final <strong>de</strong> sus re<strong>la</strong>tos,<br />

que fue él mismo que se <strong>de</strong><strong>la</strong>tó al nombrar a Cristián con su nombre antes <strong>de</strong> asesinarlo.<br />

Esto fue c<strong>la</strong>ve para Brulé y lo hizo sospechar <strong>de</strong> un posible ‘ajusticiami<strong>en</strong>to’. Interesante<br />

resulta <strong>en</strong> esta nove<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista ético <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad<br />

y justicia, el hecho <strong>de</strong> que Brulé prácticam<strong>en</strong>te obliga al inspector Zamorano a al<strong>la</strong>nar<br />

sin or<strong>de</strong>n judicial <strong>la</strong> resi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Kollmann, chantajeándolo con <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong><br />

publicar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa interesada, sus crím<strong>en</strong>es cometidos durante el régim<strong>en</strong> militar.<br />

11 Canales, José R. y Tropa, Emerson E. <strong>La</strong> nove<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> 1980. <strong>La</strong> escritura<br />

<strong>de</strong>l antipo<strong>de</strong>r. Tesis <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Castel<strong>la</strong>no, Universidad Austral <strong>de</strong> Chile, 1995.


100 CLEMENS A. FRANKEN K.<br />

Según Kathrin Berg<strong>en</strong>thal 12 , “[d]ie Haltung <strong>de</strong>s Detektivs ist durch ein<strong>en</strong> extrem<strong>en</strong><br />

Pragmatismus geprägt, <strong>de</strong>r sich die Erpressbarkeit <strong>de</strong>s Inspektors sowohl für die<br />

eig<strong>en</strong>e Karriere als auch für die Bekämpfung <strong>de</strong>s link<strong>en</strong> Terrorismus zunutze macht”<br />

(234) (“<strong>la</strong> postura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>tective se caracteriza por un pragmatismo extremo que se<br />

aprovecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> chantajeabilidad <strong>de</strong>l inspector tanto para su propio bi<strong>en</strong> profesional<br />

como para luchar <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l terrorismo <strong>de</strong> izquierda”). Al no <strong>de</strong>nunciar los <strong>de</strong>litos<br />

<strong>de</strong>l inspector Zamorano, C. Brulé acepta que co<strong>la</strong>boradores <strong>de</strong>l aparato represivo<br />

pinochetista sigu<strong>en</strong> ejerci<strong>en</strong>do y gozando <strong>de</strong> sus funciones <strong>en</strong> un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>mocrático.<br />

De esta forma, <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong> Brulé a <strong>la</strong> dictadura pier<strong>de</strong>, según Berg<strong>en</strong>thal (cfr.<br />

235) algo <strong>de</strong> credibilidad.<br />

Al final <strong>de</strong> estas nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es se reve<strong>la</strong> también <strong>la</strong> actitud ética <strong>de</strong> Brulé<br />

con respecto al dinero. Comparte con Heredia, el <strong>de</strong>tective <strong>de</strong> Díaz Eterovic, el ser<br />

“pobre pero honrado” (Pinto 111) 13 , y, al mismo tiempo, “efici<strong>en</strong>te y digno” (Boleros<br />

<strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 26). Sin embargo, Brulé sabe gozar más <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y necesita, por<br />

tanto, más dinero. Según <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> su creador,<br />

como bu<strong>en</strong> caribeño, quiere gozar <strong>la</strong> vida, <strong>en</strong> términos culinarios 14 , <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> mujeres, <strong>de</strong> viajes, y para eso necesita dinero, y el va a estar muy feliz <strong>de</strong><br />

recibir dinero siempre, y que le pagu<strong>en</strong> muy bi<strong>en</strong>, su sueño es <strong>en</strong>contrarse con<br />

cli<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> mucho dinero. Lo que sí es interesante es que él por dinero no haría<br />

algo no ético, no lo haría. Es más, al principio <strong>de</strong> su último caso, acepta el<br />

dinero, lo <strong>en</strong>tusiasma, pero al final él actúa porque se <strong>en</strong>amora <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima,<br />

<strong>de</strong>l cadáver, <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l personaje. En el caso <strong>de</strong> Kustermann pasa lo<br />

mismo: hay un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que el padre <strong>de</strong> Kustermann le dice que corre<br />

peligro, que <strong>de</strong>je el caso, pero él <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> que lo va a seguir solo, porque él quiere<br />

esc<strong>la</strong>recerlo. Se compa<strong>de</strong>ció <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima (citado <strong>en</strong> Mili Rodríguez 17) 15 .<br />

Gracias a los “jugosos honorarios” recibidos por parte <strong>de</strong> Cornelia Kratz, C.<br />

Brulé “no solo canceló sus propias dudas, sino también <strong>la</strong>s <strong>de</strong> su fiel ayudante, Bernardo<br />

Suzuki” y pudo darse el lujo <strong>de</strong> “invitar a su Margarita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Flores a un<br />

crucero <strong>de</strong> una semana <strong>de</strong> duración por el Mar Caribe” (El alemán <strong>de</strong> Atacama 247).<br />

12 Berg<strong>en</strong>thal, Kathrin. Studi<strong>en</strong> zum Mini-Boom <strong>de</strong>r Nueva Narrativa Chil<strong>en</strong>a. Literatur<br />

im Neoliberalismus. Francfort <strong>de</strong>l M<strong>en</strong>o: Peter <strong>La</strong>ng, 1999.<br />

13 Pinto, Rodrigo. “Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana”. Caras, nº 176,( 9 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1995):111.<br />

14 En este aspecto, Brulé se parece mucho a Pepe Carvalho, el <strong>de</strong>tective <strong>de</strong> Manuel Vázquez<br />

Montalbán, que suele <strong>de</strong>dicar mucho tiempo y at<strong>en</strong>ción a lo culinario.<br />

15 Rodríguez V., Mili. “Un <strong>de</strong>tective <strong>de</strong> cocina japonesa”. M<strong>en</strong>saje, Nº 456 (<strong>en</strong>ero-febrero<br />

<strong>de</strong> 1997): 14-17.


LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA EN R. AMPUERO 101<br />

Pero so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te algunas páginas antes había mostrado su honra<strong>de</strong>z al rechazar <strong>la</strong><br />

oferta <strong>de</strong>l alemán Bodo Pankow <strong>de</strong> “quedag[se] con el dinero que [el ti<strong>en</strong>e] <strong>en</strong> el<br />

maletín” (242). De <strong>la</strong> misma forma, Brulé había rechazado <strong>la</strong> simi<strong>la</strong>r oferta <strong>de</strong> Plácido<br />

<strong>de</strong>l Rosal <strong>en</strong> Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana. Pero <strong>en</strong> esta nove<strong>la</strong>, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que<br />

suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> El alemán <strong>de</strong> Atacama, Brulé y Suzuki “retornaron a su oficina más pobres<br />

que antes” (231). Es <strong>de</strong>cir, también <strong>en</strong> este aspecto, <strong>la</strong> suerte lo acompaña so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> contadas ocasiones; por lo g<strong>en</strong>eral, está con problemas económicos. Como<br />

bu<strong>en</strong> caribeño tampoco conoce el ahorro <strong>en</strong> los pocos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> abundancia<br />

monetaria, sino que disfruta inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su bi<strong>en</strong>estar esporádico.<br />

Lo propio y original <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Cayetano Brulé aflora también <strong>en</strong> forma<br />

muy nítida <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s mujeres, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>sualidad a flor <strong>de</strong> piel,<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te comparable con aquel<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l escritor cubano Daniel<br />

Chavarría. Esto vale, ante todo, para Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana, don<strong>de</strong> “hombres y<br />

mujeres disfrutan normal y cabalm<strong>en</strong>te el sexo, a <strong>la</strong> par <strong>de</strong> comidas y bebidas. Esta<br />

rozagancia s<strong>en</strong>sual va con los boleros que pespuntean cada trozo” (Vargas E5) 16 .<br />

Después <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r su esposa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual con el tiempo “no le quedaba más que<br />

un recuerdo ingrato y el eco <strong>de</strong> una voz aguar<strong>de</strong>ntosa <strong>de</strong> tono per<strong>en</strong>torio” (El alemán<br />

<strong>de</strong> Atacama 18), Brulé conocería a “Margarita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Flores, su amante voluminosa,<br />

<strong>la</strong> dueña <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> colocación <strong>de</strong> empleadas domésticas ‘<strong>La</strong> mujer elegante’”<br />

(Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 16). Según <strong>Ampuero</strong>, Brulé, como bu<strong>en</strong> caribeño y machista<br />

prefiere <strong>la</strong>s mujeres rub<strong>en</strong>sianas, exuberantes, salerosas, <strong>de</strong>spiertas e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes…<br />

Es un hombre fiel, aunque no ciego, que se queda con su media<br />

naranja: Margarita, una mujer muy práctica que sabe ser su confi<strong>de</strong>nte, amiga y<br />

amante, y que al mismo tiempo, lo ati<strong>en</strong><strong>de</strong> y está cerca <strong>de</strong> él cuando <strong>la</strong> necesita.<br />

[…]<br />

[…] junto con poseer ojo clínico para calibrar rápidam<strong>en</strong>te los atractivos físicos<br />

<strong>de</strong> una mujer, también es capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar al vuelo su intelig<strong>en</strong>cia (citado<br />

<strong>en</strong> Ceardi 3) 17 .<br />

Margarita <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Flores es justam<strong>en</strong>te una mujer s<strong>en</strong>sual, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te e intelig<strong>en</strong>te<br />

que no se <strong>de</strong>ja <strong>en</strong>gañar tan fácilm<strong>en</strong>te. Por ejemplo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l viaje <strong>de</strong><br />

Cayetano a Cuba, el<strong>la</strong> lo recibe cariñosam<strong>en</strong>te, pero, al mismo tiempo, le advierte<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche le va “a hacer <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong>l agua, […], para ver si [le] traicionó con<br />

16 Vargas Saavedra, Luis. “<strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong>, Maestro <strong>de</strong>l Misterio”. El Mercurio, Revista<br />

<strong>de</strong> Libros, nº 296, (8 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1995): E1,4-5.<br />

17 Ceardi, Xim<strong>en</strong>a. “<strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong>: ‘Voy a seguir escribi<strong>en</strong>do aún cuando a nadie le<br />

interese una línea mía’ ”. El Li<strong>de</strong>r, San Antonio, Suplem<strong>en</strong>to, (20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1995):3.


102 CLEMENS A. FRANKEN K.<br />

alguna negra culona <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana” (Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 87). El<strong>la</strong> sabe perfectam<strong>en</strong>te<br />

que Cayetano es muy s<strong>en</strong>sual y que sufre muchas t<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> este campo,<br />

sin ser conquistador <strong>de</strong> mujeres. Por ejemplo, estando <strong>en</strong> Miami, si<strong>en</strong>te una fuerte<br />

atracción por “Dora Wilson, aquel<strong>la</strong> salerosa <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mesón Hertz” (Boleros<br />

<strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 69). Luego <strong>de</strong> un frugal <strong>de</strong>sayuno, Brulé “<strong>la</strong> contempló <strong>de</strong>leitado<br />

a través <strong>de</strong> sus dioptrías” e inspeccionó “su guayabera <strong>de</strong>masiado estrecha y abultada<br />

a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> barriga” (Ibíd.). Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, es Dunia Dávi<strong>la</strong> con “sus <strong>la</strong>bios<br />

carnosos” y “ap<strong>en</strong>as arropada <strong>en</strong> una bata que permitía adivinar <strong>la</strong> redon<strong>de</strong>z <strong>de</strong> sus<br />

ca<strong>de</strong>ras y <strong>la</strong> opul<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus s<strong>en</strong>os”, que le causan problemas <strong>en</strong> “mant<strong>en</strong>er abiertos<br />

los párpados” (Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 146).<br />

Aunque Brulé comparta con Heredia un alto grado <strong>de</strong> atracción hacia <strong>la</strong>s<br />

mujeres, manti<strong>en</strong>e, sin embargo, una re<strong>la</strong>ción estable con Margarita, rompi<strong>en</strong>do así<br />

con <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l género <strong>policial</strong>, tanto <strong>en</strong> su versión <strong>de</strong> <strong>en</strong>igma como <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

negra. Sin duda, fueron los <strong>de</strong>tectives cubanos casados los que le inspiraron al respecto.<br />

Por eso, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Brulé con <strong>la</strong>s mujeres ti<strong>en</strong>e un cariz más bi<strong>en</strong> erótico y<br />

picaresco que meram<strong>en</strong>te sexual.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su fuerte crítica a <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s chil<strong>en</strong>a y alemana, <strong>Ampuero</strong><br />

critica <strong>en</strong> forma mucho más b<strong>en</strong>evol<strong>en</strong>te a los cubanos comunes y corri<strong>en</strong>tes como<br />

seres humanos admirables e <strong>en</strong>vidiables, rechazando, al mismo tiempo y <strong>en</strong> forma<br />

<strong>de</strong>cidida, a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política y el aparato estatal. Se <strong>de</strong>nuncia c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el estado <strong>de</strong><br />

cosas <strong>en</strong> Cuba como, por ejemplo, “<strong>la</strong>s co<strong>la</strong>s interminables [que] se agolpaban fr<strong>en</strong>te<br />

a almac<strong>en</strong>es <strong>de</strong>sabastecidos” (Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana 153), el miedo a <strong>la</strong> represión<br />

i<strong>de</strong>ológica ejercida por el gobierno <strong>de</strong> Castro (142), así como el hecho, paradójico<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con lo anterior, <strong>de</strong> que el gobierno socialista cubano<br />

se manti<strong>en</strong>e gracias a una alianza <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> izquierda y <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>la</strong>tinoamericana.<br />

[...] Los empresarios hac<strong>en</strong> los mejores negocios <strong>en</strong> Cuba y <strong>la</strong> izquierda<br />

sigue t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un símbolo. Ambos sacan sus <strong>la</strong>scas y Castro sigue <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r<br />

(¿Quién mató a Cristián Kustermann 181).<br />

Por eso, según <strong>Ampuero</strong>, muchos cubanos quier<strong>en</strong> huir <strong>de</strong>l socialismo real,<br />

arriesgando su vida <strong>en</strong> el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cruzar <strong>en</strong> balsas el estrecho <strong>de</strong> nov<strong>en</strong>ta mil<strong>la</strong>s<br />

que separa <strong>la</strong> is<strong>la</strong> caribeña <strong>de</strong> <strong>La</strong> Florida. Cayetano Brulé llega ap<strong>en</strong>as al Hotel <strong>La</strong><br />

Habana y ya se le acerca el botones, pidiéndole “alguna chiquitita o una medio tiempo<br />

extranjera que quiere casarse con [él], aunque esté rematada <strong>de</strong> fea, y [lo] saque<br />

<strong>de</strong>l socialismo” (18).<br />

Con el mismo alto grado con que <strong>Ampuero</strong> rechaza <strong>la</strong> realidad política y<br />

económica <strong>cubana</strong>s, admira al hombre caribeño y, ante todo, sus bel<strong>la</strong>s mujeres.<br />

Como ya se dijo más arriba, para <strong>Ampuero</strong>, el “Trópico no es una zona geográfica,<br />

sino un extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida” (64), tal como el poeta Virgilio Castil<strong>la</strong> lo expresa a


LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA EN R. AMPUERO 103<br />

Cayetano Brulé. En Boleros <strong>en</strong> <strong>La</strong> Habana, toda <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sualidad y todo el arte <strong>de</strong><br />

vivir y amar caribeñas se <strong>en</strong>carna <strong>en</strong> Paloma Matamoros, <strong>la</strong> escultural bai<strong>la</strong>rina <strong>de</strong>l<br />

cabaret Tropicana, que es justam<strong>en</strong>te todo lo contrario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intelectuales feministas<br />

alemanas, y <strong>la</strong> que trastorna tanto a Plácido <strong>de</strong>l Rosal como al suizo. El<strong>la</strong> es tan bel<strong>la</strong><br />

como su madre Ifig<strong>en</strong>ia Trinidad, que hace treinta años<br />

había com<strong>en</strong>zado una maratónica y ext<strong>en</strong>uante carrera por los lechos <strong>de</strong> los<br />

revolucionarios, disfrutando <strong>de</strong> los privilegios hasta ese mom<strong>en</strong>to exclusivos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oligarquía <strong>cubana</strong>, ahora refugiada <strong>en</strong> Miami, y <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>ceres que compartía<br />

con hombres que se <strong>de</strong>smoronaban ante el<strong>la</strong> seducidos por el color tabaco<br />

<strong>de</strong> su cuerpo (112).<br />

Como opositora al régim<strong>en</strong> castrista, Paloma hab<strong>la</strong> mal <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l y quiere salir<br />

<strong>de</strong>l país. Para eso utiliza sus <strong>en</strong>cantos fem<strong>en</strong>inos que hac<strong>en</strong> que los hombres se <strong>en</strong>amoran<br />

perdidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Después <strong>de</strong> brindarle a Plácido “p<strong>la</strong>ceres que no había<br />

experim<strong>en</strong>tado ni tan siquiera <strong>en</strong> sus giras por C<strong>en</strong>troamérica” (114), el<strong>la</strong> le manifiesta<br />

su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> casarse con él para vivir juntos fuera <strong>de</strong> Cuba. Cuando el feliz<br />

Plácido le explica que sus papeles no están <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n y le pi<strong>de</strong> esperarlo un poco, el<strong>la</strong><br />

se recuerda <strong>de</strong>l jov<strong>en</strong> ruso Juri –a qui<strong>en</strong> se había <strong>en</strong>tregado por amor con catorce<br />

años y qui<strong>en</strong> nunca volvió luego <strong>de</strong> prometerle que <strong>la</strong> llevaría a Rusia–, y abandona<br />

a Plácido indignada y furiosam<strong>en</strong>te sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azarlo <strong>de</strong> muerte si abre <strong>la</strong> boca<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> balsa que hermanos <strong>de</strong> el<strong>la</strong> están construy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> forma c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina.<br />

<strong>La</strong> primera parte <strong>de</strong> esta historia, aunque <strong>en</strong> forma más int<strong>en</strong>sa, se repite <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre Paloma y el Suizo, un matón que persigue a Plácido <strong>de</strong>l Rosal. Al<br />

llegar a <strong>La</strong> Habana, el Suizo es advertido por el chofer <strong>de</strong>l taxi <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er cuidado con<br />

<strong>la</strong>s “bel<strong>la</strong>s muchachas <strong>en</strong> pantalones ajustadas o minifaldas” por ser “jinetras” 18 , es<br />

18 En su reci<strong>en</strong>te nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> El rojo <strong>en</strong> <strong>la</strong> pluma <strong>de</strong>l loro (<strong>La</strong> Habana: Fondo Editorial<br />

Casa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Américas, 2001), Daniel Chavarría tematiza justam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s “jineteras” a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> escultural y s<strong>en</strong>sual prostituta Bini y Aldo Bianchi, un<br />

ciudadano uruguayo ya avanzado <strong>de</strong> edad que se <strong>en</strong>amora perdidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Al igual que<br />

Paloma, Bini le ofrece p<strong>la</strong>ceres sexuales <strong>de</strong> tal int<strong>en</strong>sidad, que Aldo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> cada vez más <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong>:<br />

Y <strong>en</strong> cuanto se quedan solos, el<strong>la</strong> te mete un mordiscón <strong>en</strong> un pectoral, y te <strong>de</strong>sabrocha<br />

<strong>la</strong> camisa, y los pantalones, y vos, erecto como nunca, sorpr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> vos<br />

mismo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>jás que siga haci<strong>en</strong>do lo que quiera, y te afloja el cinto y te baja los<br />

pantalones, y te hace girar y te muer<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nalgas con una voracidad auténtica, y te<br />

besa, y te dice que es una fe<strong>la</strong>cia, [...]. Vos te <strong>de</strong>jás caer boca arriba <strong>en</strong> <strong>la</strong> cama, y<br />

el<strong>la</strong> ni siquiera se <strong>de</strong>sviste, y <strong>en</strong> segundos te provoca un orgasmo fulminante, y es


104 CLEMENS A. FRANKEN K.<br />

<strong>de</strong>cir, prostitutas, que se “van con cualquiera por un par <strong>de</strong> medias o una invitación<br />

a comer” (154) y que podrían contagiarlo con el Sida. <strong>La</strong> mujer a su nivel, que el<br />

chofer le promete conseguir, es justam<strong>en</strong>te Paloma Matamoros, “<strong>la</strong> mujer más bel<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>La</strong> Habana” (169). El<strong>la</strong> es <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> que<br />

el Suizo experim<strong>en</strong>tó durante tres días completos todos aquellos p<strong>la</strong>ceres que<br />

sólo es capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>parar el arte amatorio <strong>de</strong> una mu<strong>la</strong>ta bai<strong>la</strong>rina y sandunguera.<br />

Fue tan int<strong>en</strong>so su goce que terminó llorando <strong>de</strong> dolor por no haber conocido<br />

antes a una mujer <strong>de</strong> verdad.<br />

[...]<br />

Fueron días rejuv<strong>en</strong>ecedores para aquel hombre cuyos ancestros prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong><br />

una región don<strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sualidad no existe y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ja que los días transcurran<br />

monótonos y apacibles <strong>en</strong> el campo y el lecho (183-84).<br />

Esta <strong>la</strong>rga cita resume y expresa, <strong>en</strong> cierta manera, el núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

comp<strong>la</strong>ci<strong>en</strong>te, pero, al mismo tiempo, <strong>de</strong>masiado estereotipada que R. <strong>Ampuero</strong> ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>cubana</strong>s.<br />

En resum<strong>en</strong>, se trata <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es <strong>de</strong> <strong>Ampuero</strong> <strong>de</strong> un análisis comparativo<br />

<strong>de</strong> varias socieda<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes tan característico para <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s <strong>de</strong> espionaje<br />

o contraespionaje –un aspecto que <strong>en</strong> este trabajo no es <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do–, y <strong>en</strong> cuya<br />

tradición <strong>Ampuero</strong> escribe, fusionándo<strong>la</strong>, <strong>en</strong> forma original, con <strong>la</strong> tradición negra y<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>igma. Por eso, estamos aquí, según <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> M. Bajtín, fr<strong>en</strong>te a una<br />

<strong>asimi<strong>la</strong>ción</strong> variada <strong>de</strong> tres ‘mo<strong>de</strong>los’ que se ha convertido <strong>en</strong> híbrida don<strong>de</strong> varias<br />

tradiciones se yuxtapon<strong>en</strong>.<br />

<strong>en</strong>tonces que se <strong>de</strong>snuda y te coge <strong>de</strong> una mano, y te lleva a <strong>la</strong> ducha y te <strong>la</strong>va, y te<br />

caricia y te ofrece sus s<strong>en</strong>os, y te besa y te arrastra <strong>de</strong> nuevo a <strong>la</strong> cama, y te hace<br />

besar<strong>la</strong> y ti<strong>en</strong>e un orgasmo rápido que te provoca un segundo, y casi <strong>de</strong> inmediato<br />

una tercera erección, algo <strong>de</strong> lo que no te imaginabas capaz, y <strong>en</strong> sólo cuatro horas<br />

hacés prodigios cuantitativos (151-52).<br />

El parecido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos esc<strong>en</strong>as está a <strong>la</strong> vista. Esta nove<strong>la</strong> es otro ejemplo <strong>de</strong>l hecho que<br />

<strong>en</strong> los últimos años existe cierto grado <strong>de</strong> libertad <strong>en</strong> Cuba para tratar temas sociales complejos<br />

<strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, como ya se mostró más arriba <strong>en</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> <strong>policial</strong> Máscaras, <strong>de</strong> Leonardo<br />

Padura.


LA ASIMILACIÓN DE LA NOVELA POLICIAL CUBANA EN R. AMPUERO 105<br />

RESUMEN / ABSTRACT<br />

<strong>La</strong> obra literaria <strong>de</strong> <strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong>, uno <strong>de</strong> los repres<strong>en</strong>tantes más relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> negra<br />

chil<strong>en</strong>a actual, está marcada por sus veinte años <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> Alemania y Cuba, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>tusiasma con<br />

<strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s <strong>policial</strong>es o <strong>de</strong> contraespionaje <strong>de</strong> L. R. Nogueras, G. Rodríguez Rivera y D. Chavarría.<br />

Estos autores cubanos asimi<strong>la</strong>ron los rasgos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l género <strong>policial</strong> clásico, rechazando, sin<br />

embargo, según <strong>la</strong> antropología marxista, al típico <strong>de</strong>tective al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> los órganos <strong>policial</strong>es que<br />

resuelve los problemas solo gracias a su aguda intelig<strong>en</strong>cia personal. <strong>Ampuero</strong> asimi<strong>la</strong> <strong>de</strong> estas nove<strong>la</strong>s<br />

<strong>policial</strong>es <strong>cubana</strong>s <strong>la</strong> atmósfera internacional, <strong>la</strong> lucha política-i<strong>de</strong>ológica y una s<strong>en</strong>sualidad a flor<br />

<strong>de</strong> piel, creando un <strong>de</strong>tective (Cayetano Brulé) cubano-chil<strong>en</strong>o pragmático y gozador <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />

THE ASSIMILATION OF THE CUBAN THRILLER BY ROBERTO AMPUERO<br />

The literary work of <strong>Roberto</strong> <strong>Ampuero</strong>, one of the outstanding repres<strong>en</strong>tatives of the thriller in the<br />

Chilean novel, has be<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>ced by the tw<strong>en</strong>ty years he sp<strong>en</strong>t living in Germany and in Cuba. He<br />

became <strong>en</strong>thusiastic with <strong>de</strong>tective stories and stories of counterespionage writt<strong>en</strong> by L.R. Nogueras,<br />

G. Rodríguez Rivera and D. Chavarría. These Cuban authors assimi<strong>la</strong>ted the main traits of the<br />

traditional g<strong>en</strong>re, rejecting, however, in accordance with Marxist anthropology, the typical <strong>de</strong>tective<br />

who, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntly of police organizations, solves mysteries with his extraordinary personal tal<strong>en</strong>t.<br />

<strong>Ampuero</strong> assimi<strong>la</strong>tes from the Cuban novels the international atmosphere, the political-i<strong>de</strong>ological<br />

struggle, and a vivid s<strong>en</strong>suality, creating a <strong>de</strong>tective (Cayetano Brulé) a pragmatic Cuban-Chilean<br />

who <strong>en</strong>joys himself.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!