28.06.2013 Views

Afectos, tiempos e intensidades en la Ética en Spinoza! - Instituto de ...

Afectos, tiempos e intensidades en la Ética en Spinoza! - Instituto de ...

Afectos, tiempos e intensidades en la Ética en Spinoza! - Instituto de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Sergio Rojas Peralta<br />

<strong>Afectos</strong>, <strong>tiempos</strong> e <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Ética</strong> <strong>en</strong> <strong>Spinoza</strong>!<br />

Resum<strong>en</strong>: Pres<strong>en</strong>ta a gran<strong>de</strong>s rasgos su<br />

tesis doctoral. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría<br />

<strong>de</strong> los afectos, <strong>Spinoza</strong> sosti<strong>en</strong>e una tesis sobre<br />

<strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación y <strong>de</strong>l<br />

tiempo, para ello produce una teoría <strong>de</strong>l tiempo<br />

y, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, una teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong><br />

que sirve para explicar <strong>la</strong> ilusión.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: <strong>Spinoza</strong>. Ali<strong>en</strong>ación. Imaginación.<br />

Tiempo. <strong>Afectos</strong>. Int<strong>en</strong>sidad.<br />

Abstraet: This is the resume of author's<br />

doctoral work. In her theory of affects, <strong>Spinoza</strong><br />

holds the position that the ali<strong>en</strong>ation is an imaginational<br />

and temporal work. For that, <strong>Spinoza</strong><br />

<strong>de</strong>vise a theory of time and mainly a theory of<br />

int<strong>en</strong>sities with the purpose of exp<strong>la</strong>in the illusion<br />

(as source of ali<strong>en</strong>ation).<br />

Key Words: <strong>Spinoza</strong>. Ali<strong>en</strong>ation. Imagination.<br />

Time. Affects. Int<strong>en</strong>sity.<br />

l. Un problema<br />

La tesis <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 2009, <strong>Spinoza</strong>:<br />

fluctuations et simultanéité, ti<strong>en</strong>e algunos<br />

preced<strong>en</strong>tes sobre los cuales no quiero ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rme<br />

excesivam<strong>en</strong>te.<br />

a Jean-Marie Vaysse,<br />

in memoriam<br />

Si hubiese que contar cómo he llegado aquí<br />

habría que partir <strong>de</strong>l problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> transgresión<br />

y <strong>de</strong>l código social. La forma que adopta <strong>la</strong><br />

transgresión <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad mo<strong>de</strong>rna implicaba<br />

estudiar <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> ese código (N.Elias,<br />

1989) bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma (Rojas, 1999).<br />

Esto g<strong>en</strong>eró una mo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción <strong>de</strong> figuras sociales,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong> Don Juan, que cristalizaba <strong>la</strong><br />

sociabilidad a contraluz.<br />

Sin embargo, pese a <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas que ello proporcionaba<br />

y pese al análisis dinámico y diacrónico<br />

que se adoptó <strong>de</strong> esa figura, <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> una figura que no consi<strong>de</strong>re <strong>la</strong> herm<strong>en</strong>éutica<br />

<strong>de</strong> los afectos t<strong>en</strong>día a <strong>la</strong> simplificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

explicación social. Por ello, hubo un paso hacia<br />

<strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo herm<strong>en</strong>éutico<br />

(Rojas, 2002). Dicha configuración reveló <strong>en</strong> el<br />

problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación textual, <strong>en</strong> este caso<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong>, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> rep<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te y el cuerpo (Rojas, 2006),<br />

pues <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista <strong>la</strong> interpretación<br />

consiste <strong>en</strong> dar una i<strong>de</strong>a, formar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cosa, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>la</strong>to s<strong>en</strong>su. Tanto <strong>la</strong> transgresión<br />

como <strong>la</strong> norma implican <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong><br />

los cuerpos como <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as que los <strong>de</strong>fin<strong>en</strong>, los<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, los regu<strong>la</strong>n ... Una historia <strong>de</strong>l cuerpo<br />

es a <strong>la</strong> vez una historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar los<br />

cuerpos, por lo cual un registro conduce a otro.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, tratada esa re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre m<strong>en</strong>te<br />

y cuerpo, re-emergió como <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción misma<br />

<strong>en</strong>tre teoría y praxis, <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVIII (123-124),97-105, Enero-Agosto 2010 / ISSN: 0034-8252


98 SERGlO ROJAS PERALTA<br />

como un <strong>de</strong>sfase <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>en</strong>tre m<strong>en</strong>te y<br />

cuerpo. Ese <strong>de</strong>sfase podía adoptar dos aspectos,<br />

uno temporal otro formal. Precisam<strong>en</strong>te escindir<br />

el carácter temporal <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre m<strong>en</strong>te<br />

y cuerpo <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>jar ver el carácter formal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ali<strong>en</strong>ación y <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido el aspecto formal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> una norma social y <strong>de</strong> su transgresión.<br />

La tesis se conc<strong>en</strong>tró pues <strong>en</strong> analizar<br />

una serie <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os temporales que atañ<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> imaginación, función principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> temporalidad,<br />

y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ali<strong>en</strong>ación emerg<strong>en</strong>tes a<br />

partir <strong>de</strong> dicho análisis.<br />

Quisiera aquí retomar el núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> fluctuación y con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />

los afectos.<br />

n.Tesis<br />

1.La <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ación<br />

Una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un primer tipo <strong>de</strong> ali<strong>en</strong>ación,<br />

que para efectos <strong>de</strong> distinciones l<strong>la</strong>mo <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ación,<br />

es <strong>la</strong> temporalidad misma. Los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

temporales o, más exactam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas bajo el solo carácter temporal<br />

hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>l individuo un <strong>en</strong>te <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ado. Esta es<br />

no solo <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición sino también <strong>la</strong> tesis, fácil<br />

<strong>de</strong> percibir por otra parte, <strong>en</strong> <strong>Spinoza</strong>. En esta<br />

dirección, ali<strong>en</strong>ación es un concepto que concierne<br />

exclusivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>en</strong>te finito<br />

<strong>de</strong>l ser humano y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, concierne<br />

el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> causalidad, pues no le pert<strong>en</strong>ece<br />

al ser humano ser <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> sí, ni <strong>en</strong> sí está su<br />

fin. La <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>ación se sobrepone a <strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación,<br />

por lo cual es fácil confundir <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

dichos p<strong>la</strong>nos y confundir <strong>la</strong> prolongación o el fin<br />

temporales con <strong>la</strong> causalidad, o <strong>la</strong> sucesión, y <strong>la</strong><br />

simultaneidad como eternidad ...<br />

2.Afectividad<br />

<strong>Spinoza</strong> e<strong>la</strong>bora una teoría <strong>de</strong>l individuo<br />

como afectividad. Aún más, cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong> tercera<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ética</strong> <strong>Spinoza</strong> formu<strong>la</strong> su teoría <strong>de</strong><br />

los afectos, redibuja <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> individuo y <strong>de</strong><br />

sujeto (obnoxius). El individuo no es simplem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> composición <strong>de</strong> cuerpos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda parte.<br />

Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dicha ree<strong>la</strong>boración, el<br />

individuo aparece ahora como una figura <strong>de</strong><br />

tránsito, es <strong>de</strong>cir, adopta su auténtica forma <strong>de</strong><br />

ser <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad propia e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

para mostrarse como afecto, es <strong>de</strong>cir, como<br />

variación <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia, sea aum<strong>en</strong>to (alegría), sea<br />

disminución (tristeza).<br />

Esta condición <strong>de</strong>l individuo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> modalidad,<br />

conduce a consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l yo<br />

aparece <strong>en</strong> negativo. Se trata precisam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que no está egoc<strong>en</strong>trado, don<strong>de</strong> el<br />

yo se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>en</strong> su <strong>de</strong>terminación como simple<br />

variación <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia. De ahí que el mandato<br />

spinoziano sea el sibi parere (E Y.41s). El ego<br />

solo pue<strong>de</strong> aparecer como tal ego <strong>en</strong> su forma<br />

reflexiva. De otra manera, el yo aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

forma más g<strong>en</strong>eralizada que es <strong>la</strong> imaginaria,<br />

según <strong>la</strong> cual Dios, <strong>la</strong>s cosas y el mismo yo son<br />

p<strong>en</strong>sados a partir <strong>de</strong> lo finito y <strong>de</strong> manera analógica<br />

unos respecto <strong>de</strong> otros. Por ejemplo, Dios<br />

es p<strong>en</strong>sado como príncipe, con los atributos <strong>de</strong><br />

uno, y <strong>de</strong> manera inversa, un príncipe es p<strong>en</strong>sado<br />

como un dios.<br />

El sibi parere significa fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

dos cosas: primero, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> inmediatez,<br />

reconocerse como una figura <strong>de</strong> tránsito inscrita<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> substancia. Por ello, in limine, <strong>Spinoza</strong> quiere<br />

<strong>de</strong>cir que el yo <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tarse a sí mismo.<br />

Dicho así, consiste <strong>en</strong> no reconocer <strong>la</strong> auténtica<br />

dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l individuo, <strong>de</strong> sí mismo, <strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>terminación, finitud y a <strong>la</strong> vez reconocer que<br />

<strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia que expresa su es<strong>en</strong>cia y por <strong>la</strong> cual<br />

existe no proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> sí -sino <strong>de</strong> <strong>la</strong> substancia- y<br />

que pue<strong>de</strong> hacer suya, que pue<strong>de</strong> usufructuar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que reconoce que su id<strong>en</strong>tidad<br />

le es dada. Sibi parere significa pres<strong>en</strong>tarse a sí<br />

mismo. Ecce horno. Implica un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>terminaciones, <strong>de</strong>l esfuerzo por<br />

reconocer<strong>la</strong>s. El ego aparece siempre <strong>en</strong> forma<br />

<strong>de</strong> reflexivo, <strong>en</strong> un status regiminis (CGLH VIII,<br />

312), <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el dativo, nunca <strong>en</strong> su forma<br />

nominativa, <strong>en</strong> el status absolutus. Es una peculiar<br />

manera <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el aspecto <strong>de</strong> modificación<br />

que le es intrínseco al modo finito.<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVllI (123-124),97-105, Enero-Agosto 2010 / lSSN: 0034-8252


AFECTOS, TIEMPOS E INTENSIDADES EN LA ÉTICA EN SPlNOZA<br />

En una segunda instancia, <strong>en</strong> conflicto con<br />

<strong>la</strong> exterioridad, con <strong>la</strong> fortuna -leitmotiv <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

obra <strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong>, fácil <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar por ejemplo<br />

<strong>en</strong> los prefacios-, sibi parere significa obe<strong>de</strong>cerse<br />

a sí mismo, <strong>de</strong> suerte que ese reconocimi<strong>en</strong>to<br />

implícito <strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión remita al individuo<br />

como expresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> substancia. Esta forma <strong>de</strong><br />

imperativo reúne, <strong>en</strong> <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong>, una concepción<br />

f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ológica <strong>de</strong>l ego consi<strong>de</strong>rado como una<br />

modu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia y el ejercicio <strong>de</strong> dicha<br />

pot<strong>en</strong>cia al que pue<strong>de</strong> aspirarse. Dicho <strong>de</strong> otra<br />

manera, <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse -el hecho <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tarse efectivam<strong>en</strong>te a sí mismo- es <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> obedi<strong>en</strong>cia, obedi<strong>en</strong>cia que no hay que confundir<br />

con <strong>la</strong> servidumbre (Rojas, 2009, 252ss).<br />

Es por ello que el análisis <strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong> se<br />

convierte <strong>en</strong> un estudio cinematográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

afectividad y <strong>de</strong>l tiempo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />

resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación: se trata, pues, <strong>de</strong> capturar<br />

<strong>la</strong> subjetividad <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to, dado que el<br />

individuo no es otra cosa que <strong>la</strong> modu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia, a saber, <strong>la</strong>s transiciones <strong>de</strong> un estado<br />

afectivo a otro. Alcanzar a posicionarse conforme<br />

al sibi pare re (que no es un estadio, sino un ejercicio),<br />

implica el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los afectos que<br />

constituy<strong>en</strong> al individuo como tal. El individuo,<br />

<strong>en</strong> cuanto que forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, se<br />

mueve como cualquier otro cuerpo, y tanto sus<br />

movimi<strong>en</strong>tos, como sus i<strong>de</strong>as y sus afectos sigu<strong>en</strong><br />

una lógica <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> mecánico por el cual el individuo<br />

es <strong>de</strong>terminado a operar <strong>en</strong> esos tres registros<br />

(ext<strong>en</strong>sión, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y afectividad). Esta<br />

distinción respon<strong>de</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> distinción<br />

<strong>en</strong> dos atributos (E JI.l Y 11.2), sino -y principalm<strong>en</strong>te-<br />

a <strong>la</strong> distinción que <strong>Spinoza</strong> introduce con<br />

<strong>la</strong> noción <strong>de</strong> ánimo (animus 2 ), noción que implica<br />

no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> fluctuatio animi sino también<br />

<strong>la</strong> afectividad como constitutiva (Rojas, 2006).<br />

Estos tres registros o consi<strong>de</strong>raciones, ext<strong>en</strong>sión,<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y afectividad, se correspond<strong>en</strong> (E<br />

Il.7, IIl.2 Y V.I).<br />

La cinematografía <strong>de</strong>l afecto sigue <strong>en</strong> ese<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> mecánica <strong>de</strong>l cuerpo y <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>te. Cómo el cuerpo ti<strong>en</strong>e interna y externam<strong>en</strong>te<br />

contactos o <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con otros cuerpos<br />

(internos o externos) correspon<strong>de</strong> a saber cómo<br />

<strong>la</strong> imaginación <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es y cómo <strong>la</strong> memoria<br />

con cat<strong>en</strong> a y asocia <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es.<br />

Precisam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>be adoptarse el punto <strong>de</strong><br />

vista según el cual el afecto es concebido como<br />

una configuración <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to. Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

exterioridad, el individuo no solo se <strong>de</strong>spliega<br />

como movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuanto cuerpo, como i<strong>de</strong>a<br />

<strong>en</strong> cuanto m<strong>en</strong>te, sino <strong>en</strong> cuanto afecto <strong>en</strong> cuanto<br />

es una i<strong>de</strong>a mi<strong>en</strong>tras el cuerpo dura (durante corpore,<br />

V.2I). Este tercer nivel <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>to <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

causas remite a <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> ánimo (animus). Este<br />

tercer nivel expresa <strong>de</strong> otra manera -al través <strong>de</strong><br />

los afectos- <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión y el conflicto con al exterioridad,<br />

usualm<strong>en</strong>te bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una cierta<br />

inconstancia <strong>de</strong>l individuo.<br />

La inconstancia da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> aquello por<br />

. lo cual se <strong>de</strong>fine y se constituye el individuo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ontología y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ética spinozianas, el movimi<strong>en</strong>to.<br />

Más exactam<strong>en</strong>te, una cierta flui<strong>de</strong>z que<br />

va más allá <strong>de</strong>l repertorio <strong>de</strong> cuerpos simples y<br />

compuestos, <strong>de</strong> cuerpos duros, b<strong>la</strong>ndo y fluidos<br />

que esquematiza <strong>Spinoza</strong> para explicar <strong>de</strong> manera<br />

g<strong>en</strong>eral y abstracta <strong>la</strong> función <strong>de</strong>l cuerpo. La<br />

inconstancia es el efecto inmediato <strong>de</strong> esa constitución<br />

corporal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> fluctuación misma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exterioridad: <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el individuo y<br />

su medio, el primero está expuesto a otros individuos,<br />

que aparec<strong>en</strong> y <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong>. En este juego<br />

<strong>de</strong> apariciones, se conforma <strong>la</strong> imaginación como<br />

primer grado <strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exterioridad,<br />

<strong>de</strong>l conflicto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> exterioridad y una interioridad<br />

equívocam<strong>en</strong>te constituida.<br />

Por ello, mi análisis parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> constatación<br />

<strong>de</strong> dos dicotomías fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> filosofía<br />

<strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong>: <strong>la</strong> primera, que ya he <strong>en</strong>unciado,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> exterioridad (<strong>la</strong> fortuna <strong>de</strong> los antiguos,<br />

<strong>en</strong> cierto s<strong>en</strong>tido) y <strong>la</strong> interioridad (que no aparece<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te como tal, sino a contraluz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

exterioridad). Esta primera dicotomía, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un anc<strong>la</strong>je <strong>en</strong> <strong>la</strong>s éticas antiguas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Lucrecio, pone el peso <strong>en</strong><br />

el trabajo <strong>de</strong>l individuo fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exterioridad.<br />

La segunda dicotomía se refiere al juego <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los cuerpos exteriores a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual el individuo forma imág<strong>en</strong>es. Esta dicotomía<br />

supone precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVlIl (123-124),97-105, Enero-Agosto 2010 I ISSN: 0034-8252<br />

99


100 SERGIO ROJAS PERALTA<br />

cuerpos, y que es in abs<strong>en</strong>tia que se configura <strong>la</strong><br />

imaginación y <strong>la</strong> memoria.<br />

La primera dicotomía pone <strong>de</strong> relieve que los<br />

cuerpos exteriores son útiles <strong>en</strong> cuanto es a partir<br />

<strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>cia que el cuerpo propio se percata <strong>de</strong><br />

su naturaleza, <strong>de</strong> su estado, <strong>de</strong> su afecto. Y con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> dichos cuerpos, el afecto inicia<br />

un recorrido. El individuo no vive <strong>en</strong> un estado<br />

quieto, sino que su naturaleza es fluctuante. La<br />

<strong>de</strong>finición misma <strong>de</strong> afecto <strong>en</strong> <strong>Spinoza</strong> remite a<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> tránsito y <strong>de</strong> pasaje. De ahí <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> o <strong>la</strong> metaforicidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> flui<strong>de</strong>z (que va <strong>de</strong> los cuerpos fluidos hasta<br />

el torbellino, el vórtice y <strong>la</strong> espiral) <strong>en</strong> <strong>Spinoza</strong>.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este esquema, el individuo se ubica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> fluctuación <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trípetos<br />

(egocéntricos) y movimi<strong>en</strong>tos c<strong>en</strong>trífugos, <strong>en</strong> los<br />

cuales <strong>la</strong> exterioridad adopta valores difer<strong>en</strong>tes,<br />

interpretaciones difer<strong>en</strong>tes. Esto condujo a realizar<br />

una serie <strong>de</strong> estudios sobre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

temporales a través <strong>de</strong> nociones como simultaneidad,<br />

sucesión (sobre <strong>la</strong> ley, sobre el l<strong>en</strong>guaje,<br />

sobre el mercado, sobre <strong>la</strong> muerte, sobre <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida), para finalm<strong>en</strong>te regresar al tiempo<br />

mismo bajo el aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> theoria cum praxi<br />

(ver TP VIII, §5).<br />

Theoria cum praxi pue<strong>de</strong> asumirse como<br />

un lema para el ord<strong>en</strong> ético y como un axioma<br />

trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas. Bajo<br />

dicho axioma, <strong>Spinoza</strong> cond<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> tesis antiinteraccionista<br />

(E 1I.7s y III.2s) pero e<strong>la</strong>bora a <strong>la</strong><br />

vez una tesis sobre <strong>la</strong> ilusión a partir <strong>de</strong>l afecto,<br />

a saber, que bajo <strong>la</strong> fluctuación afectiva existe<br />

una perspectiva que distorsiona <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

los <strong>de</strong>más, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> exterioridad. La<br />

teoría <strong>de</strong> los afectos es <strong>en</strong> ese respecto una teoría<br />

cinematográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ilusión". Esta "teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ilusión" es, por supuesto problemática <strong>en</strong> muchos<br />

aspectos. Recalco tal vez el más importante que<br />

ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> primera tesis, <strong>la</strong> <strong>de</strong>l anti-interaccionismo.<br />

En cuanto, m<strong>en</strong>te y cuerpo son lo<br />

mismo bajo respectos difer<strong>en</strong>tes, el conocimi<strong>en</strong>to,<br />

<strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus grados, expresa el mismo<br />

ord<strong>en</strong> y <strong>la</strong> misma disposición <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> el<br />

cuerpo. Conocer lo mejor y hacer lo peor, como<br />

dice el poeta, es <strong>la</strong> condición trágica que habría<br />

que rechazar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista lógico, teórico<br />

y práctico, y sin embargo, <strong>Spinoza</strong> <strong>la</strong> asume.<br />

El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Me<strong>de</strong>a da bu<strong>en</strong>a cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> ello (Rojas, 2009, 432ss). Quiero precisam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>dicar <strong>la</strong> última parte <strong>de</strong> esta exposición a referirme<br />

a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> los afectos <strong>en</strong> cuanto teoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ilusión.<br />

[a] Estructura <strong>de</strong>l afecto<br />

El afecto ha sido <strong>de</strong>finido por <strong>Spinoza</strong> como<br />

un tránsito <strong>de</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia (E II1.daf2 y III.<br />

daf3). El individuo es <strong>la</strong> fluctuación misma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> substancia <strong>en</strong> cuanto ésta es concebido<br />

como modificación. La modalidad finita,<br />

<strong>en</strong> cuanto es afecto y variación <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia,<br />

aum<strong>en</strong>ta o disminuye <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia o, si se quiere,<br />

obra a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto es un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> su pot<strong>en</strong>cia o ina<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto es<br />

una disminución <strong>en</strong> su pot<strong>en</strong>cia para obrar. La<br />

variación <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia aporta una tonalidad, una<br />

coloración al individuo <strong>en</strong> cuanto este <strong>de</strong>spliega<br />

sus movimi<strong>en</strong>tos, sus comportami<strong>en</strong>tos, y no<br />

pue<strong>de</strong> prescindirse <strong>de</strong> dicha coloración al concebir<br />

al modo finito. Des<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista, el<br />

individuo son intrínsecam<strong>en</strong>te sus afectos <strong>en</strong> sus<br />

variaciones. Variaciones que se dic<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> dos s<strong>en</strong>tidos, alegría y tristeza.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, si el afecto es una variación <strong>de</strong><br />

pot<strong>en</strong>cia, es a <strong>la</strong> vez intrínsecam<strong>en</strong>te una variación<br />

<strong>de</strong> <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong>, pues <strong>la</strong> variación y <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia<br />

no se expresan ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te sino <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con los <strong>de</strong>más y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es<br />

formadas <strong>en</strong> el tiempo -sea pasado, sea pres<strong>en</strong>te,<br />

sea futuro-o El afecto es objetivo", y <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido<br />

es proyectivo, pues es una forma <strong>de</strong> disponerse<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exterioridad, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia o<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los cuerpos exteriores. Por ello, el<br />

afecto se expresa como <strong>de</strong>seo (cupiditas, E 111.<br />

dafl) y como esfuerzo (conatus, E 111.7)que son<br />

dos modos <strong>de</strong> expresar <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l individuo.<br />

La variación <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia concuerda con el<br />

hecho <strong>de</strong> concebir mecánicam<strong>en</strong>te al cuerpo y,<br />

corre<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera dinámica a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te.<br />

Dicho <strong>de</strong> otra manera, lo que <strong>en</strong> el cuerpo y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> m<strong>en</strong>te se expresa como formas inerciales <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> uno y <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es<br />

e i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> otro, funciona <strong>en</strong> el mismo s<strong>en</strong>tido<br />

y <strong>en</strong> el mismo grado <strong>de</strong> inercia respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

afectividad. Insisto, este es el aspecto cinematográfico<br />

<strong>de</strong>l afecto.<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVIII (123-124), 97-105, Enero-Agosto 2010 / ISSN: 0034-8252


AFECTOS, TIEMPOS E INTENSIDADES EN LA ÉTICA EN SPINOZA<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> cuanto el afecto ti<strong>en</strong>e que<br />

ver con <strong>la</strong> exterioridad -que se acompañe <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa exterior o no-, ti<strong>en</strong>e un objeto<br />

sobre el cual se produce y se modifica.<br />

El afecto es, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> superficie <strong>en</strong>tre dos<br />

cuerpos, es aquello que emerge <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l otro <strong>en</strong> mí, y me reve<strong>la</strong> <strong>en</strong> ese t<strong>en</strong>or más mi<br />

propia constitución que <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l cuerpo<br />

exterior. Es el límite <strong>en</strong>tre dos re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to-reposo, si se ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> individuo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l atributo<br />

ext<strong>en</strong>sión.<br />

En cuanto el afecto es una variación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pot<strong>en</strong>cia y aquello emerg<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre individuos es<br />

<strong>la</strong> instancia no solo <strong>de</strong> expresión <strong>de</strong> un género <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> significación <strong>de</strong><br />

lo que <strong>la</strong>s acciones y <strong>la</strong>s pasiones son.<br />

Esto no es más que una pres<strong>en</strong>tación bastante<br />

esquemática y resumida <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l<br />

afecto.<br />

lb} Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong><br />

Una teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong> ti<strong>en</strong>e por función<br />

<strong>en</strong> <strong>Spinoza</strong> cuantificar el afecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida<br />

<strong>en</strong> que dicha cuantificación respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> variación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia, a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> exterioridad<br />

y con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia (aparición-<strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> exterioridad inmediata). Esto ti<strong>en</strong>e que ver<br />

con lo que pres<strong>en</strong>té <strong>en</strong> mi tesis bajo el nombre<br />

<strong>de</strong> théorie du temps (Rojas, 2009, 379ss). Esta<br />

teoría se expresa fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un grupo<br />

<strong>de</strong> proposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ética</strong> (E IY.9-13) Y que<br />

se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> modalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el conocimi<strong>en</strong>to<br />

imaginacional'' se expresa respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

temporalidad. Dicha teoría parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición<br />

que el individuo adopta fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s cosas y a los<br />

ev<strong>en</strong>tos a partir <strong>de</strong> imaginaciones como sucesión<br />

y simultaneidad y como pasado, pres<strong>en</strong>te y futuro.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esos contextos, el conocimi<strong>en</strong>to se<br />

expresa como posibilidad y conting<strong>en</strong>cia, conceptos<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese punto <strong>de</strong> vista son imaginarios,<br />

y expresan un problema <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre<br />

<strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas y <strong>de</strong> los<br />

ev<strong>en</strong>tos. El tiempo no es un aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas,<br />

sino un carácter <strong>de</strong> los afectos, <strong>en</strong> razón <strong>de</strong> lo<br />

cual <strong>la</strong> distinción más importante <strong>en</strong>tre tempus y<br />

duratio <strong>en</strong> <strong>Spinoza</strong> radica <strong>en</strong> el aspecto formal <strong>de</strong><br />

101<br />

<strong>la</strong> duratio: <strong>la</strong> duración es <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia misma <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cosa, exist<strong>en</strong>cia que es in<strong>de</strong>finida. El tempus<br />

se caracteriza, <strong>en</strong> cambio, por su s<strong>en</strong>tido objetivo<br />

sobre <strong>la</strong>s cosas. Añado, para acabar con este<br />

elem<strong>en</strong>to, que el tiempo es fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te un<br />

auxiliar <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación, un <strong>en</strong>s rationis (CM<br />

1, 4 G244). Es, <strong>en</strong> suma, un modo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar. La<br />

duración es objetual, el tiempo objetivo".<br />

El primer aspecto <strong>en</strong> el que una tal teoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong> es una teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> ilusión es<br />

que precisam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> explicación<br />

<strong>de</strong>l funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación <strong>en</strong> cuanto<br />

operación y género <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to bajo el<br />

registro <strong>de</strong> una imaginación específica que rige<br />

como matriz <strong>de</strong> dichas operaciones, el tiempo<br />

(E 1I.44s). La cuantificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> modalidad y<br />

el hecho que <strong>la</strong> modalidad finita a su vez ti<strong>en</strong>da<br />

a dividir y cuantificar los atributos hace <strong>de</strong> su<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión una imaginación.<br />

Esto es fundam<strong>en</strong>tal porque <strong>la</strong> ilusión no solo es<br />

un efecto <strong>de</strong> distorsión óptica sino que resulta <strong>de</strong><br />

una cuantificación. <strong>Spinoza</strong> toma <strong>la</strong> precaución<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir múltiples veces el afecto, y <strong>en</strong> cada<br />

ocasión según un punto <strong>de</strong> vista. Por ejemplo, E<br />

1ll.d3, IU.daf grl 'j IV.d6: <strong>en</strong> \a primera <strong>de</strong>finición<br />

el afecto se <strong>de</strong>fine a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

segunda como pasión y <strong>en</strong> <strong>la</strong> última <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con el tiempo. Es el tiempo el que introduce una<br />

distorsión adicional por <strong>la</strong> cual, el individuo sitúa<br />

<strong>en</strong> el tiempo -insisto, <strong>en</strong> cuanto el tiempo es<br />

imaginación- <strong>la</strong>s cosas y los ev<strong>en</strong>tos según <strong>la</strong>s<br />

asociaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, para ac<strong>la</strong>rar el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cuantificación y su función respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ilusión<br />

cabe ac<strong>la</strong>rar brevem<strong>en</strong>te ciertos elem<strong>en</strong>tos.<br />

Primero, he dicho, <strong>Spinoza</strong> introduce al<br />

afecto como una variación <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia. El afecto<br />

no es <strong>en</strong> sí mismo un estado. Ni es una constante.<br />

Tampoco hay que olvidar que <strong>la</strong> afectividad <strong>de</strong>l<br />

individuo es un concurso <strong>de</strong> afectos, a veces contradictorio,<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong> <strong>en</strong>uncia <strong>la</strong> animi<br />

fluctuatio.<br />

Segundo, el afecto es constante si <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> a<br />

<strong>la</strong> que se refiere es a su vez constante: <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa, consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> sí misma, es <strong>la</strong> misma.<br />

Estas dos ac<strong>la</strong>raciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r establecer un punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l análisis. Porque a continuación, se<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVIlI (123-124),97-105, Enero-Agosto 2010 / ISSN: 0034-8252


102 SERGlO ROJAS PERALTA<br />

<strong>de</strong>be introducir el criterio <strong>de</strong> cceteris paribus (E<br />

IY.9).<br />

<strong>Spinoza</strong> da como ejemplo <strong>de</strong> ilusión (E I1.35s<br />

y IV.1s) el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> distancia que va a servir<br />

precisam<strong>en</strong>te como elem<strong>en</strong>to sobre el cual<br />

se construye <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong>. El sol<br />

está a una cierta distancia, y sin embargo por <strong>la</strong><br />

imaginación se lo repres<strong>en</strong>ta a otra, a pesar que<br />

sabemos que está a una distancia mucho mayor. A<br />

partir <strong>de</strong> un cierto límite, <strong>la</strong> distancia no se pue<strong>de</strong><br />

imaginar <strong>de</strong> manera distinta. Esto es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

importante si se repres<strong>en</strong>tan dos cuerpos<br />

simultáneam<strong>en</strong>te (véase el cuadro 1).<br />

En esas mismas proposiciones, <strong>Spinoza</strong> seña<strong>la</strong><br />

que lo que vale para <strong>la</strong> "distancia espacial" vale<br />

para <strong>la</strong> "temporal".<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, a partir <strong>de</strong>l ejemplo <strong>de</strong>l cuadro<br />

1, fácilm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

distancia e int<strong>en</strong>sidad. Considérese, por ejemplo,<br />

dos cuerpos, A y B, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a <strong>la</strong> misma<br />

distancia <strong>de</strong> un "observador" O. Están sobre el<br />

mismo p<strong>la</strong>no, pero a difer<strong>en</strong>tes distancias <strong>de</strong> O. Si<br />

el observador <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> misma distancia<br />

por un efecto <strong>de</strong>l límite <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong><br />

realidad estamos ante <strong>la</strong> situación antes m<strong>en</strong>cionada<br />

<strong>en</strong> el cuadro. Si ahora se substituye <strong>la</strong><br />

distancia por <strong>la</strong> distancia por el tiempo. El que<br />

un cuerpo más lejano <strong>en</strong> el tiempo se pres<strong>en</strong>te<br />

con igual fuerza que uno más cercano implica<br />

precisam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad con <strong>la</strong> cual se<br />

pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> imaginación es mayor, <strong>en</strong> este caso<br />

A más que B.<br />

Aquí juega algo a lo que me he referido<br />

poco. El afecto está construido sobre <strong>la</strong> imaginación<br />

y esta a su vez sobre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

cuerpo exterior. Esta pres<strong>en</strong>cia es corre<strong>la</strong>tiva al<br />

pres<strong>en</strong>te, que más que un "tiempo" d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sucesión (sobre todo si se <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ra bajo el<br />

aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sucesión tradicional pasado-pres<strong>en</strong>te-futuro),<br />

es consi<strong>de</strong>rado como un concepto que<br />

refiere <strong>la</strong> efectuación, como si solo lo que es <strong>en</strong><br />

el pres<strong>en</strong>te existe. El pres<strong>en</strong>te es el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

que pot<strong>en</strong>cia (efectuación, operación) y tiempo<br />

se confund<strong>en</strong>. De suerte que lo que se proyecta<br />

afectiva e imaginariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el pasado y <strong>en</strong> el<br />

futuro, sea que se lo consi<strong>de</strong>re bu<strong>en</strong>o o malo,<br />

sea que se lo espere o se lo tema, etc, aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación conforme el<br />

ev<strong>en</strong>to se acerca al pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el futuro y<br />

disminuye <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sidad conforme se aleja <strong>en</strong><br />

el pasado, cceteris paribus. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l cceteris<br />

paribus pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> proposiciones E<br />

IV9-13 se refiere a una posición analítica y que<br />

sirve precisam<strong>en</strong>te para establecer los elem<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> constancia d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l afecto.<br />

En efecto, cceteris paribus <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones<br />

se modifican <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sidad respecto <strong>de</strong>l<br />

tiempo, es <strong>de</strong>cir, respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imaginaciones<br />

<strong>de</strong>l tiempo, <strong>de</strong> suerte que <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones<br />

configuran una especie <strong>de</strong> curva <strong>de</strong> <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong><br />

que se asemeja a una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

campana <strong>de</strong> Gauss o a una o<strong>la</strong> <strong>en</strong> cuya cresta se<br />

ubica el pres<strong>en</strong>te y el mayor punto <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>en</strong> dichas condiciones. Hacia el pasado o hacia<br />

el futuro, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a cero (véase el<br />

cuadro 2).<br />

Des<strong>de</strong> cierto punto <strong>de</strong> vista, lo que se mueve<br />

<strong>en</strong> el tiempo es <strong>la</strong> curva misma, <strong>de</strong> suerte que<br />

se pued<strong>en</strong> comparar precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s imaginaciones<br />

pasadas y <strong>la</strong>s futuras para ver cómo baja<br />

o sube <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o (véase el<br />

cuadro 3). Es esta refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un aum<strong>en</strong>to o<br />

disminución <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad que produce una serie<br />

<strong>de</strong> ilusiones temporales o <strong>en</strong> <strong>la</strong> matriz temporal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación. Por supuesto, <strong>la</strong> curva es<br />

cceteris paribus. Si <strong>la</strong>s condiciones no son paritarias,<br />

p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva es mucho más<br />

difícil, pues esta curva posee así explicada una<br />

forma g<strong>en</strong>eral. La curva <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> realidad <strong>de</strong><br />

. cada uno, <strong>de</strong> cada estructura imaginacional, etc.<br />

Lo que <strong>en</strong>seña dicha teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong><br />

es precisam<strong>en</strong>te el esfuerzo por conocer<br />

<strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l afecto singu<strong>la</strong>r y específico <strong>de</strong><br />

cada individuo a partir <strong>de</strong>l sibi parere. En dicha<br />

teoría se <strong>en</strong><strong>la</strong>za afecto, imaginaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cosas e imaginaciones <strong>de</strong>l tiempo. Conocer cómo<br />

cada cual forma sus imaginaciones es parte <strong>de</strong>l<br />

sibi parere, para <strong>de</strong>construir<strong>la</strong>s, conocer <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ilusiones. El saber que un ev<strong>en</strong>to<br />

repres<strong>en</strong>tado como estando <strong>en</strong> el pasado pero<br />

cuya int<strong>en</strong>sidad lo acerca al pres<strong>en</strong>te, por ejemplo,<br />

significa el valor que dicho ev<strong>en</strong>to, como<br />

imaginación y como inscrito <strong>en</strong> una asociación<br />

y conexión <strong>de</strong> otras imág<strong>en</strong>es (memoria), estructura<br />

el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación, reconfigurando<br />

<strong>la</strong>s <strong>la</strong>psos respecto <strong>de</strong> los cuales el individuo<br />

configura su afectividad y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

su pot<strong>en</strong>cia.<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVIII (123-124), 97-105, Enero-Agosto 2010 / ISSN: 0034-8252


AFECTOS, TIEMPOS E IN TE SIDADES EN LA ÉTICA EN SPINOZA 103<br />

Apéndice<br />

Cuadros referidos<br />

Cuadro I Las ilusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación<br />

(E IVd6, 1I.35s y IV.ls)<br />

r••••<br />

--A-' ~\- •• .¡./~~. -, - b<br />

v<br />

O O<br />

Dos cosas, A y B, está a distancias difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> observación O y all<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<br />

límite <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r repres<strong>en</strong>tarse a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> distancia (límite repres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> recta 6). Hay dos<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que son explicados aquí: primero, se seña<strong>la</strong> que todo objeto que está más allá <strong>de</strong>l límite <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación cae siempre, como proyectado, sobre esta recta 6; segundo, dos cosas que están más<br />

allá <strong>de</strong> dicha línea <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación son imaginados a <strong>la</strong> misma distancia como si estuvieran sobre el<br />

mismo p<strong>la</strong>no o sobre <strong>la</strong> misma línea. El segm<strong>en</strong>to AB está <strong>en</strong>tonces proyecto sobre <strong>la</strong> línea 6 (segm<strong>en</strong>to<br />

A'B'), lo que hace que los dos cuerpos A y B sea imaginados más cerca uno <strong>de</strong>l otro.<br />

[Esta figura forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>Spinoza</strong>: fluctuations et simultanéité (2009,413), don<strong>de</strong> aparece<br />

como figura 10.]<br />

Cuadro 2<br />

La forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> los afectos<br />

En el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s abscisas, el tiempo, como tradicionalm<strong>en</strong>te se suele expresar el futuro vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>recha, el pasado a <strong>la</strong> izquierda; <strong>en</strong> el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ord<strong>en</strong>adas, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad. Conforme el ev<strong>en</strong>to imaginado<br />

se acerca aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sidad para luego, una vez alcanzada <strong>la</strong> cresta, caiga <strong>de</strong> nuevo, cceteris<br />

paribus.<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVIII (123-124), 97-105, Enero-Agosto 2010 ¡ISSN: 0034-8252<br />

A<br />

B


104 SERGIO ROJAS PERALTA<br />

Cuadro 3 / La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los <strong>la</strong>psos <strong>de</strong> tiempo y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los afectos.<br />

Según <strong>la</strong>s proposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ética</strong> (E Iv'9- J 3)<br />

O t B<br />

t<br />

A<br />

Sean A y B dos cosas cuya imaginación nos afecta, A <strong>en</strong> el pasado, B <strong>en</strong> el futuro y don<strong>de</strong> i es <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad, t el tiempo. Po repres<strong>en</strong>ta el pres<strong>en</strong>te y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una cosa.<br />

Si se finge el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> t, B se aproxima a Po y se aleja <strong>de</strong> ese punto. Respecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> "datación" A y B permanec<strong>en</strong> anc<strong>la</strong>dos: t'A y tA son respecto <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia O el<br />

mismo punto, y es 10 mismo para t'B et tB . Así, pue<strong>de</strong> percibirse <strong>la</strong> variación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong> A<br />

y B (aumeto <strong>de</strong> iB <strong>en</strong> i' B' disminución<br />

rt y n' son rectas que repres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>de</strong> iA <strong>en</strong> i'N etc).<br />

los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación, más <strong>de</strong> allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no se<br />

imagina distintam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s cosas que nos afectan como <strong>en</strong> E IVd6, 1I.35s Y IV.ls.<br />

N.B. De hecho, <strong>la</strong> curva ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una parábo<strong>la</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s rectas rr y n'. Hacia el<br />

infinito, el<strong>la</strong> es asintótica a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad cero.<br />

[Esta figura forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tesis <strong>Spinoza</strong>: fluctuations et simultanéité (2009, 419), don<strong>de</strong> aparece<br />

como figura 12.]<br />

Notas<br />

l. Confer<strong>en</strong>cia pronunciada el 22 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2010,<br />

<strong>en</strong> el Auditorio Roberto Murillo Z., Facultad <strong>de</strong><br />

Letras, Universidad <strong>de</strong> Costa Rica. El texto ha<br />

sido modificado significaticam<strong>en</strong>te y su título<br />

original era "<strong>Afectos</strong> y <strong>tiempos</strong>. La ética <strong>en</strong> <strong>Spinoza</strong>."<br />

El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia era <strong>en</strong>tonces,<br />

y lo es aún, pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> tesis doctoral <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida<br />

<strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 2009 <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Toulouse. Sin<br />

embargo, <strong>en</strong> el texto escrito he preferido variar <strong>de</strong><br />

manera significativa algunos <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos y<br />

<strong>la</strong> estructura misma <strong>de</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> a<br />

ac<strong>la</strong>rar ciertos elem<strong>en</strong>tos.<br />

2. <strong>Spinoza</strong> efectivam<strong>en</strong>te usa anima para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> tradición concepción <strong>de</strong> alma y criticar<strong>la</strong> (v.gr.<br />

E V.prcef), m<strong>en</strong>s para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su concepción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te como operación congnitiva al hacer<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> so<strong>la</strong> operación sin consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong>l cuerpo (v.gr. E II.40s2) y animus para hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma operación pero referida a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te y<br />

al cuerpo (v.gr.E III.l7s).<br />

"/<br />

1;1'·",<br />

A" lB<br />

" I<br />

/¡<br />

A "_"_ .,<br />

/<br />

"<br />

"<br />

I<br />

lA<br />

¡<br />

O<br />

f<br />

B<br />

3. En otra parte (Rojas 2002), había <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido pre-<br />

cisam<strong>en</strong>te el uso y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> rnetafori-<br />

cidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo geométrico<br />

<strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong>. Ver igualm<strong>en</strong>te Deleuze (1993).<br />

4. Conservo <strong>la</strong> distinción objetual/objetivo, según <strong>la</strong><br />

cual lo primero remite a <strong>la</strong>s cosas <strong>en</strong> cuanto son<br />

objeto y lo segundo al grado <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que<br />

sobre lo objetual se produzca.<br />

5. Digo "imaginacional" at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación <strong>en</strong> dos aspec-<br />

tos, el imaginario <strong>en</strong> cuanto <strong>la</strong> imaginación es<br />

pasiva y el imaginativo <strong>en</strong> cuanto <strong>la</strong> imaginación<br />

no opera como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> error. Ver E II.l7, Il.l7s<br />

y II.40s2.<br />

6. En gesto casi aristotélico, <strong>Spinoza</strong> distingue<br />

teóricam<strong>en</strong>te "<strong>en</strong> <strong>la</strong> duración" (<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia)<br />

y "según el tiempo" <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cosas. Ver Aristóteles, Phys. 220b32ss. "Según<br />

el tiempo" remite a <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s estricta-<br />

m<strong>en</strong>te temporales (pasado, futuro, sucesión y<br />

simultaneidad).<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVIII (123-124), 97-105, Enero-Agosto 2010 / ISSN: 0034-8252


AFECTOS, TIEMPOS E INTENSIDADES EN LA ÉTICA EN SPINOZA<br />

Bibliografía<br />

Audié, Fabrice (2005) <strong>Spinoza</strong> et les mathématiques<br />

(préf.P.-F.Moreau, Travaux et Docum<strong>en</strong>ts du GRS,<br />

11). Paris: Université <strong>de</strong> Paris-Sorbonne/Groupe<br />

<strong>de</strong> Recheches Spinozistes.<br />

Barbaras, Francoise (2007) <strong>Spinoza</strong>. La sci<strong>en</strong>ce mathématique<br />

du salut. Paris: CNRS.<br />

Bertrand, Michele (1983) <strong>Spinoza</strong> et l'imaginaire. Paris:<br />

PUF.<br />

Curley, E.M. (1988) Behind the Geometrical Method. A<br />

Reading of <strong>Spinoza</strong>'s Ethics. Princeton: Princeton<br />

University.<br />

Deleuze, Gilles (1993) <strong>Spinoza</strong> et les trois « éthiques ».<br />

In Critique et clinique. Paris : Minuit, 172-187.<br />

---- (2002) <strong>Spinoza</strong> et le probléme <strong>de</strong> l'expression<br />

(1968). Paris: Minuit.<br />

---- (2003) <strong>Spinoza</strong>. Philosophie pratique (1981). Paris:<br />

Minuit.<br />

Elias, Norbert (1989) El proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización:<br />

investigaciones sociog<strong>en</strong>éticas y psicog<strong>en</strong>éticas<br />

(tr.R. García C.). México: FCE.<br />

Gueroult, Martial (1968) <strong>Spinoza</strong> (2 vol.). Parisl<br />

Hil<strong>de</strong>sheim: Aubier-Montaigne/G.Olms.<br />

Jaquet, Chantal (1997) Sub specie eetemitatis. Étu<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>s concepts <strong>de</strong> temps, durée et éternité che; Spinota<br />

(préface d'A.Matheron). Paris: Kimé.<br />

----- (2005) Les expressions <strong>de</strong> <strong>la</strong> puissance d'agir chez<br />

<strong>Spinoza</strong>. Paris: Publications <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sorbonne.<br />

Manzini, Frédéric (2009) <strong>Spinoza</strong>: une lecture<br />

d'Aristote. Paris: PUF.<br />

Mignini, Filippo (1981) Ars imaginandi. Appar<strong>en</strong>za<br />

e rappres<strong>en</strong>tazione in <strong>Spinoza</strong>. Napoli: Edizioni<br />

Sci<strong>en</strong>tifiche Italiane.<br />

Moreau, Pierre-Francois (1994) <strong>Spinoza</strong>. L'expéri<strong>en</strong>ce<br />

et l'éternité. Paris: PUF.<br />

Ramond, Charles. (1995) Qualité et quantité dans <strong>la</strong><br />

philosophie <strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong>, Paris: PUF.<br />

Ramond, Charles. (1998) <strong>Spinoza</strong> et <strong>la</strong> p<strong>en</strong>sée mo<strong>de</strong>rne.<br />

Constitutions <strong>de</strong> l'Objectivité (préf.P.-F.Moreau).<br />

Paris: L'Harmattan.<br />

Rojas Peralta, Sergio (1999) De <strong>la</strong> transgresión al<br />

intercambio. La sociabilidad débil a partir <strong>de</strong>l<br />

caso <strong>de</strong> Don Juan (tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> filosofía).<br />

San Pedro: Universidad <strong>de</strong> Costa Rica.<br />

Rojas Peralta, Sergio. (2002) Modo y herm<strong>en</strong>éutica <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Ethica <strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong>. Una lectura conversa (tesis<br />

<strong>de</strong> maestría <strong>en</strong> filosofía). San Pedro: Universidad<br />

<strong>de</strong> Costa Rica. Publicada <strong>en</strong> Revista <strong>de</strong> Filosofía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Costa Rica, XLIII, n0108.<br />

105<br />

Rojas Peralta, Sergio. (2003a) La erótica <strong>en</strong> cuanto<br />

repres<strong>en</strong>tación estética. La Historia <strong>de</strong>l Ojo <strong>de</strong><br />

Georges Bataille. Revista <strong>de</strong> Filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Costa Rica, núm.l04.<br />

Rojas Peralta, Sergio. (2003b) Literatura como imaginario.<br />

Ser lector con <strong>Spinoza</strong>. En V.ALBA (ed.),<br />

Las reg<strong>la</strong>s <strong>en</strong> juego. Ensayos sobre literatura y<br />

filosofía, San José: Arlekín-Perro Azul.<br />

Rojas Peralta, Sergio. (2003c) De <strong>la</strong>s muchas maneras<br />

<strong>en</strong> que escrito <strong>la</strong> Ethica y que conciern<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

conexión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas o <strong>de</strong> cómo<br />

interpretar ese texto. En V.ALBA (ed.), Las reg<strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong> juego. Ensayos sobre literatura y filosofía,<br />

San José: Arlekín-Perro Azul.<br />

Rojas Peralta, Sergio. (2004) Sociabilidad: intercambio<br />

y transgresión. Revista <strong>de</strong> Filosofía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Costa Rica, XLII, núm.l06/107,<br />

119-131.<br />

Rojas Peralta, Sergio. (2006) La d<strong>en</strong>sité attributive<br />

dans les mo<strong>de</strong>s finis. L'union <strong>de</strong> l'esprit et du<br />

corps dans l'Éthique <strong>de</strong> <strong>Spinoza</strong> (mémoire <strong>de</strong><br />

DEA). Toulouse: Université <strong>de</strong> Toulouse II.<br />

Rojas Peralta, Sergio. (2009) <strong>Spinoza</strong>: fluctuations et<br />

simultanéité (thése <strong>de</strong> doctorat). Toulouse: Université<br />

<strong>de</strong> Toulouse 11.<br />

SPINOZA,Baruch (1925) Opera (éd.C.Gebhardt, 4 vol.).<br />

Hei<strong>de</strong>lberg : C.winter.<br />

<strong>Spinoza</strong>, Baruch. (1977) Éthique (éd.bilingue,<br />

tr.C.Appuhn). Paris : Vrin.<br />

<strong>Spinoza</strong>, Baruch. (1988a) Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to/ Principios <strong>de</strong> filosofía <strong>de</strong> Descartes/<br />

P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos metafísicos (tr.A.Domínguez).<br />

Madrid: Alianza.<br />

<strong>Spinoza</strong>, Baruch. (1988b) Correspond<strong>en</strong>cia<br />

(tr.A.Domínguez). Madrid: Alianza.<br />

<strong>Spinoza</strong>,Baruch. (1990) Tratado breve (tr.A.Domínguez).<br />

Madrid: Alianza.<br />

<strong>Spinoza</strong>, Baruch. (1992) Traité <strong>de</strong> <strong>la</strong> réforme <strong>de</strong><br />

l'<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>m<strong>en</strong>t (éd. & tr.B.Rousset). Paris : Vrin.<br />

<strong>Spinoza</strong>, Baruch. (1999b) tEuvres (vol.III Traité théologique-politique,<br />

éd.F.Akkerman, trJ.Lagrée &<br />

P.-F.Moreau). Paris : PUF.<br />

<strong>Spinoza</strong>, Baruch. (2005) tEuvres (vol.V Traité politique,<br />

éd.O.Proietti, tr.C.Ramond, notes P.-F.Moreau &<br />

A.Matheron). Paris : PUF.<br />

<strong>Spinoza</strong>, Baruch. (2009) tEuvres (vol.I Premiers écrits,<br />

intr.P.-F.Moreau, éd.F.Mignini, tr.M.Beyssa<strong>de</strong> &<br />

J.Ganault). Paris : PUF.<br />

<strong>Spinoza</strong>, Baruch. (2005) Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> gramática <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua hebrea (tr. G.González Diéguez). Madrid<br />

: Trotta.<br />

Rev. Filosofía Univ. Costa Rica, XLVIII (123-124),97-105, Enero-Agosto 2010 / ISSN: 0034-8252

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!