La Arqueología de la casa romana en Cataluña - Bollettino di ...
La Arqueología de la casa romana en Cataluña - Bollettino di ...
La Arqueología de la casa romana en Cataluña - Bollettino di ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Introducción<br />
El pres<strong>en</strong>te artículo es fruto <strong>de</strong>l<br />
estu<strong>di</strong>o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do para una tesis doctoral <strong>en</strong><br />
curso, don<strong>de</strong> se han revisado y analizado los<br />
restos arquitectónicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> época<br />
<strong>romana</strong> <strong>en</strong> contexto urbano, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual <strong>Cataluña</strong>. Este proyecto<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar el<br />
conocimi<strong>en</strong>to actual sobre los mo<strong>de</strong>los y <strong>la</strong>s<br />
tipologías arquitectónicas que se adoptaron a<br />
partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>romana</strong> <strong>en</strong> los últimos<br />
años <strong>de</strong>l siglo III aC. Hasta <strong>la</strong> actualidad no se<br />
había <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un estu<strong>di</strong>o que se<br />
propusiera reseñar todos los restos <strong>de</strong><br />
arquitectura doméstica docum<strong>en</strong>tados, con el<br />
propósito <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ofrecer una visión <strong>de</strong><br />
conjunto. Recogemos aquí algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
observaciones que este trabajo nos permite ya<br />
avanzar.<br />
<strong>La</strong> introduccion <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los itálicos<br />
Ada Cortes i Vic<strong>en</strong>te, Josep Guitart i Duran<br />
<strong>La</strong> <strong>Arqueología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong> 1<br />
Uno <strong>de</strong> los yacimi<strong>en</strong>tos más intere-<br />
Fig. 1 - Ciudad <strong>de</strong> Ampurias (MAR/RUIZ DE ARBULO 1993, 204).<br />
santes para analizar sus mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s<br />
domésticas es <strong>la</strong> “Neapolis” <strong>de</strong> Empúries, <strong>la</strong><br />
antigua Emporion, que repres<strong>en</strong>ta un caso<br />
singu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía hispánica: un as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> griego que acabó <strong>en</strong>globado <strong>en</strong> un<br />
municipium que t<strong>en</strong>emos bi<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> numismática y <strong>la</strong> epigrafía a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong><br />
Augusto (fig. 1). Pero ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo II a.C. el contacto con los romanos le había proporcionado<br />
1 Este trabajo ha t<strong>en</strong>ido el soporte <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia (proyecto HUM2006-06886).<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
34
Fig. 2 - Tipologías <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Neapolis.<br />
XVII International Congress of C<strong>la</strong>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Session: Corri<strong>en</strong>tes culturales púnicas, Ibéricas y <strong>romana</strong>s <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
un flujo <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias culturales y arquitectónicas itálicas 2 , que se verían increm<strong>en</strong>tadas a partir <strong>de</strong>l inicio<br />
<strong>de</strong>l siglo I a.C. con <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>romana</strong> que se estableció junto a el<strong>la</strong>.<br />
Antes <strong>de</strong> a<strong>de</strong>ntrarnos <strong>en</strong> <strong>la</strong> arquitectura doméstica <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Neapolis” <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los<br />
restos arqueológicos que po<strong>de</strong>mos analizar <strong>en</strong> el<strong>la</strong> son los <strong>de</strong>scubiertos <strong>en</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong>l primer tercio<br />
<strong>de</strong>l siglo XX, y correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> última gran fase urbanística <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo II<br />
a.C. hasta <strong>la</strong> época altoimperial. Sin nuevas excavaciones realizadas con metodología actual no nos es<br />
posible precisar por hoy como querríamos <strong>la</strong> cronología <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes. Sin embargo, y a<br />
pesar <strong>de</strong> ello, este núcleo originariam<strong>en</strong>te griego <strong>de</strong> Empúries nos permite observar los primeros esquemas<br />
<strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia itálica aplicados a su arquitectura doméstica.<br />
Correspon<strong>di</strong><strong>en</strong>do a este amplio periodo urbanístico que se inicia <strong>en</strong> el siglo II a.C., <strong>en</strong> Emporion se<br />
i<strong>de</strong>ntifican <strong>casa</strong>s simples sin un espacio c<strong>en</strong>tral o <strong>di</strong>stribuidor, <strong>casa</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un local<br />
comercial o artesanal, y también <strong>casa</strong>s con una área c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>di</strong>stribución (este tipo con un mayor número<br />
<strong>de</strong> ejemp<strong>la</strong>res). El espacio c<strong>en</strong>tral <strong>di</strong>stribuidor <strong>de</strong> estas <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Neapolis” se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar con más<br />
o m<strong>en</strong>os relevancia, cubierto o <strong>de</strong>scubierto. Este espacio se suele caracterizar por ser más amplio que el<br />
resto, o simplem<strong>en</strong>te por ser un paso <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>di</strong>stintas estancias. En dos ocasiones, el área <strong>di</strong>stribuidora<br />
se concreta <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> corredor. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “Neapolis” también se localizan <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio, <strong>casa</strong>s<br />
<strong>de</strong> peristilo o patio porticado, y un único caso <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio y peristilo (fig. 2).<br />
2 Tal y como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> los templos, con paralelos arquitectónicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Fregel<strong>la</strong>e: SANMARTÍ ET AL.<br />
1990, 141–142, o con el esquema itálico utilizado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s termas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘basílica’: PAULÍ, VIVÓ 1993, 109–111.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
35
A. Cortes i Vic<strong>en</strong>te, J. Guitart i Duran – <strong>La</strong> <strong>Arqueología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Fig. 3 - Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Neapolis <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> el artículo (base <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Institut Cartogràfic <strong>de</strong> Catalunya).<br />
Así pues <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s excavadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
“Neapolis” <strong>de</strong> Empúries, junto a <strong>la</strong> introducción<br />
<strong>de</strong> esquemas itálicos, aún se <strong>de</strong>tecta <strong>la</strong><br />
superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te griego, no sólo<br />
con sus tra<strong>di</strong>ciones fosilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
banquetes con inscripciones griegas, sino<br />
también con <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los domésticos<br />
itálicos (fig. 3). Uno <strong>de</strong> los ejemplos más<br />
evi<strong>de</strong>ntes se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> 34, <strong>la</strong><br />
domus <strong>de</strong>l atrio tetrástilo (fig. 4). Esta <strong>casa</strong> se<br />
podría <strong>de</strong>finir como una <strong>casa</strong> <strong>de</strong> peristilo <strong>de</strong><br />
concepción griega, pero con <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad<br />
<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un atrio <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> peristilo. <strong>La</strong> <strong>casa</strong><br />
se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un atrio tetrástilo, sin<br />
ejes <strong>de</strong> simetría y con una <strong>en</strong>trada <strong>la</strong>teral. El<br />
atrio se sitúa <strong>en</strong> una posición <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tralidad,<br />
permiti<strong>en</strong>do que el resto <strong>de</strong> estancias se<br />
organic<strong>en</strong> a su alre<strong>de</strong>dor. El mismo f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lo t<strong>en</strong>emos también docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> algunas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Grecia <strong>en</strong> época <strong>romana</strong>, como <strong>en</strong> Patrasso 3 Fig. 4 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> 34 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Neapolis.<br />
(fig. 5). Y lo mismo po<strong>de</strong>mos observar <strong>en</strong> Paestum, una<br />
3 BONINI 2006, 56–59. Según este autor, el esquema doméstico es <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo híbrido que se podría <strong>de</strong>finir como un<br />
patio tetrastilo.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
36
XVII International Congress of C<strong>la</strong>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Session: Corri<strong>en</strong>tes culturales púnicas, Ibéricas y <strong>romana</strong>s <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Fig. 5 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> Patrasso (BONINI 2006, 447). Fig. 6 - Casa <strong>de</strong> Paestum (Foto autor).<br />
Fig. 7a - Casa 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Neapolis (Foto autor).<br />
ciudad <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> griego con una posterior romanización,<br />
como <strong>en</strong> Empúries y Patrasso, con un ejemplo simi<strong>la</strong>r: un<br />
patio <strong>de</strong> cuatro columnas con <strong>la</strong> misma problemática situado<br />
<strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> C <strong>de</strong> <strong>la</strong> insu<strong>la</strong> In (n. 2) 4 (fig. 6).<br />
Con todo, como se ha com<strong>en</strong>tado, <strong>en</strong> Emporion se<br />
pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar ejemplos como <strong>la</strong> <strong>casa</strong> 7 o <strong>la</strong> <strong>casa</strong> 1, o<br />
“domus <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inscripciones”, con una c<strong>la</strong>ra concepción itálica <strong>de</strong>l espacio doméstico. Estas <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio<br />
buscan <strong>la</strong> axialidad y <strong>la</strong> simetría características <strong>de</strong> una <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio típicam<strong>en</strong>te itálica (figg. 7a, 7b y 8).<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> sincretización <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los griegos e itálicos, <strong>en</strong> el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to griego también es<br />
posible <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong>tre sus restos algún elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia ibérica, e incluso púnica 5 Fig. 7b - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> 7 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Neapolis.<br />
. No <strong>de</strong>bemos<br />
4 LEMAIRE ET AL. 2000, 160.<br />
5 <strong>La</strong> influ<strong>en</strong>cia cultural <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> púnico <strong>en</strong> <strong>la</strong> arquitectura doméstica <strong>de</strong> Emporion se ha observado únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un elem<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> cisterna que utilizaban gran parte <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> polis griega para <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> agua. El contacto <strong>de</strong> Empúries<br />
con el mundo púnico se efectuó a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rutas comerciales <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, sobretodo a partir <strong>de</strong>l siglo IV. El gran<br />
número <strong>de</strong> cisternas que se localizan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Neapolis” ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> forma elíptica, pare<strong>de</strong>s verticales y cubierta<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
37
A. Cortes i Vic<strong>en</strong>te, J. Guitart i Duran – <strong>La</strong> <strong>Arqueología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Fig. 8 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> 1 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Neapolis.<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s habitaciones excavadas. Entre estos<br />
primeros restos, se ha po<strong>di</strong>do docum<strong>en</strong>tar<br />
una <strong>casa</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> c/ Gobernador González<br />
nº7 6 , fechada <strong>en</strong> el último cuarto <strong>de</strong>l siglo II<br />
a. C. Esta <strong>casa</strong> contaba con un espacio<br />
<strong>di</strong>stribuidor <strong>de</strong>scubierto <strong>en</strong> su interior, quizás<br />
un patio o un atrium ‘<strong>di</strong>spluviado’ o sin<br />
compluvium (fig. 10). Aunque no <strong>di</strong>sponemos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong><br />
para po<strong>de</strong>r observar si existe axialidad o<br />
ejes <strong>de</strong> simetría <strong>en</strong> esta estructura doméstica,<br />
<strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> un espacio <strong>di</strong>stribuidor<br />
<strong>de</strong>scubierto <strong>en</strong> su interior muestra una<br />
concepción bi<strong>en</strong> <strong>di</strong>stinta a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong><br />
tra<strong>di</strong>ción indíg<strong>en</strong>a propias <strong>de</strong>l pob<strong>la</strong>do<br />
ibérico anterior a <strong>la</strong> fundación roma-<br />
olvidar que <strong>la</strong> “Neapolis” <strong>de</strong> época imperial es el resultado<br />
<strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga historia, con multitud <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias, y con una<br />
amplia <strong>di</strong>versidad <strong>de</strong> tra<strong>di</strong>ciones culturales (griegas, ibericas,<br />
itálicas…). Toda esta riqueza <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos se <strong>de</strong>sarrolló<br />
<strong>en</strong> un espacio limitado por unas <strong>di</strong>m<strong>en</strong>siones<br />
concretas y fue fruto <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga trayectoria urbanística y<br />
<strong>de</strong> una evolución arquitectónica que <strong>de</strong>bió adaptarse a un<br />
tejido urbano preexist<strong>en</strong>te.<br />
Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> excepcionalidad que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />
“Neapolis” ampuritana, pasemos a analizar <strong>la</strong> primera<br />
ciudad <strong>romana</strong> formada <strong>en</strong> territorio catalán, <strong>la</strong> ciudad que<br />
más tar<strong>de</strong> se convertiría <strong>en</strong> <strong>la</strong> monum<strong>en</strong>tal Tarraco (fig. 9).<br />
<strong>La</strong>s primeras <strong>casa</strong>s <strong>romana</strong>s docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> esta ciudad<br />
están datadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo II a. C. Los<br />
restos docum<strong>en</strong>tados son muy parciales, pero muestran<br />
características que permit<strong>en</strong> observar una concepción itálica<br />
Fig. 9 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tarraco (MACIAS ET AL. 2007).<br />
p<strong>la</strong>na. Parece que hay una aceptación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los investigadores <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionar esta tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cisternas con un orig<strong>en</strong> púnico,<br />
<strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> localización <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> estructuras <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s bajo influ<strong>en</strong>cia púnica: BURÉS 1998, 60–62. En Cartago,<br />
se observa como mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tipología utilizada para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cisternas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s es elíptica, al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
“Neapolis”: TANG 2005, 165–166. Este tipo <strong>de</strong> cisterna se construiría con anterioridad a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l mundo romano a <strong>la</strong> ciudad<br />
griega, mom<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong>l cual aparecería pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cisterna rectangu<strong>la</strong>r con cubierta <strong>de</strong> bóveda.<br />
6 Esta <strong>casa</strong> fue interpretada como una <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio porticado: BERMÚDEZ ET AL. 1994, pero según los datos arqueológicos parece<br />
<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que el pórtico correspon<strong>de</strong>ría a una segunda fase arquitectónica, permiti<strong>en</strong>do interpretar <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong>l espacio<br />
c<strong>en</strong>tral como un patio o atrio ‘<strong>di</strong>spluviado’.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
38
Fig. 10 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> c/Gobernador González<br />
(mo<strong>di</strong>ficado <strong>de</strong> MACIAS ET AL. 2007).<br />
XVII International Congress of C<strong>la</strong>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Session: Corri<strong>en</strong>tes culturales púnicas, Ibéricas y <strong>romana</strong>s <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
na 7 . Este cambio es atribuible a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> nuevos<br />
patrones y esquemas introducidos por los romanos. En<br />
estas <strong>casa</strong> se docum<strong>en</strong>tan sa<strong>la</strong>s pavim<strong>en</strong>tadas con<br />
opus signinum, algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>coradas con<br />
tessel<strong>la</strong>e y <strong>di</strong>fer<strong>en</strong>tes fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> marmora, y <strong>de</strong>coradas<br />
con pintura mural. Simi<strong>la</strong>res características se<br />
observan <strong>en</strong> los otros restos <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> época tardorrepublicana localizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
Los mo<strong>de</strong>los domésticos <strong>de</strong>l siglo I a.C.<br />
En los primeros años <strong>de</strong>l siglo I a. C. el paisaje urbano <strong>de</strong>l territorio e <strong>la</strong> actual <strong>Cataluña</strong> cambió<br />
notablem<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> nuevas ciuda<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong> costa se fundaron ciuda<strong>de</strong>s como Iluro (Mataró) y<br />
Baetulo (Badalona), así como <strong>la</strong> nueva ciudad <strong>romana</strong> junto a <strong>la</strong> antigua Emporion. Al mismo tiempo se<br />
consolidó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>romana</strong> <strong>en</strong> el interior, con <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Iesso (Guissona), Aeso (Isona) y <strong>la</strong><br />
pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong>l antiguo núcleo ilergeta <strong>de</strong> Ilerda (Lérida) (fig. 11).<br />
A pesar <strong>de</strong> los pocos restos docum<strong>en</strong>tados, estas ciuda<strong>de</strong>s ofrec<strong>en</strong> un conjunto muy interesante <strong>de</strong><br />
estructuras domésticas. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s que aporta mejores ejemplos es <strong>la</strong> nueva ciudad <strong>romana</strong> <strong>de</strong><br />
Empúries, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología ha po<strong>di</strong>do docum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas completas <strong>de</strong> algunas <strong>casa</strong>s. <strong>La</strong>s mejor<br />
conservadas y más conocidas se sitúan junto a <strong>la</strong> mural<strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l recinto urbano (fig. 12). Son restos <strong>de</strong><br />
<strong>casa</strong>s que tuvieron una evolución arquitectónica que mo<strong>di</strong>ficó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te su aspecto inicial. Sin<br />
embargo, y a pesar <strong>de</strong> no <strong>di</strong>sponer <strong>de</strong> un estu<strong>di</strong>o estratigráfico, a través <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> sus <strong>di</strong>fer<strong>en</strong>tes<br />
7 <strong>La</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong>l as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to prerromano que han po<strong>di</strong>do ser estu<strong>di</strong>adas, muestran una estructura rectangu<strong>la</strong>r formando una so<strong>la</strong><br />
estancia, y ocasionalm<strong>en</strong>te con una <strong>di</strong>visión interna. Son habitaciones formadas con muros <strong>de</strong> piedras irregu<strong>la</strong>res <strong>di</strong>spuestas <strong>en</strong> hileras<br />
<strong>en</strong> seco. En muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s se ha docum<strong>en</strong>tado un hogar. Quizás uno <strong>de</strong> los datos más interesantes <strong>de</strong> este período es el<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agujeros <strong>de</strong> poste <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias, que estarían in<strong>di</strong>cando un posible porche <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle como continuación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong>: ADSERIAS ET AL. 1993, 218. El <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un barrio <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s ibéricas <strong>de</strong>l siglo II a.C. situadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l puerto<br />
y apartadas <strong>de</strong>l núcleo ibérico muestran igualm<strong>en</strong>te estructuras domésticas simi<strong>la</strong>res: BEA 2008, 163–168.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
39<br />
Fig. 11 - Mapa <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s cata<strong>la</strong>nas con restos<br />
<strong>de</strong> arquitectura doméstica.
A. Cortes i Vic<strong>en</strong>te, J. Guitart i Duran – <strong>La</strong> <strong>Arqueología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Fig. 12 - Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s domus <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>romana</strong> <strong>de</strong> Ampurias (base <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Institut Cartogràfic <strong>de</strong> Catalunya).<br />
Fig. 13 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>romana</strong> <strong>de</strong> Ampurias (Casa 1, <strong>en</strong> rojo; Casa 2A, <strong>en</strong> azul y Casa 2B <strong>en</strong><br />
ver<strong>de</strong>).<br />
etapas constructivas se pue<strong>de</strong> llegar a visualizar <strong>la</strong> fisonomía <strong>de</strong> este extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>en</strong> época<br />
tardorrepublicana 8 (fig. 13). Así, sin duda <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> estas ínsu<strong>la</strong>s correspon<strong>de</strong>rían inicialm<strong>en</strong>te al mo<strong>de</strong>lo<br />
8 Una bu<strong>en</strong>a primera hipótesis es <strong>la</strong> realizada por MAR, RUIZ DE ARBULO 1993, 239–240.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
40
Fig. 14 - Casa nº1 o <strong>casa</strong> Vil<strong>la</strong>nueva <strong>de</strong> Ampurias (Foto autor).<br />
<strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio, como pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />
fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº 1 o <strong>casa</strong> Vil<strong>la</strong>nueva, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº<br />
2B. A pesar <strong>de</strong> haber sido concebidas<br />
con una axialidad y simetría<br />
<strong>de</strong>stacables, y <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un<br />
impluvium cada una, únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
<strong>casa</strong> nº 1 se caracterizaba por<br />
t<strong>en</strong>er el esquema <strong>de</strong>l cabezal <strong>de</strong>l<br />
atrio tripartito 9 . <strong>La</strong> <strong>di</strong>fer<strong>en</strong>cia más<br />
remarcable <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos unida<strong>de</strong>s<br />
domésticas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> a<strong>la</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº 2B,<br />
hecho que no suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº<br />
1. Si no fuera por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
estas estancias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº 1 (fig.<br />
14), se podría consi<strong>de</strong>rar como un<br />
calco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras fases <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>stacadas <strong>casa</strong>s pompeyanas <strong>de</strong>l<br />
Chirurgo y <strong>de</strong> Sallustius. Igualm<strong>en</strong>te,<br />
se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar muchos<br />
otros paralelos pompeyanos<br />
para <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s nº 1 y nº 2B, como<br />
<strong>la</strong> <strong>casa</strong> VI 15, 5, <strong>la</strong> Casa <strong>di</strong><br />
Giuseppe II, y <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> Ganime<strong>de</strong><br />
(figg. 15a, 15b). Este traspaso <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>los se produce gracias a <strong>la</strong><br />
fundación ex novo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad que<br />
permite e<strong>di</strong>ficar sin <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
XVII International Congress of C<strong>la</strong>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Session: Corri<strong>en</strong>tes culturales púnicas, Ibéricas y <strong>romana</strong>s <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
con<strong>di</strong>cionantes urbanísticos anteriores, así como por el orig<strong>en</strong> colonial <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción. Seguram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<br />
9 SANTOS 1991, 22–26.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
41<br />
Fig. 15a - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> VI 15, 5 <strong>de</strong> Pompeya (ALLISON<br />
2004, 215).<br />
Fig. 15b - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> Giuseppe II <strong>de</strong> Pompeya (ALLISON 2004, 221).
A. Cortes i Vic<strong>en</strong>te, J. Guitart i Duran – <strong>La</strong> <strong>Arqueología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Fig. 16 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> los restos arqueológicos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s<br />
republicanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Iesso (Guissona, <strong>La</strong> Segarra).<br />
inicio algunas <strong>casa</strong>s <strong>di</strong>sfrutarían <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un hortus <strong>en</strong> su parte posterior. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo I a.C.<br />
y durante el siglo I d.C., <strong>casa</strong>s como <strong>la</strong> nº1 o Vil<strong>la</strong>nueva, y <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº 2B, tuvieron un proceso <strong>de</strong><br />
hel<strong>en</strong>ización, sigui<strong>en</strong>do una evolución arquitectónica simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Vesubio. <strong>La</strong>s<br />
dos <strong>casa</strong>s experim<strong>en</strong>tarán un importante crecimi<strong>en</strong>to, apropiándose <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />
parce<strong>la</strong>s vecinas. <strong>La</strong> primera ampliación consistirá <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s peristilos y nuevas<br />
estancias correspon<strong>di</strong><strong>en</strong>tes a este nuevo espacio. Tanto <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº 1 como <strong>la</strong> nº 2B gozarán <strong>de</strong> estancias<br />
aptas para ofrecer gran<strong>de</strong>s banquetes <strong>en</strong>tre sus iguales y <strong>di</strong>versas sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación.<br />
Un mo<strong>de</strong>lo significativam<strong>en</strong>te <strong>di</strong>verso al docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> Empúries se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s<br />
tardorepublicanas <strong>de</strong> Iesso. Estas <strong>casa</strong>s situadas <strong>en</strong> el barrio sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad muestran un<br />
esquema simple <strong>de</strong> dos o tres estancias sin un patio <strong>di</strong>stribuidor interior. En cambio, un elem<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>stacable <strong>de</strong> estas mo<strong>de</strong>stas <strong>casa</strong>s se localiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua<br />
corri<strong>en</strong>te. Este elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> como<strong>di</strong>dad no aparece docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el territorio estu<strong>di</strong>ado <strong>en</strong> ningún otro<br />
ejemplo doméstico ni anterior ni contemporáneo (fig. 16).<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
42<br />
Fig. 17 - Evolución <strong>en</strong> cuatro fases <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong><br />
domus <strong>de</strong> Ampurias (Casa 1, <strong>en</strong> rojo; Casa 2A, <strong>en</strong><br />
azul y Casa 2B, <strong>en</strong> ver<strong>de</strong>).
Fig. 18 - Casa 2B <strong>de</strong> Ampurias (Foto autor).<br />
<strong>La</strong> arquitectura doméstica <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> era y altoimperial<br />
XVII International Congress of C<strong>la</strong>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Session: Corri<strong>en</strong>tes culturales púnicas, Ibéricas y <strong>romana</strong>s <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Fig. 19 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> les <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> c/ L<strong>la</strong>dó <strong>de</strong> Baetulo (mo<strong>di</strong>ficado <strong>de</strong><br />
COMAS/JUAN 2002, 451).<br />
Como se ha com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s nº 1 y nº 2B <strong>de</strong> Empúries muestran <strong>en</strong> su<br />
evolución un importante crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su superficie con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>di</strong>versos peristilos y nuevos<br />
grupos <strong>de</strong> estancias. A pesar <strong>de</strong> que este proceso empieza <strong>en</strong> época tardorrepublicana, no será hasta el<br />
siglo I d.C. cuando estas unida<strong>de</strong>s domésticas llegaron a su máximo <strong>de</strong>sarrollo (fig. 17).<br />
Es muy interesante observar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l esquema axial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº 2B cuando se construye el<br />
primer peristilo, seguram<strong>en</strong>te hacia el cambio <strong>de</strong> Era. El tablinum se abre al nuevo peristilo por su <strong>la</strong>do<br />
ori<strong>en</strong>tal, prolongando <strong>la</strong> axialidad <strong>de</strong> fauces-impluvium-tablinum <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong>l atrio, con el peristilo y <strong>la</strong> sa<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación nº 40. El ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> prolongación no sólo afecta a <strong>la</strong> axialidad, sino también a <strong>la</strong> zona<br />
pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> (fig. 18). Una importante <strong>di</strong>fer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong> esta segunda fase <strong>de</strong> <strong>la</strong>s domus ampuritanas,<br />
ra<strong>di</strong>ca <strong>en</strong> que, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº 1 se pue<strong>de</strong> observar <strong>la</strong> separación <strong>en</strong>tre el sector <strong>de</strong>l atrio y el <strong>de</strong>l<br />
peristilo como muestra <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> limitación <strong>en</strong>tre zona pública y privada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> nº 2B <strong>la</strong><br />
apertura <strong>de</strong>l tablinum conce<strong>de</strong> a <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l peristilo <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> espacio público, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando <strong>la</strong> zona<br />
privada <strong>de</strong> otium al extremo más ori<strong>en</strong>tal.<br />
<strong>La</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio y peristilo docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Empúries <strong>romana</strong> no son <strong>la</strong>s únicas <strong>de</strong>scubiertas<br />
<strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong>. Otros ejemplos <strong>de</strong> estas tipologías se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> Baetulo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos <strong>casa</strong>s <strong>de</strong>scubiertas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> calle L<strong>la</strong>dó <strong>de</strong> Badalona, <strong>la</strong> “<strong>casa</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>lfines” y <strong>la</strong> “<strong>casa</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> hiedra” (fig. 19). <strong>La</strong> construcción <strong>de</strong><br />
estas <strong>casa</strong>s se data <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to más avanzado que <strong>la</strong>s primeras fases <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s ampuritanas,<br />
seguram<strong>en</strong>te hacia el cambio <strong>de</strong> Era 10 . A <strong>di</strong>fer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ejemplos ampuritanos, <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> Baetulo<br />
construy<strong>en</strong> el sector <strong>de</strong>l atrio al mismo tiempo que el sector <strong>de</strong>l peristilo, adoptando ya <strong>en</strong> su concepción<br />
inicial el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio y peristilo. Son dos domus situadas a ambos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l cardo maximus <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ciudad y construidas sigui<strong>en</strong>do un esquema muy simi<strong>la</strong>r. En <strong>la</strong>s dos <strong>casa</strong>s el peristilo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />
transversalm<strong>en</strong>te respecto al atrio, con sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación abiertas al viridarium. El atrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> “domus<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>lfines” posiblem<strong>en</strong>te sea toscano, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> “domus <strong>de</strong> <strong>la</strong> hiedra” se levanta alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un<br />
atrio tetrastilo. <strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, los restos arqueológicos docum<strong>en</strong>tados no permit<strong>en</strong> observar <strong>la</strong> totalidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta y <strong>la</strong> conexión exacta <strong>en</strong>tre los dos sectores. A pesar <strong>de</strong> todo, <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> <strong>di</strong>señar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
inicio una <strong>casa</strong> con atrio y peristilo <strong>de</strong>be re<strong>la</strong>cionarse con <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> establecer una mayor<br />
10 En el último estu<strong>di</strong>o realizado por CANTARELLAS 2006, <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> los materiales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> estratigrafía rectifica <strong>la</strong> cronología<br />
tra<strong>di</strong>cional sobre <strong>la</strong> construcción y amortización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong>. Anteriorm<strong>en</strong>te se databa el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> hacia <strong>la</strong> primera mitad <strong>de</strong>l<br />
siglo I a.C. y su abandono a finales <strong>de</strong> siglo II d.C.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
43
A. Cortes i Vic<strong>en</strong>te, J. Guitart i Duran – <strong>La</strong> <strong>Arqueología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Fig. 20 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong>s Carvalheiras, Bracara Augusta<br />
(MARTINS 2004, 167).<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
44<br />
<strong>di</strong>fer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> funciones para cada sector, así<br />
como permitir una re<strong>la</strong>ción más fluida <strong>en</strong>tre<br />
sectores, a <strong>di</strong>fer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s construidas<br />
<strong>en</strong> <strong>di</strong>versas fases. <strong>La</strong>s dos domus sigu<strong>en</strong> el<br />
mo<strong>de</strong>lo pompeyano evolucionado, hecho que<br />
permitía <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong>l atrio<br />
y <strong>de</strong>l peristilo con una mejor conjunción. En <strong>la</strong><br />
p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> ibérica se pue<strong>de</strong> observar algún otro<br />
ejemplo <strong>de</strong> esta interesante p<strong>la</strong>nificación. <strong>La</strong><br />
“<strong>casa</strong> das Carvalheiras” <strong>de</strong> Bracara Augusta (fig.<br />
20), correspon<strong>de</strong> también a una domus<br />
construida <strong>di</strong>rectam<strong>en</strong>te como una <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio<br />
y peristilo 11 , aunque <strong>de</strong> una cronología más<br />
avanzada, concretam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> época f<strong>la</strong>via. <strong>La</strong><br />
“<strong>casa</strong> du Clos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lombarda” <strong>de</strong> Narbona 12 (fig.<br />
21) es otro <strong>de</strong> los ejemplos <strong>de</strong> construcción<br />
conjunta datada, igual que <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> Baetulo,<br />
<strong>en</strong> época <strong>de</strong> Augusto.<br />
Estas dos <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> Baetulo son, con <strong>la</strong>s<br />
domus ampuritanas, los ejemplos más c<strong>la</strong>ros <strong>de</strong><br />
<strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio y peristilo que se han localizado<br />
<strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong>. En <strong>la</strong>s otras ciuda<strong>de</strong>s se han<br />
docum<strong>en</strong>tado atrios, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> c/ Roger <strong>de</strong> Llúria 19-21 <strong>de</strong> Tarraco, o peristilos o patios<br />
porticados como <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za Gran <strong>de</strong> Iluro. <strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te al no <strong>di</strong>sponer para estas <strong>casa</strong>s <strong>de</strong><br />
Fig. 21 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Clos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lombarda (GROS 2006, 151).<br />
11 MARTINS 2004, 164–168.<br />
12 SABRIÉ ET AL. 1996, 166–167.
Fig. 22 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Sant Miquel <strong>de</strong><br />
Barcelona (Mo<strong>di</strong>ficado <strong>de</strong> RAYA DE CÁRDENAS, MIRÓ 1994,<br />
349).<br />
XVII International Congress of C<strong>la</strong>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Session: Corri<strong>en</strong>tes culturales púnicas, Ibéricas y <strong>romana</strong>s <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
45<br />
<strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, es imposible <strong>de</strong>terminar<br />
por el mom<strong>en</strong>to si éstas correspon<strong>de</strong>n a una<br />
tipología <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> patio porticado o <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong><br />
peristilo, o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio y peristilo. Con los<br />
datos recopi<strong>la</strong>dos hasta <strong>la</strong> actualidad pue<strong>de</strong> establecerse<br />
que <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> área <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción más<br />
localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s cata<strong>la</strong>nas es el peristilo o<br />
patio porticado, con un número <strong>de</strong> ejemplos mucho<br />
mayor que los atrios sobretodo a partir <strong>de</strong>l siglo I<br />
d.C. Si bi<strong>en</strong> es posible que este resultado sea <strong>en</strong><br />
cierta forma aleatorio, los ejemplos docum<strong>en</strong>tados<br />
por <strong>la</strong> arqueología hasta hoy parec<strong>en</strong> in<strong>di</strong>car que el<br />
mo<strong>de</strong>lo doméstico <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do con mayor int<strong>en</strong>sidad<br />
<strong>en</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s fue el ubicado alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> un peristilo o patio porticado, y no el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
atrio y peristilo.<br />
<strong>La</strong>s <strong>casa</strong>s con atrio se ubican <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />
con <strong>la</strong> cronología más antigua, mi<strong>en</strong>tras que<br />
<strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cronología más reci<strong>en</strong>te, como<br />
Barcino, no se ha docum<strong>en</strong>tado ningún ejemplo <strong>de</strong><br />
<strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio o <strong>de</strong> atrio y peristilo.<br />
<strong>La</strong> colonia augustea <strong>de</strong> Barcino, que fue <strong>la</strong><br />
última fundación urbana llevada a cabo por los<br />
romanos <strong>en</strong> este territorio, completa el número total<br />
<strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s con restos <strong>de</strong> arquitectura<br />
doméstica docum<strong>en</strong>tada con sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tidad para<br />
ser analizada (fig. 11). <strong>La</strong> arquitectura doméstica <strong>de</strong><br />
Barcino es ya una arquitectura altoimperial que no se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con<strong>di</strong>cionada por el urbanismo ni por <strong>la</strong>s estructuras domésticas anteriores. Es por este motivo<br />
que toma importancia <strong>la</strong> constatación que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> Barcino solo <strong>en</strong>contramos el<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> peristilo o <strong>de</strong> patio porticado como áreas <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción y <strong>di</strong>stribución. Este hecho pue<strong>de</strong><br />
inducirnos a unas conclusiones interesantes, a pesar <strong>de</strong> su valor re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />
datos y a los pocos ejemplos <strong>de</strong> estructuras domésticas recuperados por <strong>la</strong> arqueología <strong>en</strong> esta ciudad. De<br />
<strong>la</strong>s cuatro únicas <strong>casa</strong>s excavadas, y solo parcialm<strong>en</strong>te, dos pres<strong>en</strong>tan este tipo <strong>de</strong> área, mi<strong>en</strong>tras que<br />
<strong>de</strong>sconocemos <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras dos. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>bido a que no t<strong>en</strong>emos completas <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>ntas, tampoco pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scartarse para <strong>la</strong>s dos <strong>casa</strong>s con peristilo o patio porticado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras<br />
áreas <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción, <strong>La</strong> domus <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za St. Miquel (fig. 22), construida <strong>en</strong> época <strong>de</strong> Augusto,<br />
correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> patio porticado. <strong>La</strong> parte conocida <strong>de</strong> <strong>la</strong> domus muestra una<br />
<strong>di</strong>sposición axial, tal y como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> muchas <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> peristilo o patio porticado altoimperiales <strong>en</strong> otros<br />
puntos <strong>de</strong>l Imperio 13 . <strong>La</strong> <strong>casa</strong> muestra un gran vestíbulo con acceso al patio porticado al que se abr<strong>en</strong><br />
<strong>di</strong>fer<strong>en</strong>tes estancias. <strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te no se ha conservado <strong>la</strong> parte sept<strong>en</strong>trional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong>, don<strong>de</strong> se<br />
habría po<strong>di</strong>do situar <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> principal probablem<strong>en</strong>te alineada <strong>en</strong> posición axial respecto al vestíbulo.<br />
A partir <strong>de</strong>l siglo II d.C. el número <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s con un área i<strong>de</strong>ntificada como peristilo o patio porticado<br />
aum<strong>en</strong>ta. Este increm<strong>en</strong>to se docum<strong>en</strong>ta a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos e<strong>di</strong>ficios alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> estos<br />
espacios <strong>de</strong> <strong>di</strong>stribución o bi<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> antiguos espacios <strong>de</strong> <strong>di</strong>stribución<br />
<strong>de</strong>scubiertos (patios) <strong>en</strong> peristilos. <strong>La</strong> transformación <strong>de</strong> patios <strong>en</strong> peristilos se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong><br />
13 MEYER 1999.
A. Cortes i Vic<strong>en</strong>te, J. Guitart i Duran – <strong>La</strong> <strong>Arqueología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Fig. 23 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> c/Alguer nº9 <strong>de</strong> Tarragona<br />
(Mo<strong>di</strong>ficado <strong>de</strong> MACÍAS, PUCHE 1997).<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> c/ Alguer nº9 <strong>de</strong> Tarraco 14 (fig. 23), o <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> “<strong>casa</strong> señorial” <strong>de</strong> Iesso 15 (Guissona) (figg.<br />
24 y 25), c<strong>la</strong>ros ejemplos <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s que<br />
durante este siglo construy<strong>en</strong> pórticos <strong>en</strong> sus<br />
patios <strong>di</strong>stribuidores y embellec<strong>en</strong> el interior<br />
<strong>de</strong> los viridaria.<br />
Durante el siglo III d.C. no se constatan<br />
nuevas construcciones domésticas <strong>en</strong><br />
nuestras ciuda<strong>de</strong>s. Se observa una perviv<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> algunas <strong>casa</strong>s <strong>de</strong>l siglo anterior, así<br />
como <strong>la</strong> amortización <strong>de</strong> otras o <strong>la</strong> reutilización<br />
<strong>de</strong> los espacios como unida<strong>de</strong>s domésticas<br />
más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s. No será hasta época<br />
bajoimperial cuando se puedan observar<br />
nuevas construcciones <strong>de</strong> lujosas domus <strong>en</strong><br />
ejemplos docum<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s como<br />
Tarraco y Barcino.<br />
Conclusiones<br />
<strong>La</strong> adopción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong><br />
atrio nos ofrece <strong>en</strong> el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual <strong>Cataluña</strong> uno <strong>de</strong> los mejores in<strong>di</strong>cios <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>romana</strong> a<br />
partir <strong>de</strong>l siglo II a.C., aunque como se constata bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> “Neapolis” <strong>de</strong> Empúries esta influ<strong>en</strong>cia conviva<br />
con otras tra<strong>di</strong>ciones culturales. Tal como ha sido advertido por <strong>di</strong>versos investigadores, <strong>la</strong> Hispania Citerior<br />
es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias con más <strong>di</strong>fusión <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>casa</strong> 16 , seguram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a su precoz<br />
romanización. <strong>La</strong> revisión y estu<strong>di</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s docum<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> nuestro territorio corrobora c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
esta apreciación.<br />
Como hemos visto, se han localizado ejemplos <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio o <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio y peristilo <strong>en</strong><br />
ciuda<strong>de</strong>s como Empúries (tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> “Neapolis” como <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>romana</strong>), <strong>en</strong> Baetulo y <strong>en</strong> Tarraco. <strong>La</strong>s<br />
14<br />
Ver MACÍAS, PUCHE 1997.<br />
15<br />
CORTÉS 2004.<br />
16<br />
FERNÁNDEZ 2001; BELTRÁN 2003.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
46<br />
Fig. 24 - Vista g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>casa</strong> señorial”<br />
<strong>de</strong> Iesso (Guissona).<br />
Fig. 25 - P<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> última fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> “<strong>casa</strong> señorial” <strong>de</strong> Iesso<br />
(Guissona).
XVII International Congress of C<strong>la</strong>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Session: Corri<strong>en</strong>tes culturales púnicas, Ibéricas y <strong>romana</strong>s <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
<strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio conservadas muestran ejemplos canónicos <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo, como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />
fases <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>romana</strong> <strong>de</strong> Empúries o <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong>l atrio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> Baetulo.<br />
Pero también se han po<strong>di</strong>do observar ejemplos muy interesantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> “Neapolis” ampuritana <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s <strong>de</strong><br />
atrio que se adaptan a <strong>la</strong>s características históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad, a su <strong>de</strong>sarrollo urbanístico y a <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s económicas <strong>de</strong>l propietario.<br />
Don<strong>de</strong> no se han docum<strong>en</strong>tado <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio, ni <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio y peristilo es <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
interior <strong>de</strong> <strong>Cataluña</strong> como Iesso, Aeso e Ilerda. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, <strong>de</strong>bido quizás a <strong>la</strong> parcialidad <strong>de</strong> los restos<br />
docum<strong>en</strong>tados, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er también una justificación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el tipo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción que se as<strong>en</strong>tó <strong>en</strong><br />
estas ciuda<strong>de</strong>s, seguram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> mayoritariam<strong>en</strong>te autóctono, y es muy probable que <strong>en</strong> el inicio <strong>de</strong><br />
estas ciuda<strong>de</strong>s aún prevalecies<strong>en</strong> para <strong>la</strong> construcción doméstica importantes aspectos arquitectónicos <strong>de</strong><br />
tra<strong>di</strong>ción indíg<strong>en</strong>a. También es posible que el clima y unas características geográficas <strong>di</strong>stintas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
costa, hicies<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os idónea <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio para el hábitat <strong>de</strong> estas ciuda<strong>de</strong>s. <strong>La</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te,<br />
únicam<strong>en</strong>te se conoce un volum<strong>en</strong> muy reducido <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s domésticas, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Ilerda y Aeso, y ello impi<strong>de</strong> aun proponer una hipótesis interpretativa <strong>de</strong>l hábitat tardorrepublicano <strong>de</strong> estas<br />
ciuda<strong>de</strong>s. En el caso <strong>de</strong> Iesso, don<strong>de</strong> se han docum<strong>en</strong>tado un cierto número <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s, <strong>de</strong>staca que si bi<strong>en</strong><br />
el esquema adoptado se nutre posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> tra<strong>di</strong>ción indíg<strong>en</strong>a, parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se empiezan ya a<br />
utilizar nuevas técnicas hidráulicas sin duda aportadas por el elem<strong>en</strong>to romano.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Augusto se empiezan a docum<strong>en</strong>tar ejemplos <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> peristilo o patio<br />
porticado, sin re<strong>la</strong>ción arquitectónica con un atrio. En <strong>la</strong> “Neapolis” ampuritana algunas <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> peristilo<br />
que se han localizado pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> seguram<strong>en</strong>te a una cronología más avanzada, pero son <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y<br />
<strong>de</strong> tra<strong>di</strong>ción hel<strong>en</strong>ísticos. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s que se construy<strong>en</strong> a partir <strong>de</strong> época <strong>de</strong> Augusto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s otras<br />
ciuda<strong>de</strong>s cata<strong>la</strong>nas como Iluro, Baetulo, Tarraco y Barcino respon<strong>de</strong>n al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> época<br />
altoimperial. En realidad, exceptuando <strong>la</strong>s <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> c/ L<strong>la</strong>dó <strong>de</strong> Baetulo, construidas como <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> atrio<br />
y peristilo <strong>en</strong> época <strong>de</strong> Augusto, y posiblem<strong>en</strong>te una <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio <strong>en</strong> Tarraco 17 , <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>Cataluña</strong> no se docum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos atrios a partir <strong>de</strong> esta cronología. El traspaso <strong>de</strong>l<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio o atrio y peristilo al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> peristilo o patio porticado, es l<strong>en</strong>to y con<br />
un <strong>la</strong>rgo período <strong>de</strong> coexist<strong>en</strong>cia, como se ha po<strong>di</strong>do apreciar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias occi<strong>de</strong>ntales 18 . Será a partir<br />
<strong>de</strong>l siglo II d.C. cuando <strong>la</strong> <strong>di</strong>námica <strong>de</strong> construcciones <strong>de</strong> <strong>casa</strong>s <strong>de</strong> peristilo o patio porticado continúa y se<br />
consolida. Esta misma t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia queda docum<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias hispánicas, don<strong>de</strong><br />
también se observa el <strong>de</strong>suso <strong>de</strong>l atrio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito doméstico urbano 19 .<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el siglo III d.C. no se docum<strong>en</strong>tan noveda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los mo<strong>de</strong>los y <strong>la</strong>s construcciones<br />
domésticas <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s. Será necesario esperar hasta el Bajo Imperio para <strong>en</strong>contrar<br />
construcciones <strong>de</strong> nuevas domus.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
47<br />
Ada Cortes i Vic<strong>en</strong>te<br />
Institut Català d’Arqueologia Clàssica<br />
E-mail: acortes@icac.net<br />
Josep Guitart i Duran<br />
Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barcelona/Institut Català d’Arqueologia Clàssica<br />
E-mail: josep.guitart@uab.cat<br />
17 Debido a <strong>la</strong> antigüedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> excavación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que únicam<strong>en</strong>te se conserva <strong>la</strong> noticia, se <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> tanto <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> para<br />
po<strong>de</strong>r confirmar <strong>la</strong> tipología, como su cronología segura: CORTÉS, GABRIEL 1985, 58.<br />
18 GROS 2006, 148–150.<br />
19 BELTRÁN 2003, 50.
A. Cortes i Vic<strong>en</strong>te, J. Guitart i Duran – <strong>La</strong> <strong>Arqueología</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>casa</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
Bibliografia<br />
ADSERIAS M., BURÉS L., MIRÓ M. T., RAMON E., 1993. L’ass<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>t pre-romà <strong>de</strong> Tarragona. Revista<br />
d’Arqueologia <strong>de</strong> pon<strong>en</strong>t, 3. Lleida, 177–223.<br />
ALLISON P. M., 2004. Pompeian Households. An Analysis of Material Culture. Los Ángeles.<br />
BEA D., 2008. El port romà <strong>de</strong> Tarraco. Aportacions historiogràfiques y noves interpretacions. <strong>La</strong> interv<strong>en</strong>ció<br />
arqueològica als so<strong>la</strong>rs <strong>de</strong> l’U.A. 15 <strong>de</strong> Tarragona (Tarragonès). Citerior. Arqueologia y ciències <strong>de</strong><br />
l’Antiguitat. Tarragona, 149–185.<br />
BELTRÁN M., 2003. <strong>La</strong> <strong>casa</strong> hispanor<strong>romana</strong>. Mo<strong>de</strong>los. Bolskan, 20. Huesca, 13–66.<br />
BERMUDEZ A., FLANDES E., PALAU R. PUJANTE P., 1994. Interv<strong>en</strong>cions arqueolìgiques a l'àrea c<strong>en</strong>tral<br />
intramurs, sector c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> colònia Tarraco. <strong>La</strong> ciutat <strong>en</strong> el món romà. Actes <strong>de</strong>l XIVè Congrès<br />
Internacional d'Arqueologia Clàssica <strong>de</strong> Tarragona (1993), vol.2. Tarragona, 61–62.<br />
BONINI P., 2006. <strong>La</strong> <strong>casa</strong> nel<strong>la</strong> Grecia <strong>romana</strong>. Forme e funzioni <strong>de</strong>llo spazio privato fra I e VI secolo. Roma.<br />
BURÉS L., 1998. Les estructures Hidràuliques a <strong>la</strong> ciutat antiga: L’exemple d’Empúries. Barcelona.<br />
CANTARELLAS V., 2006. <strong>La</strong> domus <strong>de</strong> l'heura, <strong>la</strong> domus <strong>de</strong>ls dofins i el cardo maximus <strong>de</strong> Baetulo<br />
(Badalona.Treball <strong>de</strong> recerca. Tarragona: Institut Català d'Arqueologia Clàssica.<br />
COMAS M., JUAN J., 2002. Dues domus amb instal·<strong>la</strong>cions per a <strong>la</strong> producció <strong>de</strong> vi a <strong>la</strong> ciutat <strong>romana</strong> <strong>de</strong><br />
Baetulo. Anàlisis arqueobotàniques i <strong>de</strong> residus orgànics. Vivre, produire et échanger: reflets<br />
mé<strong>di</strong>terrané<strong>en</strong>s. Mé<strong>la</strong>nges offerts à Bernard Liou. Archéologie et histoire romaine, 8. Montangac,<br />
451–456.<br />
CORTES A., 2004. Estu<strong>di</strong> estratigràfic d'una Domus alt-imperial al Parc Arqueològic <strong>de</strong> Guissona.Treball <strong>de</strong><br />
recerca. Barcelona. UAB.<br />
CORTES R., GABRIEL R., 1985. Tarraco: Recull <strong>de</strong> da<strong>de</strong>s Arqueològiques. Barcelona.<br />
FERNANDEZ P. A., 2001. <strong>La</strong> <strong>casa</strong> <strong>de</strong> atrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> España Romana. Actas <strong>de</strong>l I congreso internacional <strong>de</strong><br />
historia antigua "<strong>La</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica hace 2000 años". Val<strong>la</strong>dolid, 681–697.<br />
GROS P., 2006. L’Architecture romaine, 2. Maisons, pa<strong>la</strong>is, vil<strong>la</strong>s et tombeaux. Les Manuels d’Art et<br />
D’Archéologie Antiques. Paris.<br />
LEMAIRE A., ROBERT R., BRAGANTINI I., 2000. Le case. Per lo stu<strong>di</strong>o <strong>de</strong>lle case romane <strong>di</strong> Paestum. Paestum.<br />
Scavi, stu<strong>di</strong>, ricerche. Bi<strong>la</strong>ncio <strong>di</strong> un <strong>de</strong>c<strong>en</strong>nio, 1988-1998. Paestum, 157–176.<br />
MACIAS J. M., FIZ I., PIÑOL L. L.,MIRÓ M. T., GUITART J., 2007. P<strong>la</strong>nimetria arqueològica <strong>de</strong> Tàrraco.Tarragona.<br />
MACIAS J. M., PUCHE J., 1997. Noves excavacions a <strong>la</strong> part baixa <strong>de</strong> Tarragona. Da<strong>de</strong>s per l'evolució<br />
urbanística <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciutat <strong>romana</strong>. Tribuna d'Arqueologia 1995-1996. Barcelona, 149–163.<br />
MAR R., RUIZ DE ARBULO J., 1993. Ampurias <strong>romana</strong>. Història, arquitectura y arqueología. Saba<strong>de</strong>ll.<br />
MARTINS M., 2004. Urbanismo e Arquitectura em Bracara Augusta. Ba<strong>la</strong>nço dos contributos da Arqueologia<br />
Urbana. En J. RUIZ DE ARBULO (ed), Simu<strong>la</strong>cra Romae. Roma y <strong>la</strong>s capitales provinciales <strong>de</strong>l<br />
Occi<strong>de</strong>nte Europeo. Estu<strong>di</strong>os Arqueológicos. Reunión celebrada <strong>en</strong> Tarragona los días 12, 13, 14 <strong>de</strong><br />
<strong>di</strong>ciembre <strong>de</strong>l 2002. Tarragona, 149–169.<br />
MEYER K. E., 1999. Axial Peristyle Houses in the Western Empire. Journal of Roman Archaeology, 12.<br />
Portsmouth, 101–121.<br />
PAULI L., VIVO D., 1993. Termes <strong>de</strong> <strong>la</strong> "basílica" d'Empúries. Utilització <strong>de</strong> l’aigua a les ciutats romanes.<br />
Docum<strong>en</strong>ts D'arqueologia Clàssica, nº 0. Tarragona, 103–111.<br />
RAYA DE CARDENAS M., MIRO B., 1994. Una domus Augustea <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Sant Miquel <strong>de</strong> Barcelona. <strong>La</strong><br />
ciutat <strong>en</strong> el món romà, Actes <strong>de</strong>l XIVè Congrès Internacional d'Arqueologia Clàssica <strong>de</strong> Tarragona<br />
(1993), 2. Tarragona, 349–350.<br />
SANMARTÍ E., CASTANYER P., TREMOLEDA J., 1990. Emporion: Un ejemplo <strong>de</strong> monum<strong>en</strong>talización precoz <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Hispania republicana. (Los santuarios hel<strong>en</strong>ísticos <strong>de</strong> su sector meri<strong>di</strong>onal). En W. TRILLMICH, P.<br />
ZANKER (eds), Stadtbild und I<strong>de</strong>ologie. Die Monum<strong>en</strong>talisierung hispanischer Städte zwisch<strong>en</strong><br />
Republik und Kaiserzeit. Munich, 117–44.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
48
XVII International Congress of C<strong>la</strong>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Session: Corri<strong>en</strong>tes culturales púnicas, Ibéricas y <strong>romana</strong>s <strong>en</strong> <strong>Cataluña</strong><br />
SANTOS M., 1991. Distribución y evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> viv<strong>en</strong>da urbana tardorrepublicana y altoimperial <strong>en</strong><br />
Ampurias. <strong>La</strong> Casa Urbana Hispanor<strong>romana</strong>. Zaragoza, 19–34.<br />
SABRIE M., SABRIE R., MOULIS D., 1996. Narbonne. <strong>La</strong> maison urbaine d'époque romaine <strong>en</strong> Gaule<br />
Narbonnaise et dans les provinces voisines. Actes du colloque d'Avignon (11-13 novembre 1994).<br />
Avignon. 161–174.<br />
TANG B., 2005. Delos, Carthage, Ampurias. The Housing of Three Me<strong>di</strong>terranean Tra<strong>di</strong>ng C<strong>en</strong>tres. Roma.<br />
<strong>Bollettino</strong> <strong>di</strong> Archeologia on line I 2010/ Volume speciale A / A8 / 3 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.archeologia.b<strong>en</strong>iculturali.it<br />
49